Library / Tipiṭaka / ਤਿਪਿਟਕ • Tipiṭaka / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗ-ਅਟ੍ਠਕਥਾ • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
੭. ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ
7. Bhaṅgānupassanāñāṇaniddesavaṇṇanā
੫੧. ਸੋ ਉਦਯਬ੍ਬਯਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਯਂ ਠਿਤੋ ਯੋਗਾવਚਰੋ ਮਗ੍ਗਾਮਗ੍ਗવવਤ੍ਥਾਪਨੇਨ ਉਪਕ੍ਕਿਲੇਸવਿਮੁਤ੍ਤਂ વੀਥਿਪਟਿਪਨ੍ਨਂ ਉਦਯਬ੍ਬਯਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਂ ‘‘ਮਗ੍ਗੋ’’ਤਿ ਞਤ੍વਾ ਤਿਲਕ੍ਖਣਸਲ੍ਲਕ੍ਖਣੇਨ ਤਸ੍ਸੇવ ਮਗ੍ਗਸ੍ਸ ਸੁવਿਸਦਕਰਣਤ੍ਥਂ ਪੁਨ ਉਦਯਬ੍ਬਯਾਨੁਪਸ੍ਸਨਂ ਆਰਭਿਤ੍વਾ ਉਦਯਬ੍ਬਯੇਨ ਪਰਿਚ੍ਛਿਨ੍ਨੇ ਸਙ੍ਖਾਰੇ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਤੋ વਿਪਸ੍ਸਤਿ। ਏવਂ ਤਸ੍ਸ ਤਂ ਞਾਣਂ ਤਿਕ੍ਖਂ ਹੁਤ੍વਾ વਹਤਿ, ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਲਹੁਂ ਉਪਟ੍ਠਹਨ੍ਤਿ, ਞਾਣੇ ਤਿਕ੍ਖੇ વਹਨ੍ਤੇ ਸਙ੍ਖਾਰੇਸੁ ਲਹੁਂ ਉਪਟ੍ਠਹਨ੍ਤੇਸੁ ਉਪ੍ਪਾਦਂ ਅਤਿਕ੍ਕਮਿਤ੍વਾ ਭਙ੍ਗੇ ਏવ ਸਤਿ ਸਨ੍ਤਿਟ੍ਠਤਿ। ਨਿਰੋਧਾਧਿਮੁਤ੍ਤਤ੍ਤਾ વਾ ਉਦਯਂ ਪਹਾਯ ਭਙ੍ਗੇਯੇવ ਸਤਿਂ ਉਪਟ੍ਠਪੇਤਿ। ਏਤਸ੍ਮਿਂ ਠਾਨੇ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਤਿ। ਇਦਾਨਿ ਤਸ੍ਸ ਞਾਣਸ੍ਸ ਨਿਦ੍ਦੇਸੇ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਤਾ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਭਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਭਿਜ੍ਜਤਿ। ਅਥ વਾ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਭਾવੇ ਚਿਤ੍ਤਂ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਭਿਜ੍ਜਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਂ ਆਰਮ੍ਮਣਂ ਪਟਿਸਙ੍ਖਾਤਿ ਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਪਟਿਸਙ੍ਖਾਯ ਜਾਨਿਤ੍વਾ, ਖਯਤੋ વਯਤੋ ਦਿਸ੍વਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਂ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਯੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਤਂ ਰੂਪਾਰਮ੍ਮਣਂ ਖਯਤੋ વਯਤੋ ਦਿਟ੍ਠਂ, ਤਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਅਪਰੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਭਙ੍ਗਂ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ – ‘‘ਞਾਤਞ੍ਚ ਞਾਣਞ੍ਚ ਉਭੋ વਿਪਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ। ਚਿਤ੍ਤਨ੍ਤਿ ਚੇਤ੍ਥ ਸਸਮ੍ਪਯੁਤ੍ਤਚਿਤ੍ਤਂ ਅਧਿਪ੍ਪੇਤਂ।
51. So udayabbayānupassanāyaṃ ṭhito yogāvacaro maggāmaggavavatthāpanena upakkilesavimuttaṃ vīthipaṭipannaṃ udayabbayānupassanāñāṇaṃ ‘‘maggo’’ti ñatvā tilakkhaṇasallakkhaṇena tasseva maggassa suvisadakaraṇatthaṃ puna udayabbayānupassanaṃ ārabhitvā udayabbayena paricchinne saṅkhāre aniccādito vipassati. Evaṃ tassa taṃ ñāṇaṃ tikkhaṃ hutvā vahati, saṅkhārā lahuṃ upaṭṭhahanti, ñāṇe tikkhe vahante saṅkhāresu lahuṃ upaṭṭhahantesu uppādaṃ atikkamitvā bhaṅge eva sati santiṭṭhati. Nirodhādhimuttattā vā udayaṃ pahāya bhaṅgeyeva satiṃ upaṭṭhapeti. Etasmiṃ ṭhāne bhaṅgānupassanāñāṇaṃ uppajjati. Idāni tassa ñāṇassa niddese rūpārammaṇatā cittaṃ uppajjitvā bhijjatīti rūpārammaṇaṃ cittaṃ uppajjitvā bhijjati. Atha vā rūpārammaṇabhāve cittaṃ uppajjitvā bhijjatīti attho. Taṃ ārammaṇaṃ paṭisaṅkhāti taṃ rūpārammaṇaṃ paṭisaṅkhāya jānitvā, khayato vayato disvāti attho. Tassa cittassa bhaṅgaṃ anupassatīti yena cittena taṃ rūpārammaṇaṃ khayato vayato diṭṭhaṃ, tassa cittassa aparena cittena bhaṅgaṃ anupassatīti attho. Tenāhu porāṇā – ‘‘ñātañca ñāṇañca ubho vipassatī’’ti. Cittanti cettha sasampayuttacittaṃ adhippetaṃ.
ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਅਨੁ ਅਨੁ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਅਨੇਕੇਹਿ ਆਕਾਰੇਹਿ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ ਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਤੇਨਾਹ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਕਥਂ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤਿ, ਅਨਿਚ੍ਚਤੋ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿਆਦਿ । ਤਤ੍ਥ ਯਸ੍ਮਾ ਭਙ੍ਗੋ ਨਾਮ ਅਨਿਚ੍ਚਤਾਯ ਪਰਮਾ ਕੋਟਿ, ਤਸ੍ਮਾ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਕੋ ਯੋਗਾવਚਰੋ ਸਬ੍ਬਂ ਰੂਪਗਤਂ ਅਨਿਚ੍ਚਤੋ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤਿ, ਨੋ ਨਿਚ੍ਚਤੋ। ਤਤੋ ਅਨਿਚ੍ਚਸ੍ਸ ਦੁਕ੍ਖਤ੍ਤਾ, ਦੁਕ੍ਖਸ੍ਸ ਚ ਅਨਤ੍ਤਤ੍ਤਾ, ਤਦੇવ ਦੁਕ੍ਖਤੋ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤਿ, ਨੋ ਸੁਖਤੋ। ਅਨਤ੍ਤਤੋ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤਿ, ਨੋ ਅਤ੍ਤਤੋ । ਯਸ੍ਮਾ ਪਨ ਯਂ ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਮਨਤ੍ਤਾ, ਨ ਤਂ ਅਭਿਨਨ੍ਦਿਤਬ੍ਬਂ। ਯਞ੍ਚ ਨ ਅਭਿਨਨ੍ਦਿਤਬ੍ਬਂ, ਨ ਤਤ੍ਥ ਰਜ੍ਜਿਤਬ੍ਬਂ। ਤਸ੍ਮਾ ਏਸ ਤਸ੍ਮਿਂ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਨੁਸਾਰੇਨ ‘‘ਅਨਿਚ੍ਚਂ ਦੁਕ੍ਖਮਨਤ੍ਤਾ’’ਤਿ ਦਿਟ੍ਠੇ ਰੂਪਗਤੇ ਨਿਬ੍ਬਿਨ੍ਦਤਿ, ਨੋ ਨਨ੍ਦਤਿ। વਿਰਜ੍ਜਤਿ, ਨੋ ਰਜ੍ਜਤਿ। ਸੋ ਏવਂ વਿਰਜ੍ਜਨ੍ਤੋ ਲੋਕਿਕੇਨੇવ ਤਾવ ਞਾਣੇਨ ਰਾਗਂ ਨਿਰੋਧੇਤਿ, ਨੋ ਸਮੁਦੇਤਿ, ਸਮੁਦਯਂ ਨ ਕਰੋਤੀਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਅਥ વਾ ਸੋ ਏવਂ વਿਰਤ੍ਤੋ ਯਥਾ ਦਿਟ੍ਠਂ ਰੂਪਗਤਂ, ਤਥਾ ਅਦਿਟ੍ਠਮ੍ਪਿ ਅਨ੍વਯਞਾਣવਸੇਨ ਨਿਰੋਧੇਤਿ, ਨੋ ਸਮੁਦੇਤਿ। ਨਿਰੋਧਤੋવ ਮਨਸਿ ਕਰੋਤਿ, ਨਿਰੋਧਮੇવਸ੍ਸ ਪਸ੍ਸਤਿ, ਨੋ ਸਮੁਦਯਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। ਸੋ ਏવਂ ਪਟਿਪਨ੍ਨੋ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਜ੍ਜਤਿ, ਨੋ ਆਦਿਯਤਿ। ਕਿਂ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ? ਅਯਮ੍ਪਿ ਹਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਦਿਅਨੁਪਸ੍ਸਨਾ ਤਦਙ੍ਗવਸੇਨ ਸਦ੍ਧਿਂ ਖਨ੍ਧਾਭਿਸਙ੍ਖਾਰੇਹਿ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਪਰਿਚ੍ਚਜਨਤੋ, ਸਙ੍ਖਤਦੋਸਦਸ੍ਸਨੇਨ ਚ ਤਬ੍ਬਿਪਰੀਤੇ ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ ਤਨ੍ਨਿਨ੍ਨਤਾਯ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਨਤੋ ਪਰਿਚ੍ਚਾਗਪਟਿਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗੋ ਚੇવ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਨਪਟਿਨਿਸ੍ਸਗ੍ਗੋ ਚਾਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ। ਤਸ੍ਮਾ ਤਾਯ ਸਮਨ੍ਨਾਗਤੋ ਭਿਕ੍ਖੁ ਯਥਾવੁਤ੍ਤੇਨ ਨਯੇਨ ਕਿਲੇਸੇ ਚ ਪਰਿਚ੍ਚਜਤਿ, ਨਿਬ੍ਬਾਨੇ ਚ ਪਕ੍ਖਨ੍ਦਤਿ। ਨਾਪਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨવਸੇਨ ਕਿਲੇਸੇ ਆਦਿਯਤਿ, ਨ ਅਦੋਸਦਸ੍ਸਿਤਾવਸੇਨ ਸਙ੍ਖਤਾਰਮ੍ਮਣਂ। ਤੇਨ વੁਚ੍ਚਤਿ ਪਟਿਨਿਸ੍ਸਜ੍ਜਤਿ, ਨੋ ਆਦਿਯਤੀਤਿ।
Anupassatīti anu anu passati, anekehi ākārehi punappunaṃ passatīti attho. Tenāha anupassatīti kathaṃ anupassati, aniccato anupassatītiādi . Tattha yasmā bhaṅgo nāma aniccatāya paramā koṭi, tasmā bhaṅgānupassako yogāvacaro sabbaṃ rūpagataṃ aniccato anupassati, no niccato. Tato aniccassa dukkhattā, dukkhassa ca anattattā, tadeva dukkhato anupassati, no sukhato. Anattato anupassati, no attato . Yasmā pana yaṃ aniccaṃ dukkhamanattā, na taṃ abhinanditabbaṃ. Yañca na abhinanditabbaṃ, na tattha rajjitabbaṃ. Tasmā esa tasmiṃ bhaṅgānupassanānusārena ‘‘aniccaṃ dukkhamanattā’’ti diṭṭhe rūpagate nibbindati, no nandati. Virajjati, no rajjati. So evaṃ virajjanto lokikeneva tāva ñāṇena rāgaṃ nirodheti, no samudeti, samudayaṃ na karotīti attho. Atha vā so evaṃ viratto yathā diṭṭhaṃ rūpagataṃ, tathā adiṭṭhampi anvayañāṇavasena nirodheti, no samudeti. Nirodhatova manasi karoti, nirodhamevassa passati, no samudayanti attho. So evaṃ paṭipanno paṭinissajjati, no ādiyati. Kiṃ vuttaṃ hoti? Ayampi hi aniccādianupassanā tadaṅgavasena saddhiṃ khandhābhisaṅkhārehi kilesānaṃ pariccajanato, saṅkhatadosadassanena ca tabbiparīte nibbāne tanninnatāya pakkhandanato pariccāgapaṭinissaggo ceva pakkhandanapaṭinissaggo cāti vuccati. Tasmā tāya samannāgato bhikkhu yathāvuttena nayena kilese ca pariccajati, nibbāne ca pakkhandati. Nāpi nibbattanavasena kilese ādiyati, na adosadassitāvasena saṅkhatārammaṇaṃ. Tena vuccati paṭinissajjati, no ādiyatīti.
੫੨. ਇਦਾਨਿਸ੍ਸ ਤੇਹਿ ਞਾਣੇਹਿ ਯੇਸਂ ਧਮ੍ਮਾਨਂ ਪਹਾਨਂ ਹੋਤਿ, ਤਂ ਦਸ੍ਸੇਤੁਂ ਅਨਿਚ੍ਚਤੋ ਅਨੁਪਸ੍ਸਨ੍ਤੋ ਨਿਚ੍ਚਸਞ੍ਞਂ ਪਜਹਤੀਤਿਆਦਿ વੁਤ੍ਤਂ। ਤਤ੍ਥ ਨਨ੍ਦਿਨ੍ਤਿ ਸਪ੍ਪੀਤਿਕਂ ਤਣ੍ਹਂ। ਰਾਗਨ੍ਤਿ ਸੇਸਂ ਤਣ੍ਹਂ। ਸਮੁਦਯਨ੍ਤਿ ਰਾਗਸ੍ਸ ਉਪ੍ਪਤ੍ਤਿਂ। ਅਥ વਾ ਰੂਪਗਤਸ੍ਸ ਉਦਯਂ। ਆਦਾਨਨ੍ਤਿ ਨਿਬ੍ਬਤ੍ਤਨવਸੇਨ ਕਿਲੇਸਾਨਂ ਆਦਾਨਂ। વੇਦਨਾਰਮ੍ਮਣਤਾਤਿਆਦੀਨਿ ਇਧ ਚ ਹੇਟ੍ਠਾ ਚ વੁਤ੍ਤਨਯੇਨੇવ વੇਦਿਤਬ੍ਬਾਨਿ।
52. Idānissa tehi ñāṇehi yesaṃ dhammānaṃ pahānaṃ hoti, taṃ dassetuṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahatītiādi vuttaṃ. Tattha nandinti sappītikaṃ taṇhaṃ. Rāganti sesaṃ taṇhaṃ. Samudayanti rāgassa uppattiṃ. Atha vā rūpagatassa udayaṃ. Ādānanti nibbattanavasena kilesānaṃ ādānaṃ. Vedanārammaṇatātiādīni idha ca heṭṭhā ca vuttanayeneva veditabbāni.
ਗਾਥਾਸੁ ਪਨ વਤ੍ਥੁਸਙ੍ਕਮਨਾਤਿ ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਏਕੇਕਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਂ ਦਿਸ੍વਾ ਪੁਨ ਯੇਨ ਚਿਤ੍ਤੇਨ ਭਙ੍ਗੋ ਦਿਟ੍ਠੋ, ਤਸ੍ਸਾਪਿ ਭਙ੍ਗਦਸ੍ਸਨવਸੇਨ ਪੁਰਿਮવਤ੍ਥੁਤੋ ਅਞ੍ਞવਤ੍ਥੁਸਙ੍ਕਮਨਾ। ਪਞ੍ਞਾਯ ਚ વਿવਟ੍ਟਨਾਤਿ ਉਦਯਂ ਪਹਾਯ વਯੇ ਸਨ੍ਤਿਟ੍ਠਨਾ। ਆવਜ੍ਜਨਾ ਬਲਞ੍ਚੇવਾਤਿ ਰੂਪਾਦੀਸੁ ਏਕੇਕਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਂ ਦਿਸ੍વਾ ਪੁਨ ਭਙ੍ਗਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਦਸ੍ਸਨਤ੍ਥਂ ਅਨਨ੍ਤਰਮੇવ ਆવਜ੍ਜਨਸਮਤ੍ਥਤਾ। ਪਟਿਸਙ੍ਖਾ વਿਪਸ੍ਸਨਾਤਿ ਏਸਾ ਆਰਮ੍ਮਣਪਟਿਸਙ੍ਖਾ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾ ਨਾਮ। ਆਰਮ੍ਮਣਅਨ੍વਯੇਨ ਉਭੋ ਏਕવવਤ੍ਥਨਾਤਿ ਪਚ੍ਚਕ੍ਖਤੋ ਦਿਟ੍ਠਸ੍ਸ ਆਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਅਨ੍વਯੇਨ ਅਨੁਗਮਨੇਨ ਯਥਾ ਇਦਂ, ਤਥਾ ਅਤੀਤੇਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਗਤਂ ਭਿਜ੍ਜਿ, ਅਨਾਗਤੇਪਿ ਭਿਜ੍ਜਿਸ੍ਸਤੀਤਿ ਏવਂ ਉਭਿਨ੍ਨਂ ਏਕਸਭਾવੇਨੇવ વવਤ੍ਥਾਪਨਨ੍ਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વੁਤ੍ਤਮ੍ਪਿ ਚੇਤਂ ਪੋਰਾਣੇਹਿ –
Gāthāsu pana vatthusaṅkamanāti rūpādīsu ekekassa bhaṅgaṃ disvā puna yena cittena bhaṅgo diṭṭho, tassāpi bhaṅgadassanavasena purimavatthuto aññavatthusaṅkamanā. Paññāya ca vivaṭṭanāti udayaṃ pahāya vaye santiṭṭhanā. Āvajjanā balañcevāti rūpādīsu ekekassa bhaṅgaṃ disvā puna bhaṅgārammaṇassa cittassa bhaṅgadassanatthaṃ anantarameva āvajjanasamatthatā. Paṭisaṅkhā vipassanāti esā ārammaṇapaṭisaṅkhā bhaṅgānupassanā nāma. Ārammaṇaanvayenaubho ekavavatthanāti paccakkhato diṭṭhassa ārammaṇassa anvayena anugamanena yathā idaṃ, tathā atītepi saṅkhāragataṃ bhijji, anāgatepi bhijjissatīti evaṃ ubhinnaṃ ekasabhāveneva vavatthāpananti attho. Vuttampi cetaṃ porāṇehi –
‘‘ਸਂવਿਜ੍ਜਮਾਨਮ੍ਹਿ વਿਸੁਦ੍ਧਦਸ੍ਸਨੋ, ਤਦਨ੍વਯਂ ਨੇਤਿ ਅਤੀਤਨਾਗਤੇ।
‘‘Saṃvijjamānamhi visuddhadassano, tadanvayaṃ neti atītanāgate;
ਸਬ੍ਬੇਪਿ ਸਙ੍ਖਾਰਗਤਾ ਪਲੋਕਿਨੋ, ਉਸ੍ਸਾવਬਿਨ੍ਦੂ ਸੂਰਿਯੇવ ਉਗ੍ਗਤੇ’’ਤਿ॥
Sabbepi saṅkhāragatā palokino, ussāvabindū sūriyeva uggate’’ti.
ਨਿਰੋਧੇ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਤਾਤਿ ਏવਂ ਉਭਿਨ੍ਨਂ ਭਙ੍ਗવਸੇਨ ਏਕવવਤ੍ਥਾਨਂ ਕਤ੍વਾ ਤਸ੍ਮਿਂਯੇવ ਭਙ੍ਗਸਙ੍ਖਾਤੇ ਨਿਰੋਧੇ ਅਧਿਮੁਤ੍ਤਤਾ ਤਗ੍ਗਰੁਤਾ ਤਨ੍ਨਿਨ੍ਨਤਾ ਤਪ੍ਪੋਣਤਾ ਤਪ੍ਪਬ੍ਭਾਰਤਾਤਿ ਅਤ੍ਥੋ। વਯਲਕ੍ਖਣવਿਪਸ੍ਸਨਾਤਿ ਏਸਾ વਯਲਕ੍ਖਣવਿਪਸ੍ਸਨਾ ਨਾਮਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਆਰਮ੍ਮਣਞ੍ਚ ਪਟਿਸਙ੍ਖਾਤਿ ਪੁਰਿਮਞ੍ਚ ਰੂਪਾਦਿਆਰਮ੍ਮਣਂ ਜਾਨਿਤ੍વਾ। ਭਙ੍ਗਞ੍ਚ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤੀਤਿ ਤਸ੍ਸਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਭਙ੍ਗਂ ਦਿਸ੍વਾ ਤਦਾਰਮ੍ਮਣਸ੍ਸ ਚਿਤ੍ਤਸ੍ਸ ਚ ਭਙ੍ਗਂ ਅਨੁਪਸ੍ਸਤਿ। ਸੁਞ੍ਞਤੋ ਚ ਉਪਟ੍ਠਾਨਨ੍ਤਿ ਤਸ੍ਸੇવਂ ਭਙ੍ਗਮਨੁਪਸ੍ਸਤੋ ‘‘ਸਙ੍ਖਾਰਾવ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ, ਤੇਸਂ ਭੇਦੋ ਮਰਣਂ, ਨ ਅਞ੍ਞੋ ਕੋਚਿ ਅਤ੍ਥੀ’’ਤਿ ਸੁਞ੍ਞਤੋ ਉਪਟ੍ਠਾਨਂ ਇਜ੍ਝਤਿ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Nirodhe adhimuttatāti evaṃ ubhinnaṃ bhaṅgavasena ekavavatthānaṃ katvā tasmiṃyeva bhaṅgasaṅkhāte nirodhe adhimuttatā taggarutā tanninnatā tappoṇatā tappabbhāratāti attho. Vayalakkhaṇavipassanāti esā vayalakkhaṇavipassanā nāmāti vuttaṃ hoti. Ārammaṇañca paṭisaṅkhāti purimañca rūpādiārammaṇaṃ jānitvā. Bhaṅgañca anupassatīti tassārammaṇassa bhaṅgaṃ disvā tadārammaṇassa cittassa ca bhaṅgaṃ anupassati. Suññato ca upaṭṭhānanti tassevaṃ bhaṅgamanupassato ‘‘saṅkhārāva bhijjanti, tesaṃ bhedo maraṇaṃ, na añño koci atthī’’ti suññato upaṭṭhānaṃ ijjhati. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਖਨ੍ਧਾ ਨਿਰੁਜ੍ਝਨ੍ਤਿ ਨ ਚਤ੍ਥਿ ਅਞ੍ਞੋ, ਖਨ੍ਧਾਨ ਭੇਦੋ ਮਰਣਨ੍ਤਿ વੁਚ੍ਚਤਿ।
‘‘Khandhā nirujjhanti na catthi añño, khandhāna bhedo maraṇanti vuccati;
ਤੇਸਂ ਖਯਂ ਪਸ੍ਸਤਿ ਅਪ੍ਪਮਤ੍ਤੋ, ਮਣਿਂવ વਿਜ੍ਝਂ વਜਿਰੇਨ ਯੋਨਿਸੋ’’ਤਿ॥
Tesaṃ khayaṃ passati appamatto, maṇiṃva vijjhaṃ vajirena yoniso’’ti.
ਅਧਿਪਞ੍ਞਾ વਿਪਸ੍ਸਨਾਤਿ ਯਾ ਚ ਆਰਮ੍ਮਣਪਟਿਸਙ੍ਖਾ, ਯਾ ਚ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾ, ਯਞ੍ਚ ਸੁਞ੍ਞਤੋ ਉਪਟ੍ਠਾਨਂ, ਅਯਂ ਅਧਿਪਞ੍ਞਾ વਿਪਸ੍ਸਨਾ ਨਾਮਾਤਿ વੁਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਕੁਸਲੋ ਤੀਸੁ ਅਨੁਪਸ੍ਸਨਾਸੂਤਿ ਅਨਿਚ੍ਚਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਦੀਸੁ ਤੀਸੁ ਛੇਕੋ ਭਿਕ੍ਖੁ। ਚਤਸ੍ਸੋ ਚ વਿਪਸ੍ਸਨਾਸੂਤਿ ਨਿਬ੍ਬਿਦਾਦੀਸੁ ਚ ਚਤੂਸੁ વਿਪਸ੍ਸਨਾਸੁ। ਤਯੋ ਉਪਟ੍ਠਾਨੇ ਕੁਸਲਤਾਤਿ ਖਯਤੋ વਯਤੋ ਸੁਞ੍ਞਤੋਤਿ ਇਮਸ੍ਮਿਞ੍ਚ ਤਿવਿਧੇ ਉਪਟ੍ਠਾਨੇ ਕੁਸਲਤਾਯ। ਨਾਨਾਦਿਟ੍ਠੀਸੁ ਨ ਕਮ੍ਪਤੀਤਿ ਸਸ੍ਸਤਦਿਟ੍ਠਿਆਦੀਸੁ ਨਾਨਪ੍ਪਕਾਰਾਸੁ ਦਿਟ੍ਠੀਸੁ ਨ વੇਧਤਿ। ਸੋ ਏવਂ ਅવੇਧਮਾਨੋ ‘‘ਅਨਿਰੁਦ੍ਧਮੇવ ਨਿਰੁਜ੍ਝਤਿ, ਅਭਿਨ੍ਨਮੇવ ਭਿਜ੍ਜਤੀ’’ਤਿ ਪવਤ੍ਤਮਨਸਿਕਾਰੋ ਦੁਬ੍ਬਲਭਾਜਨਸ੍ਸ વਿਯ ਭਿਜ੍ਜਮਾਨਸ੍ਸ, ਸੁਖੁਮਰਜਸ੍ਸੇવ વਿਪ੍ਪਕਿਰਿਯਮਾਨਸ੍ਸ, ਤਿਲਾਨਂ વਿਯ ਭਜ੍ਜਿਯਮਾਨਾਨਂ ਸਬ੍ਬਸਙ੍ਖਾਰਾਨਂ ਉਪ੍ਪਾਦਟ੍ਠਿਤਿਪવਤ੍ਤਨਿਮਿਤ੍ਤਂ વਿਸ੍ਸਜ੍ਜੇਤ੍વਾ ਭੇਦਮੇવ ਪਸ੍ਸਤਿ। ਸੋ ਯਥਾ ਨਾਮ ਚਕ੍ਖੁਮਾ ਪੁਰਿਸੋ ਪੋਕ੍ਖਰਣੀਤੀਰੇ વਾ ਨਦੀਤੀਰੇ વਾ ਠਿਤੋ ਥੂਲਫੁਸਿਤਕੇ ਦੇવੇ વਸ੍ਸਨ੍ਤੇ ਉਦਕਪਿਟ੍ਠੇ ਮਹਨ੍ਤਮਹਨ੍ਤਾਨਿ ਉਦਕਪੁਬ੍ਬੁਲ਼ਾਨਿ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਉਪ੍ਪਜ੍ਜਿਤ੍વਾ ਸੀਘਂ ਸੀਘਂ ਭਿਜ੍ਜਮਾਨਾਨਿ ਪਸ੍ਸੇਯ੍ਯ, ਏવਮੇવ ਸਬ੍ਬੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤੀਤਿ ਪਸ੍ਸਤਿ। ਏવਰੂਪਞ੍ਹਿ ਯੋਗਾવਚਰਂ ਸਨ੍ਧਾਯ વੁਤ੍ਤਂ ਭਗવਤਾ –
Adhipaññā vipassanāti yā ca ārammaṇapaṭisaṅkhā, yā ca bhaṅgānupassanā, yañca suññato upaṭṭhānaṃ, ayaṃ adhipaññā vipassanā nāmāti vuttaṃ hoti. Kusalo tīsu anupassanāsūti aniccānupassanādīsu tīsu cheko bhikkhu. Catasso ca vipassanāsūti nibbidādīsu ca catūsu vipassanāsu. Tayo upaṭṭhāne kusalatāti khayato vayato suññatoti imasmiñca tividhe upaṭṭhāne kusalatāya. Nānādiṭṭhīsu na kampatīti sassatadiṭṭhiādīsu nānappakārāsu diṭṭhīsu na vedhati. So evaṃ avedhamāno ‘‘aniruddhameva nirujjhati, abhinnameva bhijjatī’’ti pavattamanasikāro dubbalabhājanassa viya bhijjamānassa, sukhumarajasseva vippakiriyamānassa, tilānaṃ viya bhajjiyamānānaṃ sabbasaṅkhārānaṃ uppādaṭṭhitipavattanimittaṃ vissajjetvā bhedameva passati. So yathā nāma cakkhumā puriso pokkharaṇītīre vā nadītīre vā ṭhito thūlaphusitake deve vassante udakapiṭṭhe mahantamahantāni udakapubbuḷāni uppajjitvā uppajjitvā sīghaṃ sīghaṃ bhijjamānāni passeyya, evameva sabbe saṅkhārā bhijjanti bhijjantīti passati. Evarūpañhi yogāvacaraṃ sandhāya vuttaṃ bhagavatā –
‘‘ਯਥਾ ਪੁਬ੍ਬੁਲ਼ਕਂ ਪਸ੍ਸੇ, ਯਥਾ ਪਸ੍ਸੇ ਮਰੀਚਿਕਂ।
‘‘Yathā pubbuḷakaṃ passe, yathā passe marīcikaṃ;
ਏવਂ ਲੋਕਂ ਅવੇਕ੍ਖਨ੍ਤਂ, ਮਚ੍ਚੁਰਾਜਾ ਨ ਪਸ੍ਸਤੀ’’ਤਿ॥ (ਧ॰ ਪ॰ ੧੭੦)।
Evaṃ lokaṃ avekkhantaṃ, maccurājā na passatī’’ti. (dha. pa. 170);
ਤਸ੍ਸੇવਂ ‘‘ਸਬ੍ਬੇ ਸਙ੍ਖਾਰਾ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤਿ ਭਿਜ੍ਜਨ੍ਤੀ’’ਤਿ ਅਭਿਣ੍ਹਂ ਪਸ੍ਸਤੋ ਅਟ੍ਠਾਨਿਸਂਸਪਰਿવਾਰਂ ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਂ ਬਲਪ੍ਪਤ੍ਤਂ ਹੋਤਿ। ਤਤ੍ਰਿਮੇ ਅਟ੍ਠਾਨਿਸਂਸਾ – ਭવਦਿਟ੍ਠਿਪ੍ਪਹਾਨਂ, ਜੀવਿਤਨਿਕਨ੍ਤਿਪਰਿਚ੍ਚਾਗੋ, ਸਦਾਯੁਤ੍ਤਪਯੁਤ੍ਤਤਾ, વਿਸੁਦ੍ਧਾਜੀવਿਤਾ, ਉਸ੍ਸੁਕ੍ਕਪ੍ਪਹਾਨਂ, વਿਗਤਭਯਤਾ, ਖਨ੍ਤਿਸੋਰਚ੍ਚਪਟਿਲਾਭੋ, ਅਰਤਿਰਤਿਸਹਨਤਾਤਿ। ਤੇਨਾਹੁ ਪੋਰਾਣਾ –
Tassevaṃ ‘‘sabbe saṅkhārā bhijjanti bhijjantī’’ti abhiṇhaṃ passato aṭṭhānisaṃsaparivāraṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ balappattaṃ hoti. Tatrime aṭṭhānisaṃsā – bhavadiṭṭhippahānaṃ, jīvitanikantipariccāgo, sadāyuttapayuttatā, visuddhājīvitā, ussukkappahānaṃ, vigatabhayatā, khantisoraccapaṭilābho, aratiratisahanatāti. Tenāhu porāṇā –
‘‘ਇਮਾਨਿ ਅਟ੍ਠਗ੍ਗੁਣਮੁਤ੍ਤਮਾਨਿ, ਦਿਸ੍વਾ ਤਹਿਂ ਸਮ੍ਮਸਤੀ ਪੁਨਪ੍ਪੁਨਂ।
‘‘Imāni aṭṭhagguṇamuttamāni, disvā tahiṃ sammasatī punappunaṃ;
ਆਦਿਤ੍ਤਚੇਲਸ੍ਸਿਰਸੂਪਮੋ ਮੁਨਿ, ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸੀ ਅਮਤਸ੍ਸ ਪਤ੍ਤਿਯਾ’’ਤਿ॥
Ādittacelassirasūpamo muni, bhaṅgānupassī amatassa pattiyā’’ti.
ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸવਣ੍ਣਨਾ ਨਿਟ੍ਠਿਤਾ।
Bhaṅgānupassanāñāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
ਤਿਪਿਟਕ (ਮੂਲ) • Tipiṭaka (Mūla) / ਸੁਤ੍ਤਪਿਟਕ • Suttapiṭaka / ਖੁਦ੍ਦਕਨਿਕਾਯ • Khuddakanikāya / ਪਟਿਸਮ੍ਭਿਦਾਮਗ੍ਗਪਾਲ਼ਿ • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ੭. ਭਙ੍ਗਾਨੁਪਸ੍ਸਨਾਞਾਣਨਿਦ੍ਦੇਸੋ • 7. Bhaṅgānupassanāñāṇaniddeso