| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๖. เพลฎฺฐสีสเตฺถรคาถาวณฺณนา
6. Belaṭṭhasīsattheragāthāvaṇṇanā
ยถาปิ ภโทฺท อาชโญฺญติ อายสฺมโต เพลฎฺฐสีสเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? โส กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพโตฺต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ปฎิลทฺธสโทฺธ ปพฺพชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรโนฺต อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา อภาเวน วิเสสํ นิพฺพเตฺตตุํ นาสกฺขิฯ วิวฎฺฎูปนิสฺสยํ ปน พหุํ กุสลํ อุปจินิตฺวา เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิโต เอกติํเส กเปฺป เวสฺสภุํ ภควนฺตํ ปสฺสิตฺวา ปสนฺนจิโตฺต มาตุลุงฺคผลํ อทาสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน เทเวสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ ปุญฺญานิ กตฺวา สุคติโต สุคติํ อุปคจฺฉโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพโตฺต ภควโต อภิสโมฺพธิยา ปุเรตรเมว อุรุเวลกสฺสปสฺส สนฺติเก ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อคฺคิํ ปริจรโนฺต อุรุเวลกสฺสปทมเน อาทิตฺตปริยายเทสนาย (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘) ปุราณชฎิลสหเสฺสน สทฺธิํ อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๕๑.๖๘-๗๓) –
Yathāpibhaddo ājaññoti āyasmato belaṭṭhasīsattherassa gāthā. Kā uppatti? So kira padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbatto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā dhammaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā samaṇadhammaṃ karonto upanissayasampattiyā abhāvena visesaṃ nibbattetuṃ nāsakkhi. Vivaṭṭūpanissayaṃ pana bahuṃ kusalaṃ upacinitvā devamanussesu saṃsaranto ito ekatiṃse kappe vessabhuṃ bhagavantaṃ passitvā pasannacitto mātuluṅgaphalaṃ adāsi. So tena puññakammena devesu nibbattitvā aparāparaṃ puññāni katvā sugatito sugatiṃ upagacchanto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ brāhmaṇakule nibbatto bhagavato abhisambodhiyā puretarameva uruvelakassapassa santike tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā aggiṃ paricaranto uruvelakassapadamane ādittapariyāyadesanāya (mahāva. 54; saṃ. ni. 4.28) purāṇajaṭilasahassena saddhiṃ arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.51.68-73) –
‘‘กณิการํว โชตนฺตํ, ปุณฺณมาเยว จนฺทิมํ;
‘‘Kaṇikāraṃva jotantaṃ, puṇṇamāyeva candimaṃ;
ชลนฺตํ ทีปรุกฺขํว, อทฺทสํ โลกนายกํฯ
Jalantaṃ dīparukkhaṃva, addasaṃ lokanāyakaṃ.
‘‘มาตุลุงฺคผลํ คยฺห, อทาสิํ สตฺถุโน อหํ;
‘‘Mātuluṅgaphalaṃ gayha, adāsiṃ satthuno ahaṃ;
ทกฺขิเณยฺยสฺส วีรสฺส, ปสโนฺน เสหิ ปาณิภิฯ
Dakkhiṇeyyassa vīrassa, pasanno sehi pāṇibhi.
‘‘เอกติํเส อิโต กเปฺป, ยํ ผลํ อททิํ ตทา;
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, ผลทานสฺสิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
เอวํ อธิคตารหโตฺต อายสฺมโต ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส อุปชฺฌาโย อยํ เถโร เอกทิวสํ ผลสมาปตฺติโต อุฎฺฐาย ตํ สนฺตํ ปณีตํ นิรามิสํ สุขํ อตฺตโน ปุพฺพโยคญฺจ ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปีติเวควเสน ‘‘ยถาปิ ภโทฺท อาชโญฺญ’’ติ คาถํ อภาสิฯ
Evaṃ adhigatārahatto āyasmato dhammabhaṇḍāgārikassa upajjhāyo ayaṃ thero ekadivasaṃ phalasamāpattito uṭṭhāya taṃ santaṃ paṇītaṃ nirāmisaṃ sukhaṃ attano pubbayogañca paccavekkhitvā pītivegavasena ‘‘yathāpi bhaddo ājañño’’ti gāthaṃ abhāsi.
๑๖. ตตฺถ ยถาปีติ โอปมฺมปฎิปาทนเตฺถ นิปาโตฯ ภโทฺทติ สุนฺทโร ถามพลสมตฺถชวปรกฺกมาทิสมฺปโนฺนฯ อาชโญฺญติ อาชานีโย ชาติมา การณาการณานํ อาชานนโกฯ โส ติวิโธ อุสภาชโญฺญ อสฺสาชโญฺญ หตฺถาชโญฺญติฯ เตสุ อุสภาชโญฺญ อิธาธิเปฺปโตฯ โส จ โข เฉกกสนกิเจฺจ นิยุโตฺต, เตนาห ‘‘นงฺคลาวตฺตนี’’ติฯ นงฺคลสฺส ผาลสฺส อาวตฺตนโก, นงฺคลํ อิโต จิโต จ อาวเตฺตตฺวา เขเตฺต กสนโกติ อโตฺถฯ นงฺคลํ วา อาวตฺตยติ เอตฺถาติ นงฺคลาวตฺตํ , เขเตฺต นงฺคลปโถ, ตสฺมิํ นงฺคลาวตฺตนิฯ คาถาสุขตฺถเญฺหตฺถ ‘‘วตฺตนี’’ติ ทีฆํ กตฺวา วุตฺตํฯ สิขีติ มตฺถเก อวฎฺฐานโต สิขาสทิสตาย สิขา, สิงฺคํฯ ตทสฺส อตฺถีติ สิขีฯ อปเร ปน ‘‘กกุธํ อิธ ‘สิขา’ติ อธิเปฺปต’’นฺติ วทนฺติ, อุภยถาปิ ปธานงฺคกิตฺตนเมตํ ‘‘สิขี’’ติฯ อปฺปกสิเรนาติ อปฺปกิลมเถนฯ รตฺตินฺทิวาติ รตฺติโย ทิวา จ, เอวํ มมํ อปฺปกสิเรน คจฺฉนฺตีติ โยชนาฯ อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ‘‘ภโทฺท อุสภาชานีโย กสเน นิยุโตฺต ฆนติณมูลาทิเกปิ นงฺคลปเถ ตํ อคเณโนฺต อปฺปกสิเรน อิโต จิโต จ ปริวเตฺตโนฺต คจฺฉติ, ยาว กสนติณานํ ปริสฺสมํ ทเสฺสติ, เอวํ มมํ รตฺตินฺทิวาปิ อปฺปกสิเรเนว คจฺฉนฺติ อติกฺกมนฺตี’’ติฯ ตตฺถ การณมาห ‘‘สุเข ลเทฺธ นิรามิเส’’ติฯ ยสฺมา กามามิสโลกามิสวฎฺฎามิเสหิ อสมฺมิสฺสํ สนฺตํ ปณีตํ ผลสมาปตฺติสุขํ ลทฺธํ, ตสฺมาติ อโตฺถฯ ปจฺจเตฺต เจตํ ภุมฺมวจนํ ยถา ‘‘วนปฺปคุเมฺพ’’ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) ‘‘เตน วต เร วตฺตเพฺพ’’ติ (กถา. ๑) จฯ อถ วา ตโต ปภุติ รตฺตินฺทิวา อปฺปกสิเรน คจฺฉนฺตีติ วิจารณาย อาห – ‘‘สุเข ลเทฺธ นิรามิเส’’ติ, นิรามิเส สุเข ลเทฺธ สติ ตสฺส ลทฺธกาลโต ปฎฺฐายาติ อโตฺถฯ
16. Tattha yathāpīti opammapaṭipādanatthe nipāto. Bhaddoti sundaro thāmabalasamatthajavaparakkamādisampanno. Ājaññoti ājānīyo jātimā kāraṇākāraṇānaṃ ājānanako. So tividho usabhājañño assājañño hatthājaññoti. Tesu usabhājañño idhādhippeto. So ca kho chekakasanakicce niyutto, tenāha ‘‘naṅgalāvattanī’’ti. Naṅgalassa phālassa āvattanako, naṅgalaṃ ito cito ca āvattetvā khette kasanakoti attho. Naṅgalaṃ vā āvattayati etthāti naṅgalāvattaṃ , khette naṅgalapatho, tasmiṃ naṅgalāvattani. Gāthāsukhatthañhettha ‘‘vattanī’’ti dīghaṃ katvā vuttaṃ. Sikhīti matthake avaṭṭhānato sikhāsadisatāya sikhā, siṅgaṃ. Tadassa atthīti sikhī. Apare pana ‘‘kakudhaṃ idha ‘sikhā’ti adhippeta’’nti vadanti, ubhayathāpi padhānaṅgakittanametaṃ ‘‘sikhī’’ti. Appakasirenāti appakilamathena. Rattindivāti rattiyo divā ca, evaṃ mamaṃ appakasirena gacchantīti yojanā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yathā ‘‘bhaddo usabhājānīyo kasane niyutto ghanatiṇamūlādikepi naṅgalapathe taṃ agaṇento appakasirena ito cito ca parivattento gacchati, yāva kasanatiṇānaṃ parissamaṃ dasseti, evaṃ mamaṃ rattindivāpi appakasireneva gacchanti atikkamantī’’ti. Tattha kāraṇamāha ‘‘sukhe laddhe nirāmise’’ti. Yasmā kāmāmisalokāmisavaṭṭāmisehi asammissaṃ santaṃ paṇītaṃ phalasamāpattisukhaṃ laddhaṃ, tasmāti attho. Paccatte cetaṃ bhummavacanaṃ yathā ‘‘vanappagumbe’’ (khu. pā. 6.13; su. ni. 236) ‘‘tena vata re vattabbe’’ti (kathā. 1) ca. Atha vā tato pabhuti rattindivā appakasirena gacchantīti vicāraṇāya āha – ‘‘sukhe laddhe nirāmise’’ti, nirāmise sukhe laddhe sati tassa laddhakālato paṭṭhāyāti attho.
เพลฎฺฐสีสเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Belaṭṭhasīsattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๖. เพลฎฺฐสีสเตฺถรคาถา • 6. Belaṭṭhasīsattheragāthā
