| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
९. बलकथा
9. Balakathā
बलकथावण्णना
Balakathāvaṇṇanā
४४. इदानि लोकुत्तरकथाय अनन्तरं कथिताय लोकुत्तरकथावतिया सुत्तन्तपुब्बङ्गमाय बलकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। तत्थ आदितो सुत्तन्तवसेन पञ्च बलानि दस्सेत्वा तदञ्ञानिपि बलानि दस्सेतुकामो अपिच अट्ठसट्ठि बलानीतिआदिमाह। सब्बानिपि तंतंपटिपक्खेहि अकम्पियट्ठेन बलानि नाम होन्ति। हिरिबलन्तिआदीसु पापतो हिरीयन्ति एतायाति हिरी, लज्जायेतं नामं। पापतो ओत्तप्पन्ति एतेनाति ओत्तप्पं, पापतो उब्बेगस्सेतं नामं। अज्झत्तसमुट्ठाना हिरी, बहिद्धासमुट्ठानं ओत्तप्पं। अत्ताधिपति हिरी, लोकाधिपति ओत्तप्पं । लज्जासभावसण्ठिता हिरी, भयसभावसण्ठितं ओत्तप्पं। सप्पतिस्सवलक्खणा हिरी, वज्जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं। सा एव हिरी अहिरिकेन न कम्पतीति हिरिबलं। तदेव ओत्तप्पं अनोत्तप्पेन न कम्पतीति ओत्तप्पबलं। अप्पटिसङ्खानेन न कम्पतीति पटिसङ्खानबलं। उपपरिक्खणपञ्ञायेतं नामं। वीरियसीसेन सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तस्स उप्पन्नबलं भावनाबलं। तथापवत्तानं चतुन्नं खन्धानमेतं नामं। परिसुद्धानि सीलादीनि अनवज्जबलं। चत्तारि सङ्गहवत्थूनि सङ्गहबलं। सङ्गहे बलन्तिपि पाठो। दुक्खमानं अधिवासनं खन्तिबलं। धम्मकथाय परेसं तोसनं पञ्ञत्तिबलं। अधितस्स अत्थस्स अधिगमापनं निज्झत्तिबलं। कुसलेसु बहुभावो इस्सरियबलं। कुसलेसु यथारुचि पतिट्ठानं अधिट्ठानबलं। हिरिबलादीनं अत्थो मातिकापदेसु ब्यञ्जनवसेन विसेसतो युज्जमानं गहेत्वा वुत्तो। समथबलं विपस्सनाबलन्ति बलप्पत्ता समथविपस्सना एव।
44. Idāni lokuttarakathāya anantaraṃ kathitāya lokuttarakathāvatiyā suttantapubbaṅgamāya balakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha ādito suttantavasena pañca balāni dassetvā tadaññānipi balāni dassetukāmo apica aṭṭhasaṭṭhi balānītiādimāha. Sabbānipi taṃtaṃpaṭipakkhehi akampiyaṭṭhena balāni nāma honti. Hiribalantiādīsu pāpato hirīyanti etāyāti hirī, lajjāyetaṃ nāmaṃ. Pāpato ottappanti etenāti ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ nāmaṃ. Ajjhattasamuṭṭhānā hirī, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ. Attādhipati hirī, lokādhipati ottappaṃ . Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hirī, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ. Sappatissavalakkhaṇā hirī, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ. Sā eva hirī ahirikena na kampatīti hiribalaṃ. Tadeva ottappaṃ anottappena na kampatīti ottappabalaṃ. Appaṭisaṅkhānena na kampatīti paṭisaṅkhānabalaṃ. Upaparikkhaṇapaññāyetaṃ nāmaṃ. Vīriyasīsena satta bojjhaṅge bhāventassa uppannabalaṃ bhāvanābalaṃ. Tathāpavattānaṃ catunnaṃ khandhānametaṃ nāmaṃ. Parisuddhāni sīlādīni anavajjabalaṃ. Cattāri saṅgahavatthūni saṅgahabalaṃ. Saṅgahe balantipi pāṭho. Dukkhamānaṃ adhivāsanaṃ khantibalaṃ. Dhammakathāya paresaṃ tosanaṃ paññattibalaṃ. Adhitassa atthassa adhigamāpanaṃ nijjhattibalaṃ. Kusalesu bahubhāvo issariyabalaṃ. Kusalesu yathāruci patiṭṭhānaṃ adhiṭṭhānabalaṃ. Hiribalādīnaṃ attho mātikāpadesu byañjanavasena visesato yujjamānaṃ gahetvā vutto. Samathabalaṃ vipassanābalanti balappattā samathavipassanā eva.
मातिकानिद्देसे अस्सद्धिये न कम्पतीति सद्धाबलन्ति मूलबलट्ठं वत्वा तमेव अपरेहि नवहि परियायेहि विसेसेत्वा दस्सेसि। यो हि धम्मो अकम्पियो बलप्पत्तो होति, सो सहजाते उपत्थम्भेति, अत्तनो पटिपक्खे किलेसे परियादियति, पटिवेधस्स आदिभूतं सीलं दिट्ठिञ्च विसोधेति, चित्तं आरम्मणे पतिट्ठापेति, चित्तं पभस्सरं करोन्तो वोदापेति, वसिं पापेन्तो विसेसं अधिगमापेति, ततो उत्तरिं पापेन्तो उत्तरिपटिवेधं कारेति, कमेन अरियमग्गं पापेत्वा सच्चाभिसमयं कारेति, फलप्पत्तिया निरोधे पतिट्ठापेति। तस्मा नवधा बलट्ठो विसेसितो। एस नयो वीरियबलादीसु चतूसु।
Mātikāniddese assaddhiye na kampatīti saddhābalanti mūlabalaṭṭhaṃ vatvā tameva aparehi navahi pariyāyehi visesetvā dassesi. Yo hi dhammo akampiyo balappatto hoti, so sahajāte upatthambheti, attano paṭipakkhe kilese pariyādiyati, paṭivedhassa ādibhūtaṃ sīlaṃ diṭṭhiñca visodheti, cittaṃ ārammaṇe patiṭṭhāpeti, cittaṃ pabhassaraṃ karonto vodāpeti, vasiṃ pāpento visesaṃ adhigamāpeti, tato uttariṃ pāpento uttaripaṭivedhaṃ kāreti, kamena ariyamaggaṃ pāpetvā saccābhisamayaṃ kāreti, phalappattiyā nirodhe patiṭṭhāpeti. Tasmā navadhā balaṭṭho visesito. Esa nayo vīriyabalādīsu catūsu.
कामच्छन्दं हिरीयतीति नेक्खम्मयुत्तो योगी नेक्खम्मेन कामच्छन्दतो हिरीयति। ओत्तप्पेपि एसेव नयो। एतेहि सब्बाकुसलेहिपि हिरीयना ओत्तप्पना वुत्तायेव होन्ति। ब्यापादन्तिआदीनम्पि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। पटिसङ्खातीति असम्मोहवसेन आदीनवतो उपपरिक्खति। भावेतीति वड्ढेति। वज्जन्ति रागादिवज्जं। सङ्गण्हातीति बन्धति। खमतीति तस्स योगिस्स खमति रुच्चति। पञ्ञापेतीति तोसेति। निज्झापेतीति चिन्तापेति। वसं वत्तेतीति चित्ते पहु हुत्वा चित्तं अत्तनो वसं कत्वा पवत्तेति। अधिट्ठातीति विदहति। भावनाबलादीनि सब्बानिपि नेक्खम्मादीनियेव। मातिकावण्णनाय अञ्ञथा वुत्तो, अत्थो पन ब्यञ्जनवसेनेव पाकटत्ता इध न वुत्तोति वेदितब्बं। समथबलं विपस्सनाबलञ्च वित्थारतो निद्दिसित्वा अवसाने उद्धच्चसहगतकिलेसे च खन्धे च न कम्पतीतिआदि च अविज्जासहगतकिलेसे च खन्धे च न कम्पतीतिआदि च समथबलविपस्सनाबलानं लक्खणदस्सनत्थं वुत्तं।
Kāmacchandaṃ hirīyatīti nekkhammayutto yogī nekkhammena kāmacchandato hirīyati. Ottappepi eseva nayo. Etehi sabbākusalehipi hirīyanā ottappanā vuttāyeva honti. Byāpādantiādīnampi imināva nayena attho veditabbo. Paṭisaṅkhātīti asammohavasena ādīnavato upaparikkhati. Bhāvetīti vaḍḍheti. Vajjanti rāgādivajjaṃ. Saṅgaṇhātīti bandhati. Khamatīti tassa yogissa khamati ruccati. Paññāpetīti toseti. Nijjhāpetīti cintāpeti. Vasaṃ vattetīti citte pahu hutvā cittaṃ attano vasaṃ katvā pavatteti. Adhiṭṭhātīti vidahati. Bhāvanābalādīni sabbānipi nekkhammādīniyeva. Mātikāvaṇṇanāya aññathā vutto, attho pana byañjanavaseneva pākaṭattā idha na vuttoti veditabbaṃ. Samathabalaṃ vipassanābalañca vitthārato niddisitvā avasāne uddhaccasahagatakilese ca khandhe ca na kampatītiādi ca avijjāsahagatakilese ca khandhe ca na kampatītiādi ca samathabalavipassanābalānaṃ lakkhaṇadassanatthaṃ vuttaṃ.
सेखासेखबलेसु सम्मादिट्ठिं सिक्खतीति सेखबलन्ति सेखपुग्गलो सम्मादिट्ठिं सिक्खतीति सेखो, सा सम्मादिट्ठि तस्स सेखस्स बलन्ति सेखबलन्ति अत्थो। तत्थ सिक्खितत्ता असेखबलन्ति असेखपुग्गलो तत्थ सम्मादिट्ठिया सिक्खितत्ता न सिक्खतीति असेखो, सायेव सम्मादिट्ठि तस्स असेखस्स बलन्ति असेखबलं। एसेव नयो सम्मासङ्कप्पादीसु। सम्माञाणन्ति पच्चवेक्खणञाणं। तम्पि हि लोकिकम्पि होन्तं सेखस्स पवत्तत्ता सेखबलं, असेखस्स पवत्तत्ता असेखबलन्ति वुत्तं। सम्माविमुत्तीति अट्ठ मग्गङ्गानि ठपेत्वा सेसा फलसम्पयुत्ता धम्मा । केचि पन ‘‘ठपेत्वा लोकुत्तरविमुत्तिं अवसेसा विमुत्तियो सम्माविमुत्ती’’ति वदन्ति। तस्स सेखासेखबलत्तं वुत्तनयमेव।
Sekhāsekhabalesu sammādiṭṭhiṃ sikkhatīti sekhabalanti sekhapuggalo sammādiṭṭhiṃ sikkhatīti sekho, sā sammādiṭṭhi tassa sekhassa balanti sekhabalanti attho. Tattha sikkhitattā asekhabalanti asekhapuggalo tattha sammādiṭṭhiyā sikkhitattā na sikkhatīti asekho, sāyeva sammādiṭṭhi tassa asekhassa balanti asekhabalaṃ. Eseva nayo sammāsaṅkappādīsu. Sammāñāṇanti paccavekkhaṇañāṇaṃ. Tampi hi lokikampi hontaṃ sekhassa pavattattā sekhabalaṃ, asekhassa pavattattā asekhabalanti vuttaṃ. Sammāvimuttīti aṭṭha maggaṅgāni ṭhapetvā sesā phalasampayuttā dhammā . Keci pana ‘‘ṭhapetvā lokuttaravimuttiṃ avasesā vimuttiyo sammāvimuttī’’ti vadanti. Tassa sekhāsekhabalattaṃ vuttanayameva.
खीणासवबलेसु सब्बानिपि ञाणबलानि। खीणासवस्स भिक्खुनोति करणत्थे सामिवचनं, खीणासवेन भिक्खुनाति अत्थो। अनिच्चतोति हुत्वा अभावाकारेन अनिच्चतो। यथाभूतन्ति यथासभावतो। पञ्ञायाति सहविपस्सनाय मग्गपञ्ञाय। अनिच्चतो सुदिट्ठा दुक्खतो अनत्ततो सुदिट्ठा होन्ति तम्मूलकत्ता। यन्ति भावनपुंसकवचनं, येन कारणेनाति वा अत्थो। आगम्माति पटिच्च। पटिजानातीति सम्पटिच्छति पटिञ्ञं करोति। अङ्गारकासूपमाति महाभितापट्ठेन अङ्गारकासुया उपमिता। कामाति वत्थुकामा च किलेसकामा च।
Khīṇāsavabalesu sabbānipi ñāṇabalāni. Khīṇāsavassa bhikkhunoti karaṇatthe sāmivacanaṃ, khīṇāsavena bhikkhunāti attho. Aniccatoti hutvā abhāvākārena aniccato. Yathābhūtanti yathāsabhāvato. Paññāyāti sahavipassanāya maggapaññāya. Aniccato sudiṭṭhā dukkhato anattato sudiṭṭhā honti tammūlakattā. Yanti bhāvanapuṃsakavacanaṃ, yena kāraṇenāti vā attho. Āgammāti paṭicca. Paṭijānātīti sampaṭicchati paṭiññaṃ karoti. Aṅgārakāsūpamāti mahābhitāpaṭṭhena aṅgārakāsuyā upamitā. Kāmāti vatthukāmā ca kilesakāmā ca.
विवेकनिन्नन्ति फलसमापत्तिवसेन उपधिविवेकसङ्खातनिब्बाननिन्नं। तयो हि विवेका – कायविवेको चित्तविवेको उपधिविवेकोति। कायविवेको च विवेकट्ठकायानं नेक्खम्माभिरतानं। चित्तविवेको च अधिचित्तमनुयुत्तानं। उपधिविवेको च निरुपधीनं पुग्गलानं विसङ्खारगतानं, निस्सरणविवेकसङ्खातनिब्बाननिन्नं वा। पञ्च हि विवेका – विक्खम्भनविवेको तदङ्गविवेको समुच्छेदविवेको पटिप्पस्सद्धिविवेको निस्सरणविवेकोति। विवेकनिन्नन्ति विवेके निन्नं। विवेकपोणन्ति विवेके नतं। विवेकपब्भारन्ति विवेकसीसभारं। द्वेपि पुरिमस्सेव वेवचनानि। विवेकट्ठन्ति किलेसेहि वज्जितं, दूरीभूतं वा। नेक्खम्माभिरतन्ति निब्बाने अभिरतं, पब्बज्जाय अभिरतं वा। ब्यन्तीभूतन्ति विगतन्तीभूतं, एकदेसेनापि अनल्लीनं विप्पमुत्तं विसंसट्ठं। सब्बसोति सब्बथा। आसवट्ठानियेहि धम्मेहीति संयोगवसेन आसवानं कारणभूतेहि किलेसधम्मेहीति अत्थो। अथ वा ब्यन्तीभूतन्ति विगतनिकन्तिभूतं, नित्तण्हन्ति अत्थो। कुतो? सब्बसो आसवट्ठानियेहि धम्मेहि सब्बेहि तेभूमकधम्मेहीति अत्थो। इध दसहि खीणासवबलेहि खीणासवस्स लोकियलोकुत्तरो मग्गो कथितो। ‘‘अनिच्चतो सब्बे सङ्खारा’’ति दुक्खपरिञ्ञाबलं, ‘‘अङ्गारकासूपमा कामा’’ति समुदयपहानबलं, ‘‘विवेकनिन्नं चित्तं होती’’ति निरोधसच्छिकिरियाबलं, ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदि सत्तविधं मग्गभावनाबलन्तिपि वदन्ति। दस इद्धिबलानि इद्धिकथाय आवि भविस्सन्ति।
Vivekaninnanti phalasamāpattivasena upadhivivekasaṅkhātanibbānaninnaṃ. Tayo hi vivekā – kāyaviveko cittaviveko upadhivivekoti. Kāyaviveko ca vivekaṭṭhakāyānaṃ nekkhammābhiratānaṃ. Cittaviveko ca adhicittamanuyuttānaṃ. Upadhiviveko ca nirupadhīnaṃ puggalānaṃ visaṅkhāragatānaṃ, nissaraṇavivekasaṅkhātanibbānaninnaṃ vā. Pañca hi vivekā – vikkhambhanaviveko tadaṅgaviveko samucchedaviveko paṭippassaddhiviveko nissaraṇavivekoti. Vivekaninnanti viveke ninnaṃ. Vivekapoṇanti viveke nataṃ. Vivekapabbhāranti vivekasīsabhāraṃ. Dvepi purimasseva vevacanāni. Vivekaṭṭhanti kilesehi vajjitaṃ, dūrībhūtaṃ vā. Nekkhammābhiratanti nibbāne abhirataṃ, pabbajjāya abhirataṃ vā. Byantībhūtanti vigatantībhūtaṃ, ekadesenāpi anallīnaṃ vippamuttaṃ visaṃsaṭṭhaṃ. Sabbasoti sabbathā. Āsavaṭṭhāniyehi dhammehīti saṃyogavasena āsavānaṃ kāraṇabhūtehi kilesadhammehīti attho. Atha vā byantībhūtanti vigatanikantibhūtaṃ, nittaṇhanti attho. Kuto? Sabbaso āsavaṭṭhāniyehi dhammehi sabbehi tebhūmakadhammehīti attho. Idha dasahi khīṇāsavabalehi khīṇāsavassa lokiyalokuttaro maggo kathito. ‘‘Aniccato sabbe saṅkhārā’’ti dukkhapariññābalaṃ, ‘‘aṅgārakāsūpamā kāmā’’ti samudayapahānabalaṃ, ‘‘vivekaninnaṃ cittaṃ hotī’’ti nirodhasacchikiriyābalaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādi sattavidhaṃ maggabhāvanābalantipi vadanti. Dasa iddhibalāni iddhikathāya āvi bhavissanti.
तथागतबलनिद्देसे तथागतबलानीति अञ्ञेहि असाधारणानि तथागतस्सेव बलानि। यथा वा पुब्बबुद्धानं बलानि पुञ्ञुस्सयसम्पत्तिया आगतानि, तथा आगतबलानीतिपि अत्थो। तत्थ दुविधं तथागतबलं – कायबलं ञाणबलञ्च। तेसु कायबलं हत्थिकुलानुसारेन वेदितब्बं। वुत्तञ्हेतं पोराणेहि –
Tathāgatabalaniddese tathāgatabalānīti aññehi asādhāraṇāni tathāgatasseva balāni. Yathā vā pubbabuddhānaṃ balāni puññussayasampattiyā āgatāni, tathā āgatabalānītipi attho. Tattha duvidhaṃ tathāgatabalaṃ – kāyabalaṃ ñāṇabalañca. Tesu kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘काळावकञ्च गङ्गेय्यं, पण्डरं तम्बपिङ्गलं।
‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;
गन्धमङ्गलहेमञ्च, उपोसथछद्दन्तिमे दसा’’ति॥ (विभ॰ अट्ठ॰ ७६०; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.२२)।
Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti. (vibha. aṭṭha. 760; ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22);
इमानि दस हत्थिकुलानि। तत्थ काळावकन्ति पकतिहत्थिकुलं दट्ठब्बं। यं दसन्नं पुरिसानं कायबलं, तं एकस्स काळावकस्स हत्थिनो बलं। यं दसन्नं काळावकानं बलं, तं एकस्स गङ्गेय्यस्स बलं। यं दसन्नं गङ्गेय्यानं, तं एकस्स पण्डरस्स। यं दसन्नं पण्डरानं , तं एकस्स तम्बस्स। यं दसन्नं तम्बानं, तं एकस्स पिङ्गलस्स। यं दसन्नं पिङ्गलानं, तं एकस्स गन्धहत्थिनो। यं दसन्नं गन्धहत्थीनं, तं एकस्स मङ्गलहत्थिनो। यं दसन्नं मङ्गलहत्थीनं, तं एकस्स हेमवतस्स। यं दसन्नं हेमवतानं, तं एकस्स उपोसथस्स। यं दसन्नं उपोसथानं, तं एकस्स छद्दन्तस्स। यं दसन्नं छद्दन्तानं, तं एकस्स तथागतस्स बलं। नारायनसङ्घातबलन्तिपि इदमेव वुच्चति। तदेतं पकतिहत्थिनो गणनाय हत्थीनं कोटिसहस्सस्स, पुरिसगणनाय दसन्नं पुरिसकोटिसहस्सानं बलं होति। इदं ताव तथागतस्स कायबलं।
Imāni dasa hatthikulāni. Tattha kāḷāvakanti pakatihatthikulaṃ daṭṭhabbaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino balaṃ. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassa balaṃ. Yaṃ dasannaṃ gaṅgeyyānaṃ, taṃ ekassa paṇḍarassa. Yaṃ dasannaṃ paṇḍarānaṃ , taṃ ekassa tambassa. Yaṃ dasannaṃ tambānaṃ, taṃ ekassa piṅgalassa. Yaṃ dasannaṃ piṅgalānaṃ, taṃ ekassa gandhahatthino. Yaṃ dasannaṃ gandhahatthīnaṃ, taṃ ekassa maṅgalahatthino. Yaṃ dasannaṃ maṅgalahatthīnaṃ, taṃ ekassa hemavatassa. Yaṃ dasannaṃ hemavatānaṃ, taṃ ekassa uposathassa. Yaṃ dasannaṃ uposathānaṃ, taṃ ekassa chaddantassa. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa balaṃ. Nārāyanasaṅghātabalantipi idameva vuccati. Tadetaṃ pakatihatthino gaṇanāya hatthīnaṃ koṭisahassassa, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa kāyabalaṃ.
ञाणबलं पन इध ताव अञ्ञत्थ च पाळियं आगतमेव दसबलञाणं, मज्झिमे (म॰ नि॰ १.१५०) आगतं चतुवेसारज्जञाणं, अट्ठसु परिसासु अकम्पनञाणं, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं, पञ्चगतिपरिच्छेदकञाणं, संयुत्तके (सं॰ नि॰ २.३३-३४) आगतानि तेसत्तति ञाणानि, सत्तसत्तति ञाणानीति एवमञ्ञानिपि अनेकानि ञाणसहस्सानि। एतं ञाणबलं नाम। इधापि ञाणबलमेव अधिप्पेतं। ञाणञ्हि अकम्पियट्ठेन उपत्थम्भनट्ठेन च बलन्ति वुत्तं।
Ñāṇabalaṃ pana idha tāva aññattha ca pāḷiyaṃ āgatameva dasabalañāṇaṃ, majjhime (ma. ni. 1.150) āgataṃ catuvesārajjañāṇaṃ, aṭṭhasu parisāsu akampanañāṇaṃ, catuyoniparicchedakañāṇaṃ, pañcagatiparicchedakañāṇaṃ, saṃyuttake (saṃ. ni. 2.33-34) āgatāni tesattati ñāṇāni, sattasattati ñāṇānīti evamaññānipi anekāni ñāṇasahassāni. Etaṃ ñāṇabalaṃ nāma. Idhāpi ñāṇabalameva adhippetaṃ. Ñāṇañhi akampiyaṭṭhena upatthambhanaṭṭhena ca balanti vuttaṃ.
ठानञ्च ठानतोति कारणञ्च कारणतो। कारणञ्हि यस्मा तत्थ फलं तिट्ठति तदायत्तवुत्तिताय उप्पज्जति चेव पवत्तति च, तस्मा ठानन्ति वुच्चति। तं भगवा ये ये धम्मा येसं येसं धम्मानं हेतू पच्चया उप्पादाय, तं तं ठानन्ति, ये ये धम्मा येसं येसं धम्मानं न हेतू न पच्चया उप्पादाय, तं तं अट्ठानन्ति पजानन्तो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति। यम्पीति येन ञाणेन। इदम्पीति इदम्पि ठानाट्ठानञाणं, तथागतस्स तथागतबलं नाम होतीति अत्थो। एवं सेसपदेसुपि योजना वेदितब्बा।
Ṭhānañca ṭhānatoti kāraṇañca kāraṇato. Kāraṇañhi yasmā tattha phalaṃ tiṭṭhati tadāyattavuttitāya uppajjati ceva pavattati ca, tasmā ṭhānanti vuccati. Taṃ bhagavā ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ hetū paccayā uppādāya, taṃ taṃ ṭhānanti, ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ na hetū na paccayā uppādāya, taṃ taṃ aṭṭhānanti pajānanto ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānāti. Yampīti yena ñāṇena. Idampīti idampi ṭhānāṭṭhānañāṇaṃ, tathāgatassa tathāgatabalaṃ nāma hotīti attho. Evaṃ sesapadesupi yojanā veditabbā.
आसभं ठानन्ति सेट्ठट्ठानं उत्तमट्ठानं, आसभा वा पुब्बबुद्धा, तेसं ठानन्ति अत्थो। अपिच गवसतजेट्ठको उसभो, गवसहस्सजेट्ठको वसभो, वजसतजेट्ठको वा उसभो, वजसहस्सजेट्ठको वसभो, सब्बगवसेट्ठो सब्बपरिस्सयसहो सेतो पासादिको महाभारवहो असनिसतसद्देहिपि असन्तसनीयो निसभो, सो इध उसभोति अधिप्पेतो। इदम्पि हि तस्स परियायवचनं। उसभस्स इदन्ति आसभं। ठानन्ति चतूहि पादेहि पथविं उप्पीळेत्वा अवट्ठानं। इदं पन आसभं वियाति आसभं यथेव हि निसभसङ्खातो उसभो उसभबलेन समन्नागतो चतूहि पादेहि पथविं उप्पीळेत्वा अचलट्ठानेन तिट्ठति, एवं तथागतोपि दसहि तथागतबलेहि समन्नागतो चतूहि वेसारज्जपादेहि अट्ठपरिसपथविं उप्पीळेत्वा सदेवके लोके केनचि पच्चत्थिकेन पच्चामित्तेन अकम्पियो अचलट्ठानेन तिट्ठति, एवं तिट्ठमानो च तं आसभं ठानं पटिजानाति उपगच्छति न पच्चक्खाति, अत्तनि आरोपेति। तेन वुत्तं – ‘‘आसभं ठानं पटिजानाती’’ति (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.२२; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८)।
Āsabhaṃṭhānanti seṭṭhaṭṭhānaṃ uttamaṭṭhānaṃ, āsabhā vā pubbabuddhā, tesaṃ ṭhānanti attho. Apica gavasatajeṭṭhako usabho, gavasahassajeṭṭhako vasabho, vajasatajeṭṭhako vā usabho, vajasahassajeṭṭhako vasabho, sabbagavaseṭṭho sabbaparissayasaho seto pāsādiko mahābhāravaho asanisatasaddehipi asantasanīyo nisabho, so idha usabhoti adhippeto. Idampi hi tassa pariyāyavacanaṃ. Usabhassa idanti āsabhaṃ. Ṭhānanti catūhi pādehi pathaviṃ uppīḷetvā avaṭṭhānaṃ. Idaṃ pana āsabhaṃ viyāti āsabhaṃ yatheva hi nisabhasaṅkhāto usabho usabhabalena samannāgato catūhi pādehi pathaviṃ uppīḷetvā acalaṭṭhānena tiṭṭhati, evaṃ tathāgatopi dasahi tathāgatabalehi samannāgato catūhi vesārajjapādehi aṭṭhaparisapathaviṃ uppīḷetvā sadevake loke kenaci paccatthikena paccāmittena akampiyo acalaṭṭhānena tiṭṭhati, evaṃ tiṭṭhamāno ca taṃ āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti upagacchati na paccakkhāti, attani āropeti. Tena vuttaṃ – ‘‘āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānātī’’ti (saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; ma. ni. aṭṭha. 1.148).
परिसासूति खत्तियब्राह्मणगहपतिसमणचातुमहाराजिकतावतिंसमारब्रह्मानं वसेन अट्ठसु परिसासु। सीहनादं नदतीति सेट्ठनादं अछम्भितनादं नदति, सीहनादसदिसं वा नादं नदति। अयमत्थो सीहनादसुत्तेन (म॰ नि॰ १.१४६ आदयो; दी॰ नि॰ १.३८१ आदयो) दीपेतब्बो। यथा वा सीहो सहनतो हननतो च सीहोति वुच्चति, एवं तथागतो लोकधम्मानं सहनतो परप्पवादानं हननतो सीहोति वुच्चति। एवं वुत्तस्स सीहस्स नादं सीहनादं। तत्थ यथा सीहो सीहबलेन समन्नागतो सब्बत्थ विसारदो विगतलोमहंसो सीहनादं नदति, एवं तथागतसीहोपि तथागतबलेहि समन्नागतो अट्ठसु परिसासु विसारदो विगतलोमहंसो ‘‘इति रूप’’न्तिआदिना (सं॰ नि॰ ३.७८) नयेन नानाविधदेसनाविलाससम्पन्नं सीहनादं नदति। तेन वुत्तं – ‘‘परिसासु सीहनादं नदती’’ति।
Parisāsūti khattiyabrāhmaṇagahapatisamaṇacātumahārājikatāvatiṃsamārabrahmānaṃ vasena aṭṭhasu parisāsu. Sīhanādaṃ nadatīti seṭṭhanādaṃ achambhitanādaṃ nadati, sīhanādasadisaṃ vā nādaṃ nadati. Ayamattho sīhanādasuttena (ma. ni. 1.146 ādayo; dī. ni. 1.381 ādayo) dīpetabbo. Yathā vā sīho sahanato hananato ca sīhoti vuccati, evaṃ tathāgato lokadhammānaṃ sahanato parappavādānaṃ hananato sīhoti vuccati. Evaṃ vuttassa sīhassa nādaṃ sīhanādaṃ. Tattha yathā sīho sīhabalena samannāgato sabbattha visārado vigatalomahaṃso sīhanādaṃ nadati, evaṃ tathāgatasīhopi tathāgatabalehi samannāgato aṭṭhasu parisāsu visārado vigatalomahaṃso ‘‘iti rūpa’’ntiādinā (saṃ. ni. 3.78) nayena nānāvidhadesanāvilāsasampannaṃ sīhanādaṃ nadati. Tena vuttaṃ – ‘‘parisāsu sīhanādaṃ nadatī’’ti.
ब्रह्मचक्कं पवत्तेतीति एत्थ ब्रह्मन्ति सेट्ठं उत्तमं विसुद्धं। चक्कसद्दो पनायं –
Brahmacakkaṃ pavattetīti ettha brahmanti seṭṭhaṃ uttamaṃ visuddhaṃ. Cakkasaddo panāyaṃ –
सम्पत्तियं लक्खणे च, रथङ्गे इरियापथे।
Sampattiyaṃ lakkhaṇe ca, rathaṅge iriyāpathe;
दाने रतनधम्मूर, चक्कादीसु च दिस्सति।
Dāne ratanadhammūra, cakkādīsu ca dissati;
धम्मचक्के इध मतो, तम्पि द्वेधा विभावये॥
Dhammacakke idha mato, tampi dvedhā vibhāvaye.
‘‘चत्तारिमानि , भिक्खवे, चक्कानि, येहि समन्नागतानं देवमनुस्सान’’न्तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.३१) हि अयं सम्पत्तियं दिस्सति। ‘‘हेट्ठा पादतलेसु चक्कानि जातानि होन्ती’’ति (दी॰ नि॰ २.३५) एत्थ लक्खणे। ‘‘चक्कंव वहतो पद’’न्ति (ध॰ प॰ १) एत्थ रथङ्गे। ‘‘चतुचक्कं नवद्वार’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२९) एत्थ इरियापथे। ‘‘ददं भुञ्ज मा च पमादो , चक्कं वत्तय कोसलाधिपा’’ति (जा॰ १.७.१४९) एत्थ दाने। ‘‘दिब्बं चक्करतनं पातुरहोसी’’ति (दी॰ नि॰ २.२४३) एत्थ रतनचक्के। ‘‘मया पवत्तितं चक्क’’न्ति (सु॰ नि॰ ५६२) एत्थ धम्मचक्के। ‘‘इच्छाहतस्स पोसस्स, चक्कं भमति मत्थके’’ति (जा॰ १.१.१०४; १.५.१०३) एत्थ उरचक्के। ‘‘खुरपरियन्तेन चेपि चक्केना’’ति (दी॰ नि॰ १.१६६) एत्थ पहरणचक्के। ‘‘असनिविचक्क’’न्ति (दी॰ नि॰ ३.६१; सं॰ नि॰ २.१६२) एत्थ असनिमण्डले। इध पनायं धम्मचक्के मतो।
‘‘Cattārimāni , bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussāna’’ntiādīsu (a. ni. 4.31) hi ayaṃ sampattiyaṃ dissati. ‘‘Heṭṭhā pādatalesu cakkāni jātāni hontī’’ti (dī. ni. 2.35) ettha lakkhaṇe. ‘‘Cakkaṃva vahato pada’’nti (dha. pa. 1) ettha rathaṅge. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’nti (saṃ. ni. 1.29) ettha iriyāpathe. ‘‘Dadaṃ bhuñja mā ca pamādo , cakkaṃ vattaya kosalādhipā’’ti (jā. 1.7.149) ettha dāne. ‘‘Dibbaṃ cakkaratanaṃ pāturahosī’’ti (dī. ni. 2.243) ettha ratanacakke. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562) ettha dhammacakke. ‘‘Icchāhatassa posassa, cakkaṃ bhamati matthake’’ti (jā. 1.1.104; 1.5.103) ettha uracakke. ‘‘Khurapariyantena cepi cakkenā’’ti (dī. ni. 1.166) ettha paharaṇacakke. ‘‘Asanivicakka’’nti (dī. ni. 3.61; saṃ. ni. 2.162) ettha asanimaṇḍale. Idha panāyaṃ dhammacakke mato.
तं पनेतं धम्मचक्कं दुविधं होति पटिवेधञाणञ्च देसनाञाणञ्च। तत्थ पञ्ञापभावितं अत्तनो अरियफलावहं पटिवेधञाणं, करुणापभावितं सावकानं अरियफलावहं देसनाञाणं। तत्थ पटिवेधञाणं उप्पज्जमानं उप्पन्नन्ति दुविधं। तञ्हि अभिनिक्खमनतो याव अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं नाम, फलक्खणे उप्पन्नं नाम। तुसितभवनतो वा याव बोधिपल्लङ्के अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं नाम, फलक्खणे उप्पन्नं नाम। दीपङ्करदसबलतो वा पट्ठाय याव अरहत्तमग्गा उप्पज्जमानं नाम, फलक्खणे उप्पन्नं नाम। देसनाञाणम्पि पवत्तमानं पवत्तन्ति दुविधं। तञ्हि याव अञ्ञातकोण्डञ्ञत्थेरस्स अरहत्तमग्गा पवत्तमानं नाम, फलक्खणे पवत्तं नाम। तत्थ पटिवेधञाणं लोकुत्तरं, देसनाञाणं लोकियं। उभयम्पि पनेतं अञ्ञेहि असाधारणं, बुद्धानंयेव ओरसञाणं। तेन वुत्तं – ‘‘ब्रह्मचक्कं पवत्तेती’’ति।
Taṃ panetaṃ dhammacakkaṃ duvidhaṃ hoti paṭivedhañāṇañca desanāñāṇañca. Tattha paññāpabhāvitaṃ attano ariyaphalāvahaṃ paṭivedhañāṇaṃ, karuṇāpabhāvitaṃ sāvakānaṃ ariyaphalāvahaṃ desanāñāṇaṃ. Tattha paṭivedhañāṇaṃ uppajjamānaṃ uppannanti duvidhaṃ. Tañhi abhinikkhamanato yāva arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Tusitabhavanato vā yāva bodhipallaṅke arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Dīpaṅkaradasabalato vā paṭṭhāya yāva arahattamaggā uppajjamānaṃ nāma, phalakkhaṇe uppannaṃ nāma. Desanāñāṇampi pavattamānaṃ pavattanti duvidhaṃ. Tañhi yāva aññātakoṇḍaññattherassa arahattamaggā pavattamānaṃ nāma, phalakkhaṇe pavattaṃ nāma. Tattha paṭivedhañāṇaṃ lokuttaraṃ, desanāñāṇaṃ lokiyaṃ. Ubhayampi panetaṃ aññehi asādhāraṇaṃ, buddhānaṃyeva orasañāṇaṃ. Tena vuttaṃ – ‘‘brahmacakkaṃ pavattetī’’ti.
कम्मसमादानानन्ति समादियित्वा कतानं कुसलाकुसलकम्मानं, कम्ममेव वा कम्मसमादानं। ठानसो हेतुसोति पच्चयतो चेव हेतुतो च। तत्थ गतिउपधिकालपयोगा विपाकस्स ठानं। कम्मं हेतु।
Kammasamādānānanti samādiyitvā katānaṃ kusalākusalakammānaṃ, kammameva vā kammasamādānaṃ. Ṭhānaso hetusoti paccayato ceva hetuto ca. Tattha gatiupadhikālapayogā vipākassa ṭhānaṃ. Kammaṃ hetu.
सब्बत्थगामिनिन्ति सब्बगतिगामिनिञ्च अगतिगामिनिञ्च। पटिपदन्ति मग्गं। यथाभूतं पजानातीति बहूसुपि मनुस्सेसु एकमेव पाणं घातेन्तेसु इमस्स चेतना निरयगामिनी भविस्सति, इमस्स तिरच्छानयोनिगामिनीति इमिना नयेन एकवत्थुस्मिम्पि कुसलाकुसलचेतनासङ्खातानं पटिपत्तीनं अविपरीततो सभावं जानाति।
Sabbatthagāmininti sabbagatigāminiñca agatigāminiñca. Paṭipadanti maggaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti bahūsupi manussesu ekameva pāṇaṃ ghātentesu imassa cetanā nirayagāminī bhavissati, imassa tiracchānayonigāminīti iminā nayena ekavatthusmimpi kusalākusalacetanāsaṅkhātānaṃ paṭipattīnaṃ aviparītato sabhāvaṃ jānāti.
अनेकधातुन्ति चक्खुधातुआदीहि, कामधातुआदीहि वा धातूहि बहुधातुं। नानाधातुन्ति तासंयेव धातूनं विलक्खणत्ता नानप्पकारधातुं । लोकन्ति खन्धायतनधातुलोकं। यथाभूतं पजानातीति तासं तासं धातूनं अविपरीततो सभावं पटिविज्झति।
Anekadhātunti cakkhudhātuādīhi, kāmadhātuādīhi vā dhātūhi bahudhātuṃ. Nānādhātunti tāsaṃyeva dhātūnaṃ vilakkhaṇattā nānappakāradhātuṃ . Lokanti khandhāyatanadhātulokaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti tāsaṃ tāsaṃ dhātūnaṃ aviparītato sabhāvaṃ paṭivijjhati.
नानाधिमुत्तिकतन्ति हीनपणीतादिअधिमुत्तीहि नानाधिमुत्तिकभावं।
Nānādhimuttikatanti hīnapaṇītādiadhimuttīhi nānādhimuttikabhāvaṃ.
परसत्तानन्ति पधानसत्तानं। परपुग्गलानन्ति ततो परेसं हीनसत्तानं। एकत्थमेव वा एतं पदद्वयं वेनेय्यवसेन भगवता द्वेधा वुत्तं। इधापि भगवता वुत्तनयेनेव वुत्तं। इन्द्रियपरोपरियत्तन्ति सद्धादीनं इन्द्रियानं परभावञ्च अपरभावञ्च, वुद्धिञ्च हानिञ्चाति अत्थो।
Parasattānanti padhānasattānaṃ. Parapuggalānanti tato paresaṃ hīnasattānaṃ. Ekatthameva vā etaṃ padadvayaṃ veneyyavasena bhagavatā dvedhā vuttaṃ. Idhāpi bhagavatā vuttanayeneva vuttaṃ. Indriyaparopariyattanti saddhādīnaṃ indriyānaṃ parabhāvañca aparabhāvañca, vuddhiñca hāniñcāti attho.
झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनन्ति पठमादीनं चतुन्नं झानानं, ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीनं (पटि॰ म॰ १.२०९) अट्ठन्नं विमोक्खानं, सवितक्कसविचारादीनं तिण्णं समाधीनं, पठमज्झानसमापत्तिआदीनञ्च नवन्नं अनुपुब्बसमापत्तीनं। संकिलेसन्ति हानभागियधम्मं। वोदानन्ति विसेसभागियधम्मं। वुट्ठानन्ति येन कारणेन झानादीहि वुट्ठहन्ति, तं कारणं। तं पन ‘‘वोदानम्पि वुट्ठानं, तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठानम्पि वुट्ठान’’न्ति (विभ॰ ८२८) एवं वुत्तं पगुणज्झानञ्चेव भवङ्गफलसमापत्तियो च। हेट्ठिमं हेट्ठिमञ्हि पगुणज्झानं उपरिमस्स उपरिमस्स पदट्ठानं होति, तस्मा ‘‘वोदानम्पि वुट्ठान’’न्ति वुत्तं। भवङ्गेन पन सब्बज्झानेहि वुट्ठानं होति, निरोधसमापत्तितो फलसमापत्तिया वुट्ठानं होति। तं सन्धाय ‘‘तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठानम्पि वुट्ठान’’न्ति वुत्तं।
Jhānavimokkhasamādhisamāpattīnanti paṭhamādīnaṃ catunnaṃ jhānānaṃ, ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnaṃ (paṭi. ma. 1.209) aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ, savitakkasavicārādīnaṃ tiṇṇaṃ samādhīnaṃ, paṭhamajjhānasamāpattiādīnañca navannaṃ anupubbasamāpattīnaṃ. Saṃkilesanti hānabhāgiyadhammaṃ. Vodānanti visesabhāgiyadhammaṃ. Vuṭṭhānanti yena kāraṇena jhānādīhi vuṭṭhahanti, taṃ kāraṇaṃ. Taṃ pana ‘‘vodānampi vuṭṭhānaṃ, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti (vibha. 828) evaṃ vuttaṃ paguṇajjhānañceva bhavaṅgaphalasamāpattiyo ca. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti, tasmā ‘‘vodānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Bhavaṅgena pana sabbajjhānehi vuṭṭhānaṃ hoti, nirodhasamāpattito phalasamāpattiyā vuṭṭhānaṃ hoti. Taṃ sandhāya ‘‘tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ.
पुब्बेनिवासदिब्बचक्खुआसवक्खयञाणानि हेट्ठा पकासितानेव।
Pubbenivāsadibbacakkhuāsavakkhayañāṇāni heṭṭhā pakāsitāneva.
तत्थ आसवानं खयाति अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसानं खया। अनासवन्ति आसवविरहितं। चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिन्ति एत्थ चेतोवचनेन अरहत्तफलसम्पयुत्तो समाधि, पञ्ञावचनेन तंसम्पयुत्ता च पञ्ञा वुत्ता। तत्थ च समाधि रागतो विमुत्तत्ता चेतोविमुत्ति, पञ्ञा अविज्जाय विमुत्तत्ता पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बा। वुत्तञ्हेतं भगवता – ‘‘यो हिस्स, भिक्खवे, समाधि, तदस्स समाधिन्द्रियं। या हिस्स, भिक्खवे, पञ्ञा, तदस्स पञ्ञिन्द्रियं। इति खो, भिक्खवे, रागविरागा चेतोविमुत्ति अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ती’’ति (सं॰ नि॰ ५.५१६; ५२०)। अपिचेत्थ समथबलं चेतोविमुत्ति, विपस्सनाबलं पञ्ञाविमुत्तीति वेदितब्बं। दिट्ठेव धम्मेति इमस्मिंयेव अत्तभावे। सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वाति अधिकाय पञ्ञाय अत्तनायेव पच्चक्खं कत्वा, अपरप्पच्चयेन ञत्वाति अत्थो। उपसम्पज्जाति अधिगन्त्वा, निप्फादेत्वा वा। इमेसं पन दसन्नं दसबलञाणानं वित्थारो अभिधम्मे (विभ॰ ८०९ आदयो) वुत्तनयेन वेदितब्बो।
Tattha āsavānaṃ khayāti arahattamaggena sabbakilesānaṃ khayā. Anāsavanti āsavavirahitaṃ. Cetovimuttiṃ paññāvimuttinti ettha cetovacanena arahattaphalasampayutto samādhi, paññāvacanena taṃsampayuttā ca paññā vuttā. Tattha ca samādhi rāgato vimuttattā cetovimutti, paññā avijjāya vimuttattā paññāvimuttīti veditabbā. Vuttañhetaṃ bhagavatā – ‘‘yo hissa, bhikkhave, samādhi, tadassa samādhindriyaṃ. Yā hissa, bhikkhave, paññā, tadassa paññindriyaṃ. Iti kho, bhikkhave, rāgavirāgā cetovimutti avijjāvirāgā paññāvimuttī’’ti (saṃ. ni. 5.516; 520). Apicettha samathabalaṃ cetovimutti, vipassanābalaṃ paññāvimuttīti veditabbaṃ. Diṭṭheva dhammeti imasmiṃyeva attabhāve. Sayaṃ abhiññā sacchikatvāti adhikāya paññāya attanāyeva paccakkhaṃ katvā, aparappaccayena ñatvāti attho. Upasampajjāti adhigantvā, nipphādetvā vā. Imesaṃ pana dasannaṃ dasabalañāṇānaṃ vitthāro abhidhamme (vibha. 809 ādayo) vuttanayena veditabbo.
तत्थ परवादिकथा होति – दसबलञाणं नाम पाटियेक्कं ञाणं नत्थि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणस्सेवायं पभेदोति। न तं तथा दट्ठब्बं। अञ्ञमेव हि दसबलञाणं, अञ्ञं सब्बञ्ञुतञ्ञाणं। दसबलञाणञ्हि सकसककिच्चमेव जानाति, सब्बञ्ञुतञ्ञाणं तम्पि, ततो अवसेसम्पि जानाति। दसबलञाणेसु हि पठमं कारणाकारणमेव जानाति, दुतियं कम्मन्तरविपाकन्तरमेव, ततियं कम्मपरिच्छेदमेव, चतुत्थं धातुनानत्तकारणमेव, पञ्चमं सत्तानं अज्झासयाधिमुत्तिमेव, छट्ठं इन्द्रियानं तिक्खमुदुभावमेव, सत्तमं झानादीहि सद्धिं तेसं संकिलेसादिमेव, अट्ठमं पुब्बेनिवुत्थखन्धसन्ततिमेव, नवमं सत्तानं चुतिपटिसन्धिमेव, दसमं सच्चपरिच्छेदमेव। सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन एतेहि जानितब्बञ्च, ततो उत्तरिञ्च पजानाति। एतेसं पन किच्चं न सब्बं करोति। तञ्हि झानं हुत्वा अप्पेतुं न सक्कोति, इद्धि हुत्वा विकुब्बितुं न सक्कोति, मग्गो हुत्वा किलेसे खेपेतुं न सक्कोति।
Tattha paravādikathā hoti – dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiyekkaṃ ñāṇaṃ natthi, sabbaññutaññāṇassevāyaṃ pabhedoti. Na taṃ tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutaññāṇaṃ. Dasabalañāṇañhi sakasakakiccameva jānāti, sabbaññutaññāṇaṃ tampi, tato avasesampi jānāti. Dasabalañāṇesu hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti, dutiyaṃ kammantaravipākantarameva, tatiyaṃ kammaparicchedameva, catutthaṃ dhātunānattakāraṇameva, pañcamaṃ sattānaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, chaṭṭhaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, sattamaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutipaṭisandhimeva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutaññāṇaṃ pana etehi jānitabbañca, tato uttariñca pajānāti. Etesaṃ pana kiccaṃ na sabbaṃ karoti. Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti.
अपिच परवादी एवं पुच्छितब्बो ‘‘दसबलञाणं नामेतं सवितक्कसविचारं अवितक्कविचारमत्तं अवितक्काविचारं कामावचरं रूपावचरं अरूपावचरं लोकियं लोकुत्तर’’न्ति। जानन्तो ‘‘पटिपाटिया सत्त ञाणानि सवितक्कसविचारानी’’ति वक्खति। ‘‘ततो परानि द्वे अवितक्कअविचारानी’’ति वक्खति। ‘‘आसवक्खयञाणं सिया सवितक्कसविचारं, सिया अवितक्कविचारमत्तं, सिया अवितक्कअविचार’’न्ति वक्खति। तथा ‘‘पटिपाटिया सत्त कामावचरानि, ततो परानि द्वे रूपावचरानि, ततो अवसाने एकं लोकुत्तर’’न्ति वक्खति। ‘‘सब्बञ्ञुतञ्ञाणं पन सवितक्कसविचारमेव कामावचरमेव लोकियमेवा’’ति वक्खति।
Apica paravādī evaṃ pucchitabbo ‘‘dasabalañāṇaṃ nāmetaṃ savitakkasavicāraṃ avitakkavicāramattaṃ avitakkāvicāraṃ kāmāvacaraṃ rūpāvacaraṃ arūpāvacaraṃ lokiyaṃ lokuttara’’nti. Jānanto ‘‘paṭipāṭiyā satta ñāṇāni savitakkasavicārānī’’ti vakkhati. ‘‘Tato parāni dve avitakkaavicārānī’’ti vakkhati. ‘‘Āsavakkhayañāṇaṃ siyā savitakkasavicāraṃ, siyā avitakkavicāramattaṃ, siyā avitakkaavicāra’’nti vakkhati. Tathā ‘‘paṭipāṭiyā satta kāmāvacarāni, tato parāni dve rūpāvacarāni, tato avasāne ekaṃ lokuttara’’nti vakkhati. ‘‘Sabbaññutaññāṇaṃ pana savitakkasavicārameva kāmāvacarameva lokiyamevā’’ti vakkhati.
एवमेत्थ अपुब्बत्थानुवण्णनं ञत्वा इदानि यस्मा तथागतो पठमंयेव ठानाट्ठानञाणेन वेनेय्यसत्तानं आसवक्खयाधिगमस्स चेव अनधिगमस्स च ठानाट्ठानभूतं किलेसावरणाभावं पस्सति लोकियसम्मादिट्ठिट्ठानदस्सनतो नियतमिच्छादिट्ठिट्ठानाभावदस्सनतो च। अथ नेसं कम्मविपाकञाणेन विपाकावरणाभावं पस्सति तिहेतुकपटिसन्धिदस्सनतो। सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणेन कम्मावरणाभावं पस्सति आनन्तरिककम्माभावदस्सनतो। एवं अनावरणानं अनेकधातुनानाधातुञाणेन अनुकूलधम्मदेसनत्थं चरियाविसेसं पस्सति धातुवेमत्तदस्सनतो। अथ नेसं नानाधिमुत्तिकताञाणेन अधिमुत्तिं पस्सति पयोगं अनादियित्वापि अधिमुत्तिवसेन धम्मदेसनत्थं । अथेवं दिट्ठअधिमुत्तीनं यथासत्ति यथाबलं धम्मं देसेतुं इन्द्रियपरोपरियत्तञाणेन इन्द्रियपरोपरियत्तं पस्सति सद्धादीनं तिक्खमुदुभावदस्सनतो। एवं परिञ्ञातिन्द्रियपरोपरियत्तापि पनेते सचे दूरे होन्ति, अथ झानादिञाणेन झानादीसु वसीभूतत्ता इद्धिविसेसेन खिप्पं उपगच्छति। उपगन्त्वा च नेसं पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन पुब्बजातिविभावनं दिब्बचक्खानुभावतो पत्तब्बेन चेतोपरियञाणेन सम्पति चित्तविसेसं पस्सन्तो आसवक्खयञाणानुभावेन आसवक्खयगामिनिया पटिपदाय विगतसम्मोहत्ता आसवक्खयाय धम्मं देसेति। तस्मा इमिनानुक्कमेन इमानि दस बलानि वुत्तानीति वेदितब्बानीति।
Evamettha apubbatthānuvaṇṇanaṃ ñatvā idāni yasmā tathāgato paṭhamaṃyeva ṭhānāṭṭhānañāṇena veneyyasattānaṃ āsavakkhayādhigamassa ceva anadhigamassa ca ṭhānāṭṭhānabhūtaṃ kilesāvaraṇābhāvaṃ passati lokiyasammādiṭṭhiṭṭhānadassanato niyatamicchādiṭṭhiṭṭhānābhāvadassanato ca. Atha nesaṃ kammavipākañāṇena vipākāvaraṇābhāvaṃ passati tihetukapaṭisandhidassanato. Sabbatthagāminipaṭipadāñāṇena kammāvaraṇābhāvaṃ passati ānantarikakammābhāvadassanato. Evaṃ anāvaraṇānaṃ anekadhātunānādhātuñāṇena anukūladhammadesanatthaṃ cariyāvisesaṃ passati dhātuvemattadassanato. Atha nesaṃ nānādhimuttikatāñāṇena adhimuttiṃ passati payogaṃ anādiyitvāpi adhimuttivasena dhammadesanatthaṃ . Athevaṃ diṭṭhaadhimuttīnaṃ yathāsatti yathābalaṃ dhammaṃ desetuṃ indriyaparopariyattañāṇena indriyaparopariyattaṃ passati saddhādīnaṃ tikkhamudubhāvadassanato. Evaṃ pariññātindriyaparopariyattāpi panete sace dūre honti, atha jhānādiñāṇena jhānādīsu vasībhūtattā iddhivisesena khippaṃ upagacchati. Upagantvā ca nesaṃ pubbenivāsānussatiñāṇena pubbajātivibhāvanaṃ dibbacakkhānubhāvato pattabbena cetopariyañāṇena sampati cittavisesaṃ passanto āsavakkhayañāṇānubhāvena āsavakkhayagāminiyā paṭipadāya vigatasammohattā āsavakkhayāya dhammaṃ deseti. Tasmā iminānukkamena imāni dasa balāni vuttānīti veditabbānīti.
४५. इदानि सब्बबलानि लक्खणतो निद्दिसितुकामो केनट्ठेन सद्धाबलन्तिआदिना नयेन पुच्छं कत्वा अस्सद्धिये अकम्पियट्ठेनातिआदिना नयेन विस्सज्जनं अकासि। तत्थ हिरीयतीतिआदि पुग्गलाधिट्ठाना देसना। भावनाबलादीसु अधिट्ठानबलपरियन्तेसु ‘‘तत्था’’ति च, ‘‘तेना’’ति च, ‘‘त’’न्ति च नेक्खम्मादिकमेव सन्धाय वुत्तन्ति वेदितब्बं। तेन चित्तं एकग्गन्ति तेन समाधिना चित्तं एकग्गं होतीति वुत्तं होति। तत्थ जातेति तत्थ समथे सम्पयोगवसेन जाते, तस्मिं वा विपस्सनारम्मणं हुत्वा जाते। तत्थ सिक्खतीति तत्थ सेखबले सेखो सिक्खतीति सेखबलन्ति अत्थो। तत्थ सिक्खितत्ताति तत्थ असेखबले असेखस्स सिक्खितत्ता असेखबलं। तेन आसवा खीणाति तेन लोकियलोकुत्तरेन ञाणेन आसवा खीणाति तं ञाणं खीणासवबलं । लोकियेनापि हि ञाणेन आसवा खीणा नाम विपस्सनाय अभावे लोकुत्तरमग्गाभावतो। एवं खीणासवस्स बलन्ति खीणासवबलं। तस्स इज्झतीति इद्धिबलन्ति तस्स इद्धिमतो इज्झतीति इद्धियेव बलं इद्धिबलं। अप्पमेय्यट्ठेनाति यस्मा सावका ठानाट्ठानादीनि एकदेसेन जानन्ति, सब्बाकारेन पजाननंयेव सन्धाय ‘‘यथाभूतं पजानाती’’ति वुत्तं। किञ्चापि तीसु विज्जासु ‘‘यथाभूतं पजानाती’’ति न वुत्तं, अञ्ञत्थ पन वुत्तत्ता तासुपि वुत्तमेव होति। अञ्ञत्थाति सेसेसु सत्तसु ञाणबलेसु च अभिधम्मे (विभ॰ ७६०) च दससुपि बलेसु। इन्द्रियपरोपरियत्तञाणं पन सब्बथापि सावकेहि असाधारणमेव। तस्मा दसपि बलानि सावकेहि असाधारणानीति। अधिमत्तट्ठेन अतुलियट्ठेन अप्पमेय्यानि, तस्मायेव च ‘‘अप्पमेय्यट्ठेन तथागतबल’’न्ति वुत्तन्ति।
45. Idāni sabbabalāni lakkhaṇato niddisitukāmo kenaṭṭhena saddhābalantiādinā nayena pucchaṃ katvā assaddhiye akampiyaṭṭhenātiādinā nayena vissajjanaṃ akāsi. Tattha hirīyatītiādi puggalādhiṭṭhānā desanā. Bhāvanābalādīsu adhiṭṭhānabalapariyantesu ‘‘tatthā’’ti ca, ‘‘tenā’’ti ca, ‘‘ta’’nti ca nekkhammādikameva sandhāya vuttanti veditabbaṃ. Tena cittaṃ ekagganti tena samādhinā cittaṃ ekaggaṃ hotīti vuttaṃ hoti. Tattha jāteti tattha samathe sampayogavasena jāte, tasmiṃ vā vipassanārammaṇaṃ hutvā jāte. Tattha sikkhatīti tattha sekhabale sekho sikkhatīti sekhabalanti attho. Tattha sikkhitattāti tattha asekhabale asekhassa sikkhitattā asekhabalaṃ. Tena āsavā khīṇāti tena lokiyalokuttarena ñāṇena āsavā khīṇāti taṃ ñāṇaṃ khīṇāsavabalaṃ . Lokiyenāpi hi ñāṇena āsavā khīṇā nāma vipassanāya abhāve lokuttaramaggābhāvato. Evaṃ khīṇāsavassa balanti khīṇāsavabalaṃ. Tassa ijjhatīti iddhibalanti tassa iddhimato ijjhatīti iddhiyeva balaṃ iddhibalaṃ. Appameyyaṭṭhenāti yasmā sāvakā ṭhānāṭṭhānādīni ekadesena jānanti, sabbākārena pajānanaṃyeva sandhāya ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti vuttaṃ. Kiñcāpi tīsu vijjāsu ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti na vuttaṃ, aññattha pana vuttattā tāsupi vuttameva hoti. Aññatthāti sesesu sattasu ñāṇabalesu ca abhidhamme (vibha. 760) ca dasasupi balesu. Indriyaparopariyattañāṇaṃ pana sabbathāpi sāvakehi asādhāraṇameva. Tasmā dasapi balāni sāvakehi asādhāraṇānīti. Adhimattaṭṭhena atuliyaṭṭhena appameyyāni, tasmāyeva ca ‘‘appameyyaṭṭhena tathāgatabala’’nti vuttanti.
बलकथावण्णना निट्ठिता।
Balakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ९. बलकथा • 9. Balakathā
