| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पञ्चपकरण-मूलटीका • Pañcapakaraṇa-mūlaṭīkā |
५. बाहिरमातिकावण्णना
5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
५. एवं धातुकथाय मातिकतो बहि ठपितत्ताति ‘‘सब्बापि…पे॰… मातिका’’ति एतेन ठपनाकारेन बहि पिट्ठितो ठपितत्ताति अत्थो। एतेन वा ठपनाकारेन कुसलादीनं अरणन्तानं इध अट्ठपेत्वा धातुकथाय मातिकतो बहि पकरणन्तरमातिकाय इमस्स पकरणस्स मातिकाभावेन ठपितत्ता तथा पकासितत्ताति अत्थो।
5. Evaṃ dhātukathāya mātikato bahi ṭhapitattāti ‘‘sabbāpi…pe… mātikā’’ti etena ṭhapanākārena bahi piṭṭhito ṭhapitattāti attho. Etena vā ṭhapanākārena kusalādīnaṃ araṇantānaṃ idha aṭṭhapetvā dhātukathāya mātikato bahi pakaraṇantaramātikāya imassa pakaraṇassa mātikābhāvena ṭhapitattā tathā pakāsitattāti attho.
सङ्गहो असङ्गहोतिआदीसु सङ्गहो एकविधोव, सो कस्मा ‘‘चतुब्बिधो’’ति वुत्तोति? सङ्गहोति अत्थं अवत्वा अनिद्धारितत्थस्स सद्दस्सेव वुत्तत्ता। सङ्गहो असङ्गहोतिआदीसु सद्देसु सङ्गहसद्दो ताव अत्तनो अत्थवसेन चतुब्बिधोति अयञ्हेत्थत्थो। अत्थोपि वा अनिद्धारितविसेसो सामञ्ञेन गहेतब्बतं पत्तो ‘‘सङ्गहो असङ्गहो’’तिआदीसु ‘‘सङ्गहो’’ति वुत्तोति न कोचि दोसो। निद्धारिते हि विसेसे तस्स एकविधता सिया, न ततो पुब्बेति। जातिसद्दस्स सापेक्खसद्दत्ता ‘‘जातिया सङ्गहो’’ति वुत्ते ‘‘अत्तनो जातिया’’ति विञ्ञायति सम्बन्धारहस्स अञ्ञस्स अवुत्तत्ताति जातिसङ्गहोति रूपकण्डे वुत्तो सजातिसङ्गहो वुत्तो होति।
Saṅgaho asaṅgahotiādīsu saṅgaho ekavidhova, so kasmā ‘‘catubbidho’’ti vuttoti? Saṅgahoti atthaṃ avatvā aniddhāritatthassa saddasseva vuttattā. Saṅgaho asaṅgahotiādīsu saddesu saṅgahasaddo tāva attano atthavasena catubbidhoti ayañhetthattho. Atthopi vā aniddhāritaviseso sāmaññena gahetabbataṃ patto ‘‘saṅgaho asaṅgaho’’tiādīsu ‘‘saṅgaho’’ti vuttoti na koci doso. Niddhārite hi visese tassa ekavidhatā siyā, na tato pubbeti. Jātisaddassa sāpekkhasaddattā ‘‘jātiyā saṅgaho’’ti vutte ‘‘attano jātiyā’’ti viññāyati sambandhārahassa aññassa avuttattāti jātisaṅgahoti rūpakaṇḍe vutto sajātisaṅgaho vutto hoti.
एत्थ नयमातिकाय ‘‘सङ्गहो असङ्गहो, सम्पयोगो विप्पयोगो’’ति इमे द्वे पुच्छितब्बविस्सज्जितब्बधम्मविसेसं अनिद्धारेत्वा सामञ्ञेन धम्मानं पुच्छनविस्सज्जननयउद्देसा, अवसेसा निद्धारेत्वा। ‘‘सङ्गहितेन असङ्गहित’’न्ति हि ‘‘सङ्गहितेन असङ्गहितं असङ्गहित’’न्ति वत्तब्बे एकस्स असङ्गहितसद्दस्स लोपो दट्ठब्बो। तेन सङ्गहितविसेसविसिट्ठो यो असङ्गहितो धम्मविसेसो, तन्निस्सितो असङ्गहिततासङ्खातो पुच्छाविस्सज्जननयो उद्दिट्ठो होति, ‘‘सङ्गहितेना’’ति च विसेसने करणवचनं दट्ठब्बं। एस नयो ततियादीसु दसमावसानेसु नयुद्देसेसु छट्ठवज्जेसु। तेसुपि हि वुत्तनयेन द्वीहि द्वीहि पदेहि पुच्छितब्बविस्सज्जितब्बधम्मविसेसनिद्धारणं कत्वा तत्थ तत्थ अन्तिमपदसदिसेन ततियपदेन पुच्छनविस्सज्जननया उद्दिट्ठाति। तत्थ चतुत्थपञ्चमेसु कत्तुअत्थे करणनिद्देसो, सत्तमादीसु च चतूसु सहयोगे दट्ठब्बो, न दुतियततियेसु विय समानाधिकरणे विसेसने। तत्थ हि सभावन्तरेन सभावन्तरस्स विसेसनं कतं, एतेसु धम्मन्तरेन धम्मन्तरस्साति। एकादसमादीसु पन चतूसु आदिपदेनेव धम्मविसेसनिद्धारणं कत्वा इतरेहि पुच्छनविस्सज्जननया उद्दिट्ठा। विसेसने एव चेत्थ करणवचनं दट्ठब्बं। पुच्छाविस्सज्जनानञ्हि निस्सयभूता धम्मा सङ्गहिततादिविसेसेन करणभूतेन सम्पयुत्तविप्पयुत्तादिभावं अत्तनो विसेसेन्तीति।
Ettha nayamātikāya ‘‘saṅgaho asaṅgaho, sampayogo vippayogo’’ti ime dve pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaṃ aniddhāretvā sāmaññena dhammānaṃ pucchanavissajjananayauddesā, avasesā niddhāretvā. ‘‘Saṅgahitena asaṅgahita’’nti hi ‘‘saṅgahitena asaṅgahitaṃ asaṅgahita’’nti vattabbe ekassa asaṅgahitasaddassa lopo daṭṭhabbo. Tena saṅgahitavisesavisiṭṭho yo asaṅgahito dhammaviseso, tannissito asaṅgahitatāsaṅkhāto pucchāvissajjananayo uddiṭṭho hoti, ‘‘saṅgahitenā’’ti ca visesane karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo tatiyādīsu dasamāvasānesu nayuddesesu chaṭṭhavajjesu. Tesupi hi vuttanayena dvīhi dvīhi padehi pucchitabbavissajjitabbadhammavisesaniddhāraṇaṃ katvā tattha tattha antimapadasadisena tatiyapadena pucchanavissajjananayā uddiṭṭhāti. Tattha catutthapañcamesu kattuatthe karaṇaniddeso, sattamādīsu ca catūsu sahayoge daṭṭhabbo, na dutiyatatiyesu viya samānādhikaraṇe visesane. Tattha hi sabhāvantarena sabhāvantarassa visesanaṃ kataṃ, etesu dhammantarena dhammantarassāti. Ekādasamādīsu pana catūsu ādipadeneva dhammavisesaniddhāraṇaṃ katvā itarehi pucchanavissajjananayā uddiṭṭhā. Visesane eva cettha karaṇavacanaṃ daṭṭhabbaṃ. Pucchāvissajjanānañhi nissayabhūtā dhammā saṅgahitatādivisesena karaṇabhūtena sampayuttavippayuttādibhāvaṃ attano visesentīti.
विकप्पतोति विविधकप्पनतो, विभागतोति अत्थो। सन्निट्ठानवसेनाति अधिमोक्खसम्पयोगवसेन। सन्निट्ठानवसेन वुत्ता च सब्बे च चित्तुप्पादा सन्निट्ठानवसेन वुत्तसब्बचित्तुप्पादा, तेसं साधारणवसेनाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अधिमोक्खो हि सन्निट्ठानवसेन वुत्तानं चित्तुप्पादानं साधारणवसेन वुत्तो, इतरे सब्बेसन्ति। तत्थ साधारणा पसटा पाकटा चाति आदितो परिग्गहेतब्बा, तस्मा तेसं सङ्गहादिपरिग्गहत्थं उद्देसो कतो, असाधारणापि पन परिग्गहेतब्बावाति तेसु महाविसयेन अञ्ञेसम्पि सङ्गहादिपरिग्गहं दस्सेतुं अधिमोक्खो उद्दिट्ठो। ‘‘सन्निट्ठानवसेन वुत्ता’’ति च धम्मसङ्गहवण्णनायं पटिच्चसमुप्पादविभङ्गे च वचनं सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। सन्निट्ठानवसेन ये वुत्ता, तेसं सब्बेसं साधारणतोति पन अत्थे सति साधारणासाधारणेसु वत्तब्बेसु यो असाधारणेसु महाविसयो अधिमोक्खो, तस्स वसेन वुत्तसब्बचित्तुप्पादसाधारणतो फस्सादयो सब्बसाधारणाति अधिमोक्खो च असाधारणेसु महाविसयोति कत्वा वुत्तो अञ्ञस्स तादिसस्स अभावाति अयमधिप्पायो दट्ठब्बो।
Vikappatoti vividhakappanato, vibhāgatoti attho. Sanniṭṭhānavasenāti adhimokkhasampayogavasena. Sanniṭṭhānavasena vuttā ca sabbe ca cittuppādā sanniṭṭhānavasena vuttasabbacittuppādā, tesaṃ sādhāraṇavasenāti evamettha attho daṭṭhabbo. Adhimokkho hi sanniṭṭhānavasena vuttānaṃ cittuppādānaṃ sādhāraṇavasena vutto, itare sabbesanti. Tattha sādhāraṇā pasaṭā pākaṭā cāti ādito pariggahetabbā, tasmā tesaṃ saṅgahādipariggahatthaṃ uddeso kato, asādhāraṇāpi pana pariggahetabbāvāti tesu mahāvisayena aññesampi saṅgahādipariggahaṃ dassetuṃ adhimokkho uddiṭṭho. ‘‘Sanniṭṭhānavasena vuttā’’ti ca dhammasaṅgahavaṇṇanāyaṃ paṭiccasamuppādavibhaṅge ca vacanaṃ sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Sanniṭṭhānavasena ye vuttā, tesaṃ sabbesaṃ sādhāraṇatoti pana atthe sati sādhāraṇāsādhāraṇesu vattabbesu yo asādhāraṇesu mahāvisayo adhimokkho, tassa vasena vuttasabbacittuppādasādhāraṇato phassādayo sabbasādhāraṇāti adhimokkho ca asādhāraṇesu mahāvisayoti katvā vutto aññassa tādisassa abhāvāti ayamadhippāyo daṭṭhabbo.
जीवितिन्द्रियं पनेत्थ रूपमिस्सकत्ता न वुत्तन्ति वेदितब्बं, चित्तेकग्गता पन असमाधिसभावा सामञ्ञसद्देनेव सामञ्ञविसेससद्देहि च समाधिसभावा विसेससद्दवचनीयं अञ्ञं ब्यापेतब्बं निवत्तेतब्बञ्च नत्थीति अनञ्ञब्यापकनिवत्तकसामञ्ञविसेसदीपनतो तस्सेव धम्मस्स भेददीपकेहि वत्तब्बा, न सुखादिसभावा वेदना विय वुत्तलक्खणविपरीतेहि सामञ्ञविसेससद्देहेव, तस्मा ‘‘चित्तेकग्गता’’ति अयं सामञ्ञसद्दो समाधिसभावे विसेससद्दनिरपेक्खो पवत्तमानो सयमेव विसेससद्दमापज्जित्वा असमाधिसभावमेव पकासेय्य, इतरो च समाधिसभावमेवाति द्विधा भिन्ना चित्तेकग्गता असाधारणा चेव अप्पविसया चाति इध उद्देसं न अरहति। अभिन्नापि वा फस्सादीनं विय पाकटत्ताभावतो अञ्ञधम्मनिस्सयेन वत्तब्बतो च सा जीवितञ्च न अरहतीति न उद्दिट्ठाति।
Jīvitindriyaṃ panettha rūpamissakattā na vuttanti veditabbaṃ, cittekaggatā pana asamādhisabhāvā sāmaññasaddeneva sāmaññavisesasaddehi ca samādhisabhāvā visesasaddavacanīyaṃ aññaṃ byāpetabbaṃ nivattetabbañca natthīti anaññabyāpakanivattakasāmaññavisesadīpanato tasseva dhammassa bhedadīpakehi vattabbā, na sukhādisabhāvā vedanā viya vuttalakkhaṇaviparītehi sāmaññavisesasaddeheva, tasmā ‘‘cittekaggatā’’ti ayaṃ sāmaññasaddo samādhisabhāve visesasaddanirapekkho pavattamāno sayameva visesasaddamāpajjitvā asamādhisabhāvameva pakāseyya, itaro ca samādhisabhāvamevāti dvidhā bhinnā cittekaggatā asādhāraṇā ceva appavisayā cāti idha uddesaṃ na arahati. Abhinnāpi vā phassādīnaṃ viya pākaṭattābhāvato aññadhammanissayena vattabbato ca sā jīvitañca na arahatīti na uddiṭṭhāti.
मातिकावण्णना निट्ठिता।
Mātikāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / धातुकथापाळि • Dhātukathāpāḷi / ५. बाहिरमातिका • 5. Bāhiramātikā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / पञ्चपकरण-अट्ठकथा • Pañcapakaraṇa-aṭṭhakathā / ५. बाहिरमातिकावण्णना • 5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / पञ्चपकरण-अनुटीका • Pañcapakaraṇa-anuṭīkā / ५. बाहिरमातिकावण्णना • 5. Bāhiramātikāvaṇṇanā
