| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
७. भल्लियत्थेरगाथावण्णना
7. Bhalliyattheragāthāvaṇṇanā
योपानुदीति आयस्मतो भल्लियत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयं किर इतो एकतिंसे कप्पे अनुप्पन्ने बुद्धे सुमनस्स नाम पच्चेकबुद्धस्स पसन्नचित्तो फलाफलं दत्वा सुगतीसु एव संसरन्तो सिखिस्स सम्मासम्बुद्धस्स काले अरुणवतीनगरे ब्राह्मणकुले निब्बत्तो ‘‘सिखिस्स भगवतो पठमाभिसम्बुद्धस्स उजित, ओजिता नाम द्वे सत्थवाहपुत्ता पठमाहारं अदंसू’’ति सुत्वा अत्तनो सहायकेन सद्धिं भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा स्वातनाय निमन्तेत्वा महादानं पवत्तेत्वा पत्थनं अकंसु – ‘‘उभोपि मयं, भन्ते, अनागते तुम्हादिसस्स बुद्धस्स पठमाहारदायका भवेय्यामा’’ति। ते तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञकम्मं कत्वा देवमनुस्सेसु संसरन्ता कस्सपस्स भगवतो काले गोपालकसेट्ठिस्स पुत्ता भातरो हुत्वा निब्बत्ता। बहूनि वस्सानि भिक्खुसङ्घं खीरभोजनेन उपट्ठहिंसु। अम्हाकं पन भगवतो काले पोक्खरवतीनगरे सत्थवाहस्स पुत्ता भातरो हुत्वा निब्बत्ता। तेसु जेट्ठो तफुस्सो नाम, कनिट्ठो भल्लियो नाम, ते पञ्चमत्तानि सकटसतानि भण्डस्स पूरेत्वा वाणिज्जाय गच्छन्ता भगवति पठमाभिसम्बुद्धे सत्तसत्ताहं विमुत्तिसुखधम्मपच्चवेक्खणाहि वीतिनामेत्वा अट्ठमे सत्ताहे राजायतनमूले विहरन्ते राजायतनस्स अविदूरे महामग्गेन अतिक्कमन्ति, तेसं तस्मिं समये समेपि भूमिभागे अकद्दमोदके सकटानि नप्पवत्तिंसु, ‘‘किं नु, खो, कारण’’न्ति च चिन्तेन्तानं पोराणसालोहिता देवता रुक्खविटपन्तरे अत्तानं दस्सेन्ती आह – ‘‘मादिसा, अयं भगवा अचिराभिसम्बुद्धो सत्तसत्ताहं अनाहारो विमुत्तिसुखापटिसंवेदी इदानि राजायतनमूले निसिन्नो, तं आहारेन पटिमानेथ, यदस्स तुम्हाकं दीघरत्तं हिताय सुखाया’’ति। तं सुत्वा ते उळारं पीतिसोमनस्सं पटिसंवेदेन्ता, ‘‘आहारसम्पादनं पपञ्च’’न्ति मञ्ञमाना मन्थञ्च मधुपिण्डिकञ्च भगवतो दत्वा द्वेवाचिकसरणं गन्त्वा केसधातुयो लभित्वा अगमंसु। ते हि पठमं उपासका अहेसुं। अथ भगवति बाराणसिं गन्त्वा धम्मचक्कं पवत्तेत्वा अनुपुब्बेन राजगहे विहरन्ते तफुस्सभल्लिया राजगहं उपगता भगवन्तं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। तेसं भगवा धम्मं देसेसि। तेसु तफुस्सो सोतापत्तिफले पतिट्ठाय उपासकोव अहोसि। भल्लियो पन पब्बजित्वा छळभिञ्ञो अहोसि। तेन वुत्तं अपदाने (अप॰ थेर २.४८.६६-७०) –
Yopānudīti āyasmato bhalliyattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayaṃ kira ito ekatiṃse kappe anuppanne buddhe sumanassa nāma paccekabuddhassa pasannacitto phalāphalaṃ datvā sugatīsu eva saṃsaranto sikhissa sammāsambuddhassa kāle aruṇavatīnagare brāhmaṇakule nibbatto ‘‘sikhissa bhagavato paṭhamābhisambuddhassa ujita, ojitā nāma dve satthavāhaputtā paṭhamāhāraṃ adaṃsū’’ti sutvā attano sahāyakena saddhiṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā svātanāya nimantetvā mahādānaṃ pavattetvā patthanaṃ akaṃsu – ‘‘ubhopi mayaṃ, bhante, anāgate tumhādisassa buddhassa paṭhamāhāradāyakā bhaveyyāmā’’ti. Te tattha tattha bhave puññakammaṃ katvā devamanussesu saṃsarantā kassapassa bhagavato kāle gopālakaseṭṭhissa puttā bhātaro hutvā nibbattā. Bahūni vassāni bhikkhusaṅghaṃ khīrabhojanena upaṭṭhahiṃsu. Amhākaṃ pana bhagavato kāle pokkharavatīnagare satthavāhassa puttā bhātaro hutvā nibbattā. Tesu jeṭṭho taphusso nāma, kaniṭṭho bhalliyo nāma, te pañcamattāni sakaṭasatāni bhaṇḍassa pūretvā vāṇijjāya gacchantā bhagavati paṭhamābhisambuddhe sattasattāhaṃ vimuttisukhadhammapaccavekkhaṇāhi vītināmetvā aṭṭhame sattāhe rājāyatanamūle viharante rājāyatanassa avidūre mahāmaggena atikkamanti, tesaṃ tasmiṃ samaye samepi bhūmibhāge akaddamodake sakaṭāni nappavattiṃsu, ‘‘kiṃ nu, kho, kāraṇa’’nti ca cintentānaṃ porāṇasālohitā devatā rukkhaviṭapantare attānaṃ dassentī āha – ‘‘mādisā, ayaṃ bhagavā acirābhisambuddho sattasattāhaṃ anāhāro vimuttisukhāpaṭisaṃvedī idāni rājāyatanamūle nisinno, taṃ āhārena paṭimānetha, yadassa tumhākaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāyā’’ti. Taṃ sutvā te uḷāraṃ pītisomanassaṃ paṭisaṃvedentā, ‘‘āhārasampādanaṃ papañca’’nti maññamānā manthañca madhupiṇḍikañca bhagavato datvā dvevācikasaraṇaṃ gantvā kesadhātuyo labhitvā agamaṃsu. Te hi paṭhamaṃ upāsakā ahesuṃ. Atha bhagavati bārāṇasiṃ gantvā dhammacakkaṃ pavattetvā anupubbena rājagahe viharante taphussabhalliyā rājagahaṃ upagatā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Tesaṃ bhagavā dhammaṃ desesi. Tesu taphusso sotāpattiphale patiṭṭhāya upāsakova ahosi. Bhalliyo pana pabbajitvā chaḷabhiñño ahosi. Tena vuttaṃ apadāne (apa. thera 2.48.66-70) –
‘‘सुमनो नाम सम्बुद्धो, तक्करायं वसी तदा।
‘‘Sumano nāma sambuddho, takkarāyaṃ vasī tadā;
वल्लिकारफलं गय्ह, सयम्भुस्स अदासहं॥
Vallikāraphalaṃ gayha, sayambhussa adāsahaṃ.
‘‘एकतिंसे इतो कप्पे, यं फलं अददिं तदा।
‘‘Ekatiṃse ito kappe, yaṃ phalaṃ adadiṃ tadā;
दुग्गतिं नाभिजानामि, फलदानस्सिदं फलं॥
Duggatiṃ nābhijānāmi, phaladānassidaṃ phalaṃ.
‘‘किलेसा झापिता मय्हं…पे॰… कतं बुद्धस्स सासन’’न्ति॥
‘‘Kilesā jhāpitā mayhaṃ…pe… kataṃ buddhassa sāsana’’nti.
अथेकदिवसं मारो भल्लियत्थेरस्स भिंसापनत्थं भयानकं रूपं दस्सेसि। सो अत्तनो सब्बभयातिक्कमं पकासेन्तो ‘‘योपानुदी’’ति गाथमभासि।
Athekadivasaṃ māro bhalliyattherassa bhiṃsāpanatthaṃ bhayānakaṃ rūpaṃ dassesi. So attano sabbabhayātikkamaṃ pakāsento ‘‘yopānudī’’ti gāthamabhāsi.
७. तत्थ योपानुदीति यो अपानुदि खिपि पजहि विद्धंसेसि। मच्चुराजस्साति मच्चु नाम मरणं खन्धानं भेदो, सो एव च सत्तानं अत्तनो वसे अनुवत्तापनतो इस्सरट्ठेन राजाति मच्चुराजा, तस्स। सेनन्ति जरारोगादिं, सा हिस्स वसवत्तने अङ्गभावतो सेना नाम, तेन हेस महता नानाविधेन विपुलेन ‘‘महासेनो’’ति वुच्चति। यथाह – ‘‘न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना’’ति (म॰ नि॰ १.२७२; जा॰ २.२२.१२१; नेत्ति॰ १०३)। अथ वा गुणमारणट्ठेन ‘‘मच्चू’’ति इध देवपुत्तमारो अधिप्पेतो, तस्स च सहायभावूपगमनतो कामादयो सेना। तथा चाह –
7. Tattha yopānudīti yo apānudi khipi pajahi viddhaṃsesi. Maccurājassāti maccu nāma maraṇaṃ khandhānaṃ bhedo, so eva ca sattānaṃ attano vase anuvattāpanato issaraṭṭhena rājāti maccurājā, tassa. Senanti jarārogādiṃ, sā hissa vasavattane aṅgabhāvato senā nāma, tena hesa mahatā nānāvidhena vipulena ‘‘mahāseno’’ti vuccati. Yathāha – ‘‘na hi no saṅgaraṃ tena, mahāsenena maccunā’’ti (ma. ni. 1.272; jā. 2.22.121; netti. 103). Atha vā guṇamāraṇaṭṭhena ‘‘maccū’’ti idha devaputtamāro adhippeto, tassa ca sahāyabhāvūpagamanato kāmādayo senā. Tathā cāha –
‘‘कामा ते पठमा सेना, दुतिया अरति वुच्चति।
‘‘Kāmā te paṭhamā senā, dutiyā arati vuccati;
ततिया खुप्पिपासा ते, चतुत्थी तण्हा पवुच्चति॥
Tatiyā khuppipāsā te, catutthī taṇhā pavuccati.
‘‘पञ्चमी थिनमिद्धं ते, छट्ठा भीरू पवुच्चति।
‘‘Pañcamī thinamiddhaṃ te, chaṭṭhā bhīrū pavuccati;
सत्तमी विचिकिच्छा ते, मानो मक्खो च अट्ठमी’’ति॥ (सु॰ नि॰ ४३८-४३९; महानि॰ २८;चूळनि॰ नन्दमाणवपुच्छानिद्देस ४७)।
Sattamī vicikicchā te, māno makkho ca aṭṭhamī’’ti. (su. ni. 438-439; mahāni. 28;cūḷani. nandamāṇavapucchāniddesa 47);
नळसेतुंव सुदुब्बलं महोघोति सारविरहिततो नळसेतुसदिसं अतिविय अबलभावतो सुट्ठु दुब्बलं संकिलेससेनं नवलोकुत्तरधम्मानं महाबलवभावतो महोघसदिसेन अग्गमग्गेन यो अपानुदि विजितावी अपेतभेरवो दन्तो, सो परिनिब्बुतो ठितत्तोति योजना। तं सुत्वा मारो ‘‘जानाति मं समणो’’ति तत्थेवन्तरधायीति।
Naḷasetuṃvasudubbalaṃ mahoghoti sāravirahitato naḷasetusadisaṃ ativiya abalabhāvato suṭṭhu dubbalaṃ saṃkilesasenaṃ navalokuttaradhammānaṃ mahābalavabhāvato mahoghasadisena aggamaggena yo apānudi vijitāvī apetabheravo danto, so parinibbuto ṭhitattoti yojanā. Taṃ sutvā māro ‘‘jānāti maṃ samaṇo’’ti tatthevantaradhāyīti.
भल्लियत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Bhalliyattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / ७. भल्लियत्थेरगाथा • 7. Bhalliyattheragāthā
