| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. बहुधातुकसुत्तवण्णना
5. Bahudhātukasuttavaṇṇanā
१२४. भयन्ति (अ॰ नि॰ टी॰ २.३.१) चित्तसंसप्पताति आह ‘‘चित्तुत्रासो’’ति। उपद्दवोति अन्तरायो। तस्स पन विक्खेपकारणत्ता वुत्तं ‘‘अनेकग्गताकारो’’ति। उपसग्गोति उपसज्जनं। ततो अप्पतीकारविघातापत्ति यस्मा पतीकाराभावेन विहञ्ञमानस्स किञ्चि कातुं असमत्थस्स ओसीदनकारणं, तस्मा वुत्तं – ‘‘तत्थ तत्थ लग्गनाकारो’’ति। वञ्चेत्वा आगन्तुं यथावुत्ते दिवसे अनागच्छन्तेसु। बहि अनिक्खमनत्थाय द्वारे अग्गिं दत्वा।
124.Bhayanti (a. ni. ṭī. 2.3.1) cittasaṃsappatāti āha ‘‘cittutrāso’’ti. Upaddavoti antarāyo. Tassa pana vikkhepakāraṇattā vuttaṃ ‘‘anekaggatākāro’’ti. Upasaggoti upasajjanaṃ. Tato appatīkāravighātāpatti yasmā patīkārābhāvena vihaññamānassa kiñci kātuṃ asamatthassa osīdanakāraṇaṃ, tasmā vuttaṃ – ‘‘tattha tattha lagganākāro’’ti. Vañcetvā āgantuṃ yathāvutte divase anāgacchantesu. Bahi anikkhamanatthāya dvāre aggiṃ datvā.
नळेहीति नळच्छन्नसङ्खेपेन उपरि छादेत्वा तेहियेव दारुकच्छदननियामेन परितोपि छादिता। एसेव नयोति इमिना तिणेहि छन्नतं, सेससम्भारानं रुक्खमयतञ्च अतिदिसति। विधवापुत्तेति अदन्तभावोपलक्खणं। ते हि निप्पितिका अविनीता असंयता अकिच्चकारिनो होन्ति।
Naḷehīti naḷacchannasaṅkhepena upari chādetvā tehiyeva dārukacchadananiyāmena paritopi chāditā. Eseva nayoti iminā tiṇehi channataṃ, sesasambhārānaṃ rukkhamayatañca atidisati. Vidhavāputteti adantabhāvopalakkhaṇaṃ. Te hi nippitikā avinītā asaṃyatā akiccakārino honti.
मत्थकं अपापेत्वाव निट्ठापिताति कस्मा भगवा एवमकासीति? आनन्दत्थेरस्स पुच्छाकोसल्लदीपनत्थमेव, तत्थ निसिन्नानं सन्निपतितभिक्खूनं देसनाय जाननत्थञ्च। ते किर सङ्खेपतो वुत्तमत्थं अजानन्ता अन्धकारं पविट्ठा विय ठिता। पुच्छानुसन्धिवसेन परिग्गय्ह जानिस्सन्तीति।
Matthakaṃ apāpetvāva niṭṭhāpitāti kasmā bhagavā evamakāsīti? Ānandattherassa pucchākosalladīpanatthameva, tattha nisinnānaṃ sannipatitabhikkhūnaṃ desanāya jānanatthañca. Te kira saṅkhepato vuttamatthaṃ ajānantā andhakāraṃ paviṭṭhā viya ṭhitā. Pucchānusandhivasena pariggayha jānissantīti.
१२५. रूपपरिग्गहोव कथितो, न अञ्ञं किञ्चीति अत्थो। इदानि ततो सच्चानि निद्धारेत्वा चतुसच्चकम्मट्ठानं दस्सेतुं, ‘‘सब्बापी’’तिआदि वुत्तं। पञ्चक्खन्धा होन्तीति अद्धेकादस धातुयो रूपक्खन्धो, अद्धट्ठमा धातुयो यथारहं वेदनादयो चत्तारो अरूपिनो खन्धाति एवं अट्ठारस धातुयो पञ्चक्खन्धा होन्ति। पञ्चपि खन्धा तण्हावज्जा दुक्खसच्चं। अप्पवत्तीति अप्पवत्तिनिमित्तं। निरोधपजाननाति पञ्ञासीसेन मग्गकिच्चमाह। सम्मादिट्ठिपमुखो हि अरियमग्गो। मत्थकं पापेत्वा कथितं होति सम्मसनस्स भूमिया निप्फत्तिया च कथितत्ता। जानाति पस्सतीति इमिना ञाणदस्सनं कथितं तं पन लोकियं लोकुत्तरन्ति दुविधन्ति तदुभयम्पि दस्सेन्तो आह – ‘‘सह विपस्सनाय मग्गो वुत्तो’’ति।
125.Rūpapariggahova kathito, na aññaṃ kiñcīti attho. Idāni tato saccāni niddhāretvā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassetuṃ, ‘‘sabbāpī’’tiādi vuttaṃ. Pañcakkhandhā hontīti addhekādasa dhātuyo rūpakkhandho, addhaṭṭhamā dhātuyo yathārahaṃ vedanādayo cattāro arūpino khandhāti evaṃ aṭṭhārasa dhātuyo pañcakkhandhā honti. Pañcapi khandhā taṇhāvajjā dukkhasaccaṃ. Appavattīti appavattinimittaṃ. Nirodhapajānanāti paññāsīsena maggakiccamāha. Sammādiṭṭhipamukho hi ariyamaggo. Matthakaṃ pāpetvā kathitaṃ hoti sammasanassa bhūmiyā nipphattiyā ca kathitattā. Jānāti passatīti iminā ñāṇadassanaṃ kathitaṃ taṃ pana lokiyaṃ lokuttaranti duvidhanti tadubhayampi dassento āha – ‘‘saha vipassanāya maggo vutto’’ti.
एत्तावतापि खोति पि-सद्दग्गहणेन अञ्ञेन परियायेन सत्था धातुकोसल्लं देसेतुकामोति थेरो , ‘‘सिया पन, भन्ते’’ति पुच्छतीति भगवा पथवीधातुआदिवसेनपि धातुकोसल्लं विभावेति। तत्थ पथवीधातुआदिसद्देन देसनाकारणं विभावेन्तो, ‘‘पथवीधातु…पे॰… वुत्ता’’ति आह। तापि हि आदितो छ धातुयो। ‘‘विञ्ञाणधातुतो नीहरित्वा पूरेतब्बा’’ति वत्वा कथं रूपधातुयो नीहरीयन्तीति चोदनं सन्धाय तं नयं दस्सेतुं, ‘‘विञ्ञाणधातू’’तिआदि वुत्तं। कामञ्चेत्थ कायविञ्ञाणधातुया आरम्मणं फोट्ठब्बधातुपथवीधातु आदिवसेन देसनारुळमेव, कायधातु पन नीहरितब्बाति एकंसमेव नीहरणविधिं दस्सेन्तो, ‘‘एस नयो सब्बत्था’’ति आह। पुरिमपच्छिमवसेन मनोधातूति पच्छिमभागवसेन किरियामनोधातु गहेतब्बा तस्सानुरूपभावतो। ननु चेत्थ मनोधातु नामायं मनोविञ्ञाणधातुया असंसट्ठा, विसुंयेव चेसा धातूति? सच्चमेतं अट्ठारसधातुदेसनाय, चित्तविभत्तिनिद्देसे छविञ्ञाणकायदेसनायं पन सा मनोविञ्ञाणकायसङ्गहितावाति दट्ठब्बं। यं पनेत्थ वत्तब्बं तं विसुद्धिमग्गसंवण्णनायं (विसुद्धि॰ महाटी॰ २.५१७) वुत्तनयेन वेदितब्बं। अथ वा पुरिमपच्छिमवसेनाति पुरेचरानुचरवसेन। मनोधातूति विपाकमनोधातु गहेतब्बा पुरेचरणतो, परतो उप्पज्जनकिरियामनोविञ्ञाणधातुया अनन्तरं मनोधातुया, किरियामनोधातुया अनन्तरं मनोविञ्ञाणधातुया अनुप्पज्जनतो च।
Ettāvatāpi khoti pi-saddaggahaṇena aññena pariyāyena satthā dhātukosallaṃ desetukāmoti thero , ‘‘siyā pana, bhante’’ti pucchatīti bhagavā pathavīdhātuādivasenapi dhātukosallaṃ vibhāveti. Tattha pathavīdhātuādisaddena desanākāraṇaṃ vibhāvento, ‘‘pathavīdhātu…pe… vuttā’’ti āha. Tāpi hi ādito cha dhātuyo. ‘‘Viññāṇadhātutonīharitvā pūretabbā’’ti vatvā kathaṃ rūpadhātuyo nīharīyantīti codanaṃ sandhāya taṃ nayaṃ dassetuṃ, ‘‘viññāṇadhātū’’tiādi vuttaṃ. Kāmañcettha kāyaviññāṇadhātuyā ārammaṇaṃ phoṭṭhabbadhātupathavīdhātu ādivasena desanāruḷameva, kāyadhātu pana nīharitabbāti ekaṃsameva nīharaṇavidhiṃ dassento, ‘‘esa nayo sabbatthā’’ti āha. Purimapacchimavasena manodhātūti pacchimabhāgavasena kiriyāmanodhātu gahetabbā tassānurūpabhāvato. Nanu cettha manodhātu nāmāyaṃ manoviññāṇadhātuyā asaṃsaṭṭhā, visuṃyeva cesā dhātūti? Saccametaṃ aṭṭhārasadhātudesanāya, cittavibhattiniddese chaviññāṇakāyadesanāyaṃ pana sā manoviññāṇakāyasaṅgahitāvāti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ panettha vattabbaṃ taṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.517) vuttanayena veditabbaṃ. Atha vā purimapacchimavasenāti purecarānucaravasena. Manodhātūti vipākamanodhātu gahetabbā purecaraṇato, parato uppajjanakiriyāmanoviññāṇadhātuyā anantaraṃ manodhātuyā, kiriyāmanodhātuyā anantaraṃ manoviññāṇadhātuyā anuppajjanato ca.
धम्मानं यावदेव निस्सत्तनिज्जीवविभावनत्थाय सत्थु धातुदेसनाति अञ्ञेसु सभावधारणादिअत्थेसु लब्भमानेसुपि अयमेत्थ अत्थो पधानोति आह – ‘‘एसनयो सब्बत्था’’ति। सप्पटिपक्खवसेनाति सप्पटिभागवसेन सुखं दुक्खेन सप्पटिभागं, दुक्खं सुखेन, एवं सोमनस्सदोमनस्साति। यथा सुखादीनंयेव समुदाचारो विभूतो, न उपेक्खाय, एवं रागादीनंयेव समुदाचारो विभूतो, न मोहस्स, तेन वुत्तं ‘‘अविभूतभावेना’’ति। कायविञ्ञाणधातु परिग्गहिताव होति तदविनाभावतो। सेसासु सोमनस्सधातुआदीसु, परिग्गहिताव होति अविनाभावतो एव। न हि सोमनस्सादयो मनोधातुया विना वत्तन्ति। उपेक्खाधातुतो नीहरित्वाति एत्थ चक्खुविञ्ञाणधातुआदयो चतस्सो विञ्ञाणधातुयो तासं वत्थारम्मणभूता चक्खुधातुआदयो चाति अट्ठ रूपधातुयो, मनोधातु, उपेक्खासहगता मनोविञ्ञाणधातु, उपेक्खासहगता एव धम्मधातूति एवं पन्नरस धातुयो उपेक्खाधातुतो नीहरितब्बा। सोमनस्सधातुआदयो पन चतस्सो धातुयो धम्मधातुअन्तोगधा , एवं सुखधातुतो कायविञ्ञाणधातुया तस्सा वत्थारम्मणभूतानं कायधातुफोट्ठब्बधातूनञ्च नीहरणा हेट्ठा दस्सितनयाति, ‘‘उपेक्खाधातुतो नीहरित्वा पूरेतब्बा’’इच्चेव वुत्तं।
Dhammānaṃ yāvadeva nissattanijjīvavibhāvanatthāya satthu dhātudesanāti aññesu sabhāvadhāraṇādiatthesu labbhamānesupi ayamettha attho padhānoti āha – ‘‘esanayo sabbatthā’’ti. Sappaṭipakkhavasenāti sappaṭibhāgavasena sukhaṃ dukkhena sappaṭibhāgaṃ, dukkhaṃ sukhena, evaṃ somanassadomanassāti. Yathā sukhādīnaṃyeva samudācāro vibhūto, na upekkhāya, evaṃ rāgādīnaṃyeva samudācāro vibhūto, na mohassa, tena vuttaṃ ‘‘avibhūtabhāvenā’’ti. Kāyaviññāṇadhātu pariggahitāva hoti tadavinābhāvato. Sesāsu somanassadhātuādīsu, pariggahitāva hoti avinābhāvato eva. Na hi somanassādayo manodhātuyā vinā vattanti. Upekkhādhātuto nīharitvāti ettha cakkhuviññāṇadhātuādayo catasso viññāṇadhātuyo tāsaṃ vatthārammaṇabhūtā cakkhudhātuādayo cāti aṭṭha rūpadhātuyo, manodhātu, upekkhāsahagatā manoviññāṇadhātu, upekkhāsahagatā eva dhammadhātūti evaṃ pannarasa dhātuyo upekkhādhātuto nīharitabbā. Somanassadhātuādayo pana catasso dhātuyo dhammadhātuantogadhā , evaṃ sukhadhātuto kāyaviññāṇadhātuyā tassā vatthārammaṇabhūtānaṃ kāyadhātuphoṭṭhabbadhātūnañca nīharaṇā heṭṭhā dassitanayāti, ‘‘upekkhādhātuto nīharitvā pūretabbā’’icceva vuttaṃ.
कामवितक्कादयो इध कामधातुआदिपरियायेन वुत्ताति ‘‘कामधातुआदीनं द्वेधावितक्के कामवितक्कादीसु वुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो’’ति आह। तत्थ हि ‘‘कामवितक्कोति कामपटिसंयुत्तो वितक्को, ब्यापादवितक्कोति ब्यापादपटिसंयुत्तो वितक्को, विहिंसावितक्कोति विहिंसापटिसंयुत्तो वितक्को, नेक्खम्मपटिसंयुत्तो वितक्को नेक्खम्मवितक्को, सो याव पठमज्झाना वट्टति। अब्यापादपटिसंयुत्तो वितक्को अब्यापादवितक्को, सो मेत्तापुब्बभागतो पट्ठाय याव पठमज्झाना वट्टति। अविहिंसापटिसंयुत्तो वितक्को अविहिंसावितक्को, सो करुणाय पुब्बभागतो पट्ठाय याव पठमज्झाना वट्टती’’ति वुत्तं। अयं पनत्थो अभिधम्मे वित्थारतो आगतो एवाति दस्सेतुं, ‘‘अभिधम्मे’’तिआदि वुत्तं। कामधातुतो नीहरित्वाति एत्थ कामग्गहणेन गहिता रूपधातुआदयो छ, तंविसया सत्तविञ्ञाणधातुयो, तत्थ पञ्चन्नं विञ्ञाणधातूनं चक्खुधातुआदयो पञ्चाति अट्ठारस। नेक्खम्मधातुआदयो पन धम्मधातुअन्तोगधा एव।
Kāmavitakkādayo idha kāmadhātuādipariyāyena vuttāti ‘‘kāmadhātuādīnaṃ dvedhāvitakke kāmavitakkādīsu vuttanayena attho veditabbo’’ti āha. Tattha hi ‘‘kāmavitakkoti kāmapaṭisaṃyutto vitakko, byāpādavitakkoti byāpādapaṭisaṃyutto vitakko, vihiṃsāvitakkoti vihiṃsāpaṭisaṃyutto vitakko, nekkhammapaṭisaṃyutto vitakko nekkhammavitakko, so yāva paṭhamajjhānā vaṭṭati. Abyāpādapaṭisaṃyutto vitakko abyāpādavitakko, so mettāpubbabhāgato paṭṭhāya yāva paṭhamajjhānā vaṭṭati. Avihiṃsāpaṭisaṃyutto vitakko avihiṃsāvitakko, so karuṇāya pubbabhāgato paṭṭhāya yāva paṭhamajjhānā vaṭṭatī’’ti vuttaṃ. Ayaṃ panattho abhidhamme vitthārato āgato evāti dassetuṃ, ‘‘abhidhamme’’tiādi vuttaṃ. Kāmadhātuto nīharitvāti ettha kāmaggahaṇena gahitā rūpadhātuādayo cha, taṃvisayā sattaviññāṇadhātuyo, tattha pañcannaṃ viññāṇadhātūnaṃ cakkhudhātuādayo pañcāti aṭṭhārasa. Nekkhammadhātuādayo pana dhammadhātuantogadhā eva.
कामतण्हाय विसयभूता धम्मा कामधातूति आह – ‘‘पञ्च कामावचरक्खन्धा कामधातू’’ति। तथा रूपतण्हाय विसयभूता धम्मा रूपधातु, अरूपतण्हाय विसयभूता धम्मा अरूपधातूति आह – ‘‘चत्तारो अरूपावचरक्खन्धा’’तिआदि। कामतण्हा कामो उत्तरपदलोपेन, एवं रूपारूपतण्हा रूपारूपं। आरम्मणकरणवसेन ता यत्थ अवचरन्ति, ते कामावचरादयोति एवं कामावचरक्खन्धादीनं कामतण्हादिभावो वेदितब्बो। आदिना नयेनाति एतेन ‘‘उपरितो परनिम्मितवसवत्तिदेवे अन्तोकरित्वा एत्थावचरा’’तिआदिपाळिं (विभ॰ १०२०) सङ्गण्हाति। एत्थावचराति अवीचिपरनिम्मितपरिच्छिन्नोकासाय कामतण्हाय विसयभावं सन्धाय वुत्तं, तदोकासता च तण्हाय तन्निन्नत्ता वेदितब्बा। सेसपदद्वयेपि एसेव नयो। परिपुण्णअट्ठारसधातुकत्ता कामावचरधम्मानं ‘‘कामधातुतो नीहरित्वा पूरेतब्बा’’ति वुत्तं। मनोविञ्ञाणधातुधम्मधातु एकदेसमत्तमेव हि रूपारूपावचरधम्माति।
Kāmataṇhāya visayabhūtā dhammā kāmadhātūti āha – ‘‘pañca kāmāvacarakkhandhā kāmadhātū’’ti. Tathā rūpataṇhāya visayabhūtā dhammā rūpadhātu, arūpataṇhāya visayabhūtā dhammā arūpadhātūti āha – ‘‘cattāro arūpāvacarakkhandhā’’tiādi. Kāmataṇhā kāmo uttarapadalopena, evaṃ rūpārūpataṇhā rūpārūpaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena tā yattha avacaranti, te kāmāvacarādayoti evaṃ kāmāvacarakkhandhādīnaṃ kāmataṇhādibhāvo veditabbo. Ādinā nayenāti etena ‘‘uparito paranimmitavasavattideve antokaritvā etthāvacarā’’tiādipāḷiṃ (vibha. 1020) saṅgaṇhāti. Etthāvacarāti avīciparanimmitaparicchinnokāsāya kāmataṇhāya visayabhāvaṃ sandhāya vuttaṃ, tadokāsatā ca taṇhāya tanninnattā veditabbā. Sesapadadvayepi eseva nayo. Paripuṇṇaaṭṭhārasadhātukattā kāmāvacaradhammānaṃ ‘‘kāmadhātuto nīharitvā pūretabbā’’ti vuttaṃ. Manoviññāṇadhātudhammadhātu ekadesamattameva hi rūpārūpāvacaradhammāti.
समागन्त्वाति सहिता हुत्वा। यत्तकञ्हि पच्चयधम्मा अत्तनो फलस्स कारणं, तत्थ तन्निब्बत्तने समागता विय होति वेकल्ले तदनिब्बत्तनतो। सङ्खतधातुतो नीहरित्वा पूरेतब्बा असङ्खताय धातुया धम्मधातुएकदेसभावतो।
Samāgantvāti sahitā hutvā. Yattakañhi paccayadhammā attano phalassa kāraṇaṃ, tattha tannibbattane samāgatā viya hoti vekalle tadanibbattanato. Saṅkhatadhātuto nīharitvā pūretabbā asaṅkhatāya dhātuyā dhammadhātuekadesabhāvato.
१२६. एवं पवत्तमाना मयं अत्ताति गहणं गमिस्सामाति इमिना विय अधिप्पायेन अत्तानं अधिकिच्च उद्दिस्स पवत्ता अज्झत्ता, तेसु भवा तप्परियापन्नत्ताति अज्झत्तिकानि। ततो बहिभूतानि बाहिरानि। आयतनकथा पटिच्चसमुप्पादकथा च विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ २.५१०, ५७०, ५७१) वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति न वित्थारिता।
126. Evaṃ pavattamānā mayaṃ attāti gahaṇaṃ gamissāmāti iminā viya adhippāyena attānaṃ adhikicca uddissa pavattā ajjhattā, tesu bhavā tappariyāpannattāti ajjhattikāni. Tato bahibhūtāni bāhirāni. Āyatanakathā paṭiccasamuppādakathā ca visuddhimagge (visuddhi. 2.510, 570, 571) vuttanayeneva veditabbāti na vitthāritā.
१२७. अविज्जमानं ठानं अट्ठानं (अ॰ नि॰ टी॰ १.१.२६८; विभ॰ मूलटी॰ ८०९), नत्थि ठानन्ति वा अट्ठानं। अनवकासोति एत्थ एसेव नयो। तदत्थनिगमनमेव हि ‘‘नेतं ठानं विज्जती’’ति वचनन्ति। तेनाह ‘‘उभयेनपी’’तिआदि। यन्ति कारणे पच्चत्तवचनं, हेतुअत्थो च कारणत्थोति आह – ‘‘यन्ति येन कारणेना’’ति। उक्कट्ठनिद्देसेन एत्थ दिट्ठिसम्पत्ति वेदितब्बाति वुत्तं ‘‘मग्गदिट्ठिया सम्पन्नो’’ति। कुतो पनायमत्थो लब्भतीति? लिङ्गतो। लिङ्गञ्हेतं, यदिदं निच्चतो उपगमनपटिक्खेपो। चतुभूमकेसूति इदं चतुत्थभूमकसङ्खारानं अरियसावकस्स विसयभावूपगमनतो वुत्तं; न पन ते आरब्भ निच्चतो उपगमनसब्भावतो। वक्खति च ‘‘चतुत्थभूमकसङ्खारा पना’’तिआदिना। अभिसङ्खतसङ्खारअभिसङ्खरणकसङ्खारानं सप्पदेसत्ता निप्पदेससङ्खारग्गहणत्थं ‘‘सङ्खतसङ्खारेसू’’ति वुत्तं। लोकुत्तरसङ्खारानं पन निवत्तने कारणं सयमेव वक्खति। एतं कारणं नत्थि सेतुघातत्ता। तेजुस्सदत्ताति संकिलेसविधमनतेजस्स अधिकभावतो। तथा हि ते गम्भीरभावेन दुद्दसा। अकुसलानं आरम्मणं न होन्तीति इदं पकरणवसेन वुत्तं। अप्पहीनविपल्लासानं सत्तानं कुसलधम्मानम्पि ते आरम्मणं न होन्ति।
127. Avijjamānaṃ ṭhānaṃ aṭṭhānaṃ (a. ni. ṭī. 1.1.268; vibha. mūlaṭī. 809), natthi ṭhānanti vā aṭṭhānaṃ. Anavakāsoti ettha eseva nayo. Tadatthanigamanameva hi ‘‘netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vacananti. Tenāha ‘‘ubhayenapī’’tiādi. Yanti kāraṇe paccattavacanaṃ, hetuattho ca kāraṇatthoti āha – ‘‘yanti yena kāraṇenā’’ti. Ukkaṭṭhaniddesena ettha diṭṭhisampatti veditabbāti vuttaṃ ‘‘maggadiṭṭhiyā sampanno’’ti. Kuto panāyamattho labbhatīti? Liṅgato. Liṅgañhetaṃ, yadidaṃ niccato upagamanapaṭikkhepo. Catubhūmakesūti idaṃ catutthabhūmakasaṅkhārānaṃ ariyasāvakassa visayabhāvūpagamanato vuttaṃ; na pana te ārabbha niccato upagamanasabbhāvato. Vakkhati ca ‘‘catutthabhūmakasaṅkhārā panā’’tiādinā. Abhisaṅkhatasaṅkhāraabhisaṅkharaṇakasaṅkhārānaṃ sappadesattā nippadesasaṅkhāraggahaṇatthaṃ ‘‘saṅkhatasaṅkhāresū’’ti vuttaṃ. Lokuttarasaṅkhārānaṃ pana nivattane kāraṇaṃ sayameva vakkhati. Etaṃ kāraṇaṃ natthi setughātattā. Tejussadattāti saṃkilesavidhamanatejassa adhikabhāvato. Tathā hi te gambhīrabhāvena duddasā. Akusalānaṃ ārammaṇaṃ na hontīti idaṃ pakaraṇavasena vuttaṃ. Appahīnavipallāsānaṃ sattānaṃ kusaladhammānampi te ārammaṇaṃ na honti.
असुखे ‘‘सुख’’न्ति विपल्लासो च इध सुखतो उपगमनस्स ठानन्ति अधिप्पेतन्ति दस्सेन्तो, ‘‘एकन्त…पे॰… वुत्त’’न्ति। अत्तदिट्ठिवसेनाति पधानदिट्ठिमाह । दिट्ठिया निब्बानस्स अविसयभावो हेट्ठा वुत्तो एवाति ‘‘कसिणादिपण्णत्तिसङ्गहत्थ’’न्ति वुत्तं। परिच्छेदोति सङ्खारानं परिच्छेदो सङ्खारानं परिच्छिज्जगहणं। स्वायं येसं निच्चादितो उपगमनं भवति तेसंयेव वसेन कातब्बोति दस्सेन्तो ‘‘सब्बवारेसू’’तिआदिमाह। सब्बवारेसूति निच्चादिसब्बवारेसु। पुथुज्जनो हीति हि-सद्दो हेतुअत्थो। यस्मा यं यं सङ्खारं निच्चादिवसेन पुथुज्जनकाले उपगच्छति, तं तं अरियमग्गाधिगमेन अनिच्चादिवसेन गण्हन्तो याथावतो जानन्तो तं गाहं तं दिट्ठिं विनिवेठेति विस्सज्जेति। तस्मा यत्थ गाहो तत्थ विस्सज्जनाति चतुत्थभूमकसङ्खारा इध सङ्खारग्गहणेन न गय्हतीति अत्थो।
Asukhe ‘‘sukha’’nti vipallāso ca idha sukhato upagamanassa ṭhānanti adhippetanti dassento, ‘‘ekanta…pe… vutta’’nti. Attadiṭṭhivasenāti padhānadiṭṭhimāha . Diṭṭhiyā nibbānassa avisayabhāvo heṭṭhā vutto evāti ‘‘kasiṇādipaṇṇattisaṅgahattha’’nti vuttaṃ. Paricchedoti saṅkhārānaṃ paricchedo saṅkhārānaṃ paricchijjagahaṇaṃ. Svāyaṃ yesaṃ niccādito upagamanaṃ bhavati tesaṃyeva vasena kātabboti dassento ‘‘sabbavāresū’’tiādimāha. Sabbavāresūti niccādisabbavāresu. Puthujjano hīti hi-saddo hetuattho. Yasmā yaṃ yaṃ saṅkhāraṃ niccādivasena puthujjanakāle upagacchati, taṃ taṃ ariyamaggādhigamena aniccādivasena gaṇhanto yāthāvato jānanto taṃ gāhaṃ taṃ diṭṭhiṃ viniveṭheti vissajjeti. Tasmā yattha gāho tattha vissajjanāti catutthabhūmakasaṅkhārā idha saṅkhāraggahaṇena na gayhatīti attho.
१२८. पुत्तसम्बन्धेन मातापितुसमञ्ञा, दत्तकित्तिमादिवसेनपि पुत्तवोहारो लोके दिस्सति, सो च खो परियायतो निप्परियायसिद्धं तं दस्सेतुं, ‘‘जनिका व माता जनको पिता’’ति वुत्तं। तथा आनन्तरियकम्मस्स अधिप्पेतत्ता ‘‘मनुस्सभूतोव खीणासवो अरहाति अधिप्पेतो’’ति वुत्तं। ‘‘अट्ठानमेत’’न्तिआदिना मातुआदीनंयेव जीविता वोरोपने अरियसावकस्स अभब्बभावदस्सनतो तदञ्ञं अरियसावको जीविता वोरोपेतीति इदं अत्थतो आपन्नमेवाति मञ्ञमानो वदति – ‘‘किं पन अरियसावको अञ्ञं जीविता वोरोपेय्या’’ति ? ‘‘अट्ठानमेतं, भिक्खवे, अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो सञ्चिच्च पाणं जीविता वोरोपेय्य, नेतं ठानं विज्जती’’ति वचनतो, ‘‘एतम्पि अट्ठान’’न्ति वुत्तं। तेनाह ‘‘सचेपि ही’’तिआदि। बलदीपनत्थन्ति सद्धादिबलसमन्नागमदीपनत्थं। अरियमग्गेनागतसद्धादिबलवसेन हि अरियसावको तादिसं सावज्जं न करोति।
128. Puttasambandhena mātāpitusamaññā, dattakittimādivasenapi puttavohāro loke dissati, so ca kho pariyāyato nippariyāyasiddhaṃ taṃ dassetuṃ, ‘‘janikā va mātā janako pitā’’ti vuttaṃ. Tathā ānantariyakammassa adhippetattā ‘‘manussabhūtova khīṇāsavo arahāti adhippeto’’ti vuttaṃ. ‘‘Aṭṭhānameta’’ntiādinā mātuādīnaṃyeva jīvitā voropane ariyasāvakassa abhabbabhāvadassanato tadaññaṃ ariyasāvako jīvitā voropetīti idaṃ atthato āpannamevāti maññamāno vadati – ‘‘kiṃ pana ariyasāvako aññaṃ jīvitā voropeyyā’’ti ? ‘‘Aṭṭhānametaṃ, bhikkhave, anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropeyya, netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ti vacanato, ‘‘etampi aṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Tenāha ‘‘sacepi hī’’tiādi. Baladīpanatthanti saddhādibalasamannāgamadīpanatthaṃ. Ariyamaggenāgatasaddhādibalavasena hi ariyasāvako tādisaṃ sāvajjaṃ na karoti.
पञ्चहि कारणेहीति इदं अत्थनिप्फादकानि तेसं पुब्बभागियानि च कारणानि कारणभावसामञ्ञेन एकज्झं गहेत्वा वुत्तं, न पन सब्बेसं पञ्चन्नं सहयोगक्खमतो। आकारेहीति कारणेहि। अनुस्सावनेनाति अनुरूपं सावनेन। भेदस्स अनुरूपं यथा भेदो होति, एवं भिन्दितब्बानं भिक्खूनं अत्तनो वचनस्स सावनेन विञ्ञापनेन। तेनाह ‘‘ननु तुम्हे’’तिआदि। कण्णमूले वचीभेदं कत्वाति एतेन ‘‘पाकटं कत्वा भेदकरवत्थुदीपनं वोहारो, तत्थ अत्तनो निच्छितमत्थं रहस्सवसेन विञ्ञापनं अनुस्सावन’’न्ति दस्सेति।
Pañcahi kāraṇehīti idaṃ atthanipphādakāni tesaṃ pubbabhāgiyāni ca kāraṇāni kāraṇabhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā vuttaṃ, na pana sabbesaṃ pañcannaṃ sahayogakkhamato. Ākārehīti kāraṇehi. Anussāvanenāti anurūpaṃ sāvanena. Bhedassa anurūpaṃ yathā bhedo hoti, evaṃ bhinditabbānaṃ bhikkhūnaṃ attano vacanassa sāvanena viññāpanena. Tenāha ‘‘nanu tumhe’’tiādi. Kaṇṇamūle vacībhedaṃ katvāti etena ‘‘pākaṭaṃ katvā bhedakaravatthudīpanaṃ vohāro, tattha attano nicchitamatthaṃ rahassavasena viññāpanaṃ anussāvana’’nti dasseti.
कम्ममेव उद्देसो वा पमाणन्ति तेहि सङ्घभेदसिद्धितो वुत्तं, इतरे पन तेसं पुब्बभागभूता। तेनाह ‘‘वोहारा’’तिआदि। तत्थाति वोहारे। चुतिअनन्तरं फलं अनन्तरं नाम, तस्मिं अनन्तरे नियुत्तानि तन्निब्बत्तनेन अनन्तरकरणसीलानि, अनन्तरप्पयोजनानि चाति आनन्तरियानि, तानि एव ‘‘आनन्तरियकम्मानी’’ति वुत्तानि।
Kammameva uddeso vā pamāṇanti tehi saṅghabhedasiddhito vuttaṃ, itare pana tesaṃ pubbabhāgabhūtā. Tenāha ‘‘vohārā’’tiādi. Tatthāti vohāre. Cutianantaraṃ phalaṃ anantaraṃ nāma, tasmiṃ anantare niyuttāni tannibbattanena anantarakaraṇasīlāni, anantarappayojanāni cāti ānantariyāni, tāni eva ‘‘ānantariyakammānī’’ti vuttāni.
कम्मतोति ‘‘एवं आनन्तरियकम्मं होति, एवं अनन्तरियकम्मसदिस’’न्ति एवं कम्मविभागतो। द्वारतोति कायादिद्वारतो। कप्पट्ठितियतोति ‘‘इदं कप्पट्ठितिकविपाकं, इदं न कप्पट्ठितिकविपाक’’न्ति एवं कप्पट्ठितियविभागतो। पाकाति ‘‘इदमेत्थ विपच्चति, इदं न विपच्चती’’ति विपच्चनविभागतो। साधारणादीहीति गहट्ठपब्बजितानं साधारणासाधारणतो, आदि-सद्देन वेदनादिविभागतो च।
Kammatoti ‘‘evaṃ ānantariyakammaṃ hoti, evaṃ anantariyakammasadisa’’nti evaṃ kammavibhāgato. Dvāratoti kāyādidvārato. Kappaṭṭhitiyatoti ‘‘idaṃ kappaṭṭhitikavipākaṃ, idaṃ na kappaṭṭhitikavipāka’’nti evaṃ kappaṭṭhitiyavibhāgato. Pākāti ‘‘idamettha vipaccati, idaṃ na vipaccatī’’ti vipaccanavibhāgato. Sādhāraṇādīhīti gahaṭṭhapabbajitānaṃ sādhāraṇāsādhāraṇato, ādi-saddena vedanādivibhāgato ca.
यस्मा मनुस्सत्तभावे ठितस्सेव च कुसलधम्मानं तिक्खविसदसूरभावापत्ति, यथा तं तिण्णम्पि बोधिसत्तानं बोधित्तयनिब्बत्तियं, एवं मनुस्सभावे ठितस्सेव अकुसलधम्मानम्पि तिक्खविसदसूरभावापत्तीति आह ‘‘मनुस्सभूतस्सेवा’’ति। पाकतिकमनुस्सानम्पि च कुसलधम्मानं विसेसप्पत्ति विमानवत्थुअट्ठकथायं (वि॰ व॰ अट्ठ॰ ३) वुत्तनयेन वेदितब्बा। यथा वुत्तो च अत्थो समानजातियस्स विकोपने कम्मं गरुतरं, न तथा विजातियस्साति वुत्तं – ‘‘मनुस्सभूतं मातरं वा पितरं वा’’ति। लिङ्गे परिवत्ते च सो एव एककम्मनिब्बत्तो भवङ्गप्पबन्धो, जीवितिन्द्रियप्पबन्धो च, न अञ्ञोति आह ‘‘अपि परिवत्तलिङ्ग’’न्ति। अरहन्तेपि एसेव नयो। तस्स विपाकन्तिआदि कम्मस्स आनन्तरियभावसमत्थनं, चतुकोटिकञ्चेत्थ सम्भवति। तत्थ पठमा कोटि दस्सिता, इतरासु विसङ्केतं दस्सेतुं, ‘‘यो पना’’तिआदि वुत्तं। यदिपि तत्थ विसङ्केतो, कम्मं पन गरुतरं आनन्तरियसदिसं भायितब्बन्ति आह – ‘‘आनन्तरियं आहच्चेव तिट्ठती’’ति। अयं पञ्होति ञापनिच्छानिब्बत्ता कथा।
Yasmā manussattabhāve ṭhitasseva ca kusaladhammānaṃ tikkhavisadasūrabhāvāpatti, yathā taṃ tiṇṇampi bodhisattānaṃ bodhittayanibbattiyaṃ, evaṃ manussabhāve ṭhitasseva akusaladhammānampi tikkhavisadasūrabhāvāpattīti āha ‘‘manussabhūtassevā’’ti. Pākatikamanussānampi ca kusaladhammānaṃ visesappatti vimānavatthuaṭṭhakathāyaṃ (vi. va. aṭṭha. 3) vuttanayena veditabbā. Yathā vutto ca attho samānajātiyassa vikopane kammaṃ garutaraṃ, na tathā vijātiyassāti vuttaṃ – ‘‘manussabhūtaṃ mātaraṃ vā pitaraṃ vā’’ti. Liṅge parivatte ca so eva ekakammanibbatto bhavaṅgappabandho, jīvitindriyappabandho ca, na aññoti āha ‘‘api parivattaliṅga’’nti. Arahantepi eseva nayo. Tassa vipākantiādi kammassa ānantariyabhāvasamatthanaṃ, catukoṭikañcettha sambhavati. Tattha paṭhamā koṭi dassitā, itarāsu visaṅketaṃ dassetuṃ, ‘‘yo panā’’tiādi vuttaṃ. Yadipi tattha visaṅketo, kammaṃ pana garutaraṃ ānantariyasadisaṃ bhāyitabbanti āha – ‘‘ānantariyaṃ āhacceva tiṭṭhatī’’ti. Ayaṃ pañhoti ñāpanicchānibbattā kathā.
आनन्तरियं फुसति मरणाधिप्पायेनेव आनन्तरियवत्थुनो विकोपितत्ता। आनन्तरियं न फुसति आनन्तरियवत्थुअभावतो। सब्बत्थ हि पुरिमं अभिसन्धिचित्तं अप्पमाणं, वधकचित्तं पन तदारम्मणं जीवितिन्द्रियञ्च आनन्तरियनानन्तरियभावे पमाणन्ति दट्ठब्बं। सङ्गामचतुक्कं सम्पत्तवसेन योजेतब्बं।
Ānantariyaṃ phusati maraṇādhippāyeneva ānantariyavatthuno vikopitattā. Ānantariyaṃ na phusati ānantariyavatthuabhāvato. Sabbattha hi purimaṃ abhisandhicittaṃ appamāṇaṃ, vadhakacittaṃ pana tadārammaṇaṃ jīvitindriyañca ānantariyanānantariyabhāve pamāṇanti daṭṭhabbaṃ. Saṅgāmacatukkaṃ sampattavasena yojetabbaṃ.
तेनेवाति तेनेव पयोगेन। अरहन्तघातो होतियेव अरहतो मारितत्ता। पुथुज्जनस्सेव दिन्नं होतीति यस्मा यथा वधकचित्तं पच्चुप्पन्नारम्मणम्पि पबन्धविच्छेदवसेन च जीवितिन्द्रियं आरम्मणं कत्वा पवत्तति, न एवं चागचेतना, सा हि चजितब्बवत्थुं आरम्मणं कत्वा चजनमत्तमेव होति, अञ्ञसन्तकभावकरणञ्च तस्स चजनं, तस्मा यस्स तं सन्तकं कतं। तस्सेव दिन्नं होतीति।
Tenevāti teneva payogena. Arahantaghāto hotiyeva arahato māritattā. Puthujjanasseva dinnaṃ hotīti yasmā yathā vadhakacittaṃ paccuppannārammaṇampi pabandhavicchedavasena ca jīvitindriyaṃ ārammaṇaṃ katvā pavattati, na evaṃ cāgacetanā, sā hi cajitabbavatthuṃ ārammaṇaṃ katvā cajanamattameva hoti, aññasantakabhāvakaraṇañca tassa cajanaṃ, tasmā yassa taṃ santakaṃ kataṃ. Tasseva dinnaṃ hotīti.
लोहितं समो सरतीति अभिघातेन पकुप्पमानं सञ्चितं होति। महन्ततरन्ति गरुतरं। सरीरपटिजग्गने वियाति सत्थुरूपकायपटिजग्गने विय।
Lohitaṃ samo saratīti abhighātena pakuppamānaṃ sañcitaṃ hoti. Mahantataranti garutaraṃ. Sarīrapaṭijaggane viyāti satthurūpakāyapaṭijaggane viya.
असन्निपतितेति इदं सामग्गियदीपनं। भेदो च होतीति सङ्घस्स भेदो होति। वट्टतीति सञ्ञायाति ईदिसकरणं सङ्घस्स भेदाय न होतीति सञ्ञाय। नवतो ऊनपरिसायं करोन्तस्स तथाति योजेतब्बं, तथाति इमिना ‘‘न आनन्तरियकम्मन्ति’’ इमं आकड्ढति, न पन ‘‘भेदो होती’’ति इदं। हेट्ठिमन्तेन हि नवन्नमेव वसेन सङ्घभेदो। धम्मवादिनो अनवज्जा यथाधम्मं अवट्ठानतो। सङ्घभेदस्स पुब्बभागो सङ्घराजि।
Asannipatiteti idaṃ sāmaggiyadīpanaṃ. Bhedo ca hotīti saṅghassa bhedo hoti. Vaṭṭatīti saññāyāti īdisakaraṇaṃ saṅghassa bhedāya na hotīti saññāya. Navato ūnaparisāyaṃ karontassa tathāti yojetabbaṃ, tathāti iminā ‘‘na ānantariyakammanti’’ imaṃ ākaḍḍhati, na pana ‘‘bhedo hotī’’ti idaṃ. Heṭṭhimantena hi navannameva vasena saṅghabhedo. Dhammavādino anavajjā yathādhammaṃ avaṭṭhānato. Saṅghabhedassa pubbabhāgo saṅgharāji.
कायद्वारमेव पूरेन्ति कायकम्मभावेनेव लक्खितब्बतो।
Kāyadvārameva pūrenti kāyakammabhāveneva lakkhitabbato.
‘‘सण्ठहन्ते हि…पे॰… मुच्चती’’ति इदं कप्पट्ठकथाय न समेति। तथा हि कप्पट्ठकथायं (कथा॰ अट्ठ॰ ६५४-६५७) वुत्तं – ‘‘आपायिकोति इदं सुत्तं यं सो एकं कप्पं असीतिभागे कत्वा ततो एकभागमत्तं कालं तिट्ठेय्य, तं आयुकप्पं सन्धाय वुत्त’’न्ति। कप्पविनासेयेवाति पन आयुकप्पविनासेयेवाति अत्थे सति नत्थि विरोधो। एत्थ च सण्ठहन्तेति इदम्पि ‘‘स्वेवविनस्सिस्सती’’ति विय अभूतपरिकप्पवसेन वुत्तं। एकदिवसमेव निरये पच्चति ततो परं कप्पाभावे आयुकप्पस्सपि अभावतोति अविरोधतो अत्थयोजना दट्ठब्बा। सेसानीति सङ्घभेदतो अञ्ञानि आनन्तरियकम्मानि।
‘‘Saṇṭhahante hi…pe… muccatī’’ti idaṃ kappaṭṭhakathāya na sameti. Tathā hi kappaṭṭhakathāyaṃ (kathā. aṭṭha. 654-657) vuttaṃ – ‘‘āpāyikoti idaṃ suttaṃ yaṃ so ekaṃ kappaṃ asītibhāge katvā tato ekabhāgamattaṃ kālaṃ tiṭṭheyya, taṃ āyukappaṃ sandhāya vutta’’nti. Kappavināseyevāti pana āyukappavināseyevāti atthe sati natthi virodho. Ettha ca saṇṭhahanteti idampi ‘‘svevavinassissatī’’ti viya abhūtaparikappavasena vuttaṃ. Ekadivasameva niraye paccati tato paraṃ kappābhāve āyukappassapi abhāvatoti avirodhato atthayojanā daṭṭhabbā. Sesānīti saṅghabhedato aññāni ānantariyakammāni.
अहोसिकम्मं…पे॰… सङ्ख्यं गच्छन्ति, एवं सति कथं नेसं आनन्तरियता चुतिअनन्तरं विपाकदानाभावतो। अथ सति फलदाने चुतिअनन्तरो एव एतेसं फलकालो, न अञ्ञोति फलकालनियमेन नियतता निच्छिता, न फलदाननियमेन, एवम्पि नियतफलकालानं अञ्ञेसम्पि उपपज्जवेदनीयानं दिट्ठधम्मवेदनीयानञ्च नियतता आपज्जेय्य। तस्मा विपाकधम्मधम्मानं पच्चयन्तरविकलतादीहि अविपच्चमानानम्पि अत्तनो सभावेन विपाकधम्मता विय बलवता आनन्तरियेन विपाके दिन्ने अविपच्चमानानम्पि आनन्तरियानं फलदाने नियतसभावा आनन्तरियसभावा च पवत्तीति अत्तनो सभावेन फलदाननियमेनेव नियतता आनन्तरियता च वेदितब्बा। अवस्सञ्च आनन्तरियसभावा ततो एव नियतसभावा च तेसं पवत्तीति सम्पटिच्छितब्बमेतं अञ्ञस्स बलवतो आनन्तरियस्स अभावे चुतिअनन्तरं एकन्तेन फलदानतो।
Ahosikammaṃ…pe… saṅkhyaṃ gacchanti, evaṃ sati kathaṃ nesaṃ ānantariyatā cutianantaraṃ vipākadānābhāvato. Atha sati phaladāne cutianantaro eva etesaṃ phalakālo, na aññoti phalakālaniyamena niyatatā nicchitā, na phaladānaniyamena, evampi niyataphalakālānaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ diṭṭhadhammavedanīyānañca niyatatā āpajjeyya. Tasmā vipākadhammadhammānaṃ paccayantaravikalatādīhi avipaccamānānampi attano sabhāvena vipākadhammatā viya balavatā ānantariyena vipāke dinne avipaccamānānampi ānantariyānaṃ phaladāne niyatasabhāvā ānantariyasabhāvā ca pavattīti attano sabhāvena phaladānaniyameneva niyatatā ānantariyatā ca veditabbā. Avassañca ānantariyasabhāvā tato eva niyatasabhāvā ca tesaṃ pavattīti sampaṭicchitabbametaṃ aññassa balavato ānantariyassa abhāve cutianantaraṃ ekantena phaladānato.
ननु एवं अञ्ञेसम्पि उपपज्जवेदनीयानं अञ्ञस्मिं विपाकदायके असति चुतिअनन्तरमेकन्तेन फलदानतो नियतसभावा अनन्तरियसभावा च पवत्ति आपज्जतीति? नापज्जति। असमानजातिकेन चेतोपणिधिवसेन उपघातकेन च निवत्तेतब्बविपाकत्ता अनन्तरे एकन्तफलदायकत्ताभावा। न पन आनन्तरियकानं पठमज्झानादीनं दुतियज्झानादीनि विय असमानजातिकं फलनिवत्तकं अत्थि सब्बानन्तरियानं अवीचिफलत्ता। न च हेट्ठूपपत्तिं इच्छतो सीलवतो चेतोपणिधि विय उपरूपपत्तिजनककम्मफलं आनन्तरियफलं निवत्तेतुं समत्थो चेतोपणिधि अत्थि अनिच्छन्तस्सेव अवीचिपातनतो, न च आनन्तरियोपघातकं किञ्चि कम्मं अत्थि, तस्मा तेसंयेव अनन्तरे एकन्तविपाकजनकसभावा पवत्तीति। अनेकानि च आनन्तरियानि कतानि एकन्तेनेव विपाके नियतसभावत्ता उपरताविपच्चनसभावासङ्कत्ता निच्छितानि सभावतो नियतानेव। तेसु पन समानसभावेसु एकेन विपाके दिन्ने इतरानि अत्तना कातब्बकिच्चस्स तेनेव कतत्ता न दुतियं ततियं वा पटिसन्धिं करोन्ति। न समत्थताविघातत्ताति नत्थि तेसं आनन्तरियकता निवत्ति; गरुतरभावो पन तेसु लब्भतेवाति सङ्घभेदस्स सिया गरुतरभावोति, ‘‘येन…पे॰… विपच्चती’’ति आह। एकस्स पन अञ्ञानि उपत्थम्भकानि होन्तीति दट्ठब्बानि। पटिसन्धिवसेन विपच्चतीति वचनेन इतरेसं पवत्तिविपाकदायिता अनुञ्ञाता विय दिस्सति। नो वा तथा सीलवतीति यथा पिता सीलवा, तथा सीलवती नो वा होतीति योजना। सचे माता सीलवती, मातुघातो पटिसन्धिवसेन विपच्चतीति योजना।
Nanu evaṃ aññesampi upapajjavedanīyānaṃ aññasmiṃ vipākadāyake asati cutianantaramekantena phaladānato niyatasabhāvā anantariyasabhāvā ca pavatti āpajjatīti? Nāpajjati. Asamānajātikena cetopaṇidhivasena upaghātakena ca nivattetabbavipākattā anantare ekantaphaladāyakattābhāvā. Na pana ānantariyakānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ dutiyajjhānādīni viya asamānajātikaṃ phalanivattakaṃ atthi sabbānantariyānaṃ avīciphalattā. Na ca heṭṭhūpapattiṃ icchato sīlavato cetopaṇidhi viya uparūpapattijanakakammaphalaṃ ānantariyaphalaṃ nivattetuṃ samattho cetopaṇidhi atthi anicchantasseva avīcipātanato, na ca ānantariyopaghātakaṃ kiñci kammaṃ atthi, tasmā tesaṃyeva anantare ekantavipākajanakasabhāvā pavattīti. Anekāni ca ānantariyāni katāni ekanteneva vipāke niyatasabhāvattā uparatāvipaccanasabhāvāsaṅkattā nicchitāni sabhāvato niyatāneva. Tesu pana samānasabhāvesu ekena vipāke dinne itarāni attanā kātabbakiccassa teneva katattā na dutiyaṃ tatiyaṃ vā paṭisandhiṃ karonti. Na samatthatāvighātattāti natthi tesaṃ ānantariyakatā nivatti; garutarabhāvo pana tesu labbhatevāti saṅghabhedassa siyā garutarabhāvoti, ‘‘yena…pe… vipaccatī’’ti āha. Ekassa pana aññāni upatthambhakāni hontīti daṭṭhabbāni. Paṭisandhivasena vipaccatīti vacanena itaresaṃ pavattivipākadāyitā anuññātā viya dissati. No vā tathā sīlavatīti yathā pitā sīlavā, tathā sīlavatī no vā hotīti yojanā. Sace mātā sīlavatī, mātughāto paṭisandhivasena vipaccatīti yojanā.
पकतत्तोति अनुक्खित्तो। समानसंवासकोति अपाराजिको। समानसीमायन्ति एकसीमायं।
Pakatattoti anukkhitto. Samānasaṃvāsakoti apārājiko. Samānasīmāyanti ekasīmāyaṃ.
सत्थुकिच्चं कातुं असमत्थोति यं सत्थारा कातब्बकिच्चं अनुसासनादि, तं कातुं असमत्थोति भगवन्तं पच्चक्खाय। अञ्ञं तित्थकरन्ति अञ्ञं सत्थारं।
Satthukiccaṃ kātuṃ asamatthoti yaṃ satthārā kātabbakiccaṃ anusāsanādi, taṃ kātuṃ asamatthoti bhagavantaṃ paccakkhāya. Aññaṃ titthakaranti aññaṃ satthāraṃ.
१२९. अभिजातिआदिसु (अ॰ नि॰ टी॰ १.१.२७७) पकप्पनेन देवतूपसङ्कमनादिना जातचक्कवाळेन समानयोगक्खेमं दससहस्सपरिमाणं ठानं जातिखेत्तं, सरसेनेव आणापवत्तिट्ठानं आणाखेत्तं, विसयभूतं ठानं विसयखेत्तं। दससहस्सी लोकधातूति इमाय लोकधातुया सद्धिं इमं लोकधातुं परिवारेत्वा ठिता दससहस्सी लोकधातु। तत्तकानंयेव जातिखेत्तभावो धम्मतावसेन वेदितब्बो। ‘‘परिग्गहवसेना’’ति केचि। ‘‘सब्बेसम्पि बुद्धानं तत्तकं एव जातिखेत्तं तन्निवासीनंयेव च देवतानं धम्माभिसमयो’’ति च वदन्ति। मातुकुच्छिओक्कमनकालादीनं छन्नं एव गहणं निदस्सनमत्तं महाभिनीहारादिकालेपि तस्स पकम्पनस्स लब्भमानतो। आणाखेत्तं नाम यं एकज्झं संवट्टति च विवट्टति च। आणा वत्तति आणाय तन्निवासीनं देवतानं सिरसा सम्पटिच्छनेन, तञ्च खो केवलं बुद्धानं आनुभावेनेव, न अधिप्पायवसेन, अधिप्पायवसेन पन ‘‘यावता वा पन आकङ्खेय्या’’ति (अ॰ नि॰ ३.८१) वचनतो ततो परम्पि आणा पवत्तेय्य।
129. Abhijātiādisu (a. ni. ṭī. 1.1.277) pakappanena devatūpasaṅkamanādinā jātacakkavāḷena samānayogakkhemaṃ dasasahassaparimāṇaṃ ṭhānaṃ jātikhettaṃ, saraseneva āṇāpavattiṭṭhānaṃ āṇākhettaṃ, visayabhūtaṃ ṭhānaṃ visayakhettaṃ. Dasasahassī lokadhātūti imāya lokadhātuyā saddhiṃ imaṃ lokadhātuṃ parivāretvā ṭhitā dasasahassī lokadhātu. Tattakānaṃyeva jātikhettabhāvo dhammatāvasena veditabbo. ‘‘Pariggahavasenā’’ti keci. ‘‘Sabbesampi buddhānaṃ tattakaṃ eva jātikhettaṃ tannivāsīnaṃyeva ca devatānaṃ dhammābhisamayo’’ti ca vadanti. Mātukucchiokkamanakālādīnaṃ channaṃ eva gahaṇaṃ nidassanamattaṃ mahābhinīhārādikālepi tassa pakampanassa labbhamānato. Āṇākhettaṃ nāma yaṃ ekajjhaṃ saṃvaṭṭati ca vivaṭṭati ca. Āṇā vattati āṇāya tannivāsīnaṃ devatānaṃ sirasā sampaṭicchanena, tañca kho kevalaṃ buddhānaṃ ānubhāveneva, na adhippāyavasena, adhippāyavasena pana ‘‘yāvatā vā pana ākaṅkheyyā’’ti (a. ni. 3.81) vacanato tato parampi āṇā pavatteyya.
न उप्पज्जन्तीति पन अत्थीति, ‘‘न मे आचरियो अत्थि, सदिसो मे न विज्जती’’तिआदिं (म॰ नि॰ १.२८५; २.३४१; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५; मि॰ प॰ ४.५.११) इमिस्सं लोकधातुयं ठत्वा वदन्तेन भगवता, ‘‘किं पनावुसो सारिपुत्त, अत्थेतरहि अञ्ञे समणा वा ब्राह्मणा वा भगवता समसमा सम्बोधियन्ति, एवं पुट्ठो अहं, भन्ते, नोति वदेय्य’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.१६१), वत्वा तस्स कारणं दस्सेतुं, ‘‘अट्ठानमेतं अनवकासो, यं एकिस्सा लोकधातुया द्वे अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा’’ति इमं सुत्तं (दी॰ नि॰ ३.१६१; मि॰ प॰ ५.१.१) दस्सेन्तेन धम्मसेनापतिना च बुद्धखेत्तभूतं इमं लोकधातुं ठपेत्वा अञ्ञत्थ अनुप्पत्ति वुत्ता होतीति अधिप्पायो।
Na uppajjantīti pana atthīti, ‘‘na me ācariyo atthi, sadiso me na vijjatī’’tiādiṃ (ma. ni. 1.285; 2.341; mahāva. 11; kathā. 405; mi. pa. 4.5.11) imissaṃ lokadhātuyaṃ ṭhatvā vadantena bhagavatā, ‘‘kiṃ panāvuso sāriputta, atthetarahi aññe samaṇā vā brāhmaṇā vā bhagavatā samasamā sambodhiyanti, evaṃ puṭṭho ahaṃ, bhante, noti vadeyya’’nti (dī. ni. 3.161), vatvā tassa kāraṇaṃ dassetuṃ, ‘‘aṭṭhānametaṃ anavakāso, yaṃ ekissā lokadhātuyā dve arahanto sammāsambuddhā’’ti imaṃ suttaṃ (dī. ni. 3.161; mi. pa. 5.1.1) dassentena dhammasenāpatinā ca buddhakhettabhūtaṃ imaṃ lokadhātuṃ ṭhapetvā aññattha anuppatti vuttā hotīti adhippāyo.
एकतोति सह, एकस्मिं कालेति अत्थो। सो पन कालो कथं परिच्छिन्नोति चरिमभवे पटिसन्धिग्गहणतो पट्ठाय याव धातुपरिनिब्बानाति दस्सेन्तो ‘‘तत्था’’तिआदिमाह। निसिन्नकालतो पट्ठायाति पटिलोमक्कमेन वदति। परिनिब्बानतो पट्ठायाति अनुपादिसेसाय निब्बानधातुया परिनिब्बानतो पट्ठाय। एत्थन्तरेति चरिमभवे बोधिसत्तस्स पटिसन्धिग्गहणं धातुपरिनिब्बानन्ति एतेसं अन्तरे।
Ekatoti saha, ekasmiṃ kāleti attho. So pana kālo kathaṃ paricchinnoti carimabhave paṭisandhiggahaṇato paṭṭhāya yāva dhātuparinibbānāti dassento ‘‘tatthā’’tiādimāha. Nisinnakālato paṭṭhāyāti paṭilomakkamena vadati. Parinibbānato paṭṭhāyāti anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbānato paṭṭhāya. Etthantareti carimabhave bodhisattassa paṭisandhiggahaṇaṃ dhātuparinibbānanti etesaṃ antare.
अञ्ञस्स बुद्धस्स उप्पत्ति न निवारिता, तत्थ कारणं दस्सेतुं ‘‘तीणि ही’’तिआदि वुत्तं। पटिपत्तिअन्तरधानेन हि सासनस्स ओसक्कितत्ता अपरस्स बुद्धस्स उप्पत्ति लद्धावसरा होति। पटिपदाति पटिवेधावहा पुब्बभागपटिपदा। ‘‘परियत्ति पमाण’’न्ति वत्वा तमत्थं बोधिसत्तं निदस्सनं कत्वा दस्सेतुं, ‘‘यथा’’तिआदि वुत्तं तयिदं हीनं कतन्ति दट्ठब्बं। निय्यानिकधम्मस्स ठितिञ्हि दस्सेन्तो अनिय्यानिकधम्मं निदस्सेति।
Aññassa buddhassa uppatti na nivāritā, tattha kāraṇaṃ dassetuṃ ‘‘tīṇi hī’’tiādi vuttaṃ. Paṭipattiantaradhānena hi sāsanassa osakkitattā aparassa buddhassa uppatti laddhāvasarā hoti. Paṭipadāti paṭivedhāvahā pubbabhāgapaṭipadā. ‘‘Pariyatti pamāṇa’’nti vatvā tamatthaṃ bodhisattaṃ nidassanaṃ katvā dassetuṃ, ‘‘yathā’’tiādi vuttaṃ tayidaṃ hīnaṃ katanti daṭṭhabbaṃ. Niyyānikadhammassa ṭhitiñhi dassento aniyyānikadhammaṃ nidasseti.
मातिकाय अन्तरहितायाति, ‘‘यो पन भिक्खू’’तिआदिनयप्पत्ता सिक्खापदपाळि मातिका, ताय अन्तरहिताय निदानुद्देससङ्खाते पातिमोक्खुद्देसे पब्बज्जायुपसम्पदाकम्मेसु च सासनं तिट्ठतीति अत्थो। अथ वा पातिमोक्खे धरन्तेयेव पब्बज्जा उपसम्पदा च, एवं सति तदुभयं पातिमोक्खे अन्तोगधं तदुभयाभावे पातिमोक्खाभावतो, तस्मा तयिदं तयं सासनस्स ठितिहेतूति आह – ‘‘पातिमोक्खपब्बज्जाउपसम्पदासु ठितासु सासनं तिट्ठती’’ति। यस्मा वा उपसम्पदाधीनं पातिमोक्खं, उपसम्पदा च पब्बज्जाधीना, तस्मा पातिमोक्खे सिद्धे, सिद्धासु पब्बज्जाउपसम्पदासु च सासनं तिट्ठति। पच्छिमपटिवेधतो हि परं पटिवेधसासनं, पच्छिमसीलतो च परं पटिपत्तिसासनं विनट्ठं नाम होति। ओसक्कितं नामाति पच्छिमकपटिवेधसीलभेदद्वयं एकतो कत्वा ततो परं विनट्ठं नाम होतीति अत्थो।
Mātikāya antarahitāyāti, ‘‘yo pana bhikkhū’’tiādinayappattā sikkhāpadapāḷi mātikā, tāya antarahitāya nidānuddesasaṅkhāte pātimokkhuddese pabbajjāyupasampadākammesu ca sāsanaṃ tiṭṭhatīti attho. Atha vā pātimokkhe dharanteyeva pabbajjā upasampadā ca, evaṃ sati tadubhayaṃ pātimokkhe antogadhaṃ tadubhayābhāve pātimokkhābhāvato, tasmā tayidaṃ tayaṃ sāsanassa ṭhitihetūti āha – ‘‘pātimokkhapabbajjāupasampadāsu ṭhitāsu sāsanaṃ tiṭṭhatī’’ti. Yasmā vā upasampadādhīnaṃ pātimokkhaṃ, upasampadā ca pabbajjādhīnā, tasmā pātimokkhe siddhe, siddhāsu pabbajjāupasampadāsu ca sāsanaṃ tiṭṭhati. Pacchimapaṭivedhato hi paraṃ paṭivedhasāsanaṃ, pacchimasīlato ca paraṃ paṭipattisāsanaṃ vinaṭṭhaṃ nāma hoti. Osakkitaṃ nāmāti pacchimakapaṭivedhasīlabhedadvayaṃ ekato katvā tato paraṃ vinaṭṭhaṃ nāma hotīti attho.
तेन कामं ‘‘सासनट्ठितिया परियत्ति पमाण’’न्ति वुत्तं, परियत्ति पन पटिपत्तिहेतुकाति पटिपत्तिया असति अप्पतिट्ठा होति, तस्मा पटिपत्तिअन्तरधानं सासनोसक्कनस्स विसेसकारणन्ति दस्सेत्वा तयिदं सासनोसक्कनं धातुपरिनिब्बानोसानन्ति दस्सेतुं, ‘‘तीणि परिनिब्बानानी’’ति वुत्तं।
Tena kāmaṃ ‘‘sāsanaṭṭhitiyā pariyatti pamāṇa’’nti vuttaṃ, pariyatti pana paṭipattihetukāti paṭipattiyā asati appatiṭṭhā hoti, tasmā paṭipattiantaradhānaṃ sāsanosakkanassa visesakāraṇanti dassetvā tayidaṃ sāsanosakkanaṃ dhātuparinibbānosānanti dassetuṃ, ‘‘tīṇi parinibbānānī’’ti vuttaṃ.
कारुञ्ञन्ति परिदेवनकारुञ्ञं। जम्बुदीपे दीपन्तरेसु देवनागब्रह्मलोकेसु च विप्पकिरित्वा ठितानं धातूनं महाबोधिपल्लङ्के एकज्झं सन्निपतनं, रस्मिविस्सज्जनं, तत्थ तेजोधातुया उट्ठानं, एकजालीभावो चाति सब्बमेतं सत्थु अधिट्ठानवसेनेव वेदितब्बं।
Kāruññanti paridevanakāruññaṃ. Jambudīpe dīpantaresu devanāgabrahmalokesu ca vippakiritvā ṭhitānaṃ dhātūnaṃ mahābodhipallaṅke ekajjhaṃ sannipatanaṃ, rasmivissajjanaṃ, tattha tejodhātuyā uṭṭhānaṃ, ekajālībhāvo cāti sabbametaṃ satthu adhiṭṭhānavaseneva veditabbaṃ.
अनच्छरियत्ताति द्वीसुपि उप्पज्जमानेसु अच्छरियत्ताभावदोसतोति अत्थो। बुद्धा नाम मज्झे भिन्नं सुवण्णं विय एकसदिसाति तेसं देसनापि एकरसा एवाति आह – ‘‘देसनाय च विसेसाभावतो’’ति। एतेनपि अनच्छरियत्तमेव साधेति। विवादभावतोति एतेन विवादाभावत्थं द्वे एकतो न उप्पज्जन्तीति दस्सेति।
Anacchariyattāti dvīsupi uppajjamānesu acchariyattābhāvadosatoti attho. Buddhā nāma majjhe bhinnaṃ suvaṇṇaṃ viya ekasadisāti tesaṃ desanāpi ekarasā evāti āha – ‘‘desanāya ca visesābhāvato’’ti. Etenapi anacchariyattameva sādheti. Vivādabhāvatoti etena vivādābhāvatthaṃ dve ekato na uppajjantīti dasseti.
तत्थाति मिलिन्दपञ्हे। एकं बुद्धं धारेतीति एकबुद्धधारणी। एतेन एवं सभावा एते बुद्धगुणा, येन दुतियबुद्धगुणे धारेतुं असमत्था अयं लोकधातूति दस्सेति। पच्चयविसेसनिप्फन्नानञ्हि गुणधम्मानं भारियो विसेसो न सक्का धारेतुन्ति, ‘‘न धारेय्या’’ति वत्वा तमेव अधारणं परियायन्तरेनपि पकासेन्तो ‘‘चलेय्या’’तिआदिमाह। तत्थ चलेय्याति परिप्फन्देय्य। कम्पेय्याति पवेधेय्य। नमेय्याति एकपस्सेन नमेय्य। ओनमेय्याति ओसीदेय्य। विनमेय्याति विविधं इतोचितो च नमेय्य। विकिरेय्याति वातेन थुसमुट्ठि विय विप्पकिरेय्य। विधमेय्याति विनस्सेय्य। विद्धंसेय्याति सब्बसो विद्धस्ता भवेय्य। तथाभूता च कत्थचि न तिट्ठेय्याति आह ‘‘न ठानमुपगच्छेय्या’’ति।
Tatthāti milindapañhe. Ekaṃ buddhaṃ dhāretīti ekabuddhadhāraṇī. Etena evaṃ sabhāvā ete buddhaguṇā, yena dutiyabuddhaguṇe dhāretuṃ asamatthā ayaṃ lokadhātūti dasseti. Paccayavisesanipphannānañhi guṇadhammānaṃ bhāriyo viseso na sakkā dhāretunti, ‘‘na dhāreyyā’’ti vatvā tameva adhāraṇaṃ pariyāyantarenapi pakāsento ‘‘caleyyā’’tiādimāha. Tattha caleyyāti paripphandeyya. Kampeyyāti pavedheyya. Nameyyāti ekapassena nameyya. Onameyyāti osīdeyya. Vinameyyāti vividhaṃ itocito ca nameyya. Vikireyyāti vātena thusamuṭṭhi viya vippakireyya. Vidhameyyāti vinasseyya. Viddhaṃseyyāti sabbaso viddhastā bhaveyya. Tathābhūtā ca katthaci na tiṭṭheyyāti āha ‘‘na ṭhānamupagaccheyyā’’ti.
इदानि तत्थ निदस्सनं दस्सेन्तो, ‘‘यथा, महाराजा’’तिआदिमाह। तत्थ समुपादिकाति समं उद्धं पज्जति पवत्ततीति समुपादिका, उदकस्स उपरि समं गामिनीति अत्थो। वण्णेनाति सण्ठानेन। पमाणेनाति आरोहेन । किसथूलेनाति किसथूलभावेन, परिणाहेनाति अत्थो।
Idāni tattha nidassanaṃ dassento, ‘‘yathā, mahārājā’’tiādimāha. Tattha samupādikāti samaṃ uddhaṃ pajjati pavattatīti samupādikā, udakassa upari samaṃ gāminīti attho. Vaṇṇenāti saṇṭhānena. Pamāṇenāti ārohena . Kisathūlenāti kisathūlabhāvena, pariṇāhenāti attho.
छादेन्तन्ति रोचेन्तं रुचिं उप्पादेन्तं। तन्दीकतोति तेन भोजनेन तन्दीभूतो। अनोनमितदण्डजातोति यावदत्थं भोजनेन ओनमितुं असक्कुणेय्यताय अनोनमितदण्डो विय जातो। सकिं भुत्तो वमेय्याति एकम्पि आलोपं अज्झोहरित्वा वमेय्याति अत्थो।
Chādentanti rocentaṃ ruciṃ uppādentaṃ. Tandīkatoti tena bhojanena tandībhūto. Anonamitadaṇḍajātoti yāvadatthaṃ bhojanena onamituṃ asakkuṇeyyatāya anonamitadaṇḍo viya jāto. Sakiṃ bhutto vameyyāti ekampi ālopaṃ ajjhoharitvā vameyyāti attho.
अतिधम्मभारेन पथवी चलतीति धम्मेन नाम पथवी तिट्ठेय्य। सा किं तेनेव चलति विनस्सतीति अधिप्पायेन पुच्छति। पुन थेरो ‘‘रतनं नाम लोके कुटुम्बं सन्धारेन्तं अभिमतञ्च लोकेन अत्तनो गरुसभावताय सकटभङ्गस्स कारणं अतिभारभूतं दिट्ठं। एवंधम्मो च हितसुखविसेसेहि तंसमङ्गिनं धारेन्तो अभिमतो च विञ्ञूनं गम्भीरप्पमेय्यभावेन गरुसभावत्ता अतिभारभूतो पथवीचलनस्स कारणं होती’’ति दस्सेन्तो, ‘‘इध, महाराज, द्वे सकटा’’तिआदिमाह। एतेनेव तथागतस्स मातुकुच्छिओक्कमनादिकाले पथवीकम्पनकारणं संवण्णितन्ति दट्ठब्बं। एकसकटतो रतनन्ति एकस्मा, एकस्स वा सकटस्स रतनं, तस्मा सकटतो गहेत्वाति अत्थो।
Atidhammabhārena pathavī calatīti dhammena nāma pathavī tiṭṭheyya. Sā kiṃ teneva calati vinassatīti adhippāyena pucchati. Puna thero ‘‘ratanaṃ nāma loke kuṭumbaṃ sandhārentaṃ abhimatañca lokena attano garusabhāvatāya sakaṭabhaṅgassa kāraṇaṃ atibhārabhūtaṃ diṭṭhaṃ. Evaṃdhammo ca hitasukhavisesehi taṃsamaṅginaṃ dhārento abhimato ca viññūnaṃ gambhīrappameyyabhāvena garusabhāvattā atibhārabhūto pathavīcalanassa kāraṇaṃ hotī’’ti dassento, ‘‘idha, mahārāja, dve sakaṭā’’tiādimāha. Eteneva tathāgatassa mātukucchiokkamanādikāle pathavīkampanakāraṇaṃ saṃvaṇṇitanti daṭṭhabbaṃ. Ekasakaṭato ratananti ekasmā, ekassa vā sakaṭassa ratanaṃ, tasmā sakaṭato gahetvāti attho.
ओसारितन्ति उच्चारितं, वुत्तन्ति अत्थो। अग्गोति सब्बसत्तेहि अग्गो।
Osāritanti uccāritaṃ, vuttanti attho. Aggoti sabbasattehi aggo.
सभावपकतीति सभावभूता अकित्तिमा पकति। कारणमहन्ततायाति महन्तेहि बुद्धकारकधम्मेहि पारमितासङ्खातेहि कारणेहि बुद्धगुणानं निब्बत्तितोति वुत्तं होति। पथविआदीनि महन्तानि वत्थूनि, महन्ता च सक्कभावादयो अत्तनो अत्तनो विसये एकेका एव, सम्मासम्बुद्धोपि महन्तो अत्तनो विसये एकोव, को च तस्स विसयो? बुद्धभूमि, यावतकं वा ञेय्यं। एवं ‘‘आकासो विय अनन्तविसयो भगवा एकोव होती’’ति वदन्तो परचक्कवाळेसु दुतियस्स बुद्धस्स अभावं दस्सेति।
Sabhāvapakatīti sabhāvabhūtā akittimā pakati. Kāraṇamahantatāyāti mahantehi buddhakārakadhammehi pāramitāsaṅkhātehi kāraṇehi buddhaguṇānaṃ nibbattitoti vuttaṃ hoti. Pathaviādīni mahantāni vatthūni, mahantā ca sakkabhāvādayo attano attano visaye ekekā eva, sammāsambuddhopi mahanto attano visaye ekova, ko ca tassa visayo? Buddhabhūmi, yāvatakaṃ vā ñeyyaṃ. Evaṃ ‘‘ākāso viya anantavisayo bhagavā ekova hotī’’ti vadanto paracakkavāḷesu dutiyassa buddhassa abhāvaṃ dasseti.
इमिनाव पदेनाति ‘‘एकिस्सा लोकधातुया’’ति इमिना एव पदेन। दसचक्कवाळसहस्सानि गहितानि जातिखेत्तत्ता। एकचक्कवाळेनेवाति इमिना एकचक्कवाळेनेव। यथा – ‘‘इमस्मिंयेव चक्कवाळे उप्पज्जन्ती’’ति वुत्ते इमस्मिम्पि चक्कवाळे जम्बुदीपेयेव, तत्थपि मज्झिमपदेसे एवाति परिच्छिन्दितुं वट्टति; एवं ‘‘एकिस्सा लोकधातुया’’ति जातिखेत्ते अधिप्पेतेपि इमिनाव चक्कवाळेन परिच्छिन्दितुं वट्टति।
Imināvapadenāti ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti iminā eva padena. Dasacakkavāḷasahassāni gahitāni jātikhettattā. Ekacakkavāḷenevāti iminā ekacakkavāḷeneva. Yathā – ‘‘imasmiṃyeva cakkavāḷe uppajjantī’’ti vutte imasmimpi cakkavāḷe jambudīpeyeva, tatthapi majjhimapadese evāti paricchindituṃ vaṭṭati; evaṃ ‘‘ekissā lokadhātuyā’’ti jātikhette adhippetepi imināva cakkavāḷena paricchindituṃ vaṭṭati.
विवादूपच्छेदतोति विवादूपच्छेदकारणा। द्वीसु उप्पन्नेसु यो विवादो भवेय्य, तस्स अनुप्पादोयेवेत्थ विवादुपच्छेदो। एकस्मिं दीपेतिआदिना दीपन्तरेपि एकज्झं न उप्पज्जन्ति, पगेव एकदीपेति दस्सेति। सो परिहायेथाति चक्कवाळस्स पदेसे एव वत्तितब्बत्ता परिहायेय्य।
Vivādūpacchedatoti vivādūpacchedakāraṇā. Dvīsu uppannesu yo vivādo bhaveyya, tassa anuppādoyevettha vivādupacchedo. Ekasmiṃ dīpetiādinā dīpantarepi ekajjhaṃ na uppajjanti, pageva ekadīpeti dasseti. So parihāyethāti cakkavāḷassa padese eva vattitabbattā parihāyeyya.
१३०. मनुस्सत्तन्ति मनुस्सभावो तस्सेव पब्बज्जादिगुणसम्पत्तिआदीनं योग्गभावतो। लिङ्गसम्पत्तीति पुरिसभावो। हेतूति मनोवचीपणिधानपुब्बिका हेतुसम्पदा। सत्थारदस्सनन्ति सत्थुसम्मुखीभावो। पब्बज्जाति कम्मकिरियवादीसु तापसेसु, भिक्खूसु वा पब्बज्जा। गुणसम्पत्तीति अभिञ्ञादिगुणसम्पदा। अधिकारोति बुद्धं उद्दिस्स अधिको सक्कारो। छन्दताति सम्मासम्बोधिं उद्दिस्स सातिसयो कत्तुकम्यताकुसलच्छन्दो। अट्ठधम्मसमोधानाति एतेसं अट्ठन्नं धम्मानं समायोगेन। अभिनीहारोति कायपणिधानं। समिज्झतीति निप्फज्जतीति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन परमत्थदीपनिया चरियापिटकवण्णनाय (चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथा) वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
130.Manussattanti manussabhāvo tasseva pabbajjādiguṇasampattiādīnaṃ yoggabhāvato. Liṅgasampattīti purisabhāvo. Hetūti manovacīpaṇidhānapubbikā hetusampadā. Satthāradassananti satthusammukhībhāvo. Pabbajjāti kammakiriyavādīsu tāpasesu, bhikkhūsu vā pabbajjā. Guṇasampattīti abhiññādiguṇasampadā. Adhikāroti buddhaṃ uddissa adhiko sakkāro. Chandatāti sammāsambodhiṃ uddissa sātisayo kattukamyatākusalacchando. Aṭṭhadhammasamodhānāti etesaṃ aṭṭhannaṃ dhammānaṃ samāyogena. Abhinīhāroti kāyapaṇidhānaṃ. Samijjhatīti nipphajjatīti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana paramatthadīpaniyā cariyāpiṭakavaṇṇanāya (cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā) vuttanayeneva veditabbo.
सब्बाकारपरिपूरमेवाति परिपुण्णलक्खणताय सत्तुस्सदादीहि सब्बाकारेहि सम्पन्नमेव। न हि इत्थिया कोसोहितवत्थगुय्हता सम्भवति, दुतियपकति च नाम पठमपकतितो निहीना एव। तेनेवाह अनन्तरवारे ‘‘यस्मा’’तिआदि।
Sabbākāraparipūramevāti paripuṇṇalakkhaṇatāya sattussadādīhi sabbākārehi sampannameva. Na hi itthiyā kosohitavatthaguyhatā sambhavati, dutiyapakati ca nāma paṭhamapakatito nihīnā eva. Tenevāha anantaravāre ‘‘yasmā’’tiādi.
इध पुरिसस्स तत्थ निब्बत्तनतोति इमस्मिं मनुस्सलोके पुरिसभूतस्स तत्थ ब्रह्मलोके ब्रह्मत्तभावेन निब्बत्तनतो। तेन असतिपि पुरिसलिङ्गे पुरिसाकारा ब्रह्मानो होन्तीति दस्सेति। तंयेव हि पुरिसाकारं सन्धाय वुत्तं – ‘‘यं पुरिसो ब्रह्मत्तं करेय्या’’ति। तेनेवाह ‘‘समानेपी’’तिआदि। यदि एवं इत्थियो ब्रह्मलोके न उप्पज्जन्तीति आह ‘‘ब्रह्मत्त’’न्तिआदि।
Idha purisassa tattha nibbattanatoti imasmiṃ manussaloke purisabhūtassa tattha brahmaloke brahmattabhāvena nibbattanato. Tena asatipi purisaliṅge purisākārā brahmāno hontīti dasseti. Taṃyeva hi purisākāraṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘yaṃ puriso brahmattaṃ kareyyā’’ti. Tenevāha ‘‘samānepī’’tiādi. Yadi evaṃ itthiyo brahmaloke na uppajjantīti āha ‘‘brahmatta’’ntiādi.
१३१. कायदुच्चरितस्सातिआदिपाळिया कम्मनियामो नाम कथितो। समञ्जनं समङ्गो, सो एतस्स अत्थीति समङ्गी, समन्नागतो। समञ्जनसीलो वा समङ्गी। पुब्बभागे आयूहनसमङ्गिता, सन्निट्ठापकचेतनावसेन चेतनासमङ्गिता। चेतनासन्ततिवसेन वा आयूहनसमङ्गिता, तंतंचेतनाखणवसेन चेतनासमङ्गिता। कतूपचितस्स अविपक्कविपाकस्स कम्मस्स वसेन कम्मसमङ्गिता, कम्मे पन विपच्चितुं आरद्धे विपाकप्पवत्तिवसेन विपाकसमङ्गिता। कम्मादीनं उपट्ठानकालवसेन उपट्ठानसमङ्गिता। कुसलाकुसलकम्मायूहनक्खणेति कुसलकम्मस्स च अकुसलकम्मस्स च समीहनक्खणे। तथाति इमिना कुसलाकुसलकम्मपदं आकड्ढति। यथा कतं कम्मं फलदानसमत्थं होति, तथा कतं उपचितं। विपाकारहन्ति दुतियभवादीसु विपच्चनारहं। उप्पज्जमानानं उपपत्तिनिमित्तं उपट्ठातीति योजना। चलतीति परिवत्तति। एकेन हि कम्मुना तज्जे निमित्ते उपट्ठापिते पच्चयविसेसवसेन ततो अञ्ञेन कम्मुना अञ्ञस्स निमित्तस्स उपट्ठानं परिवत्तनं।
131.Kāyaduccaritassātiādipāḷiyā kammaniyāmo nāma kathito. Samañjanaṃ samaṅgo, so etassa atthīti samaṅgī, samannāgato. Samañjanasīlo vā samaṅgī. Pubbabhāge āyūhanasamaṅgitā, sanniṭṭhāpakacetanāvasena cetanāsamaṅgitā. Cetanāsantativasena vā āyūhanasamaṅgitā, taṃtaṃcetanākhaṇavasena cetanāsamaṅgitā. Katūpacitassa avipakkavipākassa kammassa vasena kammasamaṅgitā, kamme pana vipaccituṃ āraddhe vipākappavattivasena vipākasamaṅgitā. Kammādīnaṃ upaṭṭhānakālavasena upaṭṭhānasamaṅgitā. Kusalākusalakammāyūhanakkhaṇeti kusalakammassa ca akusalakammassa ca samīhanakkhaṇe. Tathāti iminā kusalākusalakammapadaṃ ākaḍḍhati. Yathā kataṃ kammaṃ phaladānasamatthaṃ hoti, tathā kataṃ upacitaṃ. Vipākārahanti dutiyabhavādīsu vipaccanārahaṃ. Uppajjamānānaṃ upapattinimittaṃ upaṭṭhātīti yojanā. Calatīti parivattati. Ekena hi kammunā tajje nimitte upaṭṭhāpite paccayavisesavasena tato aññena kammunā aññassa nimittassa upaṭṭhānaṃ parivattanaṃ.
सुनखजीविकोति सुनखेहि जीवनसीलो। तलसन्थरणपूजन्ति भूमितलस्स पुप्फेहि सन्तरणपूजं। आयूहनचेतनाकम्मसमङ्गितावसेनाति कायदुच्चरितस्स अपरापरं आयूहनेन सन्निट्ठापकचेतनाय तस्सेव पकप्पने कम्मक्खयकरञाणेन अखेपितत्ता यथूपचितकम्मुना च समङ्गिभावस्स वसेन।
Sunakhajīvikoti sunakhehi jīvanasīlo. Talasantharaṇapūjanti bhūmitalassa pupphehi santaraṇapūjaṃ. Āyūhanacetanākammasamaṅgitāvasenāti kāyaduccaritassa aparāparaṃ āyūhanena sanniṭṭhāpakacetanāya tasseva pakappane kammakkhayakarañāṇena akhepitattā yathūpacitakammunā ca samaṅgibhāvassa vasena.
१३२. एवं सस्सिरिकन्ति वुत्तप्पकारेन अनेकधातुविभजनादिना नानानयविचित्तताय परमनिपुणगम्भीरताय च अत्थतो ब्यञ्जनतो च ससोभं कत्वा।
132.Evaṃ sassirikanti vuttappakārena anekadhātuvibhajanādinā nānānayavicittatāya paramanipuṇagambhīratāya ca atthato byañjanato ca sasobhaṃ katvā.
नं धारेहीति एत्थ नन्ति निपातमत्तं। धातुआदिवसेन परिवट्टीयन्ति अत्था एतेहीति परिवट्टा, देसनाभेदा। चत्तारो परिवट्टा एतस्स, एतस्मिं वाति चतुपरिवट्टो, धम्मपरियायो। धम्मो च सो परियत्तिभावतो यथावुत्तेनत्थेन आदासोति धम्मादासो। उपट्ठानट्ठेन यथाधम्मानं आदासोतिपि धम्मादासो। यथा हि आदासेन सत्तानं मुखे मलदोसहरणं, एवं इमिनापि सुत्तेन योगीनं मुखे मलदोसहरणं। तस्माति यस्मा इमिना सुत्तेन किलेसे मद्दित्वा समथाधिगमेन योगिनो जयप्पत्ता; तस्मा अमतपुरप्पवेसने उग्घोसनमहाभेरिताय च अमतदुन्दुभि। इध वुत्तन्ति इमस्मिं सुत्ते वुत्तं। अनुत्तरो सङ्गामविजयोति अनुत्तरभावतो किलेससङ्गामविजयो, ‘‘विजेति एतेना’’ति कत्वा। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Naṃ dhārehīti ettha nanti nipātamattaṃ. Dhātuādivasena parivaṭṭīyanti atthā etehīti parivaṭṭā, desanābhedā. Cattāro parivaṭṭā etassa, etasmiṃ vāti catuparivaṭṭo, dhammapariyāyo. Dhammo ca so pariyattibhāvato yathāvuttenatthena ādāsoti dhammādāso. Upaṭṭhānaṭṭhena yathādhammānaṃ ādāsotipi dhammādāso. Yathā hi ādāsena sattānaṃ mukhe maladosaharaṇaṃ, evaṃ imināpi suttena yogīnaṃ mukhe maladosaharaṇaṃ. Tasmāti yasmā iminā suttena kilese madditvā samathādhigamena yogino jayappattā; tasmā amatapurappavesane ugghosanamahābheritāya ca amatadundubhi. Idha vuttanti imasmiṃ sutte vuttaṃ. Anuttaro saṅgāmavijayoti anuttarabhāvato kilesasaṅgāmavijayo, ‘‘vijeti etenā’’ti katvā. Sesaṃ suviññeyyameva.
बहुधातुकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Bahudhātukasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ५. बहुधातुकसुत्तं • 5. Bahudhātukasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ५. बहुधातुकसुत्तवण्णना • 5. Bahudhātukasuttavaṇṇanā
