| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) |
९. बालपण्डितसुत्तवण्णना
9. Bālapaṇḍitasuttavaṇṇanā
२४६. एवं मे सुतन्ति बालपण्डितसुत्तं। तत्थ बाललक्खणानीति बालो अयन्ति एतेहि लक्खियति ञायतीति बाललक्खणानि। तानेव तस्स सञ्जाननकारणानीति बालनिमित्तानि। बालस्स अपदानानीति बालापदानानि । दुच्चिन्तितचिन्तीति चिन्तयन्तो अभिज्झाब्यापादमिच्छादस्सनवसेन दुच्चिन्तितमेव चिन्तेति। दुब्भासितभासीति भासमानोपि मुसावादादिभेदं दुब्भासितमेव भासति। दुक्कटकम्मकारीति करोन्तोपि पाणातिपातादिवसेन दुक्कटकम्ममेव करोति। तत्र चेति यत्थ निसिन्नो, तस्सं परिसति। तज्जं तस्सारुप्पन्ति तज्जातिकं तदनुच्छविकं, पञ्चन्नं वेरानं दिट्ठधम्मकसम्परायिकआदीनवप्पटिसंयुत्तन्ति अधिप्पायो। तत्राति ताय कथाय कच्छमानाय। बालन्तिआदीनि सामिअत्थे उपयोगवचनं।
246.Evaṃme sutanti bālapaṇḍitasuttaṃ. Tattha bālalakkhaṇānīti bālo ayanti etehi lakkhiyati ñāyatīti bālalakkhaṇāni. Tāneva tassa sañjānanakāraṇānīti bālanimittāni. Bālassa apadānānīti bālāpadānāni. Duccintitacintīti cintayanto abhijjhābyāpādamicchādassanavasena duccintitameva cinteti. Dubbhāsitabhāsīti bhāsamānopi musāvādādibhedaṃ dubbhāsitameva bhāsati. Dukkaṭakammakārīti karontopi pāṇātipātādivasena dukkaṭakammameva karoti. Tatra ceti yattha nisinno, tassaṃ parisati. Tajjaṃ tassāruppanti tajjātikaṃ tadanucchavikaṃ, pañcannaṃ verānaṃ diṭṭhadhammakasamparāyikaādīnavappaṭisaṃyuttanti adhippāyo. Tatrāti tāya kathāya kacchamānāya. Bālantiādīni sāmiatthe upayogavacanaṃ.
२४८. ओलम्बन्तीति उपट्ठहन्ति। सेसपदद्वयं तस्सेव वेवचनं, ओलम्बनादिआकारेन हि तानि उपट्ठहन्ति, तस्मा एवं वुत्तं। पथविया ओलम्बन्तीति पथवितले पत्थरन्ति। सेसपदद्वयं तस्सेव वेवचनं। पत्थरणाकारोयेव हेस। तत्र, भिक्खवे, बालस्साति तस्मिं उपट्ठानाकारे आपाथगते बालस्स एवं होति।
248.Olambantīti upaṭṭhahanti. Sesapadadvayaṃ tasseva vevacanaṃ, olambanādiākārena hi tāni upaṭṭhahanti, tasmā evaṃ vuttaṃ. Pathaviyā olambantīti pathavitale pattharanti. Sesapadadvayaṃ tasseva vevacanaṃ. Pattharaṇākāroyeva hesa. Tatra, bhikkhave, bālassāti tasmiṃ upaṭṭhānākāre āpāthagate bālassa evaṃ hoti.
२४९. एतदवोचाति अनुसन्धिकुसलो भिक्खु ‘‘निरयस्स उपमा कातुं न सक्का’’ति न भगवा वदति, ‘‘न सुकरा’’ति पन वदति, न सुकरं पन सक्का होति कातुं, हन्दाहं दसबलं उपमं कारापेमीति चिन्तेत्वा एतं ‘‘सक्का, भन्ते’’ति वचनं अवोच। हनेय्युन्ति विनिविज्झित्वा गमनवसेन यथा एकस्मिं ठाने द्वे पहारा निपतन्ति, एवं हनेय्युं। तेनस्स द्वे वणमुखसतानि होन्ति। इतो उत्तरिपि एसेव नयो।
249.Etadavocāti anusandhikusalo bhikkhu ‘‘nirayassa upamā kātuṃ na sakkā’’ti na bhagavā vadati, ‘‘na sukarā’’ti pana vadati, na sukaraṃ pana sakkā hoti kātuṃ, handāhaṃ dasabalaṃ upamaṃ kārāpemīti cintetvā etaṃ ‘‘sakkā, bhante’’ti vacanaṃ avoca. Haneyyunti vinivijjhitvā gamanavasena yathā ekasmiṃ ṭhāne dve pahārā nipatanti, evaṃ haneyyuṃ. Tenassa dve vaṇamukhasatāni honti. Ito uttaripi eseva nayo.
२५०. पाणिमत्तन्ति अन्तोमुट्ठियं ठपनमत्तं। सङ्खम्पि न उपेतीति गणनमत्तम्पि न गच्छति। कलभागम्पीति सतिमं कलं सहस्सिमं कलं सतसहस्सिमं वा कलं उपगच्छतीतिपि वत्तब्बतं न उपेति। उपनिधम्पीति उपनिक्खेपनमत्तम्पि न उपेति, ओलोकेन्तस्स ओलोकितमत्तम्पि नत्थि। तत्तं अयोखिलन्ति तिगावुतं अत्तभावं सम्पज्जलिताय लोहपथविया उत्तानकं निपज्जापेत्वा तस्स दक्खिणहत्थे तालप्पमाणं अयसूलं पवेसेन्ति, तथा वामहत्थादीसु। यथा च उत्तानकं निपज्जापेत्वा, एवं उरेनपि दक्खिणपस्सेनपि वामपस्सेनपि निपज्जापेत्वा तं कम्मकारणं करोन्तियेव। संवेसेत्वाति सम्पज्जलिताय लोहपथविया तिगावुतं अत्तभावं निपज्जापेत्वा। कुठारीहीति महतीहि गेहस्स एकपक्खछदनमत्ताहि कुठारीहि तच्छन्ति। लोहितं नदी हुत्वा सन्दति, लोहपथवितो जाला उट्ठहित्वा तच्छितट्ठानं गण्हन्ति। महादुक्खं उप्पज्जति, तच्छन्ता पन सुत्ताहतं करित्वा दारू विय अट्ठंसम्पि छळंसम्पि करोन्ति। वासीहीति महासुप्पपमाणाहि वासीहि। ताहि तच्छन्ता तचतो याव अट्ठीनि सणिकं तच्छन्ति, तच्छितं तच्छितं पटिपाकतिकं होति। रथे योजेत्वाति सद्धिं युगयोत्तपञ्चरचक्ककुब्बरपाचनेहि सब्बतो सम्पज्जलिते रथे योजेत्वा। महन्तन्ति महाकूटागारप्पमाणं। आरोपेन्तीति सम्पज्जलितेहि अयमुग्गरेहि पोथेन्ता आरोपेन्ति। सकिम्पि उद्धन्ति सुपक्कुथिताय उक्खलिया पक्खित्ततण्डुला विय उद्धं अधो तिरियञ्च गच्छति।
250.Pāṇimattanti antomuṭṭhiyaṃ ṭhapanamattaṃ. Saṅkhampi na upetīti gaṇanamattampi na gacchati. Kalabhāgampīti satimaṃ kalaṃ sahassimaṃ kalaṃ satasahassimaṃ vā kalaṃ upagacchatītipi vattabbataṃ na upeti. Upanidhampīti upanikkhepanamattampi na upeti, olokentassa olokitamattampi natthi. Tattaṃayokhilanti tigāvutaṃ attabhāvaṃ sampajjalitāya lohapathaviyā uttānakaṃ nipajjāpetvā tassa dakkhiṇahatthe tālappamāṇaṃ ayasūlaṃ pavesenti, tathā vāmahatthādīsu. Yathā ca uttānakaṃ nipajjāpetvā, evaṃ urenapi dakkhiṇapassenapi vāmapassenapi nipajjāpetvā taṃ kammakāraṇaṃ karontiyeva. Saṃvesetvāti sampajjalitāya lohapathaviyā tigāvutaṃ attabhāvaṃ nipajjāpetvā. Kuṭhārīhīti mahatīhi gehassa ekapakkhachadanamattāhi kuṭhārīhi tacchanti. Lohitaṃ nadī hutvā sandati, lohapathavito jālā uṭṭhahitvā tacchitaṭṭhānaṃ gaṇhanti. Mahādukkhaṃ uppajjati, tacchantā pana suttāhataṃ karitvā dārū viya aṭṭhaṃsampi chaḷaṃsampi karonti. Vāsīhīti mahāsuppapamāṇāhi vāsīhi. Tāhi tacchantā tacato yāva aṭṭhīni saṇikaṃ tacchanti, tacchitaṃ tacchitaṃ paṭipākatikaṃ hoti. Rathe yojetvāti saddhiṃ yugayottapañcaracakkakubbarapācanehi sabbato sampajjalite rathe yojetvā. Mahantanti mahākūṭāgārappamāṇaṃ. Āropentīti sampajjalitehi ayamuggarehi pothentā āropenti. Sakimpiuddhanti supakkuthitāya ukkhaliyā pakkhittataṇḍulā viya uddhaṃ adho tiriyañca gacchati.
भागसो मितोति भागे ठपेत्वा ठपेत्वा विभत्तो। परियन्तोति परिक्खित्तो। अयसाति उपरि अयपट्टेन छादितो।
Bhāgaso mitoti bhāge ṭhapetvā ṭhapetvā vibhatto. Pariyantoti parikkhitto. Ayasāti upari ayapaṭṭena chādito.
समन्ता योजनसतं फरित्वा तिट्ठतीति एवं फरित्वा तिट्ठति, यथा समन्ता योजनसते ठाने ठत्वा ओलोकेन्तस्स अक्खीनि यमकगोळका विय निक्खमन्ति।
Samantā yojanasataṃ pharitvā tiṭṭhatīti evaṃ pharitvā tiṭṭhati, yathā samantā yojanasate ṭhāne ṭhatvā olokentassa akkhīni yamakagoḷakā viya nikkhamanti.
न सुकरा अक्खानेन पापुणितुन्ति निरयो नाम एवम्पि दुक्खो एवम्पि दुक्खोति वस्ससतं वस्ससहस्सं कथेन्तेनापि मत्थकं पापेत्वा कथेतुं न सुकराति अत्थो।
Na sukarā akkhānena pāpuṇitunti nirayo nāma evampi dukkho evampi dukkhoti vassasataṃ vassasahassaṃ kathentenāpi matthakaṃ pāpetvā kathetuṃ na sukarāti attho.
२५१. दन्तुल्लेहकन्ति दन्तेहि उल्लेहित्वा, लुञ्चित्वाति वुत्तं होति। रसादोति रसगेधेन परिभुत्तरसो।
251.Dantullehakanti dantehi ullehitvā, luñcitvāti vuttaṃ hoti. Rasādoti rasagedhena paribhuttaraso.
२५२. अञ्ञमञ्ञखादिकाति अञ्ञमञ्ञखादनं।
252.Aññamaññakhādikāti aññamaññakhādanaṃ.
दुब्बण्णोति दुरूपो। दुद्दसिकोति दारकानं भयापनत्थं कतयक्खो विय दुद्दसो। ओकोटिमकोति लकुण्डको पविट्ठगीवो महोदरो। काणोति एकक्खिकाणो वा उभयक्खिकाणो वा। कुणीति एकहत्थकुणी वा उभयहत्थकुणी वा। पक्खहतोति पीठसप्पी। सो कायेनाति इदमस्स दुक्खानुपबन्धदस्सनत्थं आरद्धं।
Dubbaṇṇoti durūpo. Duddasikoti dārakānaṃ bhayāpanatthaṃ katayakkho viya duddaso. Okoṭimakoti lakuṇḍako paviṭṭhagīvo mahodaro. Kāṇoti ekakkhikāṇo vā ubhayakkhikāṇo vā. Kuṇīti ekahatthakuṇī vā ubhayahatthakuṇī vā. Pakkhahatoti pīṭhasappī. Sokāyenāti idamassa dukkhānupabandhadassanatthaṃ āraddhaṃ.
कलिग्गहेनाति पराजयेन। अधिबन्धं निगच्छेय्याति यस्मा बहुं जितो सब्बसापतेय्यम्पिस्स नप्पहोति, तस्मा अत्तनापि बन्धं निगच्छेय्य। केवला परिपूरा बालभूमीति बालो तीणि दुच्चरितानि पूरेत्वा निरये निब्बत्तति, तत्थ पक्कावसेसेन मनुस्सत्तं आगतो पञ्चसु नीचकुलेसु निब्बत्तित्वा पुन तीणि दुच्चरितानि पूरेत्वा निरये निब्बत्ततीति अयं सकला परिपुण्णा बालभूमि।
Kaliggahenāti parājayena. Adhibandhaṃ nigaccheyyāti yasmā bahuṃ jito sabbasāpateyyampissa nappahoti, tasmā attanāpi bandhaṃ nigaccheyya. Kevalā paripūrā bālabhūmīti bālo tīṇi duccaritāni pūretvā niraye nibbattati, tattha pakkāvasesena manussattaṃ āgato pañcasu nīcakulesu nibbattitvā puna tīṇi duccaritāni pūretvā niraye nibbattatīti ayaṃ sakalā paripuṇṇā bālabhūmi.
२५३. पण्डितलक्खणानीतिआदि वुत्तानुसारेनेव वेदितब्बं। सुचिन्तितचिन्तीतिआदीनि चेत्थ मनोसुचरितादीनं वसेन योजेतब्बानि।
253.Paṇḍitalakkhaṇānītiādi vuttānusāreneva veditabbaṃ. Sucintitacintītiādīni cettha manosucaritādīnaṃ vasena yojetabbāni.
चक्करतनवण्णना
Cakkaratanavaṇṇanā
२५६. सीसं न्हातस्साति सीसेन सद्धिं गन्धोदकेन न्हातस्स। उपोसथिकस्साति समादिन्नउपोसथङ्गस्स। उपरिपासादवरगतस्साति पासादवरस्स उपरि गतस्स सुभोजनं भुञ्जित्वा पासादवरस्स उपरि महातले सिरीगब्भं पविसित्वा सीलानि आवज्जन्तस्स। तदा किर राजा पातोव सतसहस्सं विस्सज्जेत्वा महादानं दत्वा पुनपि सोळसहि गन्धोदकघटेहि सीसं न्हायित्वा कतपातरासो सुद्धं उत्तरासङ्गं एकंसं कत्वा उपरिपासादस्स सिरीसयने पल्लङ्कं आभुजित्वा निसिन्नो अत्तनो दानमयपुञ्ञसमुदयं आवज्जेत्वा निसीदति, अयं सब्बचक्कवत्तीनं धम्मता ।
256.Sīsaṃ nhātassāti sīsena saddhiṃ gandhodakena nhātassa. Uposathikassāti samādinnauposathaṅgassa. Uparipāsādavaragatassāti pāsādavarassa upari gatassa subhojanaṃ bhuñjitvā pāsādavarassa upari mahātale sirīgabbhaṃ pavisitvā sīlāni āvajjantassa. Tadā kira rājā pātova satasahassaṃ vissajjetvā mahādānaṃ datvā punapi soḷasahi gandhodakaghaṭehi sīsaṃ nhāyitvā katapātarāso suddhaṃ uttarāsaṅgaṃ ekaṃsaṃ katvā uparipāsādassa sirīsayane pallaṅkaṃ ābhujitvā nisinno attano dānamayapuññasamudayaṃ āvajjetvā nisīdati, ayaṃ sabbacakkavattīnaṃ dhammatā .
तेसं तं आवज्जन्तानंयेव वुत्तप्पकारपुञ्ञकम्मपच्चयं उतुसमुट्ठानं नीलमणिसङ्घाटसदिसं पाचीनसमुद्दजलतलं छिन्दमानं विय आकासं अलङ्कुरुमानं विय दिब्बं चक्करतनं पातुभवति। तयिदं दिब्बानुभावयुत्तत्ता दिब्बन्ति वुत्तं। सहस्सं अस्स अरानन्ति सहस्सारं। सह नेमिया सह नाभिया चाति सनेमिकं सनाभिकं। सब्बेहि आकारेहि परिपूरन्ति सब्बाकारपरिपूरं।
Tesaṃ taṃ āvajjantānaṃyeva vuttappakārapuññakammapaccayaṃ utusamuṭṭhānaṃ nīlamaṇisaṅghāṭasadisaṃ pācīnasamuddajalatalaṃ chindamānaṃ viya ākāsaṃ alaṅkurumānaṃ viya dibbaṃ cakkaratanaṃ pātubhavati. Tayidaṃ dibbānubhāvayuttattā dibbanti vuttaṃ. Sahassaṃ assa arānanti sahassāraṃ. Saha nemiyā saha nābhiyā cāti sanemikaṃ sanābhikaṃ. Sabbehi ākārehi paripūranti sabbākāraparipūraṃ.
तत्थ चक्कञ्च तं रतिजननट्ठेन रतनञ्चाति चक्करतनं। याय पन तं नाभिया ‘‘सनाभिक’’न्ति वुत्तं, सा इन्दनीलमणिमया होति। मज्झे पनस्सा रजतमया पनाळि, याय सुद्धसिनिद्धदन्तपन्तिया हसमानं विय विरोचति। मज्झे छिद्देन विय चन्दमण्डलेन उभोसुपि बाहिरन्तेसु रजतपट्टेन कतपरिक्खेपो होति। तेसु पनस्सा नाभिपनाळि परिक्खेपपट्टेसु युत्तट्ठाने परिच्छेदलेखा सुविभत्ताव हुत्वा पञ्ञायन्ति। अयं तावस्स नाभिया सब्बाकारपरिपूरता।
Tattha cakkañca taṃ ratijananaṭṭhena ratanañcāti cakkaratanaṃ. Yāya pana taṃ nābhiyā ‘‘sanābhika’’nti vuttaṃ, sā indanīlamaṇimayā hoti. Majjhe panassā rajatamayā panāḷi, yāya suddhasiniddhadantapantiyā hasamānaṃ viya virocati. Majjhe chiddena viya candamaṇḍalena ubhosupi bāhirantesu rajatapaṭṭena kataparikkhepo hoti. Tesu panassā nābhipanāḷi parikkhepapaṭṭesu yuttaṭṭhāne paricchedalekhā suvibhattāva hutvā paññāyanti. Ayaṃ tāvassa nābhiyā sabbākāraparipūratā.
येहि पन तं अरेहि ‘‘सहस्सार’’न्ति वुत्तं, ते सत्तरतनमया सूरियरस्मियो विय पभासम्पन्ना होन्ति। तेसम्पि घटमणिकपरिच्छेदलेखादीनि सुविभत्तानेव पञ्ञायन्ति। अयमस्स अरानं सब्बाकारपरिपूरता।
Yehi pana taṃ arehi ‘‘sahassāra’’nti vuttaṃ, te sattaratanamayā sūriyarasmiyo viya pabhāsampannā honti. Tesampi ghaṭamaṇikaparicchedalekhādīni suvibhattāneva paññāyanti. Ayamassa arānaṃ sabbākāraparipūratā.
याय पन तं नेमिया सह ‘‘सनेमिक’’न्ति वुत्तं, सा बालसूरियरस्मिकलापसिरिं अवहसमाना विय सुरत्तसुद्धसिनिद्धपवाळमया होति। सन्धीसु पनस्सा सञ्झारागसस्सिरिकरत्तजम्बोनदपट्टा वट्टपरिच्छेदलेखा च सुविभत्ता पञ्ञायन्ति। अयमस्स नेमिया सब्बाकारपरिपूरता।
Yāya pana taṃ nemiyā saha ‘‘sanemika’’nti vuttaṃ, sā bālasūriyarasmikalāpasiriṃ avahasamānā viya surattasuddhasiniddhapavāḷamayā hoti. Sandhīsu panassā sañjhārāgasassirikarattajambonadapaṭṭā vaṭṭaparicchedalekhā ca suvibhattā paññāyanti. Ayamassa nemiyā sabbākāraparipūratā.
नेमिमण्डलपिट्ठियं पनस्स दसन्नं दसन्नं अरानमन्तरे धमनवंसो विय अन्तोसुसिरो छिद्दमण्डलचित्तो वातगाही पवाळदण्डो होति, यस्स वातेन पहरितस्स सुकुसलसमन्नाहतस्स पञ्चङ्गिकतूरियस्स विय सद्दो वग्गु च रजनीयो च कमनीयो च होति। तस्स खो पन पवाळदण्डस्स उपरि सेतच्छत्तं, उभोसु पस्सेसु समोसरितकुसुमदामपन्तियोति एवं समोसरितकुसुमदामपन्तिसतद्वयपरिवारेन सेतच्छत्तसतधारिना पवाळदण्डसतेन समुपसोभितनेमिपरिक्खेपस्स द्विन्नम्पि नाभिपनाळीनं अन्तो द्वे सीहमुखानि होन्ति, येहि तालक्खन्धप्पमाणा पुण्णचन्दकिरणकलापसस्सिरिका तरुणरविसमानरत्तकम्बलगेण्डुकपरियन्ता आकासगङ्गागतिसोभं अभिभवमाना विय द्वे मुत्तकलापा ओलम्बन्ति, येहि चक्करतनेन सद्धिं आकासे सम्परिवत्तमानेहि तीणि चक्कानि एकतो परिवत्तन्तानि विय खायन्ति। अयमस्स सब्बसो सब्बाकारपरिपूरता।
Nemimaṇḍalapiṭṭhiyaṃ panassa dasannaṃ dasannaṃ arānamantare dhamanavaṃso viya antosusiro chiddamaṇḍalacitto vātagāhī pavāḷadaṇḍo hoti, yassa vātena paharitassa sukusalasamannāhatassa pañcaṅgikatūriyassa viya saddo vaggu ca rajanīyo ca kamanīyo ca hoti. Tassa kho pana pavāḷadaṇḍassa upari setacchattaṃ, ubhosu passesu samosaritakusumadāmapantiyoti evaṃ samosaritakusumadāmapantisatadvayaparivārena setacchattasatadhārinā pavāḷadaṇḍasatena samupasobhitanemiparikkhepassa dvinnampi nābhipanāḷīnaṃ anto dve sīhamukhāni honti, yehi tālakkhandhappamāṇā puṇṇacandakiraṇakalāpasassirikā taruṇaravisamānarattakambalageṇḍukapariyantā ākāsagaṅgāgatisobhaṃ abhibhavamānā viya dve muttakalāpā olambanti, yehi cakkaratanena saddhiṃ ākāse samparivattamānehi tīṇi cakkāni ekato parivattantāni viya khāyanti. Ayamassa sabbaso sabbākāraparipūratā.
तं पनेतं एवं सब्बाकारपरिपूरं पकतिया सायमासभत्तं भुञ्जित्वा अत्तनो अत्तनो घरद्वारे पञ्ञत्तासनेसु निसीदित्वा पवत्तकथासल्लापेसु मनुस्सेसु वीथिचतुक्कादीसु कीळमाने दारकजने नातिउच्चेन नातिनीचेन वनसण्डमत्थकासन्नेन आकासप्पदेसेन उपसोभयमानं विय रुक्खसाखग्गानि, द्वादसयोजनतो पट्ठाय सुय्यमानेन मधुरस्सरेन सत्तानं सोतानि ओधापयमानं योजनतो पट्ठाय नानप्पभासमुदयसमुज्जलेन वण्णेन नयनानि समाकड्ढन्तं रञ्ञो चक्कवत्तिस्स पुञ्ञानुभावं उग्घोसयन्तं विय राजधानिअभिमुखं आगच्छति।
Taṃ panetaṃ evaṃ sabbākāraparipūraṃ pakatiyā sāyamāsabhattaṃ bhuñjitvā attano attano gharadvāre paññattāsanesu nisīditvā pavattakathāsallāpesu manussesu vīthicatukkādīsu kīḷamāne dārakajane nātiuccena nātinīcena vanasaṇḍamatthakāsannena ākāsappadesena upasobhayamānaṃ viya rukkhasākhaggāni, dvādasayojanato paṭṭhāya suyyamānena madhurassarena sattānaṃ sotāni odhāpayamānaṃ yojanato paṭṭhāya nānappabhāsamudayasamujjalena vaṇṇena nayanāni samākaḍḍhantaṃ rañño cakkavattissa puññānubhāvaṃ ugghosayantaṃ viya rājadhāniabhimukhaṃ āgacchati.
अथ तस्स चक्करतनस्स सद्दस्सवनेनेव ‘‘कुतो नु खो, कस्स नु खो अयं सद्दो’’ति आवज्जितहदयानं पुरत्थिमदिसं ओलोकयमानानं तेसं मनुस्सानं अञ्ञतरो अञ्ञतरं एवमाह – ‘‘पस्स भो अच्छरियं, अयं पुण्णचन्दो पुब्बे एको उग्गच्छति, अज्ज पन अत्तदुतियो उग्गतो, एतञ्हि राजहंसमिथुनं विय पुण्णचन्दमिथुनं पुब्बापरियेन गगनतलं अभिलङ्घती’’ति। तमञ्ञो आह – ‘‘किं कथेसि सम्म कहं नाम तया द्वे पुण्णचन्दा एकतो उग्गच्छन्ता दिट्ठपुब्बा, ननु एस तपनीयरंसिधारो पिञ्छरकिरणो दिवाकरो उग्गतो’’ति। तमञ्ञो सितं कत्वा एवमाह – ‘‘किं उम्मत्तोसि, ननु खो इदानिमेव दिवाकरो अत्थङ्गतो, सो कथं इमं पुण्णचन्दं अनुबन्धमानो उग्गच्छिस्सति, अद्धा पनेतं अनेकरतनप्पभासमुज्जलं एकस्स पुञ्ञवतो विमानं भविस्सती’’ति। ते सब्बेपि अपसादयन्ता अञ्ञे एवमाहंसु – ‘‘किं बहुं विप्पलपथ, नेवेस पुण्णचन्दो, न सूरियो न देवविमानं। न हेतेसं एवरूपा सिरिसम्पत्ति अत्थि, चक्करतनेन पनेतेन भवितब्ब’’न्ति।
Atha tassa cakkaratanassa saddassavaneneva ‘‘kuto nu kho, kassa nu kho ayaṃ saddo’’ti āvajjitahadayānaṃ puratthimadisaṃ olokayamānānaṃ tesaṃ manussānaṃ aññataro aññataraṃ evamāha – ‘‘passa bho acchariyaṃ, ayaṃ puṇṇacando pubbe eko uggacchati, ajja pana attadutiyo uggato, etañhi rājahaṃsamithunaṃ viya puṇṇacandamithunaṃ pubbāpariyena gaganatalaṃ abhilaṅghatī’’ti. Tamañño āha – ‘‘kiṃ kathesi samma kahaṃ nāma tayā dve puṇṇacandā ekato uggacchantā diṭṭhapubbā, nanu esa tapanīyaraṃsidhāro piñcharakiraṇo divākaro uggato’’ti. Tamañño sitaṃ katvā evamāha – ‘‘kiṃ ummattosi, nanu kho idānimeva divākaro atthaṅgato, so kathaṃ imaṃ puṇṇacandaṃ anubandhamāno uggacchissati, addhā panetaṃ anekaratanappabhāsamujjalaṃ ekassa puññavato vimānaṃ bhavissatī’’ti. Te sabbepi apasādayantā aññe evamāhaṃsu – ‘‘kiṃ bahuṃ vippalapatha, nevesa puṇṇacando, na sūriyo na devavimānaṃ. Na hetesaṃ evarūpā sirisampatti atthi, cakkaratanena panetena bhavitabba’’nti.
एवं पवत्तसल्लापस्सेव तस्स जनस्स चन्दमण्डलं ओहाय तं चक्करतनं अभिमुखं होति। ततो तेहि ‘‘कस्स नु खो इदं निब्बत्त’’न्ति वुत्ते भवन्ति वत्तारो – ‘‘न कस्सचि अञ्ञस्स, ननु अम्हाकं राजा पूरितचक्कवत्तिवत्तो, तस्सेतं निब्बत्त’’न्ति। अथ सो च महाजनो, यो च अञ्ञो पस्सति, सब्बो चक्करतनमेव अनुगच्छति। तम्पि चक्करतनं रञ्ञोयेव अत्थाय अत्तनो आगतभावं ञापेतुकामं विय सत्तक्खत्तुं पाकारमत्थकेनेव नगरं अनुसंयायित्वा रञ्ञो अन्तेपुरं पदक्खिणं कत्वा अन्तेपुरस्स उत्तरसीहपञ्जरआसन्ने ठाने यथा गन्धपुप्फादीहि सुखेन सक्का होति पूजेतुं, एवं अक्खाहतं विय तिट्ठति।
Evaṃ pavattasallāpasseva tassa janassa candamaṇḍalaṃ ohāya taṃ cakkaratanaṃ abhimukhaṃ hoti. Tato tehi ‘‘kassa nu kho idaṃ nibbatta’’nti vutte bhavanti vattāro – ‘‘na kassaci aññassa, nanu amhākaṃ rājā pūritacakkavattivatto, tassetaṃ nibbatta’’nti. Atha so ca mahājano, yo ca añño passati, sabbo cakkaratanameva anugacchati. Tampi cakkaratanaṃ raññoyeva atthāya attano āgatabhāvaṃ ñāpetukāmaṃ viya sattakkhattuṃ pākāramatthakeneva nagaraṃ anusaṃyāyitvā rañño antepuraṃ padakkhiṇaṃ katvā antepurassa uttarasīhapañjaraāsanne ṭhāne yathā gandhapupphādīhi sukhena sakkā hoti pūjetuṃ, evaṃ akkhāhataṃ viya tiṭṭhati.
एवं ठितस्स पनस्स वातपानच्छिद्दादीहि पविसित्वा नानाविरागरतनप्पभासमुज्जलं अन्तो पासादं अलङ्कुरुमानं पभासमूहं दिस्वा दस्सनत्थाय सञ्जाताभिलासो राजा होति। परिजनोपिस्स पियवचनपाभतेन आगन्त्वा तमत्थं निवेदेति। अथ राजा बलवपीतिपामोज्जफुटसरीरो पल्लङ्कं मोचेत्वा उट्ठायासना सीहपञ्जरसमीपं गन्त्वा तं चक्करतनं दिस्वा ‘‘सुतं खो पन मेत’’न्तिआदिकं चिन्तनं चिन्तेसि। तेन वुत्तं – ‘‘दिस्वान रञ्ञो खत्तियस्स…पे॰… अस्सं नु खो अहं राजा चक्कवत्ती’’ति। तत्थ सो होति राजा चक्कवत्तीति कित्तावता चक्कवत्ती होति? एकङ्गुलद्वङ्गुलमत्तम्पि चक्करतने आकासं अब्भुग्गन्त्वा पवत्ते।
Evaṃ ṭhitassa panassa vātapānacchiddādīhi pavisitvā nānāvirāgaratanappabhāsamujjalaṃ anto pāsādaṃ alaṅkurumānaṃ pabhāsamūhaṃ disvā dassanatthāya sañjātābhilāso rājā hoti. Parijanopissa piyavacanapābhatena āgantvā tamatthaṃ nivedeti. Atha rājā balavapītipāmojjaphuṭasarīro pallaṅkaṃ mocetvā uṭṭhāyāsanā sīhapañjarasamīpaṃ gantvā taṃ cakkaratanaṃ disvā ‘‘sutaṃ kho pana meta’’ntiādikaṃ cintanaṃ cintesi. Tena vuttaṃ – ‘‘disvāna rañño khattiyassa…pe… assaṃ nu kho ahaṃ rājā cakkavattī’’ti. Tattha so hoti rājā cakkavattīti kittāvatā cakkavattī hoti? Ekaṅguladvaṅgulamattampi cakkaratane ākāsaṃ abbhuggantvā pavatte.
इदानि तस्स पवत्तापनत्थं यं कातब्बं तं दस्सेन्तो अथ खो, भिक्खवेतिआदिमाह। तत्थ उट्ठायासनाति निसिन्नासनतो उट्ठहित्वा चक्करतनसमीपं आगन्त्वा। भिङ्कारं गहेत्वाति हत्थिसोण्डसदिसपनाळिं सुवण्णभिङ्कारं उक्खिपित्वा वामहत्थेन उदकं गहेत्वा। पवत्ततु भवं चक्करतनं, अभिविजिनातु भवं चक्करतनन्ति। अन्वदेव राजा चक्कवत्ती सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनायाति सब्बचक्कवत्तीनञ्हि उदकेन अभिसिञ्चित्वा ‘‘अभिविजानातु भवं चक्करतन’’न्ति वचनसमनन्तरमेव वेहासं अब्भुग्गन्त्वा चक्करतनं पवत्तति, यस्स पवत्तिसमकालमेव सो राजा चक्कवत्ती नाम होति।
Idāni tassa pavattāpanatthaṃ yaṃ kātabbaṃ taṃ dassento atha kho, bhikkhavetiādimāha. Tattha uṭṭhāyāsanāti nisinnāsanato uṭṭhahitvā cakkaratanasamīpaṃ āgantvā. Bhiṅkāraṃ gahetvāti hatthisoṇḍasadisapanāḷiṃ suvaṇṇabhiṅkāraṃ ukkhipitvā vāmahatthena udakaṃ gahetvā. Pavattatu bhavaṃ cakkaratanaṃ, abhivijinātu bhavaṃ cakkaratananti. Anvadeva rājā cakkavattī saddhiṃ caturaṅginiyā senāyāti sabbacakkavattīnañhi udakena abhisiñcitvā ‘‘abhivijānātu bhavaṃ cakkaratana’’nti vacanasamanantarameva vehāsaṃ abbhuggantvā cakkaratanaṃ pavattati, yassa pavattisamakālameva so rājā cakkavattī nāma hoti.
पवत्ते पन चक्करतने तं अनुबन्धमानोव राजा चक्कवत्ती यानवरं आरुय्ह वेहासं अब्भुग्गच्छति, अथस्स छत्तचामरादिहत्थो परिजनो चेव अन्तेपुरजनो च। ततो नानप्पकारकञ्चुककवचादिसन्नाहविभूसितेन विविधाहरणप्पभासमुज्जलितेन समुस्सितद्धजपटाकपटिमण्डितेन अत्तनो अत्तनो बलकायेन सद्धिं उपराजसेनापति पभूतयोपि वेहासं अब्भुग्गन्त्वा राजानमेव परिवारेन्ति। राजयुत्ता पन जनसङ्गहत्थं नगरवीथीसु भेरियो चरापेन्ति ‘‘ताता अम्हाकं रञ्ञो चक्करतनं निब्बत्तं, अत्तनो अत्तनो विभवानुरूपेन मण्डितप्पसाधिता सन्निपतथा’’ति। महाजनो पन पकतिया चक्करतनसद्देनेव सब्बकिच्चानि पहाय गन्धपुप्फादीनि आदाय सन्निपतितोव, सोपि सब्बो वेहासं अब्भुग्गन्त्वा राजानमेव परिवारेति। यस्स यस्स हि रञ्ञा सद्धिं गन्तुकामता उप्पज्जति, सो सो आकासगतोव होति। एवं द्वादसयोजनायामवित्थारा परिसा होति। तत्थ एकपुरिसोपि छिन्नभिन्नसरीरो वा किलिट्ठवत्थो वा नत्थि। सुचिपरिवारो हि राजा चक्कवत्ती। चक्कवत्तिपरिसा नाम विज्जाधरपरिसा विय आकासे गच्छमाना इन्दनीलमणितले विप्पकिण्णरतनसदिसा होति। तेन वुत्तं ‘‘अन्वदेव राजा चक्कवत्ती सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाया’’ति।
Pavatte pana cakkaratane taṃ anubandhamānova rājā cakkavattī yānavaraṃ āruyha vehāsaṃ abbhuggacchati, athassa chattacāmarādihattho parijano ceva antepurajano ca. Tato nānappakārakañcukakavacādisannāhavibhūsitena vividhāharaṇappabhāsamujjalitena samussitaddhajapaṭākapaṭimaṇḍitena attano attano balakāyena saddhiṃ uparājasenāpati pabhūtayopi vehāsaṃ abbhuggantvā rājānameva parivārenti. Rājayuttā pana janasaṅgahatthaṃ nagaravīthīsu bheriyo carāpenti ‘‘tātā amhākaṃ rañño cakkaratanaṃ nibbattaṃ, attano attano vibhavānurūpena maṇḍitappasādhitā sannipatathā’’ti. Mahājano pana pakatiyā cakkaratanasaddeneva sabbakiccāni pahāya gandhapupphādīni ādāya sannipatitova, sopi sabbo vehāsaṃ abbhuggantvā rājānameva parivāreti. Yassa yassa hi raññā saddhiṃ gantukāmatā uppajjati, so so ākāsagatova hoti. Evaṃ dvādasayojanāyāmavitthārā parisā hoti. Tattha ekapurisopi chinnabhinnasarīro vā kiliṭṭhavattho vā natthi. Suciparivāro hi rājā cakkavattī. Cakkavattiparisā nāma vijjādharaparisā viya ākāse gacchamānā indanīlamaṇitale vippakiṇṇaratanasadisā hoti. Tena vuttaṃ ‘‘anvadeva rājā cakkavattī saddhiṃ caturaṅginiyā senāyā’’ti.
तम्पि चक्करतनं रुक्खग्गानं उपरूपरि नातिउच्चेन गगनपदेसेन पवत्तति, यथा रुक्खानं पुप्फफलपल्लवेहि अत्थिका तानि सुखेन गहेतुं सक्कोन्ति, भूमियं ठिता ‘‘एस राजा, एस उपराजा, एस सेनापती’’ति सल्लक्खेतुं सक्कोन्ति। ठानादीसुपि इरियापथेसु यो येन इच्छति, सो तेनेव गच्छति। चित्तकम्मादिसिप्पपसुता चेत्थ अत्तनो अत्तनो किच्चं करोन्तायेव गच्छन्ति। यथेव हि भूमियं, तथा नेसं सब्बकिच्चानि आकासे इज्झन्ति। एवं चक्कवत्तिपरिसं गहेत्वा तं चक्करतनं वामपस्सेन सिनेरुं पहाय समुद्दस्स उपरिभागेन अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणं पुब्बविदेहं गच्छति।
Tampi cakkaratanaṃ rukkhaggānaṃ uparūpari nātiuccena gaganapadesena pavattati, yathā rukkhānaṃ pupphaphalapallavehi atthikā tāni sukhena gahetuṃ sakkonti, bhūmiyaṃ ṭhitā ‘‘esa rājā, esa uparājā, esa senāpatī’’ti sallakkhetuṃ sakkonti. Ṭhānādīsupi iriyāpathesu yo yena icchati, so teneva gacchati. Cittakammādisippapasutā cettha attano attano kiccaṃ karontāyeva gacchanti. Yatheva hi bhūmiyaṃ, tathā nesaṃ sabbakiccāni ākāse ijjhanti. Evaṃ cakkavattiparisaṃ gahetvā taṃ cakkaratanaṃ vāmapassena sineruṃ pahāya samuddassa uparibhāgena aṭṭhayojanasahassappamāṇaṃ pubbavidehaṃ gacchati.
तत्थ यो विनिब्बेधेन द्वादसयोजनाय परिक्खेपतो छत्तिंसयोजनपरिसाय सन्निवेसक्खमो सुलभाहारूपकरणो छायूदकसम्पन्नो सुचिसमतलो रमणीयो भूमिभागो, तस्स उपरिभागे तं चक्करतनं आकासे अक्खाहतं विय तिट्ठति। अथ तेन सञ्ञाणेन सो महाजनो ओतरित्वा यथारुचि न्हानभोजनादीनि सब्बकिच्चानि करोन्तो वासं कप्पेति, तेन वुत्तं ‘‘यस्मिं खो पन, भिक्खवे, पदेसे तं चक्करतनं पतिट्ठाति, तत्थ राजा चक्कवत्ती वासं उपेति सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाया’’ति।
Tattha yo vinibbedhena dvādasayojanāya parikkhepato chattiṃsayojanaparisāya sannivesakkhamo sulabhāhārūpakaraṇo chāyūdakasampanno sucisamatalo ramaṇīyo bhūmibhāgo, tassa uparibhāge taṃ cakkaratanaṃ ākāse akkhāhataṃ viya tiṭṭhati. Atha tena saññāṇena so mahājano otaritvā yathāruci nhānabhojanādīni sabbakiccāni karonto vāsaṃ kappeti, tena vuttaṃ ‘‘yasmiṃ kho pana, bhikkhave, padese taṃ cakkaratanaṃ patiṭṭhāti, tattha rājā cakkavattī vāsaṃ upeti saddhiṃ caturaṅginiyā senāyā’’ti.
एवं वासं उपगते चक्कवत्तिम्हि ये तत्थ राजानो, ते ‘‘परचक्कं आगत’’न्ति सुत्वापि न बलकायं सन्निपातेत्वा युद्धसज्जा होन्ति। चक्करतनस्स उप्पत्तिसमनन्तरमेव नत्थि सो सत्तो नाम, यो पच्चत्थिकसञ्ञाय राजानं आरब्भ आवुधं उक्खिपितुं विसहेय्य। अयमनुभावो चक्करतनस्स।
Evaṃ vāsaṃ upagate cakkavattimhi ye tattha rājāno, te ‘‘paracakkaṃ āgata’’nti sutvāpi na balakāyaṃ sannipātetvā yuddhasajjā honti. Cakkaratanassa uppattisamanantarameva natthi so satto nāma, yo paccatthikasaññāya rājānaṃ ārabbha āvudhaṃ ukkhipituṃ visaheyya. Ayamanubhāvo cakkaratanassa.
चक्कानुभावेन हि तस्स रञ्ञो,
Cakkānubhāvena hi tassa rañño,
अरी असेसा दमथं उपेन्ति।
Arī asesā damathaṃ upenti;
अरिन्दमं नाम नराधिपस्स,
Arindamaṃ nāma narādhipassa,
तेनेव तं वुच्चति तस्स चक्कं॥
Teneva taṃ vuccati tassa cakkaṃ.
तस्मा सब्बेपि ते राजानो अत्तनो अत्तनो रज्जसिरिविभवानुरूपं पाभतं गहेत्वा तं राजानं उपगम्म ओनतसिरा अत्तनो मोळियमणिप्पभाभिसेकेनस्स पादपूजं करोन्तो ‘‘एहि खो महाराजा’’तिआदीहि वचनेहि तस्स किङ्कारप्पटिस्सावितं आपज्जन्ति। तेन वुत्तं ये खो पन, भिक्खवे, पुरत्थिमाय…पे॰… अनुसास महाराजाति।
Tasmā sabbepi te rājāno attano attano rajjasirivibhavānurūpaṃ pābhataṃ gahetvā taṃ rājānaṃ upagamma onatasirā attano moḷiyamaṇippabhābhisekenassa pādapūjaṃ karonto ‘‘ehi kho mahārājā’’tiādīhi vacanehi tassa kiṅkārappaṭissāvitaṃ āpajjanti. Tena vuttaṃ ye kho pana, bhikkhave, puratthimāya…pe… anusāsa mahārājāti.
तत्थ स्वागतन्ति सुआगमनं। एकस्मिञ्हि आगते सोचन्ति, गते नन्दन्ति। एकस्मिं आगते नन्दन्ति, गते सोचन्ति। तादिसो त्वं आगतनन्दनो गमनसोचनो, तस्मा तव आगमनं सुआगमनन्ति वुत्तं होति। एवं वुत्ते पन चक्कवत्ती नापि ‘‘एत्तकं नाम मे अनुवस्सं बलिं उपकप्पेथा’’ति वदति, नापि अञ्ञस्स भोगं अच्छिन्दित्वा अञ्ञस्स देति। अत्तनो पन धम्मराजभावस्स अनुरूपाय पञ्ञाय पाणातिपातादीनि उपपरिक्खित्वा पेमनीयेन मञ्जुना सरेन ‘‘पस्सथ ताता, पाणातिपातो नामेस आसेवितो भावितो बहुलीकतो निरयसंवत्तनिको होती’’तिआदिना नयेन धम्मं देसेत्वा ‘‘पाणो न हन्तब्बो’’तिआदिकं ओवादं देति। तेन वुत्तं राजा चक्कवत्ती एवमाह पाणो न हन्तब्बो…पे॰… यथाभुत्तञ्च भुञ्जथाति।
Tattha svāgatanti suāgamanaṃ. Ekasmiñhi āgate socanti, gate nandanti. Ekasmiṃ āgate nandanti, gate socanti. Tādiso tvaṃ āgatanandano gamanasocano, tasmā tava āgamanaṃ suāgamananti vuttaṃ hoti. Evaṃ vutte pana cakkavattī nāpi ‘‘ettakaṃ nāma me anuvassaṃ baliṃ upakappethā’’ti vadati, nāpi aññassa bhogaṃ acchinditvā aññassa deti. Attano pana dhammarājabhāvassa anurūpāya paññāya pāṇātipātādīni upaparikkhitvā pemanīyena mañjunā sarena ‘‘passatha tātā, pāṇātipāto nāmesa āsevito bhāvito bahulīkato nirayasaṃvattaniko hotī’’tiādinā nayena dhammaṃ desetvā ‘‘pāṇo na hantabbo’’tiādikaṃ ovādaṃ deti. Tena vuttaṃ rājā cakkavattī evamāha pāṇo na hantabbo…pe… yathābhuttañca bhuñjathāti.
किं पन सब्बेपि रञ्ञो इमं ओवादं गण्हन्तीति। बुद्धस्सपि ताव सब्बे न गण्हन्ति, रञ्ञो किं गण्हिस्सन्ति। तस्मा ये पण्डिता विभाविनो, ते गण्हन्ति। सब्बे पन अनुयन्ता भवन्ति। तस्मा ‘‘ये खो पन, भिक्खवे’’तिआदिमाह।
Kiṃ pana sabbepi rañño imaṃ ovādaṃ gaṇhantīti. Buddhassapi tāva sabbe na gaṇhanti, rañño kiṃ gaṇhissanti. Tasmā ye paṇḍitā vibhāvino, te gaṇhanti. Sabbe pana anuyantā bhavanti. Tasmā ‘‘ye kho pana, bhikkhave’’tiādimāha.
अथ तं चक्करतनं एवं पुब्बविदेहवासीनं ओवादे दिन्ने कतपातरासे चक्कवत्तीबलेन वेहासं अब्भुग्गन्त्वा पुरत्थिमं समुद्दं अज्झोगाहति। यथा यथा च तं अज्झोगाहति, तथा तथा अगदगन्धं घायित्वा संखित्तफणो नागराजा विय संखित्तऊमिविप्फारं हुत्वा ओगच्छमानं महासमुद्दसलिलं योजनमत्तं ओगन्त्वा अन्तोसमुद्दे वेळुरियभित्ति विय तिट्ठति। तङ्खणञ्ञेव च तस्स रञ्ञो पुञ्ञसिरिं दट्ठुकामानि विय महासमुद्दतले विप्पकिण्णानि नानारतनानि ततो ततो आगन्त्वा तं पदेसं पूरयन्ति। अथ सा राजपरिसा तं नानारतनपरिपूरं महासमुद्दतलं दिस्वा यथारुचि उच्छङ्गादीहि आदियति, यथारुचि आदिन्नरतनाय पन परिसाय तं चक्करतनं पटिनिवत्तति। पटिनिवत्तमाने च तस्मिं परिसा अग्गतो होति, मज्झे राजा, अन्ते चक्करतनं। तम्पि जलनिधिजलं पलोभियमानमिव चक्करतनसिरिया, असहमानमिव च तेन वियोगं, नेमिमण्डलपरियन्तं अभिहनन्तं निरन्तरमेव उपगच्छति।
Atha taṃ cakkaratanaṃ evaṃ pubbavidehavāsīnaṃ ovāde dinne katapātarāse cakkavattībalena vehāsaṃ abbhuggantvā puratthimaṃ samuddaṃ ajjhogāhati. Yathā yathā ca taṃ ajjhogāhati, tathā tathā agadagandhaṃ ghāyitvā saṃkhittaphaṇo nāgarājā viya saṃkhittaūmivipphāraṃ hutvā ogacchamānaṃ mahāsamuddasalilaṃ yojanamattaṃ ogantvā antosamudde veḷuriyabhitti viya tiṭṭhati. Taṅkhaṇaññeva ca tassa rañño puññasiriṃ daṭṭhukāmāni viya mahāsamuddatale vippakiṇṇāni nānāratanāni tato tato āgantvā taṃ padesaṃ pūrayanti. Atha sā rājaparisā taṃ nānāratanaparipūraṃ mahāsamuddatalaṃ disvā yathāruci ucchaṅgādīhi ādiyati, yathāruci ādinnaratanāya pana parisāya taṃ cakkaratanaṃ paṭinivattati. Paṭinivattamāne ca tasmiṃ parisā aggato hoti, majjhe rājā, ante cakkaratanaṃ. Tampi jalanidhijalaṃ palobhiyamānamiva cakkaratanasiriyā, asahamānamiva ca tena viyogaṃ, nemimaṇḍalapariyantaṃ abhihanantaṃ nirantarameva upagacchati.
२५७. एवं राजा चक्कवत्ती पुरत्थिमसमुद्दपरियन्तं पुब्बविदेहं अभिविजिनित्वा दक्खिणसमुद्दपरियन्तं जम्बुदीपं विजेतुकामो चक्करतनदेसितेन मग्गेन दक्खिणसमुद्दाभिमुखो गच्छति। तेन वुत्तं अथ खो तं, भिक्खवे, चक्करतनं पुरत्थिमसमुद्दं अज्झोगाहेत्वा पच्चुत्तरित्वा दक्खिणं दिसं पवत्ततीति। एवं पवत्तमानस्स पन तस्स पवत्तनविधानं सेनासन्निवेसो पटिराजगमनं तेसं अनुसासनिप्पदानं दक्खिणसमुद्दं अज्झोगाहनं समुद्दसलिलस्स ओगच्छनं रतनादानन्ति सब्बं पुरिमनयेनेव वेदितब्बं।
257. Evaṃ rājā cakkavattī puratthimasamuddapariyantaṃ pubbavidehaṃ abhivijinitvā dakkhiṇasamuddapariyantaṃ jambudīpaṃ vijetukāmo cakkaratanadesitena maggena dakkhiṇasamuddābhimukho gacchati. Tena vuttaṃ atha kho taṃ, bhikkhave, cakkaratanaṃ puratthimasamuddaṃ ajjhogāhetvā paccuttaritvā dakkhiṇaṃ disaṃ pavattatīti. Evaṃ pavattamānassa pana tassa pavattanavidhānaṃ senāsanniveso paṭirājagamanaṃ tesaṃ anusāsanippadānaṃ dakkhiṇasamuddaṃ ajjhogāhanaṃ samuddasalilassa ogacchanaṃ ratanādānanti sabbaṃ purimanayeneva veditabbaṃ.
विजिनित्वा पन तं दससहस्सयोजनप्पमाणं जम्बुदीपं दक्खिणसमुद्दतोपि पच्चुत्तरित्वा सत्तयोजनसहस्सप्पमाणं अपरगोयानं विजेतुं पुब्बे वुत्तनयेनेव गन्त्वा तम्पि समुद्दपरियन्तं तथेव अभिविजिनित्वा पच्छिमसमुद्दतोपि पच्चुत्तरित्वा अट्ठयोजनसहस्सप्पमाणं उत्तरकुरुं विजेतुं तथेव गन्त्वा तम्पि समुद्दपरियन्तं तथेव अभिविजिय उत्तरसमुद्दतोपि पच्चुत्तरति।
Vijinitvā pana taṃ dasasahassayojanappamāṇaṃ jambudīpaṃ dakkhiṇasamuddatopi paccuttaritvā sattayojanasahassappamāṇaṃ aparagoyānaṃ vijetuṃ pubbe vuttanayeneva gantvā tampi samuddapariyantaṃ tatheva abhivijinitvā pacchimasamuddatopi paccuttaritvā aṭṭhayojanasahassappamāṇaṃ uttarakuruṃ vijetuṃ tatheva gantvā tampi samuddapariyantaṃ tatheva abhivijiya uttarasamuddatopi paccuttarati.
एत्तावता रञ्ञा चक्कवत्तिना चातुरन्ताय पथविया आधिपच्चं अधिगतं होति। सो एवं विजितविजयो अत्तनो रज्जसिरिसम्पत्तिदस्सनत्थं सपरिसो उद्धं गगनतलं अभिलङ्घित्वा सुविकसितपदुमुप्पलपुण्डरीकवनविचित्ते चत्तारो जातस्सरे विय पञ्चसतपञ्चसतपरित्तदीपपरिवारे चत्तारो महादीपे ओलोकेत्वा चक्करतनदेसितेनेव मग्गेन यथानुक्कमं अत्तनो राजधानिमेव पच्चागच्छति। अथ तं चक्करतनं अन्तेपुरद्वारं सोभयमानं विय हुत्वा तिट्ठति।
Ettāvatā raññā cakkavattinā cāturantāya pathaviyā ādhipaccaṃ adhigataṃ hoti. So evaṃ vijitavijayo attano rajjasirisampattidassanatthaṃ sapariso uddhaṃ gaganatalaṃ abhilaṅghitvā suvikasitapadumuppalapuṇḍarīkavanavicitte cattāro jātassare viya pañcasatapañcasataparittadīpaparivāre cattāro mahādīpe oloketvā cakkaratanadesiteneva maggena yathānukkamaṃ attano rājadhānimeva paccāgacchati. Atha taṃ cakkaratanaṃ antepuradvāraṃ sobhayamānaṃ viya hutvā tiṭṭhati.
एवं पतिट्ठिते पन तस्मिं चक्करतने राजन्तेपुरे उक्काहि वा दीपिकाहि वा किञ्चि करणीयं न होति, चक्करतनोभासोयेव रत्तिं अन्धकारं विधमति। ये च पन रत्तिं अन्धकारत्थिका होन्ति, तेसं अन्धकारमेव होति। तेन वुत्तं दक्खिणसमुद्दं अज्झोगाहेत्वा…पे॰… एवरूपं चक्करतनं पातुभवतीति।
Evaṃ patiṭṭhite pana tasmiṃ cakkaratane rājantepure ukkāhi vā dīpikāhi vā kiñci karaṇīyaṃ na hoti, cakkaratanobhāsoyeva rattiṃ andhakāraṃ vidhamati. Ye ca pana rattiṃ andhakāratthikā honti, tesaṃ andhakārameva hoti. Tena vuttaṃ dakkhiṇasamuddaṃ ajjhogāhetvā…pe… evarūpaṃ cakkaratanaṃ pātubhavatīti.
हत्थिरतनवण्णना
Hatthiratanavaṇṇanā
२५८. एवं पातुभूतचक्करतनस्स पनस्स चक्कवत्तिनो अमच्चा पकतिमङ्गलहत्थिट्ठानं सुचिभूमिभागं कारेत्वा हरिचन्दनादीहि सुरभिगन्धेहि उपलिम्पापेत्वा हेट्ठा विचित्तवण्णसुरभिकुसुमसमाकिण्णं उपरि सुवण्णतारकानं अन्तरन्तरा समोसरितमनुञ्ञ-कुसुमदामप्पटिमण्डितवितानं देवविमानं विय अभिसङ्खरित्वा ‘‘एवरूपस्स नाम देव हत्थिरतनस्स आगमनं चिन्तेथा’’ति वदन्ति। सो पुब्बे वुत्तनयेनेव महादानं दत्वा सीलानि समादाय तं पुञ्ञसम्पत्तिं आवज्जन्तो निसीदति, अथस्स पुञ्ञानुभावचोदितो छद्दन्तकुला वा उपोसथकुला वा तं सक्कारविसेसं अनुभवितुकामो तरुणरविमण्डलाभिरत्तचरण-गीवमुखप्पटिमण्डितविसुद्धसेतसरीरो सत्तप्पतिट्ठो सुसण्ठितङ्गपच्चङ्गसन्निवेसो विकसितरत्त-पदुमचारुपोक्खरो इद्धिमा योगी विय वेहासं गमनसमत्थो मनोसिलाचुण्णरञ्जितपरियन्तो विय रजतपब्बतो हत्थिसेट्ठो तस्मिं पदेसे पतिट्ठाति। सो छद्दन्तकुला आगच्छन्तो सब्बकनिट्ठो आगच्छति, उपोसथकुला सब्बजेट्ठो। पाळियं पन ‘‘उपोसथो नागराजा’’ इच्चेव आगच्छति। स्वायं पूरितचक्कवत्तिवत्तानं चक्कवत्तीनं सुत्ते वुत्तनयेनेव चिन्तयन्तानं आगच्छति, न इतरेसं। सयमेव पकतिमङ्गलहत्थिट्ठानं आगन्त्वा मङ्गलहत्थिं अपनेत्वा तत्थ तिट्ठति। तेन वुत्तं पुन चपरं, भिक्खवे…पे॰… नागराजाति।
258. Evaṃ pātubhūtacakkaratanassa panassa cakkavattino amaccā pakatimaṅgalahatthiṭṭhānaṃ sucibhūmibhāgaṃ kāretvā haricandanādīhi surabhigandhehi upalimpāpetvā heṭṭhā vicittavaṇṇasurabhikusumasamākiṇṇaṃ upari suvaṇṇatārakānaṃ antarantarā samosaritamanuñña-kusumadāmappaṭimaṇḍitavitānaṃ devavimānaṃ viya abhisaṅkharitvā ‘‘evarūpassa nāma deva hatthiratanassa āgamanaṃ cintethā’’ti vadanti. So pubbe vuttanayeneva mahādānaṃ datvā sīlāni samādāya taṃ puññasampattiṃ āvajjanto nisīdati, athassa puññānubhāvacodito chaddantakulā vā uposathakulā vā taṃ sakkāravisesaṃ anubhavitukāmo taruṇaravimaṇḍalābhirattacaraṇa-gīvamukhappaṭimaṇḍitavisuddhasetasarīro sattappatiṭṭho susaṇṭhitaṅgapaccaṅgasanniveso vikasitaratta-padumacārupokkharo iddhimā yogī viya vehāsaṃ gamanasamattho manosilācuṇṇarañjitapariyanto viya rajatapabbato hatthiseṭṭho tasmiṃ padese patiṭṭhāti. So chaddantakulā āgacchanto sabbakaniṭṭho āgacchati, uposathakulā sabbajeṭṭho. Pāḷiyaṃ pana ‘‘uposatho nāgarājā’’ icceva āgacchati. Svāyaṃ pūritacakkavattivattānaṃ cakkavattīnaṃ sutte vuttanayeneva cintayantānaṃ āgacchati, na itaresaṃ. Sayameva pakatimaṅgalahatthiṭṭhānaṃ āgantvā maṅgalahatthiṃ apanetvā tattha tiṭṭhati. Tena vuttaṃ puna caparaṃ, bhikkhave…pe… nāgarājāti.
एवं पातुभूतं पन तं हत्थिरतनं दिस्वा हत्थिगोपकादयो हट्ठतुट्ठा वेगेन गन्त्वा रञ्ञो आरोचेन्ति। राजा तुरिततुरितं आगन्त्वा तं दिस्वा पसन्नचित्तो ‘‘भद्दकं वत भो हत्थियानं, सचे दमथं उपेय्या’’ति चिन्तयन्तो हत्थं पसारेति। अथ सो घरधेनुवच्छको विय कण्णे ओलम्बेत्वा सूरतभावं दस्सेन्तो राजानं उपसङ्कमति, राजा तं अभिरुहितुकामो होति। अथस्स परिजना अधिप्पायं ञत्वा तं हत्थिरतनं सोवण्णद्धजं सोवण्णालङ्कारं हेमजालपटिच्छन्नं कत्वा उपनेन्ति। राजा तं अनिसीदापेत्वाव सत्तरतनमयाय निस्सेणिया अभिरुय्ह आकासं गमननिन्नचित्तो होति। तस्स सह चित्तुप्पादेनेव सो हत्थिराजा राजहंसो विय इन्दनीलमणिप्पभाजालनीलगगनतलं अभिलङ्घति, ततो चक्कचारिकाय वुत्तनयेनेव सकलराजपरिसा। इति सपरिसो राजा अन्तोपातरासेयेव सकलपथविं अनुसंयायित्वा राजधानिं पच्चागच्छति, एवं महिद्धिकं चक्कवत्तिनो हत्थिरतनं होति। तेन वुत्तं दिस्वान रञ्ञो चक्कवत्तिस्स…पे॰… एवरूपं हत्थिरतनं पातुभवतीति।
Evaṃ pātubhūtaṃ pana taṃ hatthiratanaṃ disvā hatthigopakādayo haṭṭhatuṭṭhā vegena gantvā rañño ārocenti. Rājā turitaturitaṃ āgantvā taṃ disvā pasannacitto ‘‘bhaddakaṃ vata bho hatthiyānaṃ, sace damathaṃ upeyyā’’ti cintayanto hatthaṃ pasāreti. Atha so gharadhenuvacchako viya kaṇṇe olambetvā sūratabhāvaṃ dassento rājānaṃ upasaṅkamati, rājā taṃ abhiruhitukāmo hoti. Athassa parijanā adhippāyaṃ ñatvā taṃ hatthiratanaṃ sovaṇṇaddhajaṃ sovaṇṇālaṅkāraṃ hemajālapaṭicchannaṃ katvā upanenti. Rājā taṃ anisīdāpetvāva sattaratanamayāya nisseṇiyā abhiruyha ākāsaṃ gamananinnacitto hoti. Tassa saha cittuppādeneva so hatthirājā rājahaṃso viya indanīlamaṇippabhājālanīlagaganatalaṃ abhilaṅghati, tato cakkacārikāya vuttanayeneva sakalarājaparisā. Iti sapariso rājā antopātarāseyeva sakalapathaviṃ anusaṃyāyitvā rājadhāniṃ paccāgacchati, evaṃ mahiddhikaṃ cakkavattino hatthiratanaṃ hoti. Tena vuttaṃ disvāna rañño cakkavattissa…pe… evarūpaṃ hatthiratanaṃ pātubhavatīti.
अस्सरतनवण्णना
Assaratanavaṇṇanā
एवं पातुभूतहत्थिरतनस्स पन चक्कवत्तिनो परिसा पकतिमङ्गलअस्सट्ठानं सुचिसमतलं कारेत्वा अलङ्करित्वा च पुरिमनयेनेव रञ्ञो तस्स आगमनचिन्तनत्थं उस्साहं जनेन्ति। सो पुरिमनयेनेव कतदानसक्कारो समादिन्नसीलोव पासादतले निसिन्नो पुञ्ञसम्पत्तिं समनुस्सरति, अथस्स पुञ्ञानुभावचोदितो सिन्धवकुलतो विज्जुल्लताविनद्धसरदकालसेतवलाहकरासिसस्सिरिको रत्तपादो रत्ततुण्डो चन्दप्पभापुञ्जसदिससुद्धसिनिद्धघनसङ्घातसरीरो काकगीवा विय इन्दनीलमणि विय च काळवण्णेन सीसेन समन्नागतत्ता काळसीसो सुट्ठु कप्पेत्वा ठपितेहि विय मुञ्जसदिसेहि सण्हवट्टउजुगतिगतेहि केसेहि समन्नागतत्ता मुञ्जकेसो वेहासङ्गमो वलाहको नाम अस्सराजा आगन्त्वा तस्मिं ठाने पतिट्ठाति। सेसं सब्बं हत्थिरतने वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। एवरूपं अस्सरतनं सन्धाय भगवा पुन चपरन्तिआदिमाह।
Evaṃ pātubhūtahatthiratanassa pana cakkavattino parisā pakatimaṅgalaassaṭṭhānaṃ sucisamatalaṃ kāretvā alaṅkaritvā ca purimanayeneva rañño tassa āgamanacintanatthaṃ ussāhaṃ janenti. So purimanayeneva katadānasakkāro samādinnasīlova pāsādatale nisinno puññasampattiṃ samanussarati, athassa puññānubhāvacodito sindhavakulato vijjullatāvinaddhasaradakālasetavalāhakarāsisassiriko rattapādo rattatuṇḍo candappabhāpuñjasadisasuddhasiniddhaghanasaṅghātasarīro kākagīvā viya indanīlamaṇi viya ca kāḷavaṇṇena sīsena samannāgatattā kāḷasīso suṭṭhu kappetvā ṭhapitehi viya muñjasadisehi saṇhavaṭṭaujugatigatehi kesehi samannāgatattā muñjakeso vehāsaṅgamo valāhako nāma assarājā āgantvā tasmiṃ ṭhāne patiṭṭhāti. Sesaṃ sabbaṃ hatthiratane vuttanayeneva veditabbaṃ. Evarūpaṃ assaratanaṃ sandhāya bhagavā puna caparantiādimāha.
मणिरतनवण्णना
Maṇiratanavaṇṇanā
एवं पातुभूतअस्सरतनस्स पन रञ्ञो चक्कवत्तिस्स चतुहत्थायामं सकटनाभिसमप्पमाणं उभोसु अन्तेसु कण्णिकपरियन्ततो विनिग्गतसुपरिसुद्धमुत्ताकलापेहि द्वीहि कञ्चनपदुमेहि अलङ्कतं चतुरासीतिमणिसहस्सपरिवारं तारागणपरिवुतस्स पुण्णचन्दस्स सिरिं पटिप्फरमानं विय वेपुल्लपब्बततो मणिरतनं आगच्छति। तस्सेवं आगतस्स मुत्ताजालके ठपेत्वा वेळुपरम्पराय सट्ठिहत्थप्पमाणं आकासं आरोपितस्स रत्तिभागे समन्ता योजनप्पमाणं ओकासं आभा फरति, याय सब्बो सो ओकासो अरुणुग्गमनवेला विय सञ्जातालोको होति। ततो कस्सका कसिकम्मं, वाणिजा आपणुग्घाटनं , ते ते च सिप्पिनो तं तं कम्मन्तं पयोजेन्ति दिवाति मञ्ञमाना। तेन वुत्तं पुन चपरं, भिक्खवे…पे॰… मणिरतनं पातुभवतीति।
Evaṃ pātubhūtaassaratanassa pana rañño cakkavattissa catuhatthāyāmaṃ sakaṭanābhisamappamāṇaṃ ubhosu antesu kaṇṇikapariyantato viniggatasuparisuddhamuttākalāpehi dvīhi kañcanapadumehi alaṅkataṃ caturāsītimaṇisahassaparivāraṃ tārāgaṇaparivutassa puṇṇacandassa siriṃ paṭippharamānaṃ viya vepullapabbatato maṇiratanaṃ āgacchati. Tassevaṃ āgatassa muttājālake ṭhapetvā veḷuparamparāya saṭṭhihatthappamāṇaṃ ākāsaṃ āropitassa rattibhāge samantā yojanappamāṇaṃ okāsaṃ ābhā pharati, yāya sabbo so okāso aruṇuggamanavelā viya sañjātāloko hoti. Tato kassakā kasikammaṃ, vāṇijā āpaṇugghāṭanaṃ , te te ca sippino taṃ taṃ kammantaṃ payojenti divāti maññamānā. Tena vuttaṃ puna caparaṃ, bhikkhave…pe… maṇiratanaṃ pātubhavatīti.
इत्थिरतनवण्णना
Itthiratanavaṇṇanā
एवं पातुभूतमणिरतनस्स पन चक्कवत्तिस्स विसयसुखविसेसकारणं इत्थिरतनं पातुभवति। मद्दराजकुलतो वा हिस्स अग्गमहेसिं आनेन्ति, उत्तरकुरुतो वा पुञ्ञानुभावेन सयं आगच्छति। अवसेसा पनस्सा सम्पत्ति ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, रञ्ञो चक्कवत्तिस्स इत्थिरतनं पातुभवति अभिरूपा दस्सनीया’’तिआदिना नयेन पाळियंयेव आगता।
Evaṃ pātubhūtamaṇiratanassa pana cakkavattissa visayasukhavisesakāraṇaṃ itthiratanaṃ pātubhavati. Maddarājakulato vā hissa aggamahesiṃ ānenti, uttarakuruto vā puññānubhāvena sayaṃ āgacchati. Avasesā panassā sampatti ‘‘puna caparaṃ, bhikkhave, rañño cakkavattissa itthiratanaṃ pātubhavati abhirūpā dassanīyā’’tiādinā nayena pāḷiyaṃyeva āgatā.
तत्थ सण्ठानपारिपूरिया अधिकं रूपं अस्साति अभिरूपा। दिस्समाना च चक्खूनि पीणयति, तस्मा अञ्ञं किच्चविक्खेपं हित्वापि दट्ठब्बाति दस्सनीया। दिस्समाना च सोमनस्सवसेन चित्तं पसादेतीति पासादिका। परमायाति एवं पसादावहत्ता उत्तमाय। वण्णपोक्खरतायाति वण्णसुन्दरताय। समन्नागताति उपेता। अभिरूपा वा यस्मा नातिदीघा नातिरस्सा दस्सनीया यस्मा नातिकिसा नातिथूला, पासादिका यस्मा नातिकाळिका नच्चोदाता। परमाय वण्णपोक्खरताय समन्नागता यस्मा अतिक्कन्ता मानुसं वण्णं अप्पत्ता दिब्बवण्णं। मनुस्सानञ्हि वण्णाभा बहि न निच्छरति, देवानं अतिदूरं निच्छरति, तस्सा पन द्वादसहत्थप्पमाणं पदेसं सरीराभा ओभासेति।
Tattha saṇṭhānapāripūriyā adhikaṃ rūpaṃ assāti abhirūpā. Dissamānā ca cakkhūni pīṇayati, tasmā aññaṃ kiccavikkhepaṃ hitvāpi daṭṭhabbāti dassanīyā. Dissamānā ca somanassavasena cittaṃ pasādetīti pāsādikā. Paramāyāti evaṃ pasādāvahattā uttamāya. Vaṇṇapokkharatāyāti vaṇṇasundaratāya. Samannāgatāti upetā. Abhirūpā vā yasmā nātidīghā nātirassā dassanīyā yasmā nātikisā nātithūlā, pāsādikā yasmā nātikāḷikā naccodātā. Paramāya vaṇṇapokkharatāya samannāgatā yasmā atikkantā mānusaṃ vaṇṇaṃ appattā dibbavaṇṇaṃ. Manussānañhi vaṇṇābhā bahi na niccharati, devānaṃ atidūraṃ niccharati, tassā pana dvādasahatthappamāṇaṃ padesaṃ sarīrābhā obhāseti.
नातिदीघादीसु चस्सा पठमयुगळेन आरोहसम्पत्ति, दुतिययुगळेन परिणाहसम्पत्ति, ततिययुगळेन वण्णसम्पत्ति वुत्ता। छहि वापि एतेहि कायविपत्तिया अभावो, अतिक्कन्ता मानुसं वण्णन्ति इमिना कायसम्पत्ति वुत्ता।
Nātidīghādīsu cassā paṭhamayugaḷena ārohasampatti, dutiyayugaḷena pariṇāhasampatti, tatiyayugaḷena vaṇṇasampatti vuttā. Chahi vāpi etehi kāyavipattiyā abhāvo, atikkantā mānusaṃ vaṇṇanti iminā kāyasampatti vuttā.
तूलपिचुनो वा कप्पासपिचुनो वाति सप्पिमण्डे पक्खिपित्वा ठपितस्स सतविहतस्स तूलपिचुनो वा सतविहतस्स कप्पासपिचुनो वा कायसम्फस्सो होति। सीतेति रञ्ञो सीतकाले। उण्हेति रञ्ञो उण्हकाले। चन्दनगन्धोति निच्चकालमेव सुपिसितस्स अभिनवस्स चतुज्जातिसमायोजितस्स हरिचन्दनस्स गन्धो कायतो वायति। उप्पलगन्धोति हसितकथितकालेसु मुखतो निक्खन्तो तङ्खणं विकसितस्सेव नीलुप्पलस्स अतिसुरभिगन्धो वायति।
Tūlapicuno vā kappāsapicuno vāti sappimaṇḍe pakkhipitvā ṭhapitassa satavihatassa tūlapicuno vā satavihatassa kappāsapicuno vā kāyasamphasso hoti. Sīteti rañño sītakāle. Uṇheti rañño uṇhakāle. Candanagandhoti niccakālameva supisitassa abhinavassa catujjātisamāyojitassa haricandanassa gandho kāyato vāyati. Uppalagandhoti hasitakathitakālesu mukhato nikkhanto taṅkhaṇaṃ vikasitasseva nīluppalassa atisurabhigandho vāyati.
एवं रूपसम्फस्सगन्धसम्पत्तियुत्ताय पनस्सा सरीरसम्पत्तिया अनुरूपं आचारं दस्सेतुं तं खो पनातिआदि वुत्तं। तत्थ राजानं दिस्वा निसिन्नासनतो अग्गिदड्ढा विय पठममेव उट्ठातीति पुब्बुट्ठायिनी। तस्मिं निसिन्ने तस्स रञ्ञो तालवण्टेन बीजनादिकिच्चं कत्वा पच्छा निपतति निसीदतीति पच्छानिपातिनी। किं करोमि देवाति तस्स किंकारं पटिस्सावेतीति किंकारपटिस्साविनी। रञ्ञो मनापमेव चरति करोतीति मनापचारिनी। यं रञ्ञो पियं, तदेव वदतीति पियवादिनी।
Evaṃ rūpasamphassagandhasampattiyuttāya panassā sarīrasampattiyā anurūpaṃ ācāraṃ dassetuṃ taṃ kho panātiādi vuttaṃ. Tattha rājānaṃ disvā nisinnāsanato aggidaḍḍhā viya paṭhamameva uṭṭhātīti pubbuṭṭhāyinī. Tasmiṃ nisinne tassa rañño tālavaṇṭena bījanādikiccaṃ katvā pacchā nipatati nisīdatīti pacchānipātinī. Kiṃ karomi devāti tassa kiṃkāraṃ paṭissāvetīti kiṃkārapaṭissāvinī. Rañño manāpameva carati karotīti manāpacārinī. Yaṃ rañño piyaṃ, tadeva vadatīti piyavādinī.
इदानि स्वास्सा आचारो भावसुद्धिया एव, न साठेय्येनाति दस्सेतुं तं खो पनातिआदिमाह। तत्थ नो अतिचरतीति न अतिक्कमित्वा चरति, अञ्ञं पुरिसं चित्तेनपि न पत्थेतीति वुत्तं होति। तत्थ ये तस्सा आदिम्हि ‘‘अभिरूपा’’तिआदयो अन्ते ‘‘पुब्बुट्ठायिनी’’तिआदयो गुणा वुत्ता, ते पकतिगुणा एव ‘‘अतिक्कन्ता मानुसं वण्ण’’न्तिआदयो पन चक्कवत्तिनो पुञ्ञं उपनिस्साय चक्करतनपातुभावतो पट्ठाय पुरिमकम्मानुभावेन निब्बत्तन्तीति वेदितब्बा। अभिरूपतादिकापि वा चक्करतनपातुभावतो पट्ठाय सब्बाकारपारिपूरा जाता। तेनाह एवरूपं इत्थिरतनं पातुभवतीति।
Idāni svāssā ācāro bhāvasuddhiyā eva, na sāṭheyyenāti dassetuṃ taṃ kho panātiādimāha. Tattha no aticaratīti na atikkamitvā carati, aññaṃ purisaṃ cittenapi na patthetīti vuttaṃ hoti. Tattha ye tassā ādimhi ‘‘abhirūpā’’tiādayo ante ‘‘pubbuṭṭhāyinī’’tiādayo guṇā vuttā, te pakatiguṇā eva ‘‘atikkantā mānusaṃ vaṇṇa’’ntiādayo pana cakkavattino puññaṃ upanissāya cakkaratanapātubhāvato paṭṭhāya purimakammānubhāvena nibbattantīti veditabbā. Abhirūpatādikāpi vā cakkaratanapātubhāvato paṭṭhāya sabbākārapāripūrā jātā. Tenāha evarūpaṃ itthiratanaṃ pātubhavatīti.
गहपतिरतनवण्णना
Gahapatiratanavaṇṇanā
एवं पातुभूतइत्थिरतनस्स पन रञ्ञो चक्कवत्तिस्स धनकरणीयानं किच्चानं यथासुखप्पवत्तनत्थं गहपतिरतनं पातुभवति। सो पकतियाव महाभोगो महाभोगकुले जातो रञ्ञो धनरासिवड्ढको सेट्ठि गहपति होति, चक्करतनानुभावसहितं पनस्स कम्मविपाकजं दिब्बचक्खु पातुभवति, येन अन्तोपथवियं योजनब्भन्तरे निधिं पस्सति। सो तं सम्पत्तिं दिस्वा तुट्ठहदयो गन्त्वा राजानं धनेन पवारेत्वा सब्बानि धनकरणीयानि सम्पादेति। तेन वुत्तं पुन चपरं, भिक्खवे…पे॰… एवरूपं गहपतिरतनं पातुभवतीति।
Evaṃ pātubhūtaitthiratanassa pana rañño cakkavattissa dhanakaraṇīyānaṃ kiccānaṃ yathāsukhappavattanatthaṃ gahapatiratanaṃ pātubhavati. So pakatiyāva mahābhogo mahābhogakule jāto rañño dhanarāsivaḍḍhako seṭṭhi gahapati hoti, cakkaratanānubhāvasahitaṃ panassa kammavipākajaṃ dibbacakkhu pātubhavati, yena antopathaviyaṃ yojanabbhantare nidhiṃ passati. So taṃ sampattiṃ disvā tuṭṭhahadayo gantvā rājānaṃ dhanena pavāretvā sabbāni dhanakaraṇīyāni sampādeti. Tena vuttaṃ puna caparaṃ, bhikkhave…pe… evarūpaṃ gahapatiratanaṃ pātubhavatīti.
परिणायकरतनवण्णना
Pariṇāyakaratanavaṇṇanā
एवं पातुभूतगहपतिरतनस्स पन रञ्ञो चक्कवत्तिस्स सब्बकिच्चसंविधानसमत्थं परिणायकरतनं पातुभवति। सो रञ्ञो जेट्ठपुत्तोव होति । पकतिया एव पण्डितो ब्यत्तो मेधावी, रञ्ञो पुञ्ञानुभावं निस्साय पनस्स अत्तनो कम्मानुभावेन परचित्तञाणं उप्पज्जति। येन द्वादसयोजनाय राजपरिसाय चित्ताचारं ञत्वा रञ्ञो अहिते हिते च ववत्थपेतुं समत्थो होति। सोपि तं अत्तनो आनुभावं दिस्वा तुट्ठहदयो राजानं सब्बकिच्चानुसासनेन पवारेति। तेन वुत्तं पुन चपरं…पे॰… परिणायकरतनं पातुभवतीति। तत्थ ठपेतब्बं ठपेतुन्ति तस्मिं तस्मिं ठानन्तरे ठपेतब्बं ठपेतुं।
Evaṃ pātubhūtagahapatiratanassa pana rañño cakkavattissa sabbakiccasaṃvidhānasamatthaṃ pariṇāyakaratanaṃ pātubhavati. So rañño jeṭṭhaputtova hoti . Pakatiyā eva paṇḍito byatto medhāvī, rañño puññānubhāvaṃ nissāya panassa attano kammānubhāvena paracittañāṇaṃ uppajjati. Yena dvādasayojanāya rājaparisāya cittācāraṃ ñatvā rañño ahite hite ca vavatthapetuṃ samattho hoti. Sopi taṃ attano ānubhāvaṃ disvā tuṭṭhahadayo rājānaṃ sabbakiccānusāsanena pavāreti. Tena vuttaṃ puna caparaṃ…pe… pariṇāyakaratanaṃ pātubhavatīti. Tattha ṭhapetabbaṃ ṭhapetunti tasmiṃ tasmiṃ ṭhānantare ṭhapetabbaṃ ṭhapetuṃ.
२५९. समवेपाकिनियातिआदि हेट्ठा वुत्तमेव।
259.Samavepākiniyātiādi heṭṭhā vuttameva.
२६०. कटग्गहेनाति जयग्गाहेन। महन्तं भोगक्खन्धन्ति एकप्पहारेनेव द्वे वा तीणि वा सतसहस्सानि। केवला परिपूरा पण्डितभूमीति पण्डितो तीणि सुचरितानि पूरेत्वा सग्गे निब्बत्तति, ततो मनुस्सलोकं आगच्छन्तो कुलरूपभोगसम्पत्तियं निब्बत्तति, तत्थ ठितो तीणि च सुचरितानि पूरेत्वा पुन सग्गे निब्बत्ततीति अयं सकला परिपुण्णा पण्डितभूमि। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
260.Kaṭaggahenāti jayaggāhena. Mahantaṃ bhogakkhandhanti ekappahāreneva dve vā tīṇi vā satasahassāni. Kevalā paripūrā paṇḍitabhūmīti paṇḍito tīṇi sucaritāni pūretvā sagge nibbattati, tato manussalokaṃ āgacchanto kularūpabhogasampattiyaṃ nibbattati, tattha ṭhito tīṇi ca sucaritāni pūretvā puna sagge nibbattatīti ayaṃ sakalā paripuṇṇā paṇḍitabhūmi. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
पपञ्चसूदनिया मज्झिमनिकायट्ठकथाय
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
बालपण्डितसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Bālapaṇḍitasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. बालपण्डितसुत्तं • 9. Bālapaṇḍitasuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) / ९. बालपण्डितसुत्तवण्णना • 9. Bālapaṇḍitasuttavaṇṇanā
