| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२१३] ३. भरुजातकवण्णना
[213] 3. Bharujātakavaṇṇanā
इसीनमन्तरं कत्वाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोसलराजानं आरब्भ कथेसि। भगवतो हि भिक्खुसङ्घस्स च लाभसक्कारो महा अहोसि। यथाह –
Isīnamantaraṃkatvāti idaṃ satthā jetavane viharanto kosalarājānaṃ ārabbha kathesi. Bhagavato hi bhikkhusaṅghassa ca lābhasakkāro mahā ahosi. Yathāha –
‘‘तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं। भिक्खुसङ्घोपि खो सक्कतो होति…पे॰… परिक्खारानं। अञ्ञतित्थिया पन परिब्बाजका असक्कता होन्ति…पे॰… परिक्खारान’’न्ति (उदा॰ १४)।
‘‘Tena kho pana samayena bhagavā sakkato hoti garukato mānito pūjito apacito lābhī cīvarapiṇḍapātasenāsanagilānapaccayabhesajjaparikkhārānaṃ. Bhikkhusaṅghopi kho sakkato hoti…pe… parikkhārānaṃ. Aññatitthiyā pana paribbājakā asakkatā honti…pe… parikkhārāna’’nti (udā. 14).
ते एवं परिहीनलाभसक्कारा अहोरत्तं गुळ्हसन्निपातं कत्वा मन्तयन्ति ‘‘समणस्स गोतमस्स उप्पन्नकालतो पट्ठाय मयं हतलाभसक्कारा जाता , समणो गोतमो लाभग्गयसग्गप्पत्तो जातो, केन नु खो कारणेनस्स एसा सम्पत्ती’’ति। तत्रेके एवमाहंसु – ‘‘समणो गोतमो सकलजम्बुदीपस्स उत्तमट्ठाने भूमिसीसे वसति। तेनस्स लाभसक्कारो उप्पज्जती’’ति, सेसा ‘‘अत्थेतं कारणं, मयम्पि जेतवनपिट्ठे तित्थियारामं कारेमु, एवं लाभिनो भविस्सामा’’ति आहंसु। ते सब्बेपि ‘‘एवमेत’’न्ति सन्निट्ठानं कत्वा ‘‘सचेपि मयं रञ्ञो अनारोचेत्वा आरामं कारेस्साम, भिक्खू वारेस्सन्ति, लञ्जं लभित्वा अभिज्जनको नाम नत्थि, तस्मा रञ्ञो लञ्जं दत्वा आरामट्ठानं गण्हिस्सामा’’ति सम्मन्तेत्वा उपट्ठाके याचित्वा रञ्ञो सतसहस्सं दत्वा ‘‘महाराज, मयं जेतवनपिट्ठियं तित्थियारामं करिस्साम, सचे भिक्खू ‘कातुं न दस्सामा’ति तुम्हाकं आरोचेन्ति, नेसं पटिवचनं न दातब्ब’’न्ति आहंसु। राजा लञ्जलोभेन ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।
Te evaṃ parihīnalābhasakkārā ahorattaṃ guḷhasannipātaṃ katvā mantayanti ‘‘samaṇassa gotamassa uppannakālato paṭṭhāya mayaṃ hatalābhasakkārā jātā , samaṇo gotamo lābhaggayasaggappatto jāto, kena nu kho kāraṇenassa esā sampattī’’ti. Tatreke evamāhaṃsu – ‘‘samaṇo gotamo sakalajambudīpassa uttamaṭṭhāne bhūmisīse vasati. Tenassa lābhasakkāro uppajjatī’’ti, sesā ‘‘atthetaṃ kāraṇaṃ, mayampi jetavanapiṭṭhe titthiyārāmaṃ kāremu, evaṃ lābhino bhavissāmā’’ti āhaṃsu. Te sabbepi ‘‘evameta’’nti sanniṭṭhānaṃ katvā ‘‘sacepi mayaṃ rañño anārocetvā ārāmaṃ kāressāma, bhikkhū vāressanti, lañjaṃ labhitvā abhijjanako nāma natthi, tasmā rañño lañjaṃ datvā ārāmaṭṭhānaṃ gaṇhissāmā’’ti sammantetvā upaṭṭhāke yācitvā rañño satasahassaṃ datvā ‘‘mahārāja, mayaṃ jetavanapiṭṭhiyaṃ titthiyārāmaṃ karissāma, sace bhikkhū ‘kātuṃ na dassāmā’ti tumhākaṃ ārocenti, nesaṃ paṭivacanaṃ na dātabba’’nti āhaṃsu. Rājā lañjalobhena ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.
तित्थिया राजानं सङ्गण्हित्वा वड्ढकिं पक्कोसापेत्वा कम्मं पट्ठपेसुं, महासद्दो अहोसि। सत्था ‘‘के पनेते, आनन्द, उच्चासद्दमहासद्दा’’ति पुच्छि। ‘‘अञ्ञतित्थिया, भन्ते, जेतवनपिट्ठियं तित्थियारामं कारेन्ति, तत्थेसो सद्दो’’ति। ‘‘आनन्द, नेतं ठानं तित्थियारामस्स अनुच्छविकं, तित्थिया उच्चासद्दकामा, न सक्का तेहि सद्धिं वसितु’’न्ति वत्वा भिक्खुसङ्घं सन्निपातेत्वा ‘‘गच्छथ, भिक्खवे, रञ्ञो आचिक्खित्वा तित्थियारामकरणं निवारेथा’’ति आह। भिक्खुसङ्घो गन्त्वा रञ्ञो निवेसनद्वारे अट्ठासि। राजा सङ्घस्स आगतभावं सुत्वापि ‘‘तित्थियारामं निस्साय आगता भविस्सन्ती’’ति लञ्जस्स गहितत्ता ‘‘राजा गेहे नत्थी’’ति वदापेसि। भिक्खू गन्त्वा सत्थु आरोचेसुं। सत्था ‘‘लञ्जं निस्साय एवं करोती’’ति द्वे अग्गसावके पेसेसि। राजा तेसम्पि आगतभावं सुत्वा तथेव वदापेसि। तेपि आगन्त्वा सत्थु आराचेसुं। सत्था ‘‘न इदानि, सारिपुत्त, राजा गेहे निसीदितुं लभिस्सति, बहि निक्खमिस्सती’’ति पुनदिवसे पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं रञ्ञो निवेसनद्वारं अगमासि। राजा सुत्वा पासादा ओतरित्वा पत्तं गहेत्वा सत्थारं पवेसेत्वा बुद्धप्पमुखस्स सङ्घस्स यागुखज्जकं दत्वा सत्थारं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। सत्था रञ्ञो एकं परियायधम्मदेसनं आरभन्तो ‘‘महाराज, पोराणकराजानो लञ्जं गहेत्वा सीलवन्ते अञ्ञमञ्ञं कलहं कारेत्वा अत्तनो रट्ठस्स अस्सामिनो हुत्वा महाविनासं पापुणिंसू’’ति वत्वा तेन याचितो अतीतं आहरि।
Titthiyā rājānaṃ saṅgaṇhitvā vaḍḍhakiṃ pakkosāpetvā kammaṃ paṭṭhapesuṃ, mahāsaddo ahosi. Satthā ‘‘ke panete, ānanda, uccāsaddamahāsaddā’’ti pucchi. ‘‘Aññatitthiyā, bhante, jetavanapiṭṭhiyaṃ titthiyārāmaṃ kārenti, tattheso saddo’’ti. ‘‘Ānanda, netaṃ ṭhānaṃ titthiyārāmassa anucchavikaṃ, titthiyā uccāsaddakāmā, na sakkā tehi saddhiṃ vasitu’’nti vatvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātetvā ‘‘gacchatha, bhikkhave, rañño ācikkhitvā titthiyārāmakaraṇaṃ nivārethā’’ti āha. Bhikkhusaṅgho gantvā rañño nivesanadvāre aṭṭhāsi. Rājā saṅghassa āgatabhāvaṃ sutvāpi ‘‘titthiyārāmaṃ nissāya āgatā bhavissantī’’ti lañjassa gahitattā ‘‘rājā gehe natthī’’ti vadāpesi. Bhikkhū gantvā satthu ārocesuṃ. Satthā ‘‘lañjaṃ nissāya evaṃ karotī’’ti dve aggasāvake pesesi. Rājā tesampi āgatabhāvaṃ sutvā tatheva vadāpesi. Tepi āgantvā satthu ārācesuṃ. Satthā ‘‘na idāni, sāriputta, rājā gehe nisīdituṃ labhissati, bahi nikkhamissatī’’ti punadivase pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ rañño nivesanadvāraṃ agamāsi. Rājā sutvā pāsādā otaritvā pattaṃ gahetvā satthāraṃ pavesetvā buddhappamukhassa saṅghassa yāgukhajjakaṃ datvā satthāraṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Satthā rañño ekaṃ pariyāyadhammadesanaṃ ārabhanto ‘‘mahārāja, porāṇakarājāno lañjaṃ gahetvā sīlavante aññamaññaṃ kalahaṃ kāretvā attano raṭṭhassa assāmino hutvā mahāvināsaṃ pāpuṇiṃsū’’ti vatvā tena yācito atītaṃ āhari.
अतीते भरुरट्ठे भरुराजा नाम रज्जं कारेसि। तदा बोधिसत्तो पञ्चाभिञ्ञो अट्ठसमापत्तिलाभी गणसत्था तापसो हुत्वा हिमवन्तपदेसे चिरं वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय पञ्चसततापसपरिवुतो हिमवन्ता ओतरित्वा अनुपुब्बेन भरुनगरं पत्वा तत्थ पिण्डाय चरित्वा नगरा निक्खमित्वा उत्तरद्वारे साखाविटपसम्पन्नस्स वटरुक्खस्स मूले निसीदित्वा भत्तकिच्चं कत्वा तत्थेव रुक्खमूले वासं कप्पेसि। एवं तस्मिं इसिगणे तत्थ वसन्ते अड्ढमासच्चयेन अञ्ञो गणसत्था पञ्चसतपरिवारो आगन्त्वा नगरे भिक्खाय चरित्वा नगरा निक्खमित्वा दक्खिणद्वारे तादिसस्सेव वटरुक्खस्स मूले निसीदित्वा भत्तकिच्चं कत्वा तत्थ रुक्खमूले वासं कप्पेसि। इति ते द्वेपि इसिगणा तत्थ यथाभिरन्तं विहरित्वा हिमवन्तमेव अगमंसु।
Atīte bharuraṭṭhe bharurājā nāma rajjaṃ kāresi. Tadā bodhisatto pañcābhiñño aṭṭhasamāpattilābhī gaṇasatthā tāpaso hutvā himavantapadese ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya pañcasatatāpasaparivuto himavantā otaritvā anupubbena bharunagaraṃ patvā tattha piṇḍāya caritvā nagarā nikkhamitvā uttaradvāre sākhāviṭapasampannassa vaṭarukkhassa mūle nisīditvā bhattakiccaṃ katvā tattheva rukkhamūle vāsaṃ kappesi. Evaṃ tasmiṃ isigaṇe tattha vasante aḍḍhamāsaccayena añño gaṇasatthā pañcasataparivāro āgantvā nagare bhikkhāya caritvā nagarā nikkhamitvā dakkhiṇadvāre tādisasseva vaṭarukkhassa mūle nisīditvā bhattakiccaṃ katvā tattha rukkhamūle vāsaṃ kappesi. Iti te dvepi isigaṇā tattha yathābhirantaṃ viharitvā himavantameva agamaṃsu.
तेसं गतकाले दक्खिणद्वारे वटरुक्खो सुक्खो। पुनवारे तेसु आगच्छन्तेसु दक्खिणद्वारे वटरुक्खवासिनो पठमतरं आगन्त्वा अत्तनो वटरुक्खस्स सुक्खभावं ञत्वा भिक्खाय चरित्वा नगरा निक्खमित्वा उत्तरद्वारे वटरुक्खमूलं गन्त्वा भत्तकिच्चं कत्वा तत्थ वासं कप्पेसुं। इतरे पन इसयो पच्छा आगन्त्वा नगरे भिक्खाय चरित्वा अत्तनो रुक्खमूलमेव गन्त्वा भत्तकिच्चं कत्वा वासं कप्पेसुं। ते ‘‘न सो तुम्हाकं रुक्खो, अम्हाकं रुक्खो’’ति रुक्खं निस्साय अञ्ञमञ्ञं कलहं करिंसु, कलहो महा अहोसि। एके ‘‘अम्हाकं पठमं वसितट्ठानं तुम्हे न लभिस्सथा’’ति वदन्ति। एके ‘‘मयं इमस्मिं वारे पठमतरं इधागता, तुम्हे न लभिस्सथा’’ति वदन्ति। इति ते ‘‘मयं सामिनो, मयं सामिनो’’ति कलहं करोन्ता रुक्खमूलस्सत्थाय राजकुलं अगमंसु। राजा पठमं वुत्थइसिगणञ्ञेव सामिकं अकासि । इतरे ‘‘न दानि मयं इमेहि पराजिताति अत्तानं वदापेस्सामा’’ति दिब्बचक्खुना ओलोकेत्वा एकं चक्कवत्तिपरिभोगं रथपञ्जरं दिस्वा आहरित्वा रञ्ञो लञ्जं दत्वा ‘‘महाराज, अम्हेपि सामिके करोही’’ति आहंसु।
Tesaṃ gatakāle dakkhiṇadvāre vaṭarukkho sukkho. Punavāre tesu āgacchantesu dakkhiṇadvāre vaṭarukkhavāsino paṭhamataraṃ āgantvā attano vaṭarukkhassa sukkhabhāvaṃ ñatvā bhikkhāya caritvā nagarā nikkhamitvā uttaradvāre vaṭarukkhamūlaṃ gantvā bhattakiccaṃ katvā tattha vāsaṃ kappesuṃ. Itare pana isayo pacchā āgantvā nagare bhikkhāya caritvā attano rukkhamūlameva gantvā bhattakiccaṃ katvā vāsaṃ kappesuṃ. Te ‘‘na so tumhākaṃ rukkho, amhākaṃ rukkho’’ti rukkhaṃ nissāya aññamaññaṃ kalahaṃ kariṃsu, kalaho mahā ahosi. Eke ‘‘amhākaṃ paṭhamaṃ vasitaṭṭhānaṃ tumhe na labhissathā’’ti vadanti. Eke ‘‘mayaṃ imasmiṃ vāre paṭhamataraṃ idhāgatā, tumhe na labhissathā’’ti vadanti. Iti te ‘‘mayaṃ sāmino, mayaṃ sāmino’’ti kalahaṃ karontā rukkhamūlassatthāya rājakulaṃ agamaṃsu. Rājā paṭhamaṃ vutthaisigaṇaññeva sāmikaṃ akāsi . Itare ‘‘na dāni mayaṃ imehi parājitāti attānaṃ vadāpessāmā’’ti dibbacakkhunā oloketvā ekaṃ cakkavattiparibhogaṃ rathapañjaraṃ disvā āharitvā rañño lañjaṃ datvā ‘‘mahārāja, amhepi sāmike karohī’’ti āhaṃsu.
राजा लञ्जं गहेत्वा ‘‘द्वेपि गणा वसन्तू’’ति द्वेपि सामिके अकासि। इतरे इसयो तस्स रथपञ्जरस्स रथचक्कानि नीहरित्वा लञ्जं दत्वा ‘‘महाराज, अम्हेयेव सामिके करोही’’ति आहंसु। राजा तथा अकासि। इसिगणा ‘‘अम्हेहि वत्थुकामे च किलेसकामे च पहाय पब्बजितेहि रुक्खमूलस्स कारणा कलहं करोन्तेहि लञ्जं ददन्तेहि अयुत्तं कत’’न्ति विप्पटिसारिनो हुत्वा वेगेन पलायित्वा हिमवन्तमेव अगमंसु। सकलभरुरट्ठवासिनो देवता एकतो हुत्वा ‘‘सीलवन्ते कलहं करोन्तेन रञ्ञा अयुत्तं कत’’न्ति भरुरञ्ञो कुज्झित्वा तियोजनसतिकं भरुरट्ठं समुद्दं उब्बत्तेत्वा अरट्ठमकंसु। इति एकं भरुराजानं निस्साय सकलरट्ठवासिनोपि विनासं पत्ताति।
Rājā lañjaṃ gahetvā ‘‘dvepi gaṇā vasantū’’ti dvepi sāmike akāsi. Itare isayo tassa rathapañjarassa rathacakkāni nīharitvā lañjaṃ datvā ‘‘mahārāja, amheyeva sāmike karohī’’ti āhaṃsu. Rājā tathā akāsi. Isigaṇā ‘‘amhehi vatthukāme ca kilesakāme ca pahāya pabbajitehi rukkhamūlassa kāraṇā kalahaṃ karontehi lañjaṃ dadantehi ayuttaṃ kata’’nti vippaṭisārino hutvā vegena palāyitvā himavantameva agamaṃsu. Sakalabharuraṭṭhavāsino devatā ekato hutvā ‘‘sīlavante kalahaṃ karontena raññā ayuttaṃ kata’’nti bharurañño kujjhitvā tiyojanasatikaṃ bharuraṭṭhaṃ samuddaṃ ubbattetvā araṭṭhamakaṃsu. Iti ekaṃ bharurājānaṃ nissāya sakalaraṭṭhavāsinopi vināsaṃ pattāti.
सत्था इमं अतीतं आहरित्वा अभिसम्बुद्धो हुत्वा इमा गाथा अवोच –
Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā abhisambuddho hutvā imā gāthā avoca –
१२५.
125.
‘‘इसीनमन्तरं कत्वा, भरुराजाति मे सुतं।
‘‘Isīnamantaraṃ katvā, bharurājāti me sutaṃ;
उच्छिन्नो सह रट्ठेहि, स राजा विभवङ्गतो॥
Ucchinno saha raṭṭhehi, sa rājā vibhavaṅgato.
१२६.
126.
‘‘तस्मा हि छन्दागमनं, नप्पसंसन्ति पण्डिता।
‘‘Tasmā hi chandāgamanaṃ, nappasaṃsanti paṇḍitā;
अदुट्ठचित्तो भासेय्य, गिरं सच्चुपसंहित’’न्ति॥
Aduṭṭhacitto bhāseyya, giraṃ saccupasaṃhita’’nti.
तत्थ अन्तरं कत्वाति छन्दागतिवसेन विवरं कत्वा। भरुराजाति भरुरट्ठे राजा। इति मे सुतन्ति इति मया पुब्बे एतं सुतं। तस्मा हि छन्दागमनन्ति यस्मा हि छन्दागमनं गन्त्वा भरुराजा सह रट्ठेन उच्छिन्नो, तस्मा छन्दागमनं पण्डिता नप्पसंसन्ति। अदुट्ठचित्तोति किलेसेहि अदूसितचित्तो हुत्वा। भासेय्य गिरं सच्चुपसंहितन्ति सभावनिस्सितं अत्थनिस्सितं कारणनिस्सितमेव गिरं भासेय्य। ये हि तत्थ भरुरञ्ञो लञ्जं गण्हन्तस्स अयुत्तं एतन्ति पटिक्कोसन्ता सच्चुपसंहितं गिरं भासिंसु, तेसं ठितट्ठानं नाळिकेरदीपे अज्जापि दीपकसहस्सं पञ्ञायतीति।
Tattha antaraṃ katvāti chandāgativasena vivaraṃ katvā. Bharurājāti bharuraṭṭhe rājā. Iti me sutanti iti mayā pubbe etaṃ sutaṃ. Tasmā hi chandāgamananti yasmā hi chandāgamanaṃ gantvā bharurājā saha raṭṭhena ucchinno, tasmā chandāgamanaṃ paṇḍitā nappasaṃsanti. Aduṭṭhacittoti kilesehi adūsitacitto hutvā. Bhāseyya giraṃ saccupasaṃhitanti sabhāvanissitaṃ atthanissitaṃ kāraṇanissitameva giraṃ bhāseyya. Ye hi tattha bharurañño lañjaṃ gaṇhantassa ayuttaṃ etanti paṭikkosantā saccupasaṃhitaṃ giraṃ bhāsiṃsu, tesaṃ ṭhitaṭṭhānaṃ nāḷikeradīpe ajjāpi dīpakasahassaṃ paññāyatīti.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘महाराज, छन्दवसिकेन नाम न भवितब्बं, द्वे पब्बजितगणे कलहं कारेतुं न वट्टती’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘अहं तेन समयेन जेट्ठकइसि अहोसि’’न्ति, राजा तथागतस्स भत्तकिच्चं कत्वा गतकाले मनुस्से पेसेत्वा तित्थियारामं विद्धंसापेसि, तित्थिया अप्पतिट्ठा अहेसुं।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘mahārāja, chandavasikena nāma na bhavitabbaṃ, dve pabbajitagaṇe kalahaṃ kāretuṃ na vaṭṭatī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘ahaṃ tena samayena jeṭṭhakaisi ahosi’’nti, rājā tathāgatassa bhattakiccaṃ katvā gatakāle manusse pesetvā titthiyārāmaṃ viddhaṃsāpesi, titthiyā appatiṭṭhā ahesuṃ.
भरुजातकवण्णना ततिया।
Bharujātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २१३. भरुजातकं • 213. Bharujātakaṃ
