| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
भावेतब्बनिद्देसवण्णना
Bhāvetabbaniddesavaṇṇanā
२५. भावेतब्बनिद्देसे कायगतासतीति कायगतासतिसुत्तन्ते (म॰ नि॰ ३.१५३ आदयो) वुत्ता आनापानचतुइरियापथखुद्दकइरियापथद्वत्तिंसाकारचतुधातुनवसिवथिकापटिकूल- ववत्थापकमनसिकारसम्पयुत्ता यथानुरूपं रूपज्झानसम्पयुत्ता च सति। सा हि तेसु कायेसु गता पवत्ताति कायगताति वुच्चति। सातसहगताति मधुरसुखवेदयितसङ्खातेन सातेन सह एकुप्पादादिभावं गता। तब्भावे वोकिण्णे आरम्मणे निस्सये संसट्ठे दिस्सति सहगतसद्दो पञ्चसु अत्थेसु जिनवचने। ‘‘यायं तण्हा पोनोब्भविका नन्दिरागसहगता’’ति (विभ॰ २०३) एत्थ तब्भावे, नन्दिरागभूताति अत्थो। ‘‘या, भिक्खवे, वीमंसा कोसज्जसहगता कोसज्जसम्पयुत्ता’’ति (सं॰ नि॰ ५.८३२) एत्थ वोकिण्णे, अन्तरन्तरा उप्पज्जमानेन कोसज्जेन वोकिण्णाति अत्थो। ‘‘लाभी होति रूपसहगतानं वा समापत्तीनं अरूपसहगतानं वा समापत्तीन’’न्ति (पु॰ प॰ ३-८) एत्थ आरम्मणे, रूपारूपारम्मणानन्ति अत्थो। ‘‘अट्ठिकसञ्ञासहगतं सतिसम्बोज्झङ्गं भावेती’’ति (सं॰ नि॰ ५.२३८) एत्थ निस्सये, अट्ठिकसञ्ञानिस्सयं अट्ठिकसञ्ञं भावेत्वा पटिलद्धन्ति अत्थो। ‘‘इदं सुखं इमाय पीतिया सहगतं होति सहजातं सम्पयुत्त’’न्ति (विभ॰ ५७८) एत्थ संसट्ठे, सम्मिस्सन्ति अत्थो। इमस्मिम्पि पदे संसट्ठो अधिप्पेतो। सातसंसट्ठा हि सातसहगताति वुत्ता। सा हि ठपेत्वा चतुत्थं झानं सेसेसु सातसहगता होति, सतिपि च उपेक्खासहगतत्ते येभुय्यवसेन सातसहगताति वुत्ता, पुरिमज्झानमूलकत्ता वा चतुत्थज्झानस्स सातसहगताय उपेक्खासहगतापि वुत्ताव होति , उपेक्खाय पन सन्ते सुखे वुत्तत्ता भगवता सातसहगताति चतुत्थज्झानसम्पयुत्तापि वुत्ताव होति।
25. Bhāvetabbaniddese kāyagatāsatīti kāyagatāsatisuttante (ma. ni. 3.153 ādayo) vuttā ānāpānacatuiriyāpathakhuddakairiyāpathadvattiṃsākāracatudhātunavasivathikāpaṭikūla- vavatthāpakamanasikārasampayuttā yathānurūpaṃ rūpajjhānasampayuttā ca sati. Sā hi tesu kāyesu gatā pavattāti kāyagatāti vuccati. Sātasahagatāti madhurasukhavedayitasaṅkhātena sātena saha ekuppādādibhāvaṃ gatā. Tabbhāve vokiṇṇe ārammaṇe nissaye saṃsaṭṭhe dissati sahagatasaddo pañcasu atthesu jinavacane. ‘‘Yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā nandirāgasahagatā’’ti (vibha. 203) ettha tabbhāve, nandirāgabhūtāti attho. ‘‘Yā, bhikkhave, vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā’’ti (saṃ. ni. 5.832) ettha vokiṇṇe, antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti attho. ‘‘Lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ arūpasahagatānaṃ vā samāpattīna’’nti (pu. pa. 3-8) ettha ārammaṇe, rūpārūpārammaṇānanti attho. ‘‘Aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī’’ti (saṃ. ni. 5.238) ettha nissaye, aṭṭhikasaññānissayaṃ aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. ‘‘Idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ sampayutta’’nti (vibha. 578) ettha saṃsaṭṭhe, sammissanti attho. Imasmimpi pade saṃsaṭṭho adhippeto. Sātasaṃsaṭṭhā hi sātasahagatāti vuttā. Sā hi ṭhapetvā catutthaṃ jhānaṃ sesesu sātasahagatā hoti, satipi ca upekkhāsahagatatte yebhuyyavasena sātasahagatāti vuttā, purimajjhānamūlakattā vā catutthajjhānassa sātasahagatāya upekkhāsahagatāpi vuttāva hoti , upekkhāya pana sante sukhe vuttattā bhagavatā sātasahagatāti catutthajjhānasampayuttāpi vuttāva hoti.
समथो च विपस्सना चाति कामच्छन्दादयो पच्चनीकधम्मे समेति विनासेतीति समथो। समाधिस्सेतं नामं। अनिच्चतादिवसेन विविधेहि आकारेहि धम्मे पस्सतीति विपस्सना। पञ्ञायेतं नामं। इमे पन द्वे दसुत्तरपरियाये पुब्बभागाति वुत्ता, सङ्गीतिपरियाये च लोकियलोकुत्तरमिस्सकाति। तयो समाधीति सवितक्को सविचारो समाधि , अवितक्को विचारमत्तो समाधि, अवितक्को अविचारो समाधि। सम्पयोगवसेन वत्तमानेन सह वितक्केन सवितक्को, सह विचारेन सविचारो। सो खणिकसमाधि, विपस्सनासमाधि, उपचारसमाधि, पठमज्झानसमाधि। नत्थि एतस्स वितक्कोति अवितक्को। वितक्कविचारेसु विचारो मत्ता परमा पमाणं एतस्साति विचारमत्तो, विचारतो उत्तरि वितक्केन सम्पयोगं न गच्छतीति अत्थो। सो पञ्चकनये दुतियज्झानसमाधि, तदुभयविरहितो अवितक्को अविचारो समाधि। सो चतुक्कनये दुतियज्झानादि, पञ्चकनये ततियज्झानादि रूपावचरसमाधि। इमे तयोपि लोकिया एव। सङ्गीतिपरियाये अपरेपि तयो समाधी वुत्ता – ‘‘सुञ्ञतो समाधि, अनिमित्तो समाधि, अप्पणिहितो समाधी’’ति (दी॰ नि॰ ३.३०५)। न ते इध अधिप्पेता।
Samatho ca vipassanā cāti kāmacchandādayo paccanīkadhamme sameti vināsetīti samatho. Samādhissetaṃ nāmaṃ. Aniccatādivasena vividhehi ākārehi dhamme passatīti vipassanā. Paññāyetaṃ nāmaṃ. Ime pana dve dasuttarapariyāye pubbabhāgāti vuttā, saṅgītipariyāye ca lokiyalokuttaramissakāti. Tayo samādhīti savitakko savicāro samādhi , avitakko vicāramatto samādhi, avitakko avicāro samādhi. Sampayogavasena vattamānena saha vitakkena savitakko, saha vicārena savicāro. So khaṇikasamādhi, vipassanāsamādhi, upacārasamādhi, paṭhamajjhānasamādhi. Natthi etassa vitakkoti avitakko. Vitakkavicāresu vicāro mattā paramā pamāṇaṃ etassāti vicāramatto, vicārato uttari vitakkena sampayogaṃ na gacchatīti attho. So pañcakanaye dutiyajjhānasamādhi, tadubhayavirahito avitakko avicāro samādhi. So catukkanaye dutiyajjhānādi, pañcakanaye tatiyajjhānādi rūpāvacarasamādhi. Ime tayopi lokiyā eva. Saṅgītipariyāye aparepi tayo samādhī vuttā – ‘‘suññato samādhi, animitto samādhi, appaṇihito samādhī’’ti (dī. ni. 3.305). Na te idha adhippetā.
चत्तारो सतिपट्ठानाति कायानुपस्सनासतिपट्ठानं, वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं, चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं, धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं। पुब्बभागे चुद्दसविधेन कायं परिग्गण्हतो कायानुपस्सनासतिपट्ठानं, नवविधेन वेदनं परिग्गण्हतो वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं, सोळसविधेन चित्तं परिग्गण्हतो चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं, पञ्चविधेन धम्मे परिग्गण्हतो धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं वेदितब्बं। लोकुत्तरं पन इध न अधिप्पेतं। पञ्चङ्गिको समाधीति पञ्च अङ्गानि अस्स सन्तीति पञ्चङ्गिको, चतुत्थज्झानसमाधि। पीतिफरणता, सुखफरणता, चेतोफरणता, आलोकफरणता, पच्चवेक्खणनिमित्तन्ति पञ्च अङ्गानि। पीतिं फरमाना उप्पज्जतीति द्वीसु झानेसु पञ्ञा पीतिफरणता नाम। सुखं फरमाना उप्पज्जतीति तीसु झानेसु पञ्ञा सुखफरणता नाम। परेसं चेतो फरमाना उप्पज्जतीति चेतोपरियपञ्ञा चेतोफरणता नाम। आलोकं फरमाना उप्पज्जतीति दिब्बचक्खुपञ्ञा आलोकफरणता नाम। पच्चवेक्खणञाणं पच्चवेक्खणनिमित्तं नाम। वुत्तम्पि चेतं –
Cattāro satipaṭṭhānāti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ. Pubbabhāge cuddasavidhena kāyaṃ pariggaṇhato kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, navavidhena vedanaṃ pariggaṇhato vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, soḷasavidhena cittaṃ pariggaṇhato cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ, pañcavidhena dhamme pariggaṇhato dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Lokuttaraṃ pana idha na adhippetaṃ. Pañcaṅgiko samādhīti pañca aṅgāni assa santīti pañcaṅgiko, catutthajjhānasamādhi. Pītipharaṇatā, sukhapharaṇatā, cetopharaṇatā, ālokapharaṇatā, paccavekkhaṇanimittanti pañca aṅgāni. Pītiṃ pharamānā uppajjatīti dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā nāma. Sukhaṃ pharamānā uppajjatīti tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā nāma. Paresaṃ ceto pharamānā uppajjatīti cetopariyapaññā cetopharaṇatā nāma. Ālokaṃ pharamānā uppajjatīti dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā nāma. Paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇanimittaṃ nāma. Vuttampi cetaṃ –
‘‘द्वीसु झानेसु पञ्ञा पीतिफरणता, तीसु झानेसु पञ्ञा सुखफरणता, परचित्तपञ्ञा चेतोफरणता, दिब्बचक्खुपञ्ञा आलोकफरणता, तम्हा तम्हा समाधिम्हा वुट्ठितस्स पच्चवेक्खणञाणं पच्चवेक्खणनिमित्त’’न्ति (विभ॰ ८०४)।
‘‘Dvīsu jhānesu paññā pītipharaṇatā, tīsu jhānesu paññā sukhapharaṇatā, paracittapaññā cetopharaṇatā, dibbacakkhupaññā ālokapharaṇatā, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhitassa paccavekkhaṇañāṇaṃ paccavekkhaṇanimitta’’nti (vibha. 804).
तञ्हि वुट्ठितसमाधिस्स पवत्ताकारगहणतो निमित्तन्ति वुत्तं। तत्थ च पीतिफरणता सुखफरणता द्वे पादा विय, चेतोफरणता आलोकफरणता द्वे हत्था विय, अभिञ्ञापादकं चतुत्थज्झानं मज्झिमकायो विय, पच्चवेक्खणनिमित्तं सीसं विय। इति आयस्मा धम्मसेनापति सारिपुत्तत्थेरो पञ्चङ्गिकं सम्मासमाधिं अङ्गपच्चङ्गसम्पन्नं पुरिसं विय कत्वा दस्सेसि।
Tañhi vuṭṭhitasamādhissa pavattākāragahaṇato nimittanti vuttaṃ. Tattha ca pītipharaṇatā sukhapharaṇatā dve pādā viya, cetopharaṇatā ālokapharaṇatā dve hatthā viya, abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ majjhimakāyo viya, paccavekkhaṇanimittaṃ sīsaṃ viya. Iti āyasmā dhammasenāpati sāriputtatthero pañcaṅgikaṃ sammāsamādhiṃ aṅgapaccaṅgasampannaṃ purisaṃ viya katvā dassesi.
छ अनुस्सतिट्ठानानीति पुनप्पुनं उप्पज्जनतो सतियो एव अनुस्सतियो, पवत्तितब्बट्ठानस्मिंयेव पवत्तत्ता सद्धापब्बजितस्स कुलपुत्तस्स अनुरूपा सतियोतिपि अनुस्सतियो, अनुस्सतियो एव पीतिआदीनं ठानत्ता अनुस्सतिट्ठानानि। कतमानि छ? बुद्धानुस्सति धम्मानुस्सति सङ्घानुस्सति सीलानुस्सति चागानुस्सति देवतानुस्सति (दी॰ नि॰ ३.३२७)। बोज्झङ्गाति बोधिया, बोधिस्स वा अङ्गा। इदं वुत्तं होति – या एसा धम्मसामग्गी याय लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा बोधीति वुच्चति। बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय वुट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोति, तस्सा धम्मसामग्गिसङ्खाताय बोधिया अङ्गातिपि बोज्झङ्गा झानङ्गमग्गङ्गादयो विय। यो पनेस यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको बोधीति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गातिपि बोज्झङ्गा सेनङ्गरथङ्गादयो विय। तेनाहु अट्ठकथाचरिया ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति वा बोज्झङ्गा’’ति। अपिच ‘‘बोज्झङ्गाति केनट्ठेन बोज्झङ्गा, बोधाय संवत्तन्तीति बोज्झङ्गा’’तिआदिना (पटि॰ म॰ २.१७) नयेन बोज्झङ्गट्ठो वेदितब्बो। अरियो अट्ठङ्गिको मग्गोति तंतंमग्गवज्झकिलेसेहि आरकत्ता अरियभावकरत्ता अरियफलपटिलाभकरत्ता च अरियो। अट्ठ अङ्गानि अस्साति अट्ठङ्गिको। सोयं चतुरङ्गिका विय सेना, पञ्चङ्गिकं विय च तूरियं अङ्गमत्तमेव होति, अङ्गविनिमुत्तो नत्थि। बोज्झङ्गमग्गङ्गा लोकुत्तरा, दसुत्तरपरियायेन पुब्बभागापि लब्भन्ति।
Cha anussatiṭṭhānānīti punappunaṃ uppajjanato satiyo eva anussatiyo, pavattitabbaṭṭhānasmiṃyeva pavattattā saddhāpabbajitassa kulaputtassa anurūpā satiyotipi anussatiyo, anussatiyo eva pītiādīnaṃ ṭhānattā anussatiṭṭhānāni. Katamāni cha? Buddhānussati dhammānussati saṅghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati (dī. ni. 3.327). Bojjhaṅgāti bodhiyā, bodhissa vā aṅgā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yā esā dhammasāmaggī yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati. Bujjhatīti kilesasantānaniddāya vuṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikaroti, tassā dhammasāmaggisaṅkhātāya bodhiyā aṅgātipi bojjhaṅgā jhānaṅgamaggaṅgādayo viya. Yo panesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti vā bojjhaṅgā’’ti. Apica ‘‘bojjhaṅgāti kenaṭṭhena bojjhaṅgā, bodhāya saṃvattantīti bojjhaṅgā’’tiādinā (paṭi. ma. 2.17) nayena bojjhaṅgaṭṭho veditabbo. Ariyo aṭṭhaṅgiko maggoti taṃtaṃmaggavajjhakilesehi ārakattā ariyabhāvakarattā ariyaphalapaṭilābhakarattā ca ariyo. Aṭṭha aṅgāni assāti aṭṭhaṅgiko. Soyaṃ caturaṅgikā viya senā, pañcaṅgikaṃ viya ca tūriyaṃ aṅgamattameva hoti, aṅgavinimutto natthi. Bojjhaṅgamaggaṅgā lokuttarā, dasuttarapariyāyena pubbabhāgāpi labbhanti.
नव पारिसुद्धिपधानियङ्गानीति सीलविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, चित्तविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, दिट्ठिविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, कङ्खावितरणविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, ञाणदस्सनविसुद्धि पारिसुद्धिपधानियङ्गं, पञ्ञा पारिसुद्धिपधानियङ्गं, विमुत्ति पारिसुद्धिपधानियङ्गं (दी॰ नि॰ ३.३५९)। सीलविसुद्धीति विसुद्धिं पापेतुं समत्थं चतुपारिसुद्धिसीलं। तञ्हि दुस्सील्यमलं विसोधेति। पारिसुद्धिपधानियङ्गन्ति परिसुद्धभावस्स पधानं उत्तमं अङ्गं। चित्तविसुद्धीति विपस्सनाय पदट्ठानभूता पगुणा अट्ठ समापत्तियो। ता हि कामच्छन्दादिचित्तमलं विसोधेन्ति। दिट्ठिविसुद्धीति सप्पच्चयनामरूपदस्सनं। तञ्हि सत्तदिट्ठिमलं विसोधेति। कङ्खावितरणविसुद्धीति पच्चयाकारञाणं। तेन हि तीसु अद्धासु पच्चयवसेन धम्मा पवत्तन्तीति पस्सन्तो तीसुपि अद्धासु सत्तकङ्खामलं वितरन्तो विसुज्झति। मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धीति उदयब्बयानुपस्सनक्खणे उप्पन्ना ओभासञाणपीतिपस्सद्धिसुखअधिमोक्खपग्गहउपट्ठानउपेक्खानिकन्तीति दस विपस्सनुपक्किलेसा, न मग्गो, वीथिपटिपन्नं उदयब्बयञाणं मग्गोति एवं मग्गामग्गे ञाणं नाम। तेन हि अमग्गमलं विसोधेति। पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धीति वीथिपटिपन्नं उदयब्बयानुपस्सनाञाणं भङ्गानुपस्सनाञाणं भयतुपट्ठानानुपस्सनाञाणं आदीनवानुपस्सनाञाणं निब्बिदानुपस्सनाञाणं मुञ्चितुकम्यताञाणं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं अनुलोमञाणन्ति इमानि नव विपस्सनाञाणानि। तानि हि निच्चसञ्ञादिमलं विसोधेन्ति। ञाणदस्सनविसुद्धीति चतुअरियमग्गपञ्ञा। सा हि समुच्छेदतो सकसकमग्गवज्झकिलेसमलं विसोधेति। पञ्ञाति अरहत्तफलपञ्ञा। विमुत्तीति अरहत्तफलविमुत्ति।
Navapārisuddhipadhāniyaṅgānīti sīlavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, cittavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, diṭṭhivisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, kaṅkhāvitaraṇavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, maggāmaggañāṇadassanavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, paṭipadāñāṇadassanavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, ñāṇadassanavisuddhi pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, paññā pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ, vimutti pārisuddhipadhāniyaṅgaṃ (dī. ni. 3.359). Sīlavisuddhīti visuddhiṃ pāpetuṃ samatthaṃ catupārisuddhisīlaṃ. Tañhi dussīlyamalaṃ visodheti. Pārisuddhipadhāniyaṅganti parisuddhabhāvassa padhānaṃ uttamaṃ aṅgaṃ. Cittavisuddhīti vipassanāya padaṭṭhānabhūtā paguṇā aṭṭha samāpattiyo. Tā hi kāmacchandādicittamalaṃ visodhenti. Diṭṭhivisuddhīti sappaccayanāmarūpadassanaṃ. Tañhi sattadiṭṭhimalaṃ visodheti. Kaṅkhāvitaraṇavisuddhīti paccayākārañāṇaṃ. Tena hi tīsu addhāsu paccayavasena dhammā pavattantīti passanto tīsupi addhāsu sattakaṅkhāmalaṃ vitaranto visujjhati. Maggāmaggañāṇadassanavisuddhīti udayabbayānupassanakkhaṇe uppannā obhāsañāṇapītipassaddhisukhaadhimokkhapaggahaupaṭṭhānaupekkhānikantīti dasa vipassanupakkilesā, na maggo, vīthipaṭipannaṃ udayabbayañāṇaṃ maggoti evaṃ maggāmagge ñāṇaṃ nāma. Tena hi amaggamalaṃ visodheti. Paṭipadāñāṇadassanavisuddhīti vīthipaṭipannaṃ udayabbayānupassanāñāṇaṃ bhaṅgānupassanāñāṇaṃ bhayatupaṭṭhānānupassanāñāṇaṃ ādīnavānupassanāñāṇaṃ nibbidānupassanāñāṇaṃ muñcitukamyatāñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanāñāṇaṃ saṅkhārupekkhāñāṇaṃ anulomañāṇanti imāni nava vipassanāñāṇāni. Tāni hi niccasaññādimalaṃ visodhenti. Ñāṇadassanavisuddhīti catuariyamaggapaññā. Sā hi samucchedato sakasakamaggavajjhakilesamalaṃ visodheti. Paññāti arahattaphalapaññā. Vimuttīti arahattaphalavimutti.
दस कसिणायतनानीति ‘‘पथवीकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाणं, आपोकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… तेजोकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… वायोकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… नीलकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… पीतकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… लोहितकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… ओदातकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… आकासकसिणमेको सञ्जानाति…पे॰… विञ्ञाणकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरियं अद्वयं अप्पमाण’’न्ति (अ॰ नि॰ १०.२५; दी॰ नि॰ ३.३६०) एवं वुत्तानि दस। एतानि हि सकलफरणट्ठेन कसिणानि, तदारम्मणानं धम्मानं खेत्तट्ठेन अधिट्ठानट्ठेन वा आयतनानि। उद्धन्ति उपरिगगनतलाभिमुखं। अधोति हेट्ठाभूमितलाभिमुखं। तिरियन्ति खेत्तमण्डलमिव समन्ता परिच्छिन्नं। एकच्चो हि उद्धमेव कसिणं वड्ढेति एकच्चो अधो, एकच्चो समन्ततो। एकोपि तेन तेन वा कारणेन एवं पसारेति आलोकमिव रूपदस्सनकामो। तेन वुत्तं – ‘‘पथवीकसिणमेको सञ्जानाति उद्धं अधो तिरिय’’न्ति (अ॰ नि॰ १०.२५; दी॰ नि॰ ३.३६०)। अद्वयन्ति इदं पन एकस्स अञ्ञभावानुपगमनत्थं वुत्तं। यथा हि उदकं पविट्ठस्स सब्बदिसासु उदकमेव होति न अञ्ञं, एवमेव पथवीकसिणं पथवीकसिणमेव होति, नत्थि तस्स अञ्ञकसिणसम्भेदोति। एस नयो सब्बत्थ। अप्पमाणन्ति इदं तस्स तस्स फरणअप्पमाणवसेन वुत्तं। तञ्हि मनसा फरन्तो सकलमेव फरति, न ‘‘अयमस्स आदि इदं मज्झ’’न्ति पमाणं गण्हातीति। आकासकसिणन्ति कसिणुग्घाटिमाकासो परिच्छेदाकासकसिणञ्च। विञ्ञाणकसिणन्ति कसिणुग्घाटिमाकासे पवत्तविञ्ञाणं। तत्थ कसिणवसेन कसिणुग्घाटिमाकासे, कसिणुग्घाटिमाकासवसेन तत्थ पवत्तविञ्ञाणे उद्धंअधोतिरियता वेदितब्बा, परिच्छेदाकासकसिणस्सपि वड्ढनीयत्ता तस्स वसेनपीति।
Dasa kasiṇāyatanānīti ‘‘pathavīkasiṇameko sañjānāti uddhaṃ adho tiriyaṃ advayaṃ appamāṇaṃ, āpokasiṇameko sañjānāti…pe… tejokasiṇameko sañjānāti…pe… vāyokasiṇameko sañjānāti…pe… nīlakasiṇameko sañjānāti…pe… pītakasiṇameko sañjānāti…pe… lohitakasiṇameko sañjānāti…pe… odātakasiṇameko sañjānāti…pe… ākāsakasiṇameko sañjānāti…pe… viññāṇakasiṇameko sañjānāti uddhaṃ adho tiriyaṃ advayaṃ appamāṇa’’nti (a. ni. 10.25; dī. ni. 3.360) evaṃ vuttāni dasa. Etāni hi sakalapharaṇaṭṭhena kasiṇāni, tadārammaṇānaṃ dhammānaṃ khettaṭṭhena adhiṭṭhānaṭṭhena vā āyatanāni. Uddhanti uparigaganatalābhimukhaṃ. Adhoti heṭṭhābhūmitalābhimukhaṃ. Tiriyanti khettamaṇḍalamiva samantā paricchinnaṃ. Ekacco hi uddhameva kasiṇaṃ vaḍḍheti ekacco adho, ekacco samantato. Ekopi tena tena vā kāraṇena evaṃ pasāreti ālokamiva rūpadassanakāmo. Tena vuttaṃ – ‘‘pathavīkasiṇameko sañjānāti uddhaṃ adho tiriya’’nti (a. ni. 10.25; dī. ni. 3.360). Advayanti idaṃ pana ekassa aññabhāvānupagamanatthaṃ vuttaṃ. Yathā hi udakaṃ paviṭṭhassa sabbadisāsu udakameva hoti na aññaṃ, evameva pathavīkasiṇaṃ pathavīkasiṇameva hoti, natthi tassa aññakasiṇasambhedoti. Esa nayo sabbattha. Appamāṇanti idaṃ tassa tassa pharaṇaappamāṇavasena vuttaṃ. Tañhi manasā pharanto sakalameva pharati, na ‘‘ayamassa ādi idaṃ majjha’’nti pamāṇaṃ gaṇhātīti. Ākāsakasiṇanti kasiṇugghāṭimākāso paricchedākāsakasiṇañca. Viññāṇakasiṇanti kasiṇugghāṭimākāse pavattaviññāṇaṃ. Tattha kasiṇavasena kasiṇugghāṭimākāse, kasiṇugghāṭimākāsavasena tattha pavattaviññāṇe uddhaṃadhotiriyatā veditabbā, paricchedākāsakasiṇassapi vaḍḍhanīyattā tassa vasenapīti.
२६. इदानि भावनापभेदं दस्सेन्तो द्वे भावनातिआदिमाह। तत्थ लोकियातिआदीसु लोको वुच्चति लुज्जनपलुज्जनट्ठेन वट्टं, तस्मिं परियापन्नभावेन लोके नियुत्ताति लोकिया, लोकियानं धम्मानं भावना लोकिया। किञ्चापि धम्मानं भावनाति वोहारवसेन वुच्चति, तेहि पन विसुं भावना नत्थि। ते एव हि धम्मा भावियमाना भावनाति वुच्चन्ति। उत्तिण्णाति उत्तरा, लोके अपरियापन्नभावेन लोकतो उत्तराति लोकुत्तरा।
26. Idāni bhāvanāpabhedaṃ dassento dve bhāvanātiādimāha. Tattha lokiyātiādīsu loko vuccati lujjanapalujjanaṭṭhena vaṭṭaṃ, tasmiṃ pariyāpannabhāvena loke niyuttāti lokiyā, lokiyānaṃ dhammānaṃ bhāvanā lokiyā. Kiñcāpi dhammānaṃ bhāvanāti vohāravasena vuccati, tehi pana visuṃ bhāvanā natthi. Te eva hi dhammā bhāviyamānā bhāvanāti vuccanti. Uttiṇṇāti uttarā, loke apariyāpannabhāvena lokato uttarāti lokuttarā.
रूपभवसङ्खाते रूपे अवचरन्तीति रूपावचरा। कुसलसद्दो पनेत्थ आरोग्यअनवज्जछेकसुखविपाकेसु दिस्सति। ‘‘कच्चि नु भोतो कुसलं? कच्चि भोतो अनामय’’न्तिआदीसु (जा॰ १.१५.१४६; २.२०.१२९) आरोग्ये। ‘‘कतमो पन, भन्ते, कायसमाचारो कुसलो? यो खो, महाराज, कायसमाचारो अनवज्जो’’ति (म॰ नि॰ २.३६१) च ‘‘पुन चपरं, भन्ते, एतदानुत्तरियं, यथा भगवा धम्मं देसेति कुसलेसु धम्मेसू’’ति (दी॰ नि॰ ३.१४५) च एवमादीसु अनवज्जे। ‘‘तं किं मञ्ञसि, राजकुमार, कुसलो त्वं रथस्स अङ्गपच्चङ्गान’’न्ति? (म॰ नि॰ २.८७) ‘‘कुसला नच्चगीतस्स सिक्खिता चातुरित्थियो’’ति (जा॰ २.२२.९४) च आदीसु छेके। ‘‘कुसलानं धम्मानं समादानहेतु एवमिदं पुञ्ञं पवड्ढती’’ति (दी॰ नि॰ ३.८०) ‘‘कुसलस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता’’ति (ध॰ स॰ ४३१) च आदीसु सुखविपाके। स्वायमिध आरोग्येपि अनवज्जेपि सुखविपाकेपि वट्टति। वचनत्थो पनेत्थ कुच्छिते पापके धम्मे सलयन्ति चलयन्ति कम्पेन्ति विद्धंसेन्तीति कुसला, कुच्छितेन वा आकारेन सयन्ति पवत्तन्तीति कुसा, ते अकुसलसङ्खाते कुसे लुनन्ति छिन्दन्तीति कुसला, कुच्छितानं वा सानतो तनुकरणतो कुसं, ञाणं। तेन कुसेन लातब्बा गहेतब्बा पवत्तेतब्बाति कुसला, यथा वा कुसा उभयभागगतं हत्थप्पदेसं लुनन्ति, एवमिमेपि उप्पन्नानुप्पन्नभावेन उभयभागगतं संकिलेसपक्खं लुनन्ति, तस्मा कुसा विय लुनन्तीति कुसला। तेसं रूपावचरकुसलानं भावना। अरूपभवसङ्खाते अरूपे अवचरन्तीति अरूपावचरा। तेभूमकवट्टे परियापन्ना अन्तोगधाति परियापन्ना, तस्मिं न परियापन्नाति अपरियापन्ना, लोकुत्तरा।
Rūpabhavasaṅkhāte rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Kusalasaddo panettha ārogyaanavajjachekasukhavipākesu dissati. ‘‘Kacci nu bhoto kusalaṃ? Kacci bhoto anāmaya’’ntiādīsu (jā. 1.15.146; 2.20.129) ārogye. ‘‘Katamo pana, bhante, kāyasamācāro kusalo? Yo kho, mahārāja, kāyasamācāro anavajjo’’ti (ma. ni. 2.361) ca ‘‘puna caparaṃ, bhante, etadānuttariyaṃ, yathā bhagavā dhammaṃ deseti kusalesu dhammesū’’ti (dī. ni. 3.145) ca evamādīsu anavajje. ‘‘Taṃ kiṃ maññasi, rājakumāra, kusalo tvaṃ rathassa aṅgapaccaṅgāna’’nti? (Ma. ni. 2.87) ‘‘kusalā naccagītassa sikkhitā cāturitthiyo’’ti (jā. 2.22.94) ca ādīsu cheke. ‘‘Kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu evamidaṃ puññaṃ pavaḍḍhatī’’ti (dī. ni. 3.80) ‘‘kusalassa kammassa katattā upacitattā’’ti (dha. sa. 431) ca ādīsu sukhavipāke. Svāyamidha ārogyepi anavajjepi sukhavipākepi vaṭṭati. Vacanattho panettha kucchite pāpake dhamme salayanti calayanti kampenti viddhaṃsentīti kusalā, kucchitena vā ākārena sayanti pavattantīti kusā, te akusalasaṅkhāte kuse lunanti chindantīti kusalā, kucchitānaṃ vā sānato tanukaraṇato kusaṃ, ñāṇaṃ. Tena kusena lātabbā gahetabbā pavattetabbāti kusalā, yathā vā kusā ubhayabhāgagataṃ hatthappadesaṃ lunanti, evamimepi uppannānuppannabhāvena ubhayabhāgagataṃ saṃkilesapakkhaṃ lunanti, tasmā kusā viya lunantīti kusalā. Tesaṃ rūpāvacarakusalānaṃ bhāvanā. Arūpabhavasaṅkhāte arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Tebhūmakavaṭṭe pariyāpannā antogadhāti pariyāpannā, tasmiṃ na pariyāpannāti apariyāpannā, lokuttarā.
कामावचरकुसलानं धम्मानं भावना कस्मा न वुत्ताति चे? अप्पनाप्पत्ताय एव भावनाय अभिधम्मे भावनाति अधिप्पेतत्ता। वुत्तञ्हि तत्थ –
Kāmāvacarakusalānaṃ dhammānaṃ bhāvanā kasmā na vuttāti ce? Appanāppattāya eva bhāvanāya abhidhamme bhāvanāti adhippetattā. Vuttañhi tattha –
‘‘योगविहितेसु वा कम्मायतनेसु योगविहितेसु वा सिप्पायतनेसु योगविहितेसु वा विज्जाट्ठानेसु कम्मस्सकतं वा सच्चानुलोमिकं वा रूपं अनिच्चन्ति वा, वेदना अनिच्चाति वा, सञ्ञा अनिच्चाति वा, सङ्खारा अनिच्चाति वा, विञ्ञाणं अनिच्चन्ति वा यं एवरूपं अनुलोमिकं खन्तिं दिट्ठिं रुचिं मुदिं पेक्खं धम्मनिज्झानक्खन्तिं परतो असुत्वा पटिलभति, अयं वुच्चति चिन्तामया पञ्ञा। योगविहितेसु वा कम्मायतनेसु…पे॰… धम्मनिज्झानक्खन्तिं परतो सुत्वा पटिलभति, अयं वुच्चति सुतमया पञ्ञा। सब्बापि समापन्नस्स पञ्ञा भावनामया पञ्ञा’’ति (विभ॰ ७६८)।
‘‘Yogavihitesu vā kammāyatanesu yogavihitesu vā sippāyatanesu yogavihitesu vā vijjāṭṭhānesu kammassakataṃ vā saccānulomikaṃ vā rūpaṃ aniccanti vā, vedanā aniccāti vā, saññā aniccāti vā, saṅkhārā aniccāti vā, viññāṇaṃ aniccanti vā yaṃ evarūpaṃ anulomikaṃ khantiṃ diṭṭhiṃ ruciṃ mudiṃ pekkhaṃ dhammanijjhānakkhantiṃ parato asutvā paṭilabhati, ayaṃ vuccati cintāmayā paññā. Yogavihitesu vā kammāyatanesu…pe… dhammanijjhānakkhantiṃ parato sutvā paṭilabhati, ayaṃ vuccati sutamayā paññā. Sabbāpi samāpannassa paññā bhāvanāmayā paññā’’ti (vibha. 768).
सा पन कामावचरभावना आवज्जनभवङ्गपातेहि अन्तरितत्ता भावनाति न वुत्ताति वेदितब्बा। सब्बेसं पन पुञ्ञानं तिविधपुञ्ञकिरियवत्थूनं अन्तोगधत्ता उपचारसमाधिविपस्सनासमाधीनं भावनामयपुञ्ञता सिद्धा। इध पन लोकियभावनाय एव सङ्गहिता। रूपारूपावचरानं तिविधभावे हीनाति लामका। हीनुत्तमानं मज्झे भवा मज्झा, मज्झिमातिपि पाठो। पधानभावं नीताति पणीता, उत्तमाति अत्थो। आयूहनवसेन अयं हीनमज्झिमपणीतता वेदितब्बा। यस्सा हि आयूहनक्खणे छन्दो वा हीनो होति वीरियं वा चित्तं वा वीमंसा वा, सा हीना नाम। यस्सा ते धम्मा मज्झिमा, सा मज्झिमा नाम। यस्सा ते धम्मा पणीता, सा पणीता नाम। मुदुकेहि वा इन्द्रियेहि सम्पयुत्ता हीना नाम, मज्झिमेहि इन्द्रियेहि सम्पयुत्ता मज्झिमा, अधिमत्तेहि इन्द्रियेहि सम्पयुत्ता पणीता नाम। अपरियापन्नाय हीनमज्झिमत्ताभावा पणीतता एव वुत्ता। सा हि उत्तमट्ठेन अतप्पकट्ठेन च पणीता।
Sā pana kāmāvacarabhāvanā āvajjanabhavaṅgapātehi antaritattā bhāvanāti na vuttāti veditabbā. Sabbesaṃ pana puññānaṃ tividhapuññakiriyavatthūnaṃ antogadhattā upacārasamādhivipassanāsamādhīnaṃ bhāvanāmayapuññatā siddhā. Idha pana lokiyabhāvanāya eva saṅgahitā. Rūpārūpāvacarānaṃ tividhabhāve hīnāti lāmakā. Hīnuttamānaṃ majjhe bhavā majjhā, majjhimātipi pāṭho. Padhānabhāvaṃ nītāti paṇītā, uttamāti attho. Āyūhanavasena ayaṃ hīnamajjhimapaṇītatā veditabbā. Yassā hi āyūhanakkhaṇe chando vā hīno hoti vīriyaṃ vā cittaṃ vā vīmaṃsā vā, sā hīnā nāma. Yassā te dhammā majjhimā, sā majjhimā nāma. Yassā te dhammā paṇītā, sā paṇītā nāma. Mudukehi vā indriyehi sampayuttā hīnā nāma, majjhimehi indriyehi sampayuttā majjhimā, adhimattehi indriyehi sampayuttā paṇītā nāma. Apariyāpannāya hīnamajjhimattābhāvā paṇītatā eva vuttā. Sā hi uttamaṭṭhena atappakaṭṭhena ca paṇītā.
२७. पठमभावनाचतुक्के भावेतीति एकस्मिंयेव खणे तथा तथा पटिविज्झन्तो अरियमग्गं भावेति। दुतियभावनाचतुक्के एसनाभावनाति अप्पनापुब्बभागे भावना। सा हि अप्पनं एसन्ति एतायाति एसनाति वुत्ता। पटिलाभभावनाति अप्पनाभावना। सा हि ताय एसनाय पटिलब्भतीति पटिलाभोति वुत्ता। एकरसाभावनाति पटिलाभे वसीभावं पत्तुकामस्स पयोगकाले भावना। सा हि तेन तेन पहानेन तेहि तेहि किलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसाति कत्वा एकरसाति वुत्ता। आसेवनाभावनाति पटिलाभे वसिप्पत्तस्स यथारुचि परिभोगकाले भावना। सा हि भुसं सेवीयतीति आसेवनाति वुत्ता। केचि पन ‘‘आसेवनाभावना वसीकम्मं, एकरसाभावना सब्बत्थिका’’ति वण्णयन्ति। चतुक्कविभागे समाधिं समापज्जन्तानन्ति वत्तमानसमीपे वत्तमानवचनं। तत्थ जाताति तस्मिं पुब्बभागे जाता। एकरसा होन्तीति अप्पनुप्पादने समानकिच्चा होन्ति। समाधिं समापन्नानन्ति अप्पितप्पनानं। तत्थ जाताति तस्सा अप्पनाय जाता। अञ्ञमञ्ञं नातिवत्तन्तीति समप्पवत्तिया अञ्ञमञ्ञं नातिक्कमन्ति। अधिमोक्खट्ठेन सद्धिन्द्रियं भावयतोतिआदीसु एकक्खणेपि एकेकस्स इन्द्रियस्स सकसककिच्चकरणे तंतंनिस्सयवसेन सकसककिच्चकारकानि सेसानिपि इन्द्रियानि विमुत्तिरसेन एकरसा होन्तीति विमुत्तिरसेनेव एकरसट्ठेन भावना। बलबोज्झङ्गमग्गङ्गेसुपि एसेव नयो। एकरसाति च लिङ्गविपल्लासो कतो।
27. Paṭhamabhāvanācatukke bhāvetīti ekasmiṃyeva khaṇe tathā tathā paṭivijjhanto ariyamaggaṃ bhāveti. Dutiyabhāvanācatukke esanābhāvanāti appanāpubbabhāge bhāvanā. Sā hi appanaṃ esanti etāyāti esanāti vuttā. Paṭilābhabhāvanāti appanābhāvanā. Sā hi tāya esanāya paṭilabbhatīti paṭilābhoti vuttā. Ekarasābhāvanāti paṭilābhe vasībhāvaṃ pattukāmassa payogakāle bhāvanā. Sā hi tena tena pahānena tehi tehi kilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasāti katvā ekarasāti vuttā. Āsevanābhāvanāti paṭilābhe vasippattassa yathāruci paribhogakāle bhāvanā. Sā hi bhusaṃ sevīyatīti āsevanāti vuttā. Keci pana ‘‘āsevanābhāvanā vasīkammaṃ, ekarasābhāvanā sabbatthikā’’ti vaṇṇayanti. Catukkavibhāge samādhiṃ samāpajjantānanti vattamānasamīpe vattamānavacanaṃ. Tattha jātāti tasmiṃ pubbabhāge jātā. Ekarasā hontīti appanuppādane samānakiccā honti. Samādhiṃ samāpannānanti appitappanānaṃ. Tattha jātāti tassā appanāya jātā. Aññamaññaṃ nātivattantīti samappavattiyā aññamaññaṃ nātikkamanti. Adhimokkhaṭṭhenasaddhindriyaṃbhāvayatotiādīsu ekakkhaṇepi ekekassa indriyassa sakasakakiccakaraṇe taṃtaṃnissayavasena sakasakakiccakārakāni sesānipi indriyāni vimuttirasena ekarasā hontīti vimuttiraseneva ekarasaṭṭhena bhāvanā. Balabojjhaṅgamaggaṅgesupi eseva nayo. Ekarasāti ca liṅgavipallāso kato.
इध भिक्खूति इमस्मिं सासने भिक्खु। संसारे भयं इक्खतीति भिक्खु। पुब्बण्हसमयन्तिआदीसु अच्चन्तसंयोगत्थे उपयोगवचनं, अत्थतो पन भुम्ममेव , दिवसस्स पुब्बकालेति अत्थो। आसेवतीति वसिप्पत्तं समाधिं भुसं सेवति। मज्झन्हिकसमयन्ति दिवसस्स मज्झकाले। सायन्हसमयन्ति दिवसस्स सायन्हकाले। पुरेभत्तन्ति दिवाभत्ततो पुरेकाले। पच्छाभत्तन्ति दिवाभत्ततो पच्छाकाले। पुरिमेपि यामेति रत्तिया पठमे कोट्ठासे। काळेति काळपक्खे। जुण्हेति सुक्कपक्खे। पुरिमेपि वयोखन्धेति पठमे वयोकोट्ठासे, पठमवयेति अत्थो। तीसु च वयेसु वस्ससतायुकस्स पुरिसस्स एकेकस्मिं वये चतुमासाधिकानि तेत्तिंस वस्सानि होन्ति।
Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Saṃsāre bhayaṃ ikkhatīti bhikkhu. Pubbaṇhasamayantiādīsu accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ, atthato pana bhummameva , divasassa pubbakāleti attho. Āsevatīti vasippattaṃ samādhiṃ bhusaṃ sevati. Majjhanhikasamayanti divasassa majjhakāle. Sāyanhasamayanti divasassa sāyanhakāle. Purebhattanti divābhattato purekāle. Pacchābhattanti divābhattato pacchākāle. Purimepi yāmeti rattiyā paṭhame koṭṭhāse. Kāḷeti kāḷapakkhe. Juṇheti sukkapakkhe. Purimepi vayokhandheti paṭhame vayokoṭṭhāse, paṭhamavayeti attho. Tīsu ca vayesu vassasatāyukassa purisassa ekekasmiṃ vaye catumāsādhikāni tettiṃsa vassāni honti.
२८. ततियभावनाचतुक्के तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेनाति तत्थ नेक्खम्मादीसु भावनाविसेसेसु जातानं समाधिपञ्ञासङ्खातानं युगनद्धधम्मानं अञ्ञमञ्ञं अनतिक्कमनभावेन। इन्द्रियानं एकरसट्ठेनाति तत्थेव सद्धादीनं इन्द्रियानं नानाकिलेसेहि विमुत्तत्ता विमुत्तिरसेन एकरसभावेन। तदुपगवीरियवाहनट्ठेनाति तेसं अनतिवत्तनएकरसभावानं अनुच्छविकस्स वीरियस्स वाहनभावेन। आसेवनट्ठेनाति या तस्स तस्मिं समये पवत्ता आसेवना। तस्सा आसेवनाय आसेवनभावेन।
28. Tatiyabhāvanācatukke tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhenāti tattha nekkhammādīsu bhāvanāvisesesu jātānaṃ samādhipaññāsaṅkhātānaṃ yuganaddhadhammānaṃ aññamaññaṃ anatikkamanabhāvena. Indriyānaṃ ekarasaṭṭhenāti tattheva saddhādīnaṃ indriyānaṃ nānākilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasabhāvena. Tadupagavīriyavāhanaṭṭhenāti tesaṃ anativattanaekarasabhāvānaṃ anucchavikassa vīriyassa vāhanabhāvena. Āsevanaṭṭhenāti yā tassa tasmiṃ samaye pavattā āsevanā. Tassā āsevanāya āsevanabhāvena.
रूपसञ्ञन्ति कुसलविपाककिरियवसेन पञ्चदसविधं रूपावचरज्झानसङ्खातं रूपसञ्ञं। रूपावचरज्झानम्पि हि रूपन्ति वुच्चति ‘‘रूपी रूपानि पस्सती’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१७४; अ॰ नि॰ ८.६६; ध॰ स॰ २४८), तस्स झानस्स आरम्मणम्पि ‘‘बहिद्धा रूपानि पस्सति सुवण्णदुब्बण्णानी’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१७३; अ॰ नि॰ ८.६५-६६; ध॰ स॰ २४७, २४९)। रूपावचरज्झानञ्हि सञ्ञासीसेन रूपे सञ्ञाति कत्वा रूपसञ्ञाति वुच्चति। पटिघसञ्ञन्ति कुसलविपाका पञ्च, अकुसलविपाका पञ्चाति एवं दसविधं पटिघसञ्ञं। द्विपञ्चविञ्ञाणसम्पयुत्ता हि सञ्ञा चक्खादीनं वत्थूनं रूपादीनं आरम्मणानञ्च पटिघातेन उप्पन्नत्ता पटिघसञ्ञाति वुच्चति। रूपसञ्ञा सद्दसञ्ञा गन्धसञ्ञा रससञ्ञा फोट्ठब्बसञ्ञातिपि एतिस्सा एव नामं। नानत्तसञ्ञन्ति अट्ठ कामावचरकुसलसञ्ञा, द्वादस अकुसलसञ्ञा , एकादस कामावचरकुसलविपाकसञ्ञा, द्वे अकुसलविपाकसञ्ञा, एकादस कामावचरकिरियसञ्ञाति एवं चतुचत्तालीसविधं नानत्तसञ्ञं। सा हि नानत्ते नानासभावे रूपसद्दादिभेदे गोचरे पवत्ता सञ्ञाति नानत्तसञ्ञा, चतुचत्तालीसभेदतो नानत्ता नानासभावा अञ्ञमञ्ञं असदिसा सञ्ञाति वा नानत्तसञ्ञाति वुच्चति। सञ्ञाबहुकत्तेपि जातिग्गहणेन एकवचनं कतं।
Rūpasaññanti kusalavipākakiriyavasena pañcadasavidhaṃ rūpāvacarajjhānasaṅkhātaṃ rūpasaññaṃ. Rūpāvacarajjhānampi hi rūpanti vuccati ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīsu (dī. ni. 2.174; a. ni. 8.66; dha. sa. 248), tassa jhānassa ārammaṇampi ‘‘bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī’’tiādīsu (dī. ni. 2.173; a. ni. 8.65-66; dha. sa. 247, 249). Rūpāvacarajjhānañhi saññāsīsena rūpe saññāti katvā rūpasaññāti vuccati. Paṭighasaññanti kusalavipākā pañca, akusalavipākā pañcāti evaṃ dasavidhaṃ paṭighasaññaṃ. Dvipañcaviññāṇasampayuttā hi saññā cakkhādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighātena uppannattā paṭighasaññāti vuccati. Rūpasaññā saddasaññā gandhasaññā rasasaññā phoṭṭhabbasaññātipi etissā eva nāmaṃ. Nānattasaññanti aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā , ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti evaṃ catucattālīsavidhaṃ nānattasaññaṃ. Sā hi nānatte nānāsabhāve rūpasaddādibhede gocare pavattā saññāti nānattasaññā, catucattālīsabhedato nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā saññāti vā nānattasaññāti vuccati. Saññābahukattepi jātiggahaṇena ekavacanaṃ kataṃ.
निच्चसञ्ञन्ति निच्चन्ति सञ्ञं निच्चसञ्ञं। एवं सुखसञ्ञं अत्तसञ्ञं। नन्दिन्ति सप्पीतिकं तण्हं। रागन्ति निप्पीतिकं तण्हं। समुदयन्ति रागस्स समुदयं। अथ वा भङ्गानुपस्सनाय भङ्गस्सेव दस्सनतो सङ्खारानं उदयं। आदानन्ति निब्बत्तनवसेन किलेसानं, अदोसदस्साविताय सङ्खतारम्मणस्स वा आदानं। घनसञ्ञन्ति सन्ततिवसेन घनन्ति सञ्ञं। आयूहनन्ति सङ्खारानं अत्थाय पयोगकरणं। धुवसञ्ञन्ति थिरन्ति सञ्ञं। निमित्तन्ति निच्चनिमित्तं। पणिधिन्ति सुखपत्थनं। अभिनिवेसन्ति अत्थि अत्ताति अभिनिवेसं। सारादानाभिनिवेसन्ति निच्चसारत्तसारगहणाभिनिवेसं। सम्मोहाभिनिवेसन्ति ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिवसेन (सं॰ नि॰ २.२०) ‘‘इस्सरतो लोको सम्भोती’’तिआदिवसेन च सम्मोहाभिनिवेसं। आलयाभिनिवेसन्ति आदीनवादस्सनेन अल्लीयितब्बमिदन्ति अभिनिवेसं। अप्पटिसङ्खन्ति अनुपायगहणं। सञ्ञोगाभिनिवेसन्ति कामयोगादिकं किलेसप्पवत्तिं।
Niccasaññanti niccanti saññaṃ niccasaññaṃ. Evaṃ sukhasaññaṃ attasaññaṃ. Nandinti sappītikaṃ taṇhaṃ. Rāganti nippītikaṃ taṇhaṃ. Samudayanti rāgassa samudayaṃ. Atha vā bhaṅgānupassanāya bhaṅgasseva dassanato saṅkhārānaṃ udayaṃ. Ādānanti nibbattanavasena kilesānaṃ, adosadassāvitāya saṅkhatārammaṇassa vā ādānaṃ. Ghanasaññanti santativasena ghananti saññaṃ. Āyūhananti saṅkhārānaṃ atthāya payogakaraṇaṃ. Dhuvasaññanti thiranti saññaṃ. Nimittanti niccanimittaṃ. Paṇidhinti sukhapatthanaṃ. Abhinivesanti atthi attāti abhinivesaṃ. Sārādānābhinivesanti niccasārattasāragahaṇābhinivesaṃ. Sammohābhinivesanti ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādivasena (saṃ. ni. 2.20) ‘‘issarato loko sambhotī’’tiādivasena ca sammohābhinivesaṃ. Ālayābhinivesanti ādīnavādassanena allīyitabbamidanti abhinivesaṃ. Appaṭisaṅkhanti anupāyagahaṇaṃ. Saññogābhinivesanti kāmayogādikaṃ kilesappavattiṃ.
दिट्ठेकट्ठेति दिट्ठीहि सह एकस्मिं ठिताति दिट्ठेकट्ठा। ते दिट्ठेकट्ठे। किलेसेन्ति उपतापेन्ति, विबाधेन्ति वाति किलेसा। ते किलेसे। दुविधञ्हि एकट्ठं पहानेकट्ठं सहजेकट्ठञ्च। पहानेकट्ठं सक्कायदिट्ठिपमुखाहि तेसट्ठिया दिट्ठीहि सह (पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.१.११८) याव सोतापत्तिमग्गेन पहाना, ताव एकस्मिं पुग्गले ठिताति अत्थो। इदमिधाधिप्पेतं। दससु हि किलेसेसु इध दिट्ठिकिलेसोयेव आगतो। सेसेसु पन अपायगमनीयो लोभो दोसो मोहो मानो विचिकिच्छा थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति नव किलेसा दिट्ठिया सह पहानेकट्ठा हुत्वा सोतापत्तिमग्गेन पहीयन्ति, रागदोसमोहपमुखेसु वा दियड्ढेसु किलेससहस्सेसु सोतापत्तिमग्गेन दिट्ठिया पहीयमानाय दिट्ठिया सह अपायगमनीया सब्बकिलेसा पहानेकट्ठवसेन पहीयन्ति, सहजेकट्ठे दिट्ठिया सह एकस्मिं चित्ते ठिताति अत्थो। सोतापत्तिमग्गेन हि द्वीसु दिट्ठिसम्पयुत्तअसङ्खारिकचित्तेसु पहीयमानेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति, द्वीसु दिट्ठिसम्पयुत्तससङ्खारिकचित्तेसु पहीयमानेसु तेहि सहजातो लोभो मोहो थिनं उद्धच्चं अहिरिकं अनोत्तप्पन्ति इमे किलेसा सहजेकट्ठवसेन पहीयन्ति। ओळारिके किलेसेति ओळारिकभूते कामरागब्यापादे। अनुसहगते किलेसेति सुखुमभूते कामरागब्यापादे। सब्बकिलेसेति मग्गत्तयेन पहीनावसेसे।
Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhīhi saha ekasmiṃ ṭhitāti diṭṭhekaṭṭhā. Te diṭṭhekaṭṭhe. Kilesenti upatāpenti, vibādhenti vāti kilesā. Te kilese. Duvidhañhi ekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhañca. Pahānekaṭṭhaṃ sakkāyadiṭṭhipamukhāhi tesaṭṭhiyā diṭṭhīhi saha (paṭi. ma. aṭṭha. 2.1.118) yāva sotāpattimaggena pahānā, tāva ekasmiṃ puggale ṭhitāti attho. Idamidhādhippetaṃ. Dasasu hi kilesesu idha diṭṭhikilesoyeva āgato. Sesesu pana apāyagamanīyo lobho doso moho māno vicikicchā thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti nava kilesā diṭṭhiyā saha pahānekaṭṭhā hutvā sotāpattimaggena pahīyanti, rāgadosamohapamukhesu vā diyaḍḍhesu kilesasahassesu sotāpattimaggena diṭṭhiyā pahīyamānāya diṭṭhiyā saha apāyagamanīyā sabbakilesā pahānekaṭṭhavasena pahīyanti, sahajekaṭṭhe diṭṭhiyā saha ekasmiṃ citte ṭhitāti attho. Sotāpattimaggena hi dvīsu diṭṭhisampayuttaasaṅkhārikacittesu pahīyamānesu tehi sahajāto lobho moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti, dvīsu diṭṭhisampayuttasasaṅkhārikacittesu pahīyamānesu tehi sahajāto lobho moho thinaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Oḷārike kileseti oḷārikabhūte kāmarāgabyāpāde. Anusahagate kileseti sukhumabhūte kāmarāgabyāpāde. Sabbakileseti maggattayena pahīnāvasese.
वीरियं वाहेतीति योगावचरो वीरियं पवत्तेति। हेट्ठा एसनापटिलाभएकरसआसेवनवचनानि भावनानं विसेसदस्सनत्थं वुत्तानि ‘‘एवंभूता च भावना’’ति। इध ‘‘तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन इन्द्रियानं एकरसट्ठेन तदुपगवीरियवाहनट्ठेन आसेवनट्ठेना’’ति वचनानि भावनाहेतुदस्सनत्थं वुत्तानि ‘‘इमिना च इमिना च हेतुना भावना’’ति। हेट्ठा आसेवनाभावनाति नानाक्खणवसेन वुत्ता, इध आसेवनट्ठेन भावनाति एकक्खणवसेनाति विसेसो। रूपं पस्सन्तो भावेतीतिआदीसु रूपादीनि पस्सितब्बाकारेन पस्सन्तो भावेतब्बं भावनं भावेतीति अत्थो। एकरसा होन्तीति विमुत्तिरसेन, किच्चरसेन वा एकरसा होन्ति। विमुत्तिरसोति सम्पत्तिरसो। किच्चसम्पत्तिअत्थेन रसो नाम पवुच्चतीति हि वुत्तन्ति।
Vīriyaṃ vāhetīti yogāvacaro vīriyaṃ pavatteti. Heṭṭhā esanāpaṭilābhaekarasaāsevanavacanāni bhāvanānaṃ visesadassanatthaṃ vuttāni ‘‘evaṃbhūtā ca bhāvanā’’ti. Idha ‘‘tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena indriyānaṃ ekarasaṭṭhena tadupagavīriyavāhanaṭṭhena āsevanaṭṭhenā’’ti vacanāni bhāvanāhetudassanatthaṃ vuttāni ‘‘iminā ca iminā ca hetunā bhāvanā’’ti. Heṭṭhā āsevanābhāvanāti nānākkhaṇavasena vuttā, idha āsevanaṭṭhena bhāvanāti ekakkhaṇavasenāti viseso. Rūpaṃ passanto bhāvetītiādīsu rūpādīni passitabbākārena passanto bhāvetabbaṃ bhāvanaṃ bhāvetīti attho. Ekarasā hontīti vimuttirasena, kiccarasena vā ekarasā honti. Vimuttirasoti sampattiraso. Kiccasampattiatthena raso nāma pavuccatīti hi vuttanti.
भावेतब्बनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Bhāvetabbaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १. सुतमयञाणनिद्देसो • 1. Sutamayañāṇaniddeso
