Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. बाकुलत्थेरगाथावण्णना
3. Bākulattheragāthāvaṇṇanā
यो पुब्बे करणीयानीति आयस्मतो बाकुलत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि किर अतीते इतो कप्पसतसहस्साधिकस्स असङ्ख्येय्यस्स मत्थके अनोमदस्सिस्स भगवतो उप्पत्तितो पुरेतरमेव ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तयो वेदे उग्गहेत्वा तत्थ सारं अपस्सन्तो ‘‘सम्परायिकत्थं गवेसिस्सामी’’ति इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा पब्बतपादे विहरन्तो पञ्चाभिञ्ञाअट्ठसमापत्तिलाभी हुत्वा विहरन्तो बुद्धुप्पादं सुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठितो सत्थु उदराबाधे उप्पन्ने अरञ्ञतो भेसज्जानि आहरित्वा तं वूपसमेत्वा तत्थ पुञ्ञं आरोग्यत्थाय परिणामेत्वा ततो चुतो ब्रह्मलोके निब्बत्तित्वा एकं असङ्ख्येय्यं देवमनुस्सेसु संसरन्तो पदुमुत्तरबुद्धकाले हंसवतीनगरे कुलगेहे निब्बत्तो सत्थारं एकं भिक्खुं अप्पाबाधानं अग्गट्ठाने ठपेन्तं दिस्वा सयं तं ठानन्तरं आकङ्खन्तो पणिधानं कत्वा यावजीवं कुसलं उपचिनित्वा सुगतीसुयेव संसरन्तो विपस्सिस्स भगवतो निब्बत्तितो पुरेतरमेव बन्धुमतीनगरे ब्राह्मणकुले निब्बत्तो पुरिमनयेनेव इसिपब्बज्जं पब्बजित्वा झानाभिञ्ञालाभी हुत्वा पब्बतपादे वसन्तो बुद्धुप्पादं सुत्वा सत्थु सन्तिकं गन्त्वा धम्मं सुत्वा सरणेसु पतिट्ठितो भिक्खूनं तिणपुप्फकरोगे उप्पन्ने तं वूपसमेत्वा तत्थ यावतायुकं ठत्वा ततो चुतो ब्रह्मलोके निब्बत्तित्वा एकनवुतिकप्पे देवमनुस्सेसु संसरन्तो कस्सपस्स भगवतो काले बाराणसियं कुलगेहे निब्बत्तित्वा घरावासं वसन्तो एकं जिण्णं विनस्समानं महाविहारं दिस्वा तत्थ उपोसथागारादिकं सब्बं आवसथं कारेत्वा तत्थ भिक्खुसङ्घस्स सब्बं भेसज्जं पटियादेत्वा यावजीवं कुसलं कत्वा एकं बुद्धन्तरं देवमनुस्सेसु संसरन्तो अम्हाकं भगवतो उप्पत्तितो पुरेतरमेव कोसम्बियं सेट्ठिगेहे निब्बत्ति। सो अरोगभावाय महायमुनाय न्हापियमानो धातिया हत्थतो मच्छेन गिलितो मच्छे केवट्टहत्थगते बाराणसिसेट्ठिभरियाय विक्किणित्वा गहिते फालियमानेपि पुञ्ञबलेन अरोगोयेव हुत्वा ताय पुत्तोति गहेत्वा पोसियमानो तं पवत्तिं सुत्वा जनकेहि मातापितूहि ‘‘अयं अम्हाकं पुत्तो, देथ नो पुत्त’’न्ति अनुयोगे कते रञ्ञा ‘‘उभयेसम्पि साधारणो होतू’’ति द्विन्नं कुलानं दायादभावेन विनिच्छयं कत्वा ठपितत्ता बाकुलोति लद्धनामो वयप्पत्तो हुत्वा महतिं सम्पत्तिं अनुभवन्तो आसीतिको हुत्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा सत्ताहमेव पुथुज्जनो अहोसि, अट्ठमे अरुणे सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पापुणि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.४०.३८६-४११) –
Yopubbe karaṇīyānīti āyasmato bākulattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi kira atīte ito kappasatasahassādhikassa asaṅkhyeyyassa matthake anomadassissa bhagavato uppattito puretarameva brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto tayo vede uggahetvā tattha sāraṃ apassanto ‘‘samparāyikatthaṃ gavesissāmī’’ti isipabbajjaṃ pabbajitvā pabbatapāde viharanto pañcābhiññāaṭṭhasamāpattilābhī hutvā viharanto buddhuppādaṃ sutvā satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhito satthu udarābādhe uppanne araññato bhesajjāni āharitvā taṃ vūpasametvā tattha puññaṃ ārogyatthāya pariṇāmetvā tato cuto brahmaloke nibbattitvā ekaṃ asaṅkhyeyyaṃ devamanussesu saṃsaranto padumuttarabuddhakāle haṃsavatīnagare kulagehe nibbatto satthāraṃ ekaṃ bhikkhuṃ appābādhānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapentaṃ disvā sayaṃ taṃ ṭhānantaraṃ ākaṅkhanto paṇidhānaṃ katvā yāvajīvaṃ kusalaṃ upacinitvā sugatīsuyeva saṃsaranto vipassissa bhagavato nibbattito puretarameva bandhumatīnagare brāhmaṇakule nibbatto purimanayeneva isipabbajjaṃ pabbajitvā jhānābhiññālābhī hutvā pabbatapāde vasanto buddhuppādaṃ sutvā satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā saraṇesu patiṭṭhito bhikkhūnaṃ tiṇapupphakaroge uppanne taṃ vūpasametvā tattha yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cuto brahmaloke nibbattitvā ekanavutikappe devamanussesu saṃsaranto kassapassa bhagavato kāle bārāṇasiyaṃ kulagehe nibbattitvā gharāvāsaṃ vasanto ekaṃ jiṇṇaṃ vinassamānaṃ mahāvihāraṃ disvā tattha uposathāgārādikaṃ sabbaṃ āvasathaṃ kāretvā tattha bhikkhusaṅghassa sabbaṃ bhesajjaṃ paṭiyādetvā yāvajīvaṃ kusalaṃ katvā ekaṃ buddhantaraṃ devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ bhagavato uppattito puretarameva kosambiyaṃ seṭṭhigehe nibbatti. So arogabhāvāya mahāyamunāya nhāpiyamāno dhātiyā hatthato macchena gilito macche kevaṭṭahatthagate bārāṇasiseṭṭhibhariyāya vikkiṇitvā gahite phāliyamānepi puññabalena arogoyeva hutvā tāya puttoti gahetvā posiyamāno taṃ pavattiṃ sutvā janakehi mātāpitūhi ‘‘ayaṃ amhākaṃ putto, detha no putta’’nti anuyoge kate raññā ‘‘ubhayesampi sādhāraṇo hotū’’ti dvinnaṃ kulānaṃ dāyādabhāvena vinicchayaṃ katvā ṭhapitattā bākuloti laddhanāmo vayappatto hutvā mahatiṃ sampattiṃ anubhavanto āsītiko hutvā satthu santike dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā sattāhameva puthujjano ahosi, aṭṭhame aruṇe saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.40.386-411) –
‘‘हिमवन्तस्साविदूरे , सोभितो नाम पब्बतो।
‘‘Himavantassāvidūre , sobhito nāma pabbato;
अस्समो सुकतो मय्हं, सकसिस्सेहि मापितो॥
Assamo sukato mayhaṃ, sakasissehi māpito.
‘‘मण्डपा च बहू तत्थ, पुप्फिता सिन्धुवारका।
‘‘Maṇḍapā ca bahū tattha, pupphitā sindhuvārakā;
कपित्था च बहू तत्थ, पुप्फिता जीवजीवका॥
Kapitthā ca bahū tattha, pupphitā jīvajīvakā.
‘‘निग्गुण्डियो बहू तत्थ, बदरामलकानि च।
‘‘Nigguṇḍiyo bahū tattha, badarāmalakāni ca;
फारुसका अलाबू च, पुण्डरीका च पुप्फिता॥
Phārusakā alābū ca, puṇḍarīkā ca pupphitā.
‘‘आळका बेलुवा तत्थ, कदली मातुलुङ्गका।
‘‘Āḷakā beluvā tattha, kadalī mātuluṅgakā;
महानामा बहू तत्थ, अज्जुना च पियङ्गुका॥
Mahānāmā bahū tattha, ajjunā ca piyaṅgukā.
‘‘कोसम्बा सळला निम्बा, निग्रोधा च कपित्थना।
‘‘Kosambā saḷalā nimbā, nigrodhā ca kapitthanā;
एदिसो अस्समो मय्हं, ससिस्सोहं तहिं वसिं॥
Ediso assamo mayhaṃ, sasissohaṃ tahiṃ vasiṃ.
‘‘अनोमदस्सी भगवा, सयम्भू लोकनायको।
‘‘Anomadassī bhagavā, sayambhū lokanāyako;
गवेसं पटिसल्लानं, ममस्सममुपागमि॥
Gavesaṃ paṭisallānaṃ, mamassamamupāgami.
‘‘उपेतम्हि महावीरे, अनोमदस्सिमहायसे।
‘‘Upetamhi mahāvīre, anomadassimahāyase;
खणेन लोकनाथस्स, वाताबाधो समुट्ठहि॥
Khaṇena lokanāthassa, vātābādho samuṭṭhahi.
‘‘विचरन्तो अरञ्ञम्हि, अद्दसं लोकनायकं।
‘‘Vicaranto araññamhi, addasaṃ lokanāyakaṃ;
उपगन्त्वान सम्बुद्धं, चक्खुमन्तं महायसं॥
Upagantvāna sambuddhaṃ, cakkhumantaṃ mahāyasaṃ.
‘‘इरियञ्चापि दिस्वान, उपलक्खेसहं तदा।
‘‘Iriyañcāpi disvāna, upalakkhesahaṃ tadā;
असंसयञ्हि बुद्धस्स, ब्याधि नो उदपज्जथ॥
Asaṃsayañhi buddhassa, byādhi no udapajjatha.
‘‘खिप्पं अस्सममागञ्छिं, मम सिस्सान सन्तिके।
‘‘Khippaṃ assamamāgañchiṃ, mama sissāna santike;
भेसज्जं कत्तुकामोहं, सिस्से आमन्तयिं तदा॥
Bhesajjaṃ kattukāmohaṃ, sisse āmantayiṃ tadā.
‘‘पटिस्सुणित्वान मे वाक्यं, सिस्सा सब्बे सगारवा।
‘‘Paṭissuṇitvāna me vākyaṃ, sissā sabbe sagāravā;
एकज्झं सन्निपतिंसु, सत्थुगारवता मम॥
Ekajjhaṃ sannipatiṃsu, satthugāravatā mama.
‘‘खिप्पं पब्बतमारुय्ह, सब्बोसधमहासहं।
‘‘Khippaṃ pabbatamāruyha, sabbosadhamahāsahaṃ;
पानीययोगं कत्वान, बुद्धसेट्ठस्सदासहं॥
Pānīyayogaṃ katvāna, buddhaseṭṭhassadāsahaṃ.
‘‘परिभुत्ते महावीरे, सब्बञ्ञुलोकनायके।
‘‘Paribhutte mahāvīre, sabbaññulokanāyake;
खिप्पं वातो वूपसमि, सुगतस्स महेसिनो॥
Khippaṃ vāto vūpasami, sugatassa mahesino.
‘‘पस्सद्धं दरथं दिस्वा, अनोमदस्सी महायसो।
‘‘Passaddhaṃ darathaṃ disvā, anomadassī mahāyaso;
सकासने निसीदित्वा, इमा गाथा अभासथ॥
Sakāsane nisīditvā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘यो मे पादासि भेसज्जं, ब्याधिञ्च समयी मम।
‘‘Yo me pādāsi bhesajjaṃ, byādhiñca samayī mama;
तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘कप्पसतसहस्सानि, देवलोके रमिस्सति।
‘‘Kappasatasahassāni, devaloke ramissati;
वादिते तूरिये तत्थ, मोदिस्सति सदा अयं॥
Vādite tūriye tattha, modissati sadā ayaṃ.
‘‘मनुस्सलोकमागन्त्वा , सुक्कमूलेन चोदितो।
‘‘Manussalokamāgantvā , sukkamūlena codito;
सहस्सक्खत्तुं राजा च, चक्कवत्ती भविस्सति॥
Sahassakkhattuṃ rājā ca, cakkavattī bhavissati.
‘‘पञ्चपञ्ञासकप्पम्हि, अनोमो नाम खत्तियो।
‘‘Pañcapaññāsakappamhi, anomo nāma khattiyo;
चातुरन्तो विजितावी, जम्बुमण्डस्स इस्सरो॥
Cāturanto vijitāvī, jambumaṇḍassa issaro.
‘‘सत्तरतनसम्पन्नो, चक्कवत्ती महब्बलो।
‘‘Sattaratanasampanno, cakkavattī mahabbalo;
तावतिंसेपि खोभेत्वा, इस्सरं कारयिस्सति॥
Tāvatiṃsepi khobhetvā, issaraṃ kārayissati.
‘‘देवभूतो मनुस्सो वा, अप्पाबाधो भविस्सति।
‘‘Devabhūto manusso vā, appābādho bhavissati;
परिग्गहं विवज्जेत्वा, ब्याधिं लोके तरिस्सति॥
Pariggahaṃ vivajjetvā, byādhiṃ loke tarissati.
‘‘अपरिमेय्ये इतो कप्पे, ओक्काककुलसम्भवो।
‘‘Aparimeyye ito kappe, okkākakulasambhavo;
गोतमो नाम गोत्तेन, सत्था लोके भविस्सति॥
Gotamo nāma gottena, satthā loke bhavissati.
‘‘तस्स धम्मेसु दायादो, ओरसो धम्मनिम्मितो।
‘‘Tassa dhammesu dāyādo, oraso dhammanimmito;
सब्बासवे परिञ्ञाय, निब्बायिस्सतिनासवो॥
Sabbāsave pariññāya, nibbāyissatināsavo.
‘‘किलेसे झापयित्वान, तण्हासोतं तरिस्सति।
‘‘Kilese jhāpayitvāna, taṇhāsotaṃ tarissati;
बाकुलो नाम नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Bākulo nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘इदं सब्बं अभिञ्ञाय, गोतमो सक्यपुङ्गवो।
‘‘Idaṃ sabbaṃ abhiññāya, gotamo sakyapuṅgavo;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एतदग्गे ठपेस्सति॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapessati.
‘‘अनोमदस्सी भगवा, सयम्भू लोकनायको।
‘‘Anomadassī bhagavā, sayambhū lokanāyako;
विवेकानुविलोकेन्तो, ममस्सममुपागमि॥
Vivekānuvilokento, mamassamamupāgami.
‘‘उपागतं महावीरं, सब्बञ्ञुं लोकनायकं।
‘‘Upāgataṃ mahāvīraṃ, sabbaññuṃ lokanāyakaṃ;
सब्बोसधेन तप्पेसिं, पसन्नो सेहि पाणिभि॥
Sabbosadhena tappesiṃ, pasanno sehi pāṇibhi.
‘‘तस्स मे सुकतं कम्मं, सुखेत्ते बीजसम्पदा।
‘‘Tassa me sukataṃ kammaṃ, sukhette bījasampadā;
खेपेतुं नेव सक्कोमि, तदा हि सुकतं मम॥
Khepetuṃ neva sakkomi, tadā hi sukataṃ mama.
‘‘लाभा मम सुलद्धं मे, योहं अद्दक्खि नायकं।
‘‘Lābhā mama suladdhaṃ me, yohaṃ addakkhi nāyakaṃ;
तेन कम्मावसेसेन, पत्तोम्हि अचलं पदं॥
Tena kammāvasesena, pattomhi acalaṃ padaṃ.
‘‘सब्बमेतं अभिञ्ञाय, गोतमो सक्यपुङ्गवो।
‘‘Sabbametaṃ abhiññāya, gotamo sakyapuṅgavo;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एतदग्गे ठपेसि मं॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapesi maṃ.
‘‘अपरिमेय्ये इतो कप्पे, यं कम्ममकरिं तदा।
‘‘Aparimeyye ito kappe, yaṃ kammamakariṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, भेसज्जस्स इदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, bhesajjassa idaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अरहत्तं पन पत्वा एकदिवसं सत्थारा अत्तनो सावके पटिपाटिया ठानन्तरे ठपेन्तेन अप्पाबाधानं अग्गट्ठाने ठपितो सो परिनिब्बानसमये सङ्घमज्झे भिक्खूनं ओवादमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Arahattaṃ pana patvā ekadivasaṃ satthārā attano sāvake paṭipāṭiyā ṭhānantare ṭhapentena appābādhānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapito so parinibbānasamaye saṅghamajjhe bhikkhūnaṃ ovādamukhena aññaṃ byākaronto –
२२५.
225.
‘‘यो पुब्बे करणीयानि, पच्छा सो कातुमिच्छति।
‘‘Yo pubbe karaṇīyāni, pacchā so kātumicchati;
सुखा सो धंसते ठाना, पच्छा च मनुतप्पति॥
Sukhā so dhaṃsate ṭhānā, pacchā ca manutappati.
२२६.
226.
‘‘यञ्हि कयिरा तञ्हि वदे, यं न कयिरा न तं वदे।
‘‘Yañhi kayirā tañhi vade, yaṃ na kayirā na taṃ vade;
अकरोन्तं भासमानं, परिजानन्ति पण्डिता॥
Akarontaṃ bhāsamānaṃ, parijānanti paṇḍitā.
२२७.
227.
‘‘सुसुखं वत निब्बानं, सम्मासम्बुद्धदेसितं।
‘‘Susukhaṃ vata nibbānaṃ, sammāsambuddhadesitaṃ;
असोकं विरजं खेमं, यत्थ दुक्खं निरुज्झती’’ति॥ – गाथात्तयमभासि।
Asokaṃ virajaṃ khemaṃ, yattha dukkhaṃ nirujjhatī’’ti. – gāthāttayamabhāsi;
तत्थ यो पुब्बे करणीयानि, पच्छा सो कातुमिच्छतीति यो पुग्गलो पुब्बे पुरेतरं जरारोगादीहि अनभिभूतकालेयेव कातब्बानि अत्तनो हितसुखावहानि कम्मानि पमादवसेन अकत्वा पच्छा सो कातब्बकालं अतिक्कमित्वा कातुं इच्छति। सोति च निपातमत्तं। तदा पन जरारोगादीहि अभिभूतत्ता कातुं न सक्कोति, असक्कोन्तो च सुखा सो धंसते ठाना, पच्छा च मनुतप्पतीति सो पुग्गलो सुखा ठाना सग्गतो निब्बानतो च तदुपायस्स अनुप्पादितत्ता परिहायन्तो ‘‘अकतं मे कल्याण’’न्तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२४८; नेत्ति॰ १२०) पच्छा च अनुतप्पति विप्पटिसारं आपज्जति। म-कारो पदसन्धिकरो। अहं पन करणीयं कत्वा एव तुम्हे एवं वदामीति दस्सेन्तो ‘‘यञ्हि कयिरा’’ति दुतियं गाथमाह।
Tattha yo pubbe karaṇīyāni, pacchā so kātumicchatīti yo puggalo pubbe puretaraṃ jarārogādīhi anabhibhūtakāleyeva kātabbāni attano hitasukhāvahāni kammāni pamādavasena akatvā pacchā so kātabbakālaṃ atikkamitvā kātuṃ icchati. Soti ca nipātamattaṃ. Tadā pana jarārogādīhi abhibhūtattā kātuṃ na sakkoti, asakkonto ca sukhā so dhaṃsate ṭhānā, pacchā ca manutappatīti so puggalo sukhā ṭhānā saggato nibbānato ca tadupāyassa anuppāditattā parihāyanto ‘‘akataṃ me kalyāṇa’’ntiādinā (ma. ni. 3.248; netti. 120) pacchā ca anutappati vippaṭisāraṃ āpajjati. Ma-kāro padasandhikaro. Ahaṃ pana karaṇīyaṃ katvā eva tumhe evaṃ vadāmīti dassento ‘‘yañhi kayirā’’ti dutiyaṃ gāthamāha.
तत्थ परिजानन्तीति ‘‘एत्तको अय’’न्ति परिच्छिज्ज जानन्ति न बहुं मञ्ञन्तीति अत्थो। सम्मापटिपत्तिवसेन हि यथावादी तथाकारी एव सोभति, न ततो अञ्ञथा। करणीयपरियायेन साधारणतो वुत्तमत्थं इदानि सरूपतो दस्सेतुं ‘‘सुसुखं वता’’तिआदिना ततियं गाथमाह। तस्सत्थो – सम्मा सामं सब्बधम्मानं बुद्धत्ता सम्मासम्बुद्धेन भगवता देसितं सब्बसो सोकहेतूनं अभावतो असोकं विगतरागादिरजत्ता विरजं चतूहि योगेहि अनुपद्दुतत्ता खेमं निब्बानं सुट्ठु सुखं वत, कस्मा? यत्थ यस्मिं निब्बाने सकलं वट्टदुक्खं निरुज्झति अच्चन्तमेव वूपसमतीति।
Tattha parijānantīti ‘‘ettako aya’’nti paricchijja jānanti na bahuṃ maññantīti attho. Sammāpaṭipattivasena hi yathāvādī tathākārī eva sobhati, na tato aññathā. Karaṇīyapariyāyena sādhāraṇato vuttamatthaṃ idāni sarūpato dassetuṃ ‘‘susukhaṃ vatā’’tiādinā tatiyaṃ gāthamāha. Tassattho – sammā sāmaṃ sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddhena bhagavatā desitaṃ sabbaso sokahetūnaṃ abhāvato asokaṃ vigatarāgādirajattā virajaṃ catūhi yogehi anupaddutattā khemaṃ nibbānaṃ suṭṭhu sukhaṃ vata, kasmā? Yattha yasmiṃ nibbāne sakalaṃ vaṭṭadukkhaṃ nirujjhati accantameva vūpasamatīti.
बाकुलत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Bākulattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ३. बाकुलत्थेरगाथा • 3. Bākulattheragāthā