| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / เถรคาถา-อฎฺฐกถา • Theragāthā-aṭṭhakathā |
๒. ภคุเตฺถรคาถาวณฺณนา
2. Bhaguttheragāthāvaṇṇanā
อหํ มิเทฺธนาติอาทิกา อายสฺมโต ภคุเตฺถรสฺส คาถาฯ กา อุปฺปตฺติ? อยํ กิร ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา วิญฺญุตํ ปโตฺต สตฺถริ ปรินิพฺพุเต ตสฺส ธาตุโย ปุเปฺผหิ ปูเชสิฯ โส เตน ปุญฺญกเมฺมน นิมฺมานรตีสุ นิพฺพตฺติตฺวา อปราปรํ เทวมนุเสฺสสุ สํสรโนฺต อิมสฺมิํ พุทฺธุปฺปาเท สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภคูติ ลทฺธนาโม วยปฺปโตฺต อนุรุทฺธกิมิเลหิ สทฺธิํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา พาลกโลณกคาเม วสโนฺต เอกทิวสํ ถินมิทฺธาภิภวํ วิโนเทตุํ วิหารโต นิกฺขมฺม จงฺกมํ อภิรุหโนฺต ปปติตฺวา ตเทว องฺกุสํ กตฺวา ถินมิทฺธํ วิโนเทตฺวา วิปสฺสนํ วเฑฺฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิฯ เตน วุตฺตํ อปทาเน (อป. เถร ๒.๔๖.๔๙-๕๗) –
Ahaṃ middhenātiādikā āyasmato bhaguttherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira padumuttarassa bhagavato kāle kulagehe nibbattitvā viññutaṃ patto satthari parinibbute tassa dhātuyo pupphehi pūjesi. So tena puññakammena nimmānaratīsu nibbattitvā aparāparaṃ devamanussesu saṃsaranto imasmiṃ buddhuppāde sakyarājakule nibbattitvā bhagūti laddhanāmo vayappatto anuruddhakimilehi saddhiṃ nikkhamitvā pabbajitvā bālakaloṇakagāme vasanto ekadivasaṃ thinamiddhābhibhavaṃ vinodetuṃ vihārato nikkhamma caṅkamaṃ abhiruhanto papatitvā tadeva aṅkusaṃ katvā thinamiddhaṃ vinodetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ pāpuṇi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.46.49-57) –
‘‘ปรินิพฺพุเต ภควติ, ปทุมุตฺตเร มหายเส;
‘‘Parinibbute bhagavati, padumuttare mahāyase;
ปุปฺผวฎํสเก กตฺวา, สรีรมภิโรปยิํฯ
Pupphavaṭaṃsake katvā, sarīramabhiropayiṃ.
‘‘ตตฺถ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา, นิมฺมานํ อคมาสหํ;
‘‘Tattha cittaṃ pasādetvā, nimmānaṃ agamāsahaṃ;
เทวโลกคโต สโนฺต, ปุญฺญกมฺมํ สรามหํฯ
Devalokagato santo, puññakammaṃ sarāmahaṃ.
‘‘อมฺพรา ปุปฺผวโสฺส เม, สพฺพกาลํ ปวสฺสติ;
‘‘Ambarā pupphavasso me, sabbakālaṃ pavassati;
สํสรามิ มนุเสฺส เจ, ราชา โหมิ มหายโสฯ
Saṃsarāmi manusse ce, rājā homi mahāyaso.
‘‘ตหิํ กุสุมวโสฺส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทา;
‘‘Tahiṃ kusumavasso me, abhivassati sabbadā;
ตเสฺสว ปุปฺผปูชาย, วาหสา สพฺพทสฺสิโนฯ
Tasseva pupphapūjāya, vāhasā sabbadassino.
‘‘อยํ ปจฺฉิมโก มยฺหํ, จริโม วตฺตเต ภโว;
‘‘Ayaṃ pacchimako mayhaṃ, carimo vattate bhavo;
อชฺชาปิ ปุปฺผวโสฺส เม, อภิวสฺสติ สพฺพทาฯ
Ajjāpi pupphavasso me, abhivassati sabbadā.
‘‘สตสหสฺสิโต กเปฺป, ยํ ปุปฺผมภิโรปยิํ;
‘‘Satasahassito kappe, yaṃ pupphamabhiropayiṃ;
ทุคฺคติํ นาภิชานามิ, เทหปูชายิทํ ผลํฯ
Duggatiṃ nābhijānāmi, dehapūjāyidaṃ phalaṃ.
‘‘กิเลสา ฌาปิตา มยฺหํ…เป.… กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
อรหตฺตํ ปน ปตฺวา ผลสุเขน นิพฺพานสุเขน จ วีตินาเมโนฺต สตฺถารา เอกวิหารํ อนุโมทิตุํ อุปคเตน – ‘‘กจฺจิ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อปฺปมโตฺต วิหรสี’’ติ ปุโฎฺฐ อตฺตโน อปฺปมาทวิหารํ นิเวเทโนฺต –
Arahattaṃ pana patvā phalasukhena nibbānasukhena ca vītināmento satthārā ekavihāraṃ anumodituṃ upagatena – ‘‘kacci tvaṃ, bhikkhu, appamatto viharasī’’ti puṭṭho attano appamādavihāraṃ nivedento –
๒๗๑.
271.
‘‘อหํ มิเทฺธน ปกโต, วิหารา อุปนิกฺขมิํ;
‘‘Ahaṃ middhena pakato, vihārā upanikkhamiṃ;
จงฺกมํ อภิรุหโนฺต, ตเตฺถว ปปติํ ฉมาฯ
Caṅkamaṃ abhiruhanto, tattheva papatiṃ chamā.
๒๗๒.
272.
‘‘คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวา, ปุนปารุยฺห จงฺกมํ;
‘‘Gattāni parimajjitvā, punapāruyha caṅkamaṃ;
จงฺกเม จงฺกมิํ โสหํ, อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตฯ
Caṅkame caṅkamiṃ sohaṃ, ajjhattaṃ susamāhito.
๒๗๓.
273.
‘‘ตโต เม มนสีกาโร, โยนิโส อุทปชฺชถ;
‘‘Tato me manasīkāro, yoniso udapajjatha;
อาทีนโว ปาตุรหุ, นิพฺพิทา สมติฎฺฐถฯ
Ādīnavo pāturahu, nibbidā samatiṭṭhatha.
๒๗๔.
274.
‘‘ตโต จิตฺตํ วิมุจฺจิ เม, ปสฺส ธมฺมสุธมฺมตํ;
‘‘Tato cittaṃ vimucci me, passa dhammasudhammataṃ;
ติโสฺส วิชฺชา อนุปฺปตฺตา, กตํ พุทฺธสฺส สาสน’’นฺติฯ –
Tisso vijjā anuppattā, kataṃ buddhassa sāsana’’nti. –
อิมา จตโสฺส คาถา อภาสิฯ
Imā catasso gāthā abhāsi.
ตตฺถ มิเทฺธน ปกโตติ กายาลสิยสงฺขาเตน อสตฺติวิฆาตสภาเวน มิเทฺธน อภิภูโตฯ วิหาราติ เสนาสนโตฯ อุปนิกฺขมินฺติ จงฺกมิตุํ นิกฺขมิํฯ ตเตฺถว ปปติํ ฉมาติ ตเตฺถว จงฺกมโสปาเน นิทฺทาภิภูตตาย ภูมิยํ นิปติํฯ คตฺตานิ ปริมชฺชิตฺวาติ ภูมิยํ ปตเนน ปํสุกิตานิ อตฺตโน สรีราวยวานิ อนุมชฺชิตฺวาฯ ปุนปารุยฺห จงฺกมนฺติ ‘‘ปติโต ทานาห’’นฺติ สโงฺกจํ อนาปชฺชิตฺวา ปุนปิ จงฺกมฎฺฐานํ อารุหิตฺวาฯ อชฺฌตฺตํ สุสมาหิโตติ โคจรชฺฌเตฺต กมฺมฎฺฐาเน นีวรณวิกฺขมฺภเนน สุฎฺฐุ สมาหิโต เอกคฺคจิโตฺต หุตฺวา จงฺกมินฺติ โยชนาฯ เสสํ วุตฺตนยเมวฯ อิทเมว จ เถรสฺส อญฺญาพฺยากรณํ อโหสิฯ
Tattha middhena pakatoti kāyālasiyasaṅkhātena asattivighātasabhāvena middhena abhibhūto. Vihārāti senāsanato. Upanikkhaminti caṅkamituṃ nikkhamiṃ. Tattheva papatiṃ chamāti tattheva caṅkamasopāne niddābhibhūtatāya bhūmiyaṃ nipatiṃ. Gattāni parimajjitvāti bhūmiyaṃ patanena paṃsukitāni attano sarīrāvayavāni anumajjitvā. Punapāruyha caṅkamanti ‘‘patito dānāha’’nti saṅkocaṃ anāpajjitvā punapi caṅkamaṭṭhānaṃ āruhitvā. Ajjhattaṃ susamāhitoti gocarajjhatte kammaṭṭhāne nīvaraṇavikkhambhanena suṭṭhu samāhito ekaggacitto hutvā caṅkaminti yojanā. Sesaṃ vuttanayameva. Idameva ca therassa aññābyākaraṇaṃ ahosi.
ภคุเตฺถรคาถาวณฺณนา นิฎฺฐิตาฯ
Bhaguttheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / สุตฺตปิฎก • Suttapiṭaka / ขุทฺทกนิกาย • Khuddakanikāya / เถรคาถาปาฬิ • Theragāthāpāḷi / ๒. ภคุเตฺถรคาถา • 2. Bhaguttheragāthā
