| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / चरियापिटक-अट्ठकथा • Cariyāpiṭaka-aṭṭhakathā |
४. भिसचरियावण्णना
4. Bhisacariyāvaṇṇanā
३४.
34.
चतुत्थे यदा होमि, कासीनं पुरवरुत्तमेति ‘‘कासी’’ति बहुवचनवसेन लद्धवोहारस्स रट्ठस्स नगरवरे बाराणसियं यस्मिं काले जातसंवड्ढो हुत्वा वसामीति अत्थो। भगिनी च भातरो सत्त, निब्बत्ता सोत्तिये कुलेति उपकञ्चनादयो छ अहञ्चाति भातरो सत्त सब्बकनिट्ठा कञ्चनदेवी नाम भगिनी चाति सब्बे मयं अट्ठ जना मन्तज्झेननिरतताय सोत्तिये उदितोदिते महति ब्राह्मणकुले तदा निब्बत्ता जाताति अत्थो।
Catutthe yadā homi, kāsīnaṃ puravaruttameti ‘‘kāsī’’ti bahuvacanavasena laddhavohārassa raṭṭhassa nagaravare bārāṇasiyaṃ yasmiṃ kāle jātasaṃvaḍḍho hutvā vasāmīti attho. Bhaginī ca bhātaro satta, nibbattā sottiye kuleti upakañcanādayo cha ahañcāti bhātaro satta sabbakaniṭṭhā kañcanadevī nāma bhaginī cāti sabbe mayaṃ aṭṭha janā mantajjhenaniratatāya sottiye uditodite mahati brāhmaṇakule tadā nibbattā jātāti attho.
३५.
35.
बोधिसत्तो हि तदा बाराणसियं असीतिकोटिविभवस्स ब्राह्मणमहासालस्स पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति। तस्स ‘‘कञ्चनकुमारो’’ति नामं करिंसु। अथस्स पदसा विचरणकाले अपरो पुत्तो विजायि। ‘‘उपकञ्चनकुमारो’’तिस्स नामं करिंसु। ततो पट्ठाय महासत्तं ‘‘महाकञ्चनकुमारो’’ति समुदाचरन्ति। एवं पटिपाटिया सत्त पुत्ता अहेसुं। सब्बकनिट्ठा पन एका धीता। तस्सा ‘‘कञ्चनदेवी’’ति नामं करिंसु। महासत्तो वयप्पत्तो तक्कसिलं गन्त्वा सब्बसिप्पानि उग्गहेत्वा पच्चागञ्छि।
Bodhisatto hi tadā bārāṇasiyaṃ asītikoṭivibhavassa brāhmaṇamahāsālassa putto hutvā nibbatti. Tassa ‘‘kañcanakumāro’’ti nāmaṃ kariṃsu. Athassa padasā vicaraṇakāle aparo putto vijāyi. ‘‘Upakañcanakumāro’’tissa nāmaṃ kariṃsu. Tato paṭṭhāya mahāsattaṃ ‘‘mahākañcanakumāro’’ti samudācaranti. Evaṃ paṭipāṭiyā satta puttā ahesuṃ. Sabbakaniṭṭhā pana ekā dhītā. Tassā ‘‘kañcanadevī’’ti nāmaṃ kariṃsu. Mahāsatto vayappatto takkasilaṃ gantvā sabbasippāni uggahetvā paccāgañchi.
अथ नं मातापितरो घरावासेन बन्धितुकामा ‘‘अत्तनो समानजातिकुलतो ते दारिकं आनेस्सामा’’ति वदिंसु। सो ‘‘अम्म, तात, न मय्हं घरावासेन अत्थो। मय्हञ्हि सब्बो लोकसन्निवासो आदित्तो विय सप्पटिभयो, बन्धनागारं विय पलिबुद्धनं, उक्कारभूमि विय जिगुच्छो हुत्वा उपट्ठाति, न मे चित्तं कामेसु रज्जति, अञ्ञे वो पुत्ता अत्थि, ते घरावासेन निमन्तेथा’’ति वत्वा पुनप्पुनं याचितोपि सहायेहि याचापितोपि न इच्छि, अथ नं सहाया ‘‘सम्म, किं पन त्वं पत्थयन्तो कामे परिभुञ्जितुं न इच्छसी’’ति पुच्छिंसु। सो तेसं अत्तनो नेक्खम्मज्झासयं आरोचेसि। तेन वुत्तं ‘‘एतेसं पुब्बजो आसि’’न्तिआदि।
Atha naṃ mātāpitaro gharāvāsena bandhitukāmā ‘‘attano samānajātikulato te dārikaṃ ānessāmā’’ti vadiṃsu. So ‘‘amma, tāta, na mayhaṃ gharāvāsena attho. Mayhañhi sabbo lokasannivāso āditto viya sappaṭibhayo, bandhanāgāraṃ viya palibuddhanaṃ, ukkārabhūmi viya jiguccho hutvā upaṭṭhāti, na me cittaṃ kāmesu rajjati, aññe vo puttā atthi, te gharāvāsena nimantethā’’ti vatvā punappunaṃ yācitopi sahāyehi yācāpitopi na icchi, atha naṃ sahāyā ‘‘samma, kiṃ pana tvaṃ patthayanto kāme paribhuñjituṃ na icchasī’’ti pucchiṃsu. So tesaṃ attano nekkhammajjhāsayaṃ ārocesi. Tena vuttaṃ ‘‘etesaṃ pubbajo āsi’’ntiādi.
तत्थ एतेसं पुब्बजो आसिन्ति एतेसं उपकञ्चनकादीनं सत्तन्नं जेट्ठभातिको अहं तदा अहोसिं। हिरीसुक्कमुपागतोति सुक्कविपाकत्ता सन्तानस्स विसोधनतो च सुक्कं पापजिगुच्छनलक्खणं हिरिं भुसं आगतो, अतिविय पापं जिगुच्छन्तो आसिन्ति अत्थो। भवं दिस्वान भयतो, नेक्खम्माभिरतो अहन्ति कामभवादीनं वसेन सब्बं भवं पक्खन्दितुं आगच्छन्तं चण्डहत्थिं विय, हिंसितुं आगच्छन्तं उक्खित्तासिकं वधकं विय, सीहं विय, यक्खं विय, रक्खसं विय, घोरविसं विय, आसिविसं विय, आदित्तं अङ्गारं विय, सप्पटिभयं भयानकभावतो पस्सित्वा ततो मुच्चनत्थञ्च पब्बज्जाभिरतो पब्बजित्वा ‘‘कथं नु खो धम्मचरियं सम्मापटिपत्तिं पूरेय्यं, झानसमापत्तियो च निब्बत्तेय्य’’न्ति पब्बज्जाकुसलधम्मपठमज्झानादिअभिरतो तदा अहं आसिन्ति अत्थो।
Tattha etesaṃ pubbajo āsinti etesaṃ upakañcanakādīnaṃ sattannaṃ jeṭṭhabhātiko ahaṃ tadā ahosiṃ. Hirīsukkamupāgatoti sukkavipākattā santānassa visodhanato ca sukkaṃ pāpajigucchanalakkhaṇaṃ hiriṃ bhusaṃ āgato, ativiya pāpaṃ jigucchanto āsinti attho. Bhavaṃ disvāna bhayato, nekkhammābhirato ahanti kāmabhavādīnaṃ vasena sabbaṃ bhavaṃ pakkhandituṃ āgacchantaṃ caṇḍahatthiṃ viya, hiṃsituṃ āgacchantaṃ ukkhittāsikaṃ vadhakaṃ viya, sīhaṃ viya, yakkhaṃ viya, rakkhasaṃ viya, ghoravisaṃ viya, āsivisaṃ viya, ādittaṃ aṅgāraṃ viya, sappaṭibhayaṃ bhayānakabhāvato passitvā tato muccanatthañca pabbajjābhirato pabbajitvā ‘‘kathaṃ nu kho dhammacariyaṃ sammāpaṭipattiṃ pūreyyaṃ, jhānasamāpattiyo ca nibbatteyya’’nti pabbajjākusaladhammapaṭhamajjhānādiabhirato tadā ahaṃ āsinti attho.
३६. पहिताति मातापितूहि पेसिता। एकमानसाति समानज्झासया पुब्बे मया एकच्छन्दा मनापचारिनो मातापितूहि पहितत्ता पन मम पटिक्कूलं अमनापं वदन्ता। कामेहि मं निमन्तेन्तीति महापितूहि वा एकमानसा कामेहि मं निमन्तेन्ति। कुलवंसं धारेहीति घरावासं सण्ठपेन्तो अत्तनो कुलवंसं धारेहि पतिट्ठपेहीति कामेहि मं निमन्तेसुन्ति अत्थो।
36.Pahitāti mātāpitūhi pesitā. Ekamānasāti samānajjhāsayā pubbe mayā ekacchandā manāpacārino mātāpitūhi pahitattā pana mama paṭikkūlaṃ amanāpaṃ vadantā. Kāmehi maṃ nimantentīti mahāpitūhi vā ekamānasā kāmehi maṃ nimantenti. Kulavaṃsaṃ dhārehīti gharāvāsaṃ saṇṭhapento attano kulavaṃsaṃ dhārehi patiṭṭhapehīti kāmehi maṃ nimantesunti attho.
३७. यं तेसं वचनं वुत्तन्ति तेसं मम पियसहायानं यं वचनं वुत्तं। गिहिधम्मे सुखावहन्ति गिहिभावे सति गहट्ठभावे ठितस्स पुरिसस्स ञायानुगतत्ता दिट्ठधम्मिकस्स सम्परायिकस्स च सुखस्स आवहनतो सुखावहं। तं मे अहोसि कठिनन्ति तं तेसं मय्हं सहायानं मातापितूनञ्च वचनं एकन्तेनेव नेक्खम्माभिरतत्ता अमनापभावेन मे कठिनं फरुसं दिवसं सन्तत्तफालसदिसं उभोपि कण्णे झापेन्तं विय अहोसि।
37.Yaṃtesaṃ vacanaṃ vuttanti tesaṃ mama piyasahāyānaṃ yaṃ vacanaṃ vuttaṃ. Gihidhamme sukhāvahanti gihibhāve sati gahaṭṭhabhāve ṭhitassa purisassa ñāyānugatattā diṭṭhadhammikassa samparāyikassa ca sukhassa āvahanato sukhāvahaṃ. Taṃ me ahosi kaṭhinanti taṃ tesaṃ mayhaṃ sahāyānaṃ mātāpitūnañca vacanaṃ ekanteneva nekkhammābhiratattā amanāpabhāvena me kaṭhinaṃ pharusaṃ divasaṃ santattaphālasadisaṃ ubhopi kaṇṇe jhāpentaṃ viya ahosi.
३८. ते मं तदा उक्खिपन्तन्ति ते मय्हं सहाया मातापितूहि अत्तनो च उपनिमन्तनवसेन अनेकवारं उपनीयमाने कामे उद्धमुद्धं खिपन्तं छड्डेन्तं पटिक्खिपन्तं मं पुच्छिंसु। पत्थितं ममाति इतो विसुद्धतरं किं नु खो इमिना पत्थितन्ति मया अभिपत्थितं मम तं पत्थनं पुच्छिंसु – ‘‘किं त्वं पत्थयसे, सम्म, यदि कामे न भुञ्जसी’’ति।
38.Te maṃ tadā ukkhipantanti te mayhaṃ sahāyā mātāpitūhi attano ca upanimantanavasena anekavāraṃ upanīyamāne kāme uddhamuddhaṃ khipantaṃ chaḍḍentaṃ paṭikkhipantaṃ maṃ pucchiṃsu. Patthitaṃ mamāti ito visuddhataraṃ kiṃ nu kho iminā patthitanti mayā abhipatthitaṃ mama taṃ patthanaṃ pucchiṃsu – ‘‘kiṃ tvaṃ patthayase, samma, yadi kāme na bhuñjasī’’ti.
३९. अत्थकामोति अत्तनो अत्थकामो, पापभीरूति अत्थो। ‘‘अत्तकामो’’तिपि पाळि। हितेसिनन्ति मय्हं हितेसीनं पियसहायानं। केचि ‘‘अत्थकामहितेसिन’’न्ति पठन्ति, तं न सुन्दरं।
39.Atthakāmoti attano atthakāmo, pāpabhīrūti attho. ‘‘Attakāmo’’tipi pāḷi. Hitesinanti mayhaṃ hitesīnaṃ piyasahāyānaṃ. Keci ‘‘atthakāmahitesina’’nti paṭhanti, taṃ na sundaraṃ.
४०. पितु मातु च सावयुन्ति ते मय्हं सहाया अनिवत्तनीयं मम पब्बज्जाछन्दं विदित्वा पब्बजितुकामतादीपकं मय्हं वचनं पितु मातु च सावेसुं। ‘‘यग्घे, अम्मताता, जानाथ, एकन्तेनेव महाकञ्चनकुमारो पब्बजिस्सति, न सो सक्का केनचि उपायेन कामेसु उपनेतु’’न्ति अवोचुं। मातापिता एवमाहूति तदा मय्हं मातापितरो मम सहायेहि वुत्तं मम वचनं सुत्वा एवमाहंसु – ‘‘सब्बेव पब्बजाम, भो’’ति, यदि महाकञ्चनकुमारस्स नेक्खम्मं अभिरुचितं, यं तस्स अभिरुचितं, तदम्हाकम्पि अभिरुचितमेव, तस्मा सब्बेव पब्बजाम, भोति। ‘‘भो’’ति तेसं ब्राह्मणानं आलपनं। ‘‘पब्बजाम खो’’तिपि पाठो, पब्बजाम एवाति अत्थो। महासत्तस्स हि पब्बज्जाछन्दं विदित्वा उपकञ्चनादयो छ भातरो भगिनी च कञ्चनदेवी पब्बजितुकामाव अहेसुं, तेन तेपि मातापितूहि घरावासेन निमन्तियमाना न इच्छिंसुयेव। तस्मा एवमाहंसु ‘‘सब्बेव पब्बजाम, भो’’ति।
40.Pitu mātu ca sāvayunti te mayhaṃ sahāyā anivattanīyaṃ mama pabbajjāchandaṃ viditvā pabbajitukāmatādīpakaṃ mayhaṃ vacanaṃ pitu mātu ca sāvesuṃ. ‘‘Yagghe, ammatātā, jānātha, ekanteneva mahākañcanakumāro pabbajissati, na so sakkā kenaci upāyena kāmesu upanetu’’nti avocuṃ. Mātāpitā evamāhūti tadā mayhaṃ mātāpitaro mama sahāyehi vuttaṃ mama vacanaṃ sutvā evamāhaṃsu – ‘‘sabbeva pabbajāma, bho’’ti, yadi mahākañcanakumārassa nekkhammaṃ abhirucitaṃ, yaṃ tassa abhirucitaṃ, tadamhākampi abhirucitameva, tasmā sabbeva pabbajāma, bhoti. ‘‘Bho’’ti tesaṃ brāhmaṇānaṃ ālapanaṃ. ‘‘Pabbajāma kho’’tipi pāṭho, pabbajāma evāti attho. Mahāsattassa hi pabbajjāchandaṃ viditvā upakañcanādayo cha bhātaro bhaginī ca kañcanadevī pabbajitukāmāva ahesuṃ, tena tepi mātāpitūhi gharāvāsena nimantiyamānā na icchiṃsuyeva. Tasmā evamāhaṃsu ‘‘sabbeva pabbajāma, bho’’ti.
एवञ्च पन वत्वा महासत्तं मातापितरो पक्कोसित्वा अत्तनोपि अधिप्पायं तस्स आचिक्खित्वा ‘‘तात, यदि पब्बजितुकामोसि, असीतिकोटिधनं तव सन्तकं यथासुखं विस्सज्जेही’’ति आहंसु। अथ नं महापुरिसो कपणद्धिकादीनं विस्सज्जेत्वा महाभिनिक्खमनं निक्खमित्वा हिमवन्तं पाविसि। तेन सद्धिं मातापितरो छ भातरो च भगिनी च एको दासो एका दासी एको च सहायो घरावासं पहाय अगमंसु। तेन वुत्तं –
Evañca pana vatvā mahāsattaṃ mātāpitaro pakkositvā attanopi adhippāyaṃ tassa ācikkhitvā ‘‘tāta, yadi pabbajitukāmosi, asītikoṭidhanaṃ tava santakaṃ yathāsukhaṃ vissajjehī’’ti āhaṃsu. Atha naṃ mahāpuriso kapaṇaddhikādīnaṃ vissajjetvā mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā himavantaṃ pāvisi. Tena saddhiṃ mātāpitaro cha bhātaro ca bhaginī ca eko dāso ekā dāsī eko ca sahāyo gharāvāsaṃ pahāya agamaṃsu. Tena vuttaṃ –
४१.
41.
‘‘उभो माता पिता मय्हं, भगिनी च सत्त भातरो।
‘‘Ubho mātā pitā mayhaṃ, bhaginī ca satta bhātaro;
अमितधनं छड्डयित्वा, पविसिम्हा महावन’’न्ति॥
Amitadhanaṃ chaḍḍayitvā, pavisimhā mahāvana’’nti.
जातकट्ठकथायं (जा॰ अट्ठ॰ ४.१४.७७ भिसजातकवण्णना) पन ‘‘मातापितूसु कालंकतेसु तेसं कत्तब्बकिच्चं कत्वा महासत्तो महाभिनिक्खमनं निक्खमी’’ति वुत्तं।
Jātakaṭṭhakathāyaṃ (jā. aṭṭha. 4.14.77 bhisajātakavaṇṇanā) pana ‘‘mātāpitūsu kālaṃkatesu tesaṃ kattabbakiccaṃ katvā mahāsatto mahābhinikkhamanaṃ nikkhamī’’ti vuttaṃ.
एवं हिमवन्तं पविसित्वा च ते बोधिसत्तप्पमुखा एकं पदुमसरं निस्साय रमणीये भूमिभागे अस्समं कत्वा पब्बजित्वा वनमूलफलाहारा यापयिंसु। तेसु उपकञ्चनादयो अट्ठ जना वारेन फलाफलं आहरित्वा एकस्मिं पासाणफलके अत्तनो इतरेसञ्च कोट्ठासे कत्वा घण्टिसञ्ञं दत्वा अत्तनो कोट्ठासं आदाय वसनट्ठानं पविसन्ति। सेसापि घण्टिसञ्ञाय पण्णसालतो निक्खमित्वा अत्तनो अत्तनो पापुणनकोट्ठासं आदाय वसनट्ठानं गन्त्वा परिभुञ्जित्वा समणधम्मं करोन्ति।
Evaṃ himavantaṃ pavisitvā ca te bodhisattappamukhā ekaṃ padumasaraṃ nissāya ramaṇīye bhūmibhāge assamaṃ katvā pabbajitvā vanamūlaphalāhārā yāpayiṃsu. Tesu upakañcanādayo aṭṭha janā vārena phalāphalaṃ āharitvā ekasmiṃ pāsāṇaphalake attano itaresañca koṭṭhāse katvā ghaṇṭisaññaṃ datvā attano koṭṭhāsaṃ ādāya vasanaṭṭhānaṃ pavisanti. Sesāpi ghaṇṭisaññāya paṇṇasālato nikkhamitvā attano attano pāpuṇanakoṭṭhāsaṃ ādāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā paribhuñjitvā samaṇadhammaṃ karonti.
अपरभागे भिसानि आहरित्वा तथेव खादन्ति। तत्थ ते घोरतपा परमधितिन्द्रिया कसिणपरिकम्मं करोन्ता विहरिंसु। अथ नेसं सीलतेजेन सक्कस्स भवनं कम्पि। सक्को तं कारणं ञत्वा ‘‘इमे इसयो वीमंसिस्सामी’’ति अत्तनो आनुभावेन महासत्तस्स कोट्ठासे तयो दिवसे अन्तरधापेसि। महासत्तो पठमदिवसे कोट्ठासं अदिस्वा ‘‘मम कोट्ठासो पमुट्ठो भविस्सती’’ति चिन्तेसि। दुतियदिवसे ‘‘मम दोसेन भवितब्बं, पणामनवसेन मम कोट्ठासं न ठपितं मञ्ञे’’ति चिन्तेसि। ततियदिवसे ‘‘तं कारणं सुत्वा खमापेस्सामी’’ति सायन्हसमये घण्टिसञ्ञं दत्वा ताय सञ्ञाय सब्बेसु सन्निपतितेसु तमत्थं आरोचेत्वा तीसुपि दिवसेसु तेहि जेट्ठकोट्ठासस्स ठपितभावं सुत्वा ‘‘तुम्हेहि मय्हं कोट्ठासो ठपितो, मया पन न लद्धो, किं नु खो कारण’’न्ति आह। तं सुत्वा सब्बेव संवेगप्पत्ता अहेसुं।
Aparabhāge bhisāni āharitvā tatheva khādanti. Tattha te ghoratapā paramadhitindriyā kasiṇaparikammaṃ karontā vihariṃsu. Atha nesaṃ sīlatejena sakkassa bhavanaṃ kampi. Sakko taṃ kāraṇaṃ ñatvā ‘‘ime isayo vīmaṃsissāmī’’ti attano ānubhāvena mahāsattassa koṭṭhāse tayo divase antaradhāpesi. Mahāsatto paṭhamadivase koṭṭhāsaṃ adisvā ‘‘mama koṭṭhāso pamuṭṭho bhavissatī’’ti cintesi. Dutiyadivase ‘‘mama dosena bhavitabbaṃ, paṇāmanavasena mama koṭṭhāsaṃ na ṭhapitaṃ maññe’’ti cintesi. Tatiyadivase ‘‘taṃ kāraṇaṃ sutvā khamāpessāmī’’ti sāyanhasamaye ghaṇṭisaññaṃ datvā tāya saññāya sabbesu sannipatitesu tamatthaṃ ārocetvā tīsupi divasesu tehi jeṭṭhakoṭṭhāsassa ṭhapitabhāvaṃ sutvā ‘‘tumhehi mayhaṃ koṭṭhāso ṭhapito, mayā pana na laddho, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti āha. Taṃ sutvā sabbeva saṃvegappattā ahesuṃ.
तस्मिं अस्समे रुक्खदेवतापि अत्तनो भवनतो ओतरित्वा तेसं सन्तिके निसीदि। मनुस्सानं हत्थतो पलायित्वा अरञ्ञं पविट्ठो एको वारणो अहितुण्डिकहत्थतो पलायित्वा मुत्तो सप्पकीळापनको एको वानरो च तेहि इसीहि कतपरिचया तदा तेसं सन्तिकं गन्त्वा एकमन्तं अट्ठंसु। सक्कोपि ‘‘इसिगणं परिग्गण्हिस्सामी’’ति अदिस्समानकायो तत्थेव अट्ठासि। तस्मिञ्च खणे बोधिसत्तस्स कनिट्ठो उपकञ्चनतापसो उट्ठाय बोधिसत्तं वन्दित्वा सेसानं अपचितिं दस्सेत्वा ‘‘अहं सञ्ञं पट्ठपेत्वा अत्तानञ्ञेव सोधेतुं लभामी’’ति पुच्छित्वा ‘‘आम, लभसी’’ति वुत्ते इसिगणमज्झे ठत्वा सपथं करोन्तो –
Tasmiṃ assame rukkhadevatāpi attano bhavanato otaritvā tesaṃ santike nisīdi. Manussānaṃ hatthato palāyitvā araññaṃ paviṭṭho eko vāraṇo ahituṇḍikahatthato palāyitvā mutto sappakīḷāpanako eko vānaro ca tehi isīhi kataparicayā tadā tesaṃ santikaṃ gantvā ekamantaṃ aṭṭhaṃsu. Sakkopi ‘‘isigaṇaṃ pariggaṇhissāmī’’ti adissamānakāyo tattheva aṭṭhāsi. Tasmiñca khaṇe bodhisattassa kaniṭṭho upakañcanatāpaso uṭṭhāya bodhisattaṃ vanditvā sesānaṃ apacitiṃ dassetvā ‘‘ahaṃ saññaṃ paṭṭhapetvā attānaññeva sodhetuṃ labhāmī’’ti pucchitvā ‘‘āma, labhasī’’ti vutte isigaṇamajjhe ṭhatvā sapathaṃ karonto –
‘‘अस्सं गवं रजतं जातरूपं, भरियञ्च सो इध लभतं मनापं।
‘‘Assaṃ gavaṃ rajataṃ jātarūpaṃ, bhariyañca so idha labhataṃ manāpaṃ;
पुत्तेहि दारेहि समङ्गि होतु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासी’’ति॥ (जा॰ १.१४.७८) –
Puttehi dārehi samaṅgi hotu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsī’’ti. (jā. 1.14.78) –
इमं गाथं अभासि। इमञ्हि सो ‘‘यत्तकानि पियवत्थूनि होन्ति, तेहि विप्पयोगे तत्तकानि दुक्खानि उप्पज्जन्ती’’ति वत्थुकामे गरहन्तो आह।
Imaṃ gāthaṃ abhāsi. Imañhi so ‘‘yattakāni piyavatthūni honti, tehi vippayoge tattakāni dukkhāni uppajjantī’’ti vatthukāme garahanto āha.
तं सुत्वा इसिगणो ‘‘मारिस, मा कथय, अतिभारियो ते सपथो’’ति कण्णे पिदहि। बोधिसत्तोपि ‘‘अतिभारियो ते सपथो, न, त्वं तात, गण्हसि, तव पत्तासने निसीदा’’ति आह। सेसापि सपथं करोन्ता यथाक्कमं –
Taṃ sutvā isigaṇo ‘‘mārisa, mā kathaya, atibhāriyo te sapatho’’ti kaṇṇe pidahi. Bodhisattopi ‘‘atibhāriyo te sapatho, na, tvaṃ tāta, gaṇhasi, tava pattāsane nisīdā’’ti āha. Sesāpi sapathaṃ karontā yathākkamaṃ –
‘‘मालञ्च सो कासिकचन्दनञ्च, धारेतु पुत्तस्स बहू भवन्तु।
‘‘Mālañca so kāsikacandanañca, dhāretu puttassa bahū bhavantu;
कामेसु तिब्बं कुरुतं अपेक्खं, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Kāmesu tibbaṃ kurutaṃ apekkhaṃ, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘पहूतधञ्ञो कसिमा यसस्सी, पुत्ते गिही धनिमा सब्बकामे।
‘‘Pahūtadhañño kasimā yasassī, putte gihī dhanimā sabbakāme;
वयं अपस्सं घरमावसातु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Vayaṃ apassaṃ gharamāvasātu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘सो खत्तियो होतु पसय्हकारी, राजाभिराजा बलवा यसस्सी।
‘‘So khattiyo hotu pasayhakārī, rājābhirājā balavā yasassī;
सचातुरन्तं महिमावसातु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Sacāturantaṃ mahimāvasātu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘सो ब्राह्मणो होतु अवीतरागो, मुहुत्तनक्खत्तपथेसु युत्तो।
‘‘So brāhmaṇo hotu avītarāgo, muhuttanakkhattapathesu yutto;
पूजेतु नं रट्ठपती यसस्सी, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Pūjetu naṃ raṭṭhapatī yasassī, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘अज्झायकं सब्बसमन्तवेदं, तपस्सिनं मञ्ञतु सब्बलोको।
‘‘Ajjhāyakaṃ sabbasamantavedaṃ, tapassinaṃ maññatu sabbaloko;
पूजेन्तु नं जानपदा समेच्च, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Pūjentu naṃ jānapadā samecca, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘चतुस्सदं गामवरं समिद्धं, दिन्नञ्हि सो भुञ्जतु वासवेन।
‘‘Catussadaṃ gāmavaraṃ samiddhaṃ, dinnañhi so bhuñjatu vāsavena;
अवीतरागो मरणं उपेतु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Avītarāgo maraṇaṃ upetu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘सो गामणी होतु सहायमज्झे, नच्चेहि गीतेहि पमोदमानो।
‘‘So gāmaṇī hotu sahāyamajjhe, naccehi gītehi pamodamāno;
सो राजतो ब्यसनमालत्थ किञ्चि, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
So rājato byasanamālattha kiñci, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘तं एकराजा पथविं विजेत्वा, इत्थीसहस्सस्स ठपेतु अग्गे।
‘‘Taṃ ekarājā pathaviṃ vijetvā, itthīsahassassa ṭhapetu agge;
सीमन्तिनीनं पवरा भवातु, भिसानि ते ब्राह्मण या अहासि॥
Sīmantinīnaṃ pavarā bhavātu, bhisāni te brāhmaṇa yā ahāsi.
‘‘इसीनञ्हि सा सब्बसमागतानं, भुञ्जेय्य सादुं अविकम्पमाना।
‘‘Isīnañhi sā sabbasamāgatānaṃ, bhuñjeyya sāduṃ avikampamānā;
चरातु लाभेन विकत्थमाना, भिसानि ते ब्राहण या अहासि॥
Carātu lābhena vikatthamānā, bhisāni te brāhaṇa yā ahāsi.
‘‘आवासिको होतु महाविहारे, नवकम्मिको होतु गजङ्गलायं।
‘‘Āvāsiko hotu mahāvihāre, navakammiko hotu gajaṅgalāyaṃ;
आलोकसन्धिं दिवसं करोतु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Ālokasandhiṃ divasaṃ karotu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘सो बज्झतं पाससतेहि छम्हि, रम्मा वना नीयतु राजधानिं।
‘‘So bajjhataṃ pāsasatehi chamhi, rammā vanā nīyatu rājadhāniṃ;
तुत्तेहि सो हञ्ञतु पाचनेहि, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासि॥
Tuttehi so haññatu pācanehi, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsi.
‘‘अलक्कमाली तिपुकण्णपिट्ठो, लट्ठीहतो सप्पमुखं उपेतु।
‘‘Alakkamālī tipukaṇṇapiṭṭho, laṭṭhīhato sappamukhaṃ upetu;
सकच्छबन्धो विसिखं चरातु, भिसानि ते ब्राह्मण यो अहासी’’ति॥ (जा॰ १.१४.७९-९०) –
Sakacchabandho visikhaṃ carātu, bhisāni te brāhmaṇa yo ahāsī’’ti. (jā. 1.14.79-90) –
इमा गाथायो अवोचुं।
Imā gāthāyo avocuṃ.
तत्थ तिब्बन्ति वत्थुकामकिलेसकामेसु बहलं अपेक्खं करोतु। कसिमाति सम्पन्नकसिकम्मो। पुत्ते गिही धनिमा सब्बकामेति पुत्ते लभतु, गिही होतु, सत्तविधेन धनेन धनिमा होतु, रूपादिभेदे सब्बकामे लभतु। वयं अपस्सन्ति महल्लककालेपि अपब्बजित्वा अत्तनो वयं अपस्सन्तो पञ्चकामगुणसमिद्धं घरमेव आवसतु। राजाभिराजाति राजूनं अन्तरे अतिराजा। अवीतरागोति पुरोहितट्ठानतण्हाय सतण्हो। तपस्सिनन्ति तपसीलं, सीलसम्पन्नोति नं मञ्ञतु। चतुस्सदन्ति आकिण्णमनुस्सताय मनुस्सेहि पहूतधञ्ञताय धञ्ञेन सुलभदारुताय दारूहि सम्पन्नोदकताय उदकेनाति चतूहि उस्सन्नं। वासवेनाति वासवेन दिन्नं विय अचलं, वासवतो लद्धवरानुभावेनेव राजानं आराधेत्वा तेन दिन्नन्तिपि अत्थो। अवीतरागोति अविगतरागो कद्दमे सूकरो विय कामपङ्के निमुग्गोव होतु।
Tattha tibbanti vatthukāmakilesakāmesu bahalaṃ apekkhaṃ karotu. Kasimāti sampannakasikammo. Putte gihī dhanimā sabbakāmeti putte labhatu, gihī hotu, sattavidhena dhanena dhanimā hotu, rūpādibhede sabbakāme labhatu. Vayaṃ apassanti mahallakakālepi apabbajitvā attano vayaṃ apassanto pañcakāmaguṇasamiddhaṃ gharameva āvasatu. Rājābhirājāti rājūnaṃ antare atirājā. Avītarāgoti purohitaṭṭhānataṇhāya sataṇho. Tapassinanti tapasīlaṃ, sīlasampannoti naṃ maññatu. Catussadanti ākiṇṇamanussatāya manussehi pahūtadhaññatāya dhaññena sulabhadārutāya dārūhi sampannodakatāya udakenāti catūhi ussannaṃ. Vāsavenāti vāsavena dinnaṃ viya acalaṃ, vāsavato laddhavarānubhāveneva rājānaṃ ārādhetvā tena dinnantipi attho. Avītarāgoti avigatarāgo kaddame sūkaro viya kāmapaṅke nimuggova hotu.
गामणीति गामजेट्ठको। तन्ति तं इत्थिं। एकराजाति अग्गराजा। इत्थीसहस्सस्साति वचनमट्ठताय वुत्तं। सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं अग्गट्ठाने ठपेतूति अत्थो। सीमन्तिनीनन्ति सीमन्तधरानं, इत्थीनन्ति अत्थो। सब्बसमागतानन्ति सब्बेसं सन्निपतितानं मज्झे निसीदित्वा। अविकम्पमानाति अनोसक्कमाना सादुरसं भुञ्जतूति अत्थो। चरातु लाभेन विकत्थमानाति लाभहेतु सिङ्गारवेसं गहेत्वा लाभं उप्पादेतुं चरतु। आवासिकोति आवासजग्गनको। गजङ्गलायन्ति एवंनामके नगरे। तत्थ किर दब्बसम्भारा सुलभा। आलोकसन्धिं दिवसन्ति एकदिवसेन एकमेव वातपानं करोतु। सो किर देवपुत्तो कस्सपबुद्धकाले गजङ्गलनगरं निस्साय योजनिके महाविहारे आवासिको सङ्घत्थेरो हुत्वा जिण्णे विहारे नवकम्मानि करोन्तोव महादुक्खं अनुभवि, तं सन्धायाह।
Gāmaṇīti gāmajeṭṭhako. Tanti taṃ itthiṃ. Ekarājāti aggarājā. Itthīsahassassāti vacanamaṭṭhatāya vuttaṃ. Soḷasannaṃ itthisahassānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapetūti attho. Sīmantinīnanti sīmantadharānaṃ, itthīnanti attho. Sabbasamāgatānanti sabbesaṃ sannipatitānaṃ majjhe nisīditvā. Avikampamānāti anosakkamānā sādurasaṃ bhuñjatūti attho. Carātu lābhena vikatthamānāti lābhahetu siṅgāravesaṃ gahetvā lābhaṃ uppādetuṃ caratu. Āvāsikoti āvāsajagganako. Gajaṅgalāyanti evaṃnāmake nagare. Tattha kira dabbasambhārā sulabhā. Ālokasandhiṃ divasanti ekadivasena ekameva vātapānaṃ karotu. So kira devaputto kassapabuddhakāle gajaṅgalanagaraṃ nissāya yojanike mahāvihāre āvāsiko saṅghatthero hutvā jiṇṇe vihāre navakammāni karontova mahādukkhaṃ anubhavi, taṃ sandhāyāha.
पाससतेहीति बहूहि पासेहि। छम्हीति चतूसु पादेसु गीवाय कटिभागे चाति छसु ठानेसु। तुत्तेहीति द्विकण्टकाहि दीघलट्ठीहि। पाचनेहीति रस्सपाचनेहि, अङ्कुसकेहि वा। अलक्कमालीति अहितुण्डिकेन कण्ठे परिक्खिपित्वा ठपिताय अलक्कमालाय समन्नागतो। तिपुकण्णपिट्ठोति तिपुपिळन्धनेन पिळन्धितपिट्ठिकण्णो कण्णपिट्ठो। लट्ठिहतोति सप्पकीळापनं सिक्खापयमानो लट्ठिया हतो हुत्वा। सब्बं ते कामभोगं घरावासं अत्तना अत्तना अनुभूतदुक्खञ्च जिगुच्छन्ता तथा तथा सपथं करोन्ता एवमाहंसु।
Pāsasatehīti bahūhi pāsehi. Chamhīti catūsu pādesu gīvāya kaṭibhāge cāti chasu ṭhānesu. Tuttehīti dvikaṇṭakāhi dīghalaṭṭhīhi. Pācanehīti rassapācanehi, aṅkusakehi vā. Alakkamālīti ahituṇḍikena kaṇṭhe parikkhipitvā ṭhapitāya alakkamālāya samannāgato. Tipukaṇṇapiṭṭhoti tipupiḷandhanena piḷandhitapiṭṭhikaṇṇo kaṇṇapiṭṭho. Laṭṭhihatoti sappakīḷāpanaṃ sikkhāpayamāno laṭṭhiyā hato hutvā. Sabbaṃ te kāmabhogaṃ gharāvāsaṃ attanā attanā anubhūtadukkhañca jigucchantā tathā tathā sapathaṃ karontā evamāhaṃsu.
अथ बोधिसत्तो ‘‘सब्बेहि इमेहि सपथो कतो, मयापि कातुं वट्टती’’ति सपथं करोन्तो –
Atha bodhisatto ‘‘sabbehi imehi sapatho kato, mayāpi kātuṃ vaṭṭatī’’ti sapathaṃ karonto –
‘‘यो वे अनट्ठंव नट्ठन्ति चाह, कामेव सो लभतं भुञ्जतञ्च।
‘‘Yo ve anaṭṭhaṃva naṭṭhanti cāha, kāmeva so labhataṃ bhuñjatañca;
अगारमज्झे मरणं उपेतु, यो वा भोन्तो सङ्कति कञ्चि देवा’’ति॥ (जा॰ १.१४.९१) –
Agāramajjhe maraṇaṃ upetu, yo vā bhonto saṅkati kañci devā’’ti. (jā. 1.14.91) –
इमं गाथमाह।
Imaṃ gāthamāha.
तत्थ भोन्तोति भवन्तो। सङ्कतीति आसङ्कति। कञ्चीति अञ्ञतरं।
Tattha bhontoti bhavanto. Saṅkatīti āsaṅkati. Kañcīti aññataraṃ.
अथ सक्को ‘‘सब्बेपिमे कामेसु निरपेक्खा’’ति जानित्वा संविग्गमानसो न इमेसु केनचिपि भिसानि नीतानि, नापि तया अनट्ठं नट्ठन्ति वुत्तं, अपिच अहं तुम्हे वीमंसितुकामो अन्तरधापेसिन्ति दस्सेन्तो –
Atha sakko ‘‘sabbepime kāmesu nirapekkhā’’ti jānitvā saṃviggamānaso na imesu kenacipi bhisāni nītāni, nāpi tayā anaṭṭhaṃ naṭṭhanti vuttaṃ, apica ahaṃ tumhe vīmaṃsitukāmo antaradhāpesinti dassento –
‘‘वीमंसमानो इसिनो भिसानि, तीरे गहेत्वान थले निधेसिं।
‘‘Vīmaṃsamāno isino bhisāni, tīre gahetvāna thale nidhesiṃ;
सुद्धा अपापा इसयो वसन्ति, एतानि ते ब्रह्मचारी भिसानी’’ति॥ (जा॰ १.१४.९५) –
Suddhā apāpā isayo vasanti, etāni te brahmacārī bhisānī’’ti. (jā. 1.14.95) –
ओसानगाथमाह।
Osānagāthamāha.
तं सुत्वा बोधिसत्तो –
Taṃ sutvā bodhisatto –
‘‘न ते नटा नो पन कीळनेय्या, न बन्धवा नो पन ते सहाया।
‘‘Na te naṭā no pana kīḷaneyyā, na bandhavā no pana te sahāyā;
किस्मिं वुपत्थम्भ सहस्सनेत्त, इसीहि त्वं कीळसि देवराजा’’ति॥ (जा॰ १.१४.९६) –
Kismiṃ vupatthambha sahassanetta, isīhi tvaṃ kīḷasi devarājā’’ti. (jā. 1.14.96) –
सक्कं तज्जेसि।
Sakkaṃ tajjesi.
अथ नं सक्को –
Atha naṃ sakko –
‘‘आचरियो मेसि पिता च मय्हं, एसा पतिट्ठा खलितस्स ब्रह्मे।
‘‘Ācariyo mesi pitā ca mayhaṃ, esā patiṭṭhā khalitassa brahme;
एकापराधं खम भूरिपञ्ञ, न पण्डिता कोधबला भवन्ती’’ति॥ (जा॰ १.१४.९७) –
Ekāparādhaṃ khama bhūripañña, na paṇḍitā kodhabalā bhavantī’’ti. (jā. 1.14.97) –
खमापेसि।
Khamāpesi.
महासत्तो सक्कस्स देवरञ्ञो खमित्वा सयं इसिगणं खमापेन्तो –
Mahāsatto sakkassa devarañño khamitvā sayaṃ isigaṇaṃ khamāpento –
‘‘सुवासितं इसिनं एकरत्तं, यं वासवं भूतपतिद्दसाम।
‘‘Suvāsitaṃ isinaṃ ekarattaṃ, yaṃ vāsavaṃ bhūtapatiddasāma;
सब्बेव भोन्तो सुमना भवन्तु, यं ब्राह्मणो पच्चुपादी भिसानी’’ति॥ (जा॰ १.१४.९८) –
Sabbeva bhonto sumanā bhavantu, yaṃ brāhmaṇo paccupādī bhisānī’’ti. (jā. 1.14.98) –
आह।
Āha.
तत्थ न ते नटाति, देवराज, मयं तव नटा वा कीळितब्बयुत्तका वा न होम। नापि तव ञातका, सहाया हस्सं कातब्बा। अथ त्वं किस्मिं वुपत्थम्भाति किं उपत्थम्भकं कत्वा, किं निस्साय इसीहि सद्धिं कीळसीति अत्थो। एसा पतिट्ठाति एसा तव पादच्छाया अज्ज मम खलितस्स अपराधस्स पतिट्ठा होतु। सुवासितन्ति आयस्मन्तानं इसीनं एकरत्तिम्पि इमस्मिं अरञ्ञे वसितं सुवसितमेव। किंकारणा? यं वासवं भूतपतिं अद्दसाम। सचे हि मयं नगरे अवसिम्हा, न इमं अद्दसाम। भोन्तोति भवन्तो। सब्बेपि सुमना भवन्तु तुस्सन्तु, सक्कस्स देवरञ्ञो खमन्तु, किंकारणा? यं ब्राह्मणो पच्चुपादी भिसानि यस्मा तुम्हाकं आचरियो भिसानि अलभीति। सक्को इसिगणं वन्दित्वा देवलोकं गतो। इसिगणोपि झानाभिञ्ञायो निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकूपगो अहोसि।
Tattha na te naṭāti, devarāja, mayaṃ tava naṭā vā kīḷitabbayuttakā vā na homa. Nāpi tava ñātakā, sahāyā hassaṃ kātabbā. Atha tvaṃ kismiṃ vupatthambhāti kiṃ upatthambhakaṃ katvā, kiṃ nissāya isīhi saddhiṃ kīḷasīti attho. Esā patiṭṭhāti esā tava pādacchāyā ajja mama khalitassa aparādhassa patiṭṭhā hotu. Suvāsitanti āyasmantānaṃ isīnaṃ ekarattimpi imasmiṃ araññe vasitaṃ suvasitameva. Kiṃkāraṇā? Yaṃ vāsavaṃ bhūtapatiṃ addasāma. Sace hi mayaṃ nagare avasimhā, na imaṃ addasāma. Bhontoti bhavanto. Sabbepi sumanā bhavantu tussantu, sakkassa devarañño khamantu, kiṃkāraṇā? Yaṃ brāhmaṇo paccupādī bhisāni yasmā tumhākaṃ ācariyo bhisāni alabhīti. Sakko isigaṇaṃ vanditvā devalokaṃ gato. Isigaṇopi jhānābhiññāyo nibbattetvā brahmalokūpago ahosi.
तदा उपकञ्चनादयो छ भातरो सारिपुत्तमोग्गल्लानमहाकस्सपअनुरुद्धपुण्णआनन्दत्थेरा, भगिनी उप्पलवण्णा, दासी खुज्जुत्तरा, दासो चित्तो गहपति, रुक्खदेवता सातागिरो, वारणो पालिलेय्यनागो, वानरो मधुवासिट्ठो, सक्को काळुदायी, महाकञ्चनतापसो लोकनाथो।
Tadā upakañcanādayo cha bhātaro sāriputtamoggallānamahākassapaanuruddhapuṇṇaānandattherā, bhaginī uppalavaṇṇā, dāsī khujjuttarā, dāso citto gahapati, rukkhadevatā sātāgiro, vāraṇo pālileyyanāgo, vānaro madhuvāsiṭṭho, sakko kāḷudāyī, mahākañcanatāpaso lokanātho.
तस्स इधापि हेट्ठा वुत्तनयेनेव दस पारमियो निद्धारेतब्बा। तथा अच्चन्तमेव कामेसु अनपेक्खतादयो गुणानुभावा विभावेतब्बाति।
Tassa idhāpi heṭṭhā vuttanayeneva dasa pāramiyo niddhāretabbā. Tathā accantameva kāmesu anapekkhatādayo guṇānubhāvā vibhāvetabbāti.
भिसचरियावण्णना निट्ठिता।
Bhisacariyāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / चरियापिटकपाळि • Cariyāpiṭakapāḷi / ४. भिसचरिया • 4. Bhisacariyā
