| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
५. बहुजनहितसुत्तवण्णना
5. Bahujanahitasuttavaṇṇanā
८४. पञ्चमे लोकेति एत्थ तयो लोका – सत्तलोको, सङ्खारलोको, ओकासलोकोति। तेसु इन्द्रियबद्धानं रूपधम्मानं अरूपधम्मानं रूपारूपधम्मानञ्च सन्तानवसेन वत्तमानानं समूहो सत्तलोको, पथवीपब्बतादिभेदो ओकासलोको, उभयेपि खन्धा सङ्खारलोको। तेसु सत्तलोको इध अधिप्पेतो। तस्मा लोकेति सत्तलोके। तत्थापि न देवलोके, न ब्रह्मलोके, मनुस्सलोके। मनुस्सलोकेपि न अञ्ञस्मिं चक्कवाळे, इमस्मिंयेव चक्कवाळे। तत्रापि न सब्बट्ठानेसु, ‘‘पुरत्थिमाय दिसाय गजङ्गलं नाम निगमो, तस्स अपरेन महासाला, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे; पुरत्थिमदक्खिणाय दिसाय सल्लवती नाम नदी, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे; दक्खिणाय दिसाय सेतकण्णिकं नाम निगमो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा , ओरतो मज्झे; पच्छिमाय दिसाय थूणं नाम ब्राह्मणगामो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे; उत्तराय दिसाय उसिरद्धजो नाम पब्बतो, ततो परं पच्चन्तिमा जनपदा, ओरतो मज्झे’’ति (महाव॰ २५९) एवं परिच्छिन्ने आयामतो तियोजनसते वित्थारतो अड्ढतेय्ययोजनसते परिक्खेपतो नवयोजनसते मज्झिमदेसे उप्पज्जति तथागतो। न केवलञ्च तथागतोव पच्चेकबुद्धा अग्गसावका असीतिमहाथेरा बुद्धमाता बुद्धपिता चक्कवत्तिराजा अञ्ञे च सारप्पत्ता ब्राह्मणगहपतिका एत्थेव उप्पज्जन्ति। इध पन तथागतवारेयेव सब्बत्थकवसेन अयं नयो लब्भति, इतरेसु एकदेसवसेन।
84. Pañcame loketi ettha tayo lokā – sattaloko, saṅkhāraloko, okāsalokoti. Tesu indriyabaddhānaṃ rūpadhammānaṃ arūpadhammānaṃ rūpārūpadhammānañca santānavasena vattamānānaṃ samūho sattaloko, pathavīpabbatādibhedo okāsaloko, ubhayepi khandhā saṅkhāraloko. Tesu sattaloko idha adhippeto. Tasmā loketi sattaloke. Tatthāpi na devaloke, na brahmaloke, manussaloke. Manussalokepi na aññasmiṃ cakkavāḷe, imasmiṃyeva cakkavāḷe. Tatrāpi na sabbaṭṭhānesu, ‘‘puratthimāya disāya gajaṅgalaṃ nāma nigamo, tassa aparena mahāsālā, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe; puratthimadakkhiṇāya disāya sallavatī nāma nadī, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe; dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato paraṃ paccantimā janapadā , orato majjhe; pacchimāya disāya thūṇaṃ nāma brāhmaṇagāmo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe; uttarāya disāya usiraddhajo nāma pabbato, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe’’ti (mahāva. 259) evaṃ paricchinne āyāmato tiyojanasate vitthārato aḍḍhateyyayojanasate parikkhepato navayojanasate majjhimadese uppajjati tathāgato. Na kevalañca tathāgatova paccekabuddhā aggasāvakā asītimahātherā buddhamātā buddhapitā cakkavattirājā aññe ca sārappattā brāhmaṇagahapatikā ettheva uppajjanti. Idha pana tathāgatavāreyeva sabbatthakavasena ayaṃ nayo labbhati, itaresu ekadesavasena.
उप्पज्जमाना उप्पज्जन्तीति इदं पन उभयम्पि विप्पकतवचनमेव, उप्पज्जन्ता बहुजनहितत्थाय उप्पज्जन्ति, न अञ्ञेन कारणेनाति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। एवरूपञ्हेत्थ सद्दलक्खणं न सक्का अञ्ञेन सद्दलक्खणेन पटिबाहितुं।
Uppajjamānāuppajjantīti idaṃ pana ubhayampi vippakatavacanameva, uppajjantā bahujanahitatthāya uppajjanti, na aññena kāraṇenāti evamettha attho veditabbo. Evarūpañhettha saddalakkhaṇaṃ na sakkā aññena saddalakkhaṇena paṭibāhituṃ.
अपिच उप्पज्जमानो नाम उप्पज्जति नाम उप्पन्नो नामाति अयं पभेदो वेदितब्बो। तथागतो हि महाभिनीहारं करोन्तो, बुद्धकरे धम्मे परियेसन्तो, पारमियो पूरेन्तो, पञ्च महापरिच्चागे परिच्चजन्तो, ञातत्थचरियं चरन्तो, लोकत्थचरियं, बुद्धत्थचरियं कोटिं पापेन्तो, पारमियो पूरेत्वा तुसितभवने तिट्ठन्तो, ततो ओतरित्वा चरिमभवे पटिसन्धिं गण्हन्तो, अगारमज्झे वसन्तो, अभिनिक्खमन्तो, महापधानं पदहन्तो, परिपक्कञाणो बोधिमण्डं आरुय्ह मारबलं विधमेन्तो पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरन्तो, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेन्तो, पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादे ञाणं ओतारेत्वा अनेकाकारं सब्बसङ्खारे सम्मसित्वा सोतापत्तिमग्गं पटिविज्झन्तो याव अनागामिफलं सच्छिकरोन्तोपि उप्पज्जमानो एव नाम, अरहत्तमग्गक्खणे उप्पज्जति नाम, अरहत्तफलक्खणे पन उप्पन्नो नाम। बुद्धानञ्हि सावकानं विय न पटिपाटिया इद्धिविधञाणादीनं उप्पादनकिच्चं अत्थि, सहेव पन अरहत्तमग्गेन सकलोपि बुद्धगुणरासि आगतोव नाम होति। तस्मा ते निब्बत्तसब्बकिच्चत्ता अरहत्तफलक्खणे उप्पन्ना नाम होन्ति। इध अरहत्तफलक्खणं सन्धाय ‘‘उप्पज्जती’’ति वुत्तो। उप्पन्नो होतीति अयञ्हेत्थ अत्थो।
Apica uppajjamāno nāma uppajjati nāma uppanno nāmāti ayaṃ pabhedo veditabbo. Tathāgato hi mahābhinīhāraṃ karonto, buddhakare dhamme pariyesanto, pāramiyo pūrento, pañca mahāpariccāge pariccajanto, ñātatthacariyaṃ caranto, lokatthacariyaṃ, buddhatthacariyaṃ koṭiṃ pāpento, pāramiyo pūretvā tusitabhavane tiṭṭhanto, tato otaritvā carimabhave paṭisandhiṃ gaṇhanto, agāramajjhe vasanto, abhinikkhamanto, mahāpadhānaṃ padahanto, paripakkañāṇo bodhimaṇḍaṃ āruyha mārabalaṃ vidhamento paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussaranto, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhento, pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā anekākāraṃ sabbasaṅkhāre sammasitvā sotāpattimaggaṃ paṭivijjhanto yāva anāgāmiphalaṃ sacchikarontopi uppajjamāno eva nāma, arahattamaggakkhaṇe uppajjati nāma, arahattaphalakkhaṇe pana uppanno nāma. Buddhānañhi sāvakānaṃ viya na paṭipāṭiyā iddhividhañāṇādīnaṃ uppādanakiccaṃ atthi, saheva pana arahattamaggena sakalopi buddhaguṇarāsi āgatova nāma hoti. Tasmā te nibbattasabbakiccattā arahattaphalakkhaṇe uppannā nāma honti. Idha arahattaphalakkhaṇaṃ sandhāya ‘‘uppajjatī’’ti vutto. Uppanno hotīti ayañhettha attho.
सावकोपि खीणासवो सावकबोधिया हेतुभूते पुञ्ञसम्भारे सम्भरन्तो पुब्बयोगं पुब्बचरियं गतपच्चागतवत्तं पूरेन्तो चरिमभवे निब्बत्तन्तो अनुक्कमेन विञ्ञुतं पत्वा संसारे आदीनवं दिस्वा पब्बज्जाय चेतयमानो पब्बज्जं मत्थकं पापेत्वा सीलादीनि परिपूरेन्तो धुतधम्मे समादाय वत्तमानो जागरियं अनुयुञ्जन्तो ञाणानि निब्बत्तेन्तो विपस्सनं पट्ठपेत्वा हेट्ठिममग्गे अधिगच्छन्तोपि उप्पज्जमानो एव नाम, अरहत्तमग्गक्खणे उप्पज्जति नाम, अरहत्तफलक्खणे पन उप्पन्नो नाम। सेक्खो पन पुब्बूपनिस्सयतो पट्ठाय याव गोत्रभुञाणा उप्पज्जमानो नाम, पठममग्गक्खणे उप्पज्जति नाम, पठमफलक्खणतो पट्ठाय उप्पन्नो नाम। एत्तावता ‘‘तयोमे, भिक्खवे, पुग्गला लोके उप्पज्जमाना उप्पज्जन्ती’’ति पदानं अत्थो वुत्तो होति।
Sāvakopi khīṇāsavo sāvakabodhiyā hetubhūte puññasambhāre sambharanto pubbayogaṃ pubbacariyaṃ gatapaccāgatavattaṃ pūrento carimabhave nibbattanto anukkamena viññutaṃ patvā saṃsāre ādīnavaṃ disvā pabbajjāya cetayamāno pabbajjaṃ matthakaṃ pāpetvā sīlādīni paripūrento dhutadhamme samādāya vattamāno jāgariyaṃ anuyuñjanto ñāṇāni nibbattento vipassanaṃ paṭṭhapetvā heṭṭhimamagge adhigacchantopi uppajjamāno eva nāma, arahattamaggakkhaṇe uppajjati nāma, arahattaphalakkhaṇe pana uppanno nāma. Sekkho pana pubbūpanissayato paṭṭhāya yāva gotrabhuñāṇā uppajjamāno nāma, paṭhamamaggakkhaṇe uppajjati nāma, paṭhamaphalakkhaṇato paṭṭhāya uppanno nāma. Ettāvatā ‘‘tayome, bhikkhave, puggalā loke uppajjamānā uppajjantī’’ti padānaṃ attho vutto hoti.
इदानि बहुजनहितायातिआदीसु बहुजनहितायाति महाजनस्स हितत्थाय। बहुजनसुखायाति महाजनस्स सुखत्थाय। लोकानुकम्पायाति सत्तलोकस्स अनुकम्पं पटिच्च। कतरसत्तलोकस्साति ? यो तथागतस्स धम्मदेसनं सुत्वा धम्मं पटिविज्झति, अमतपानं पिवति, तस्स। भगवतो हि धम्मचक्कप्पवत्तनसुत्तन्तदेसनाय अञ्ञातकोण्डञ्ञप्पमुखा अट्ठारस ब्रह्मकोटियो धम्मं पटिविज्झिंसु। एवं याव सुभद्दपरिब्बाजकविनयना धम्मं पटिविद्धसत्तानं गणना नत्थि, महासमयसुत्तन्तदेसनायं मङ्गलसुत्तं, चूळराहुलोवादं, समचित्तदेसनायन्ति इमेसु चतूसु ठानेसु अभिसमयं पत्तसत्तानं परिच्छेदो नत्थि। एवमेतस्स अपरिमाणस्स सत्तलोकस्स अनुकम्पाय। सावकस्स पन अरहतो सेक्खस्स च लोकानुकम्पाय उप्पत्ति धम्मसेनापतिआदीहि धम्मभण्डागारिकादीहि च देसितदेसनाय पटिवेधप्पत्तसत्तानं वसेन, अपरभागे च महामहिन्दत्थेरादीहि देसितदेसनाय पटिविद्धसच्चानं वसेन, यावज्जतना इतो परं अनागते च सासनं निस्साय सग्गमोक्खमग्गेसु पतिट्ठहन्तानं वसेनपि अयमत्थो विभावेतब्बो।
Idāni bahujanahitāyātiādīsu bahujanahitāyāti mahājanassa hitatthāya. Bahujanasukhāyāti mahājanassa sukhatthāya. Lokānukampāyāti sattalokassa anukampaṃ paṭicca. Katarasattalokassāti ? Yo tathāgatassa dhammadesanaṃ sutvā dhammaṃ paṭivijjhati, amatapānaṃ pivati, tassa. Bhagavato hi dhammacakkappavattanasuttantadesanāya aññātakoṇḍaññappamukhā aṭṭhārasa brahmakoṭiyo dhammaṃ paṭivijjhiṃsu. Evaṃ yāva subhaddaparibbājakavinayanā dhammaṃ paṭividdhasattānaṃ gaṇanā natthi, mahāsamayasuttantadesanāyaṃ maṅgalasuttaṃ, cūḷarāhulovādaṃ, samacittadesanāyanti imesu catūsu ṭhānesu abhisamayaṃ pattasattānaṃ paricchedo natthi. Evametassa aparimāṇassa sattalokassa anukampāya. Sāvakassa pana arahato sekkhassa ca lokānukampāya uppatti dhammasenāpatiādīhi dhammabhaṇḍāgārikādīhi ca desitadesanāya paṭivedhappattasattānaṃ vasena, aparabhāge ca mahāmahindattherādīhi desitadesanāya paṭividdhasaccānaṃ vasena, yāvajjatanā ito paraṃ anāgate ca sāsanaṃ nissāya saggamokkhamaggesu patiṭṭhahantānaṃ vasenapi ayamattho vibhāvetabbo.
अपिच बहुजनहितायाति बहुजनस्स हितत्थाय, नेसं पञ्ञासम्पत्तिया दिट्ठधम्मिकसम्परायिकहितूपदेसकोति। बहुजनसुखायाति बहुजनस्स सुखत्थाय, चागसम्पत्तिया उपकरणसुखसम्पदायकोति। लोकानुकम्पायाति लोकस्स अनुकम्पनत्थाय, मेत्ताकरुणासम्पत्तिया मातापितरो विय लोकस्स रक्खिता गोपिताति। अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सानन्ति इध देवमनुस्सग्गहणेन भब्बपुग्गले वेनेय्यसत्ते एव गहेत्वा तेसं निब्बानमग्गफलाधिगमाय तथागतस्स उप्पत्ति दस्सिता पठमवारे, दुतियततियवारेसु पन अरहतो सेक्खस्स च वसेन योजेतब्बं। तत्थ अत्थायाति इमिना परमत्थाय, निब्बानायाति वुत्तं होति। हितायाति तंसम्पापकमग्गत्थायाति वुत्तं होति। निब्बानसम्पापकमग्गतो हि उत्तरिं हितं नाम नत्थि। सुखायाति फलसमापत्तिसुखत्थायाति वुत्तं होति, ततो उत्तरि सुखाभावतो। वुत्तञ्हेतं ‘‘अयं समाधि पच्चुप्पन्नसुखो चेव आयतिञ्च सुखविपाको’’ति (दी॰ नि॰ ३.३५५; अ॰ नि॰ ५.२७; विभ॰ ८०४)।
Apica bahujanahitāyāti bahujanassa hitatthāya, nesaṃ paññāsampattiyā diṭṭhadhammikasamparāyikahitūpadesakoti. Bahujanasukhāyāti bahujanassa sukhatthāya, cāgasampattiyā upakaraṇasukhasampadāyakoti. Lokānukampāyāti lokassa anukampanatthāya, mettākaruṇāsampattiyā mātāpitaro viya lokassa rakkhitā gopitāti. Atthāya hitāya sukhāya devamanussānanti idha devamanussaggahaṇena bhabbapuggale veneyyasatte eva gahetvā tesaṃ nibbānamaggaphalādhigamāya tathāgatassa uppatti dassitā paṭhamavāre, dutiyatatiyavāresu pana arahato sekkhassa ca vasena yojetabbaṃ. Tattha atthāyāti iminā paramatthāya, nibbānāyāti vuttaṃ hoti. Hitāyāti taṃsampāpakamaggatthāyāti vuttaṃ hoti. Nibbānasampāpakamaggato hi uttariṃ hitaṃ nāma natthi. Sukhāyāti phalasamāpattisukhatthāyāti vuttaṃ hoti, tato uttari sukhābhāvato. Vuttañhetaṃ ‘‘ayaṃ samādhi paccuppannasukho ceva āyatiñca sukhavipāko’’ti (dī. ni. 3.355; a. ni. 5.27; vibha. 804).
तथागतोतिआदीनं पदानं अत्थो हेट्ठा वुत्तो। विज्जाचरणसम्पन्नोतिआदीसु तिस्सोपि विज्जा भयभेरवे (म॰ नि॰ १.३४ आदयो) आगतनयेन, छपि विज्जा छळभिञ्ञावसेन, अट्ठपि विज्जा अम्बट्ठसुत्ते आगताति विज्जाहि, सीलसंवरादीहि, पन्नरसहि चरणधम्मेहि च, अनञ्ञसाधारणेहि सम्पन्नो समन्नागतोति विज्जाचरणसम्पन्नो। सोभनगमनत्ता, सुन्दरं ठानं गतत्ता, सम्मा गतत्ता, सम्मा गदत्ता च सुगतो। सब्बथा विदितलोकत्ता लोकविदू। नत्थि एतस्स उत्तरोति अनुत्तरो। पुरिसदम्मे पुरिसवेनेय्ये सारेति विनेतीति पुरिसदम्मसारथि। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेहि यथारहं अनुसासतीति सत्था। सब्बस्सापि नेय्यस्स सब्बप्पकारेन सयम्भुञाणेन बुद्धत्ता बुद्धोति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गतो (विसुद्धि॰ १.१३२-१३३) गहेतब्बो।
Tathāgatotiādīnaṃ padānaṃ attho heṭṭhā vutto. Vijjācaraṇasampannotiādīsu tissopi vijjā bhayabherave (ma. ni. 1.34 ādayo) āgatanayena, chapi vijjā chaḷabhiññāvasena, aṭṭhapi vijjā ambaṭṭhasutte āgatāti vijjāhi, sīlasaṃvarādīhi, pannarasahi caraṇadhammehi ca, anaññasādhāraṇehi sampanno samannāgatoti vijjācaraṇasampanno. Sobhanagamanattā, sundaraṃ ṭhānaṃ gatattā, sammā gatattā, sammā gadattā ca sugato. Sabbathā viditalokattā lokavidū. Natthi etassa uttaroti anuttaro. Purisadamme purisaveneyye sāreti vinetīti purisadammasārathi. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthehi yathārahaṃ anusāsatīti satthā. Sabbassāpi neyyassa sabbappakārena sayambhuñāṇena buddhattā buddhoti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggato (visuddhi. 1.132-133) gahetabbo.
सो धम्मं देसेति आदि…पे॰… परियोसानकल्याणन्ति सो भगवा सत्तेसु कारुञ्ञं पटिच्च हित्वापि अनुत्तरं विवेकसुखं धम्मं देसेति। तञ्च खो अप्पं वा बहुं वा देसेन्तो आदिकल्याणादिप्पकारमेव देसेति। कथं? एकगाथापि हि समन्तभद्दकत्ता धम्मस्स पठमपादेन आदिकल्याणा, दुतियततियेहि मज्झेकल्याणा, पच्छिमेन परियोसानकल्याणा। एकानुसन्धिकं सुत्तं निदानेन आदिकल्याणं, निगमनेन परियोसानकल्याणं, सेसेन मज्झेकल्याणं। नानानुसन्धिकं सुत्तं पठमेन अनुसन्धिना आदिकल्याणं, पच्छिमेन परियोसानकल्याणं, सेसेहि मज्झेकल्याणं। सकलोपि वा सासनधम्मो अत्तनो अत्थभूतेन सीलेन आदिकल्याणो, समथविपस्सनामग्गफलेहि मज्झेकल्याणो, निब्बानेन परियोसानकल्याणो। सीलसमाधीहि वा आदिकल्याणो, विपस्सनामग्गेहि मज्झेकल्याणो, फलनिब्बानेहि परियोसानकल्याणो। बुद्धसुबुद्धताय वा आदिकल्याणो, धम्मसुधम्मताय मज्झेकल्याणो, सङ्घसुप्पटिपत्तिया परियोसानकल्याणो। तं सुत्वा तथत्ताय पटिपन्नेन अधिगन्तब्बाय अभिसम्बोधिया वा आदिकल्याणो, पच्चेकबोधिया मज्झेकल्याणो, सावकबोधिया परियोसानकल्याणो। सुय्यमानो चेस नीवरणविक्खम्भनतो सवनेनपि कल्याणमेव आवहतीति आदिकल्याणो, पटिपज्जियमानो समथविपस्सनासुखावहनतो पटिपत्तियापि सुखमेव आवहतीति मज्झेकल्याणो, तथापटिपन्नो च पटिपत्तिफले निट्ठिते तादिभावावहनतो पटिपत्तिफलेनपि कल्याणमेव आवहतीति परियोसानकल्याणो। नाथप्पभवत्ता च पभवसुद्धिया आदिकल्याणो, अत्थसुद्धिया मज्झेकल्याणो, किच्चसुद्धिया परियोसानकल्याणो। तेन वुत्तं ‘‘सो धम्मं देसेति आदि…पे॰… परियोसानकल्याण’’न्ति।
So dhammaṃ deseti ādi…pe… pariyosānakalyāṇanti so bhagavā sattesu kāruññaṃ paṭicca hitvāpi anuttaraṃ vivekasukhaṃ dhammaṃ deseti. Tañca kho appaṃ vā bahuṃ vā desento ādikalyāṇādippakārameva deseti. Kathaṃ? Ekagāthāpi hi samantabhaddakattā dhammassa paṭhamapādena ādikalyāṇā, dutiyatatiyehi majjhekalyāṇā, pacchimena pariyosānakalyāṇā. Ekānusandhikaṃ suttaṃ nidānena ādikalyāṇaṃ, nigamanena pariyosānakalyāṇaṃ, sesena majjhekalyāṇaṃ. Nānānusandhikaṃ suttaṃ paṭhamena anusandhinā ādikalyāṇaṃ, pacchimena pariyosānakalyāṇaṃ, sesehi majjhekalyāṇaṃ. Sakalopi vā sāsanadhammo attano atthabhūtena sīlena ādikalyāṇo, samathavipassanāmaggaphalehi majjhekalyāṇo, nibbānena pariyosānakalyāṇo. Sīlasamādhīhi vā ādikalyāṇo, vipassanāmaggehi majjhekalyāṇo, phalanibbānehi pariyosānakalyāṇo. Buddhasubuddhatāya vā ādikalyāṇo, dhammasudhammatāya majjhekalyāṇo, saṅghasuppaṭipattiyā pariyosānakalyāṇo. Taṃ sutvā tathattāya paṭipannena adhigantabbāya abhisambodhiyā vā ādikalyāṇo, paccekabodhiyā majjhekalyāṇo, sāvakabodhiyā pariyosānakalyāṇo. Suyyamāno cesa nīvaraṇavikkhambhanato savanenapi kalyāṇameva āvahatīti ādikalyāṇo, paṭipajjiyamāno samathavipassanāsukhāvahanato paṭipattiyāpi sukhameva āvahatīti majjhekalyāṇo, tathāpaṭipanno ca paṭipattiphale niṭṭhite tādibhāvāvahanato paṭipattiphalenapi kalyāṇameva āvahatīti pariyosānakalyāṇo. Nāthappabhavattā ca pabhavasuddhiyā ādikalyāṇo, atthasuddhiyā majjhekalyāṇo, kiccasuddhiyā pariyosānakalyāṇo. Tena vuttaṃ ‘‘so dhammaṃ deseti ādi…pe… pariyosānakalyāṇa’’nti.
यं पन भगवा धम्मं देसेन्तो सासनब्रह्मचरियं मग्गब्रह्मचरियञ्च पकासेति, नानानयेहि दीपेति, तं यथानुरूपं अत्थसम्पत्तिया सात्थं, ब्यञ्जनसम्पत्तिया सब्यञ्जनं। सङ्कासन, पकासन, विवरण, विभजन, उत्तानीकरण पञ्ञत्तिअत्थपदसमायोगतो सात्थं, अक्खरपदब्यञ्जनाकारनिरुत्तिनिद्देससम्पत्तिया सब्यञ्जनं, अत्थगम्भीरतापटिवेधगम्भीरताहि वा सात्थं, धम्मगम्भीरतादेसनागम्भीरताहि सब्यञ्जनं। अत्थपटिभानपटिसम्भिदाविसयतो वा सात्थं, धम्मनिरुत्तिपटिसम्भिदाविसयतो सब्यञ्जनं। पण्डितवेदनीयतो परिक्खकजनप्पसादकन्ति सात्थं, सद्धेय्यतो लोकियजनप्पसादकन्ति सब्यञ्जनं। गम्भीराधिप्पायतो सात्थं, उत्तानपदतो सब्यञ्जनं। उपनेतब्बस्स अभावतो सकलपरिपुण्णभावेन केवलपरिपुण्णं, अपनेतब्बस्स अभावतो निद्दोसभावेन परिसुद्धं, अपिच पटिपत्तिया अधिगमब्यत्तितो सात्थं, परियत्तिया आगमब्यत्तितो सब्यञ्जनं, सीलादिपञ्चधम्मक्खन्धपारिपूरिया परिपुण्णं, निरुपक्किलेसतो नित्थरणत्थाय पवत्तितो लोकामिसनिरपेक्खतो च परिसुद्धं, सिक्खत्तयपरिग्गहितत्ता ब्रह्मभूतेहि सेट्ठेहि चरितब्बतो तेसं चरियभावतो च ब्रह्मचरियं। तस्मा ‘‘सात्थं सब्यञ्जनं…पे॰… पकासेती’’ति वुच्चति। पठमोति गणनानुपुब्बतो सब्बलोकुत्तमभावतो च पठमो पुग्गलो।
Yaṃ pana bhagavā dhammaṃ desento sāsanabrahmacariyaṃ maggabrahmacariyañca pakāseti, nānānayehi dīpeti, taṃ yathānurūpaṃ atthasampattiyā sātthaṃ, byañjanasampattiyā sabyañjanaṃ. Saṅkāsana, pakāsana, vivaraṇa, vibhajana, uttānīkaraṇa paññattiatthapadasamāyogato sātthaṃ, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesasampattiyā sabyañjanaṃ, atthagambhīratāpaṭivedhagambhīratāhi vā sātthaṃ, dhammagambhīratādesanāgambhīratāhi sabyañjanaṃ. Atthapaṭibhānapaṭisambhidāvisayato vā sātthaṃ, dhammaniruttipaṭisambhidāvisayato sabyañjanaṃ. Paṇḍitavedanīyato parikkhakajanappasādakanti sātthaṃ, saddheyyato lokiyajanappasādakanti sabyañjanaṃ. Gambhīrādhippāyato sātthaṃ, uttānapadato sabyañjanaṃ. Upanetabbassa abhāvato sakalaparipuṇṇabhāvena kevalaparipuṇṇaṃ, apanetabbassa abhāvato niddosabhāvena parisuddhaṃ, apica paṭipattiyā adhigamabyattito sātthaṃ, pariyattiyā āgamabyattito sabyañjanaṃ, sīlādipañcadhammakkhandhapāripūriyā paripuṇṇaṃ, nirupakkilesato nittharaṇatthāya pavattito lokāmisanirapekkhato ca parisuddhaṃ, sikkhattayapariggahitattā brahmabhūtehi seṭṭhehi caritabbato tesaṃ cariyabhāvato ca brahmacariyaṃ. Tasmā ‘‘sātthaṃ sabyañjanaṃ…pe… pakāsetī’’ti vuccati. Paṭhamoti gaṇanānupubbato sabbalokuttamabhāvato ca paṭhamo puggalo.
तस्सेव सत्थु सावकोति तस्सेव यथावुत्तगुणस्स सत्थु सम्मासम्बुद्धस्स धम्मदेसनाय सवनन्ते जातो धम्मसेनापतिसदिसो सावको, न पूरणादि विय पटिञ्ञामत्तेन सत्थु सावको। पाटिपदोति पटिपदासङ्खातेन अरियमग्गेन अरियाय जातिया जातो भवोति पाटिपदो, अनिट्ठितपटिपत्तिकिच्चो पटिपज्जमानोति अत्थो। सुत्तगेय्यादि परियत्तिधम्मो बहुं सुतो एतेनाति बहुस्सुतो। पातिमोक्खसंवरादिसीलेन चेव आरञ्ञिकङ्गादिधुतङ्गवतेहि च उपपन्नो सम्पन्नो समन्नागतोति सीलवतूपपन्नो। इति भगवा ‘‘लोकानुकम्पा नाम हितज्झासयेन धम्मदेसना, सा च इमेसु एव तीसु पुग्गलेसु पटिबद्धा’’ति दस्सेति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
Tasseva satthu sāvakoti tasseva yathāvuttaguṇassa satthu sammāsambuddhassa dhammadesanāya savanante jāto dhammasenāpatisadiso sāvako, na pūraṇādi viya paṭiññāmattena satthu sāvako. Pāṭipadoti paṭipadāsaṅkhātena ariyamaggena ariyāya jātiyā jāto bhavoti pāṭipado, aniṭṭhitapaṭipattikicco paṭipajjamānoti attho. Suttageyyādi pariyattidhammo bahuṃ suto etenāti bahussuto. Pātimokkhasaṃvarādisīlena ceva āraññikaṅgādidhutaṅgavatehi ca upapanno sampanno samannāgatoti sīlavatūpapanno. Iti bhagavā ‘‘lokānukampā nāma hitajjhāsayena dhammadesanā, sā ca imesu eva tīsu puggalesu paṭibaddhā’’ti dasseti. Sesaṃ suviññeyyameva.
गाथासु तस्सन्वयोति तस्सेव सत्थु पटिपत्तिया धम्मदेसनाय च अनुगमनेन तस्सन्वयो अनुजातो। अविज्जन्धकारं विधमित्वा सपरसन्तानेसु धम्मालोकसङ्खाताय पभाय करणतो पभङ्करा। धम्ममुदीरयन्ताति चतुसच्चधम्मं कथेन्ता। अपापुरन्तीति उग्घाटेन्ति। अमतस्स निब्बानस्स। द्वारं अरियमग्गं। योगाति कामयोगादितो। सत्थवाहेनाति वेनेय्यसत्थवाहनतो भवकन्तारनित्थरणतो सत्थवाहो, भगवा, तेन सत्थवाहेन। सुदेसितं मग्गमनुक्कमन्तीति तेन सम्मा देसितं अरियमग्गं तस्स देसनानुसारेन अनुगच्छन्ति पटिपज्जन्ति। इधेवाति इमस्मिंयेव अत्तभावे। सेसं उत्तानमेव।
Gāthāsu tassanvayoti tasseva satthu paṭipattiyā dhammadesanāya ca anugamanena tassanvayo anujāto. Avijjandhakāraṃ vidhamitvā saparasantānesu dhammālokasaṅkhātāya pabhāya karaṇato pabhaṅkarā. Dhammamudīrayantāti catusaccadhammaṃ kathentā. Apāpurantīti ugghāṭenti. Amatassa nibbānassa. Dvāraṃ ariyamaggaṃ. Yogāti kāmayogādito. Satthavāhenāti veneyyasatthavāhanato bhavakantāranittharaṇato satthavāho, bhagavā, tena satthavāhena. Sudesitaṃ maggamanukkamantīti tena sammā desitaṃ ariyamaggaṃ tassa desanānusārena anugacchanti paṭipajjanti. Idhevāti imasmiṃyeva attabhāve. Sesaṃ uttānameva.
पञ्चमसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Pañcamasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / ५. बहुजनहितसुत्तं • 5. Bahujanahitasuttaṃ
