| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
३. भद्दत्थेरगाथावण्णना
3. Bhaddattheragāthāvaṇṇanā
एकपुत्तोतिआदिका आयस्मतो भद्दत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर पदुमुत्तरं भगवन्तं भिक्खुसङ्घञ्च सतसहस्सपरिमाणं चीवरादीहि चतूहि पच्चयेहि पूजेसि। सो तेन पुञ्ञकम्मेन देवमनुस्सेसु संसरन्तो इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं सेट्ठिकुले निब्बत्ति। निब्बत्तमानो च अपुत्तकेसु मातापितूसु देवतायाचनादीनि कत्वापि अलभन्तेसु सत्थारं उपसङ्कमित्वा ‘‘सचे, भन्ते, मयं एकं पुत्तं लच्छाम, तं तुम्हाकं दासत्थाय दस्सामा’’ति वत्वा आयाचित्वा गतेसु सत्थु अधिप्पायं ञत्वा अञ्ञतरो देवपुत्तो खीणायुको हुत्वा ठितो सक्केन देवरञ्ञा ‘‘अमुकस्मिं कुले निब्बत्ताही’’ति आणत्तो तत्थ निब्बत्ति, भद्दोतिस्स नामं अकंसु। तं सत्तवस्सुद्देसिकं जातं मातापितरो अलङ्करित्वा भगवतो सन्तिकं नेत्वा ‘‘अयं सो, भन्ते, तुम्हे आयाचित्वा लद्धदारको, इमं तुम्हाकं निय्यातेमा’’ति आहंसु। सत्था आनन्दत्थेरं आणापेसि – ‘‘इमं पब्बाजेही’’ति। आणापेत्वा च गन्धकुटिं पाविसि। थेरो तं पब्बाजेत्वा सङ्खेपेन विपस्सनामुखं आचिक्खि। सो उपनिस्सयसम्पन्नत्ता विपस्सनाय कम्मं करोन्तो सूरिये अनोग्गतेयेव भावनं उस्सुक्कापेत्वा छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर १.५.५४-६९) –
Ekaputtotiādikā āyasmato bhaddattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttaraṃ bhagavantaṃ bhikkhusaṅghañca satasahassaparimāṇaṃ cīvarādīhi catūhi paccayehi pūjesi. So tena puññakammena devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ seṭṭhikule nibbatti. Nibbattamāno ca aputtakesu mātāpitūsu devatāyācanādīni katvāpi alabhantesu satthāraṃ upasaṅkamitvā ‘‘sace, bhante, mayaṃ ekaṃ puttaṃ lacchāma, taṃ tumhākaṃ dāsatthāya dassāmā’’ti vatvā āyācitvā gatesu satthu adhippāyaṃ ñatvā aññataro devaputto khīṇāyuko hutvā ṭhito sakkena devaraññā ‘‘amukasmiṃ kule nibbattāhī’’ti āṇatto tattha nibbatti, bhaddotissa nāmaṃ akaṃsu. Taṃ sattavassuddesikaṃ jātaṃ mātāpitaro alaṅkaritvā bhagavato santikaṃ netvā ‘‘ayaṃ so, bhante, tumhe āyācitvā laddhadārako, imaṃ tumhākaṃ niyyātemā’’ti āhaṃsu. Satthā ānandattheraṃ āṇāpesi – ‘‘imaṃ pabbājehī’’ti. Āṇāpetvā ca gandhakuṭiṃ pāvisi. Thero taṃ pabbājetvā saṅkhepena vipassanāmukhaṃ ācikkhi. So upanissayasampannattā vipassanāya kammaṃ karonto sūriye anoggateyeva bhāvanaṃ ussukkāpetvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 1.5.54-69) –
‘‘पदुमुत्तरसम्बुद्धं, मेत्तचित्तं महामुनिं।
‘‘Padumuttarasambuddhaṃ, mettacittaṃ mahāmuniṃ;
उपेति जनता सब्बा, सब्बलोकग्गनायकं॥
Upeti janatā sabbā, sabbalokagganāyakaṃ.
‘‘सत्तुकञ्च बद्धकञ्च, आमिसं पानभोजनं।
‘‘Sattukañca baddhakañca, āmisaṃ pānabhojanaṃ;
ददन्ति सत्थुनो सब्बे, पुञ्ञक्खेत्ते अनुत्तरे॥
Dadanti satthuno sabbe, puññakkhette anuttare.
‘‘अहम्पि दानं दस्सामि, देवदेवस्स तादिनो।
‘‘Ahampi dānaṃ dassāmi, devadevassa tādino;
बुद्धसेट्ठं निमन्तेत्वा, सङ्घम्पि च अनुत्तरं॥
Buddhaseṭṭhaṃ nimantetvā, saṅghampi ca anuttaraṃ.
‘‘उय्योजिता मया चेते, निमन्तेसुं तथागतं।
‘‘Uyyojitā mayā cete, nimantesuṃ tathāgataṃ;
केवलं भिक्खुसङ्घञ्च, पुञ्ञक्खेत्तं अनुत्तरं॥
Kevalaṃ bhikkhusaṅghañca, puññakkhettaṃ anuttaraṃ.
‘‘सतसहस्सपल्लङ्कं, सोवण्णं गोनकत्थतं।
‘‘Satasahassapallaṅkaṃ, sovaṇṇaṃ gonakatthataṃ;
तूलिकापटलिकाय, खोमकप्पासिकेहि च।
Tūlikāpaṭalikāya, khomakappāsikehi ca;
महारहं पञ्ञापयिं, आसनं बुद्धयुत्तकं॥
Mahārahaṃ paññāpayiṃ, āsanaṃ buddhayuttakaṃ.
‘‘पदुमुत्तरो लोकविदू, देवदेवो नरासभो।
‘‘Padumuttaro lokavidū, devadevo narāsabho;
भिक्खुसङ्घपरिब्यूळ्हो, मम द्वारमुपागमि॥
Bhikkhusaṅghaparibyūḷho, mama dvāramupāgami.
‘‘पच्चुग्गन्त्वान सम्बुद्धं, लोकनाथं यसस्सिनं।
‘‘Paccuggantvāna sambuddhaṃ, lokanāthaṃ yasassinaṃ;
पसन्नचित्तो सुमनो, अभिनामयिं सङ्घरं॥
Pasannacitto sumano, abhināmayiṃ saṅgharaṃ.
‘‘भिक्खूनं सतसहस्सं, बुद्धञ्च लोकनायकं।
‘‘Bhikkhūnaṃ satasahassaṃ, buddhañca lokanāyakaṃ;
पसन्नचित्तो सुमनो, परमन्नेन तप्पयिं॥
Pasannacitto sumano, paramannena tappayiṃ.
‘‘पदुमुत्तरो लोकविदू, आहुतीनं पटिग्गहो।
‘‘Padumuttaro lokavidū, āhutīnaṃ paṭiggaho;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, इमा गाथा अभासथ॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, imā gāthā abhāsatha.
‘‘येनिदं आसनं दिन्नं, सोवण्णं गोनकत्थतं।
‘‘Yenidaṃ āsanaṃ dinnaṃ, sovaṇṇaṃ gonakatthataṃ;
तमहं कित्तयिस्सामि, सुणाथ मम भासतो॥
Tamahaṃ kittayissāmi, suṇātha mama bhāsato.
‘‘चतुसत्ततिक्खत्तुं सो, देवरज्जं करिस्सति।
‘‘Catusattatikkhattuṃ so, devarajjaṃ karissati;
अनुभोस्सति सम्पत्तिं, अच्छराहि पुरक्खतो॥
Anubhossati sampattiṃ, accharāhi purakkhato.
‘‘पदेसरज्जं सहस्सं, वसुधं आवसिस्सति।
‘‘Padesarajjaṃ sahassaṃ, vasudhaṃ āvasissati;
एकपञ्ञासक्खत्तुञ्च, चक्कवत्ती भविस्सति॥
Ekapaññāsakkhattuñca, cakkavattī bhavissati.
‘‘सब्बासु भवयोनीसु, उच्चाकुली भविस्सति।
‘‘Sabbāsu bhavayonīsu, uccākulī bhavissati;
सो च पच्छा पब्बजित्वा, सुक्कमूलेन चोदितो।
So ca pacchā pabbajitvā, sukkamūlena codito;
भद्दियो नाम नामेन, हेस्सति सत्थु सावको॥
Bhaddiyo nāma nāmena, hessati satthu sāvako.
‘‘विवेकमनुयुत्तोम्हि, पन्तसेननिवासहं।
‘‘Vivekamanuyuttomhi, pantasenanivāsahaṃ;
फलञ्चाधिगतं सब्बं, चत्तक्लेसोम्हि अज्जहं॥
Phalañcādhigataṃ sabbaṃ, cattaklesomhi ajjahaṃ.
‘‘मम सब्बं अभिञ्ञाय, सब्बञ्ञू लोकनायको।
‘‘Mama sabbaṃ abhiññāya, sabbaññū lokanāyako;
भिक्खुसङ्घे निसीदित्वा, एतदग्गे ठपेसि मं॥
Bhikkhusaṅghe nisīditvā, etadagge ṭhapesi maṃ.
‘‘पटिसम्भिदा चतस्सो, विमोक्खापि च अट्ठिमे।
‘‘Paṭisambhidā catasso, vimokkhāpi ca aṭṭhime;
छळभिञ्ञा सच्छिकता, कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
Chaḷabhiññā sacchikatā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
तस्स भगवा छळभिञ्ञुप्पत्तिं ञत्वा ‘‘एहि, भद्दा’’ति आह। सो तावदेव सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा पञ्जलिको सत्थु समीपे अट्ठासि, सा एव चस्स उपसम्पदा अहोसि। बुद्धूपसम्पदा नाम किरेसा। थेरो जातितो पट्ठाय अत्तनो पवत्तिया कथनमुखेन अञ्ञं ब्याकरोन्तो –
Tassa bhagavā chaḷabhiññuppattiṃ ñatvā ‘‘ehi, bhaddā’’ti āha. So tāvadeva satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā pañjaliko satthu samīpe aṭṭhāsi, sā eva cassa upasampadā ahosi. Buddhūpasampadā nāma kiresā. Thero jātito paṭṭhāya attano pavattiyā kathanamukhena aññaṃ byākaronto –
४७३.
473.
‘‘एकपुत्तो अहं आसिं, पियो मातु पियो पितु।
‘‘Ekaputto ahaṃ āsiṃ, piyo mātu piyo pitu;
बहूहि वतचरियाहि, लद्धो आयाचनाहि च॥
Bahūhi vatacariyāhi, laddho āyācanāhi ca.
४७४.
474.
‘‘ते च मं अनुकम्पाय, अत्थकामा हितेसिनो।
‘‘Te ca maṃ anukampāya, atthakāmā hitesino;
उभो पिता च माता च, बुद्धस्स उपनामयुं॥
Ubho pitā ca mātā ca, buddhassa upanāmayuṃ.
४७५.
475.
‘‘किच्छा लद्धो अयं पुत्तो, सुखुमालो सुखेधितो।
‘‘Kicchā laddho ayaṃ putto, sukhumālo sukhedhito;
इमं ददाम ते नाथ, जिनस्स परिचारकं॥
Imaṃ dadāma te nātha, jinassa paricārakaṃ.
४७६.
476.
‘‘सत्था च मं पटिग्गय्ह, आनन्दं एतदब्रवि।
‘‘Satthā ca maṃ paṭiggayha, ānandaṃ etadabravi;
पब्बाजेहि इमं खिप्पं, हेस्सत्याजानियो अयं॥
Pabbājehi imaṃ khippaṃ, hessatyājāniyo ayaṃ.
४७७.
477.
‘‘पब्बाजेत्वान मं सत्था, विहारं पाविसी जिनो।
‘‘Pabbājetvāna maṃ satthā, vihāraṃ pāvisī jino;
अनोग्गतस्मिं सूरियस्मिं, ततो चित्तं विमुच्चि मे॥
Anoggatasmiṃ sūriyasmiṃ, tato cittaṃ vimucci me.
४७८.
478.
‘‘ततो सत्था निराकत्वा, पटिसल्लानवुट्ठितो।
‘‘Tato satthā nirākatvā, paṭisallānavuṭṭhito;
एहि भद्दाति मं आह, सा मे आसूपसम्पदा॥
Ehi bhaddāti maṃ āha, sā me āsūpasampadā.
४७९.
479.
‘‘जातिया सत्तवस्सेन, लद्धा मे उपसम्पदा।
‘‘Jātiyā sattavassena, laddhā me upasampadā;
तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता, अहो धम्मसुधम्मता’’ति॥ –
Tisso vijjā anuppattā, aho dhammasudhammatā’’ti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ वतचरियाहीति, ‘‘एवं कत्वा पुत्तं लभिस्सथा’’ति वुत्तं समणब्राह्मणानं वचनं सुत्वा, खीरं पायित्वा, अनसनादिवतचरणेहि। आयाचनाहीति देवतायाचनाहि सत्थुआयाचनाय च, इदमेव चेत्थ कारणं, इतरं थेरो मातापितूनं पटिपत्तिदस्सनत्थञ्चेव किच्छलद्धभावदस्सनत्थञ्च वदति।
Tattha vatacariyāhīti, ‘‘evaṃ katvā puttaṃ labhissathā’’ti vuttaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ vacanaṃ sutvā, khīraṃ pāyitvā, anasanādivatacaraṇehi. Āyācanāhīti devatāyācanāhi satthuāyācanāya ca, idameva cettha kāraṇaṃ, itaraṃ thero mātāpitūnaṃ paṭipattidassanatthañceva kicchaladdhabhāvadassanatthañca vadati.
तेति मातापितरो। उपनामयुन्ति उपनामेसुं।
Teti mātāpitaro. Upanāmayunti upanāmesuṃ.
सुखेधितोति सुखसंवड्ढितो। तेति तुय्हं। परिचारकन्ति किंकारं।
Sukhedhitoti sukhasaṃvaḍḍhito. Teti tuyhaṃ. Paricārakanti kiṃkāraṃ.
हेस्सत्याजानियो अयन्ति अयं दारको मम सासने आजानीयो भविस्सति। तस्मा खिप्पं अज्जेव पब्बाजेहीति एतं अब्रवि, आह।
Hessatyājāniyo ayanti ayaṃ dārako mama sāsane ājānīyo bhavissati. Tasmā khippaṃ ajjeva pabbājehīti etaṃ abravi, āha.
पब्बाजेत्वानाति आनन्दत्थेरेन पब्बाजेत्वा। विहारन्ति गन्धकुटिं। अनोग्गतस्मिं सूरियस्मिन्ति सूरिये अनत्थङ्गतेयेव। ततो चित्तं विमुच्चि मेति ततो विपस्सनारम्भतो परं न चिरेनेव खणेन सब्बासवेहि मे चित्तं विमुच्चि, खीणासवो अहोसिं।
Pabbājetvānāti ānandattherena pabbājetvā. Vihāranti gandhakuṭiṃ. Anoggatasmiṃ sūriyasminti sūriye anatthaṅgateyeva. Tato cittaṃ vimucci meti tato vipassanārambhato paraṃ na cireneva khaṇena sabbāsavehi me cittaṃ vimucci, khīṇāsavo ahosiṃ.
ततोति मम आसवक्खयतो पच्छा। निराकत्वाति अत्तना समापन्नं फलसमापत्तिं अप्पेत्वा ततो वुट्ठाय। तेनाह ‘‘पटिसल्लानवुट्ठितो’’ति। सा मे आसूपसम्पदाति या मं उद्दिस्स ‘‘एहि, भद्दा’’ति सत्थु वाचा पवत्ता, सा एव मे मय्हं उपसम्पदा आसि। एवं जातिया सत्तवस्सेन, लद्धा मे उपसम्पदाति सातिसयं सत्थारा अत्तनो कतं अनुग्गहं सासनस्स च निय्यानिकतं दस्सेति। तेनाह ‘‘अहो धम्मसुधम्मता’’ति।
Tatoti mama āsavakkhayato pacchā. Nirākatvāti attanā samāpannaṃ phalasamāpattiṃ appetvā tato vuṭṭhāya. Tenāha ‘‘paṭisallānavuṭṭhito’’ti. Sā me āsūpasampadāti yā maṃ uddissa ‘‘ehi, bhaddā’’ti satthu vācā pavattā, sā eva me mayhaṃ upasampadā āsi. Evaṃ jātiyā sattavassena, laddhā me upasampadāti sātisayaṃ satthārā attano kataṃ anuggahaṃ sāsanassa ca niyyānikataṃ dasseti. Tenāha ‘‘aho dhammasudhammatā’’ti.
एत्थ च ‘‘चित्तं विमुच्चि मे’’ति खीणासवभावं पकासेत्वापि पुन ‘‘तिस्सो विज्जा अनुप्पत्ता’’ति लोकियाभिञ्ञेकदेसदस्सनं छळभिञ्ञभावविभावनत्थं। तेनाह अपदाने ‘‘छळभिञ्ञा सच्छिकता’’ति।
Ettha ca ‘‘cittaṃ vimucci me’’ti khīṇāsavabhāvaṃ pakāsetvāpi puna ‘‘tisso vijjā anuppattā’’ti lokiyābhiññekadesadassanaṃ chaḷabhiññabhāvavibhāvanatthaṃ. Tenāha apadāne ‘‘chaḷabhiññā sacchikatā’’ti.
भद्दत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Bhaddattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ३. भद्दत्थेरगाथा • 3. Bhaddattheragāthā
