| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
१८. भूमिनानत्तञाणनिद्देसवण्णना
18. Bhūminānattañāṇaniddesavaṇṇanā
७२. भूमिनानत्तञाणनिद्देसे भूमियोति भागा परिच्छेदा वा। कामावचराति एत्थ दुविधो कामो किलेसकामो वत्थुकामो च। किलेसकामो छन्दरागो, वत्थुकामो तेभूमकवट्टं। किलेसकामो कामेतीति कामो, वत्थुकामो कामीयतीति कामो। सो दुविधो कामो पवत्तिवसेन यस्मिं पदेसे अवचरति, सो पदेसो कामो एत्थ अवचरतीति कामावचरो। सो पन पदेसो चतुन्नं अपायानं, मनुस्सलोकस्स, छन्नञ्च देवलोकानं वसेन एकादसविधो । यथा हि यस्मिं पदेसे ससत्था पुरिसा अवचरन्ति, सो विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु द्विपदचतुप्पदेसु अवचरन्तेसु तेसं अभिलक्खितत्ता ‘‘ससत्थावचरो’’ति वुच्चति, एवं विज्जमानेसुपि अञ्ञेसु रूपावचरादीसु तत्थ अवचरन्तेसु तेसं अभिलक्खितत्ता अयं पदेसो ‘‘कामावचरो’’त्वेव वुच्चति। स्वायं यथा रूपभवो रूपं, एवं उत्तरपदलोपं कत्वा ‘‘कामो’’त्वेव वुच्चति। तप्पटिबद्धो एकेको धम्मो इमस्मिं एकादसविधपदेससङ्खाते कामे अवचरतीति कामावचरो। किञ्चापि हि एत्थ केचि धम्मा रूपारूपभवेसुपि अवचरन्ति, यथा पन सङ्गामे अवचरणतो ‘‘सङ्गामावचरो’’ति लद्धनामो नागो नगरे चरन्तोपि ‘‘सङ्गामावचरो’’त्वेव वुच्चति, थलजलचरा च पाणिनो अथले अजले च ठितापि ‘‘थलचरा जलचरा’’त्वेव वुच्चन्ति, एवं ते अञ्ञत्थ अवचरन्तापि कामावचरायेवाति वेदितब्बा। आरम्मणकरणवसेन वा एतेसु वुत्तप्पकारेसु धम्मेसु कामो अवचरतीति कामावचरा। कामञ्चेस रूपारूपावचरधम्मेसुपि अवचरति, यथा पन ‘‘वदतीति वच्छो, महियं सेतीति महिंसो’’ति वुत्ते न यत्तका वदन्ति, महियं वा सेन्ति, सब्बेसं तं नामं होति। एवंसम्पदमिदं वेदितब्बं। एत्थ सब्बे ते धम्मे एकरासिं कत्वा वुत्तभूमिसद्दमपेक्खित्वा कामावचराति इत्थिलिङ्गवचनं कतं। रूपावचरातिआदीसु रूपभवो रूपं, तस्मिं रूपे अवचरन्तीति रूपावचरा। अरूपभवो अरूपं, तस्मिं अरूपे अवचरन्तीति अरूपावचरा। तेभूमकवट्टे परियापन्ना अन्तोगधाति परियापन्ना, तस्मिं न परियापन्नाति अपरियापन्ना।
72. Bhūminānattañāṇaniddese bhūmiyoti bhāgā paricchedā vā. Kāmāvacarāti ettha duvidho kāmo kilesakāmo vatthukāmo ca. Kilesakāmo chandarāgo, vatthukāmo tebhūmakavaṭṭaṃ. Kilesakāmo kāmetīti kāmo, vatthukāmo kāmīyatīti kāmo. So duvidho kāmo pavattivasena yasmiṃ padese avacarati, so padeso kāmo ettha avacaratīti kāmāvacaro. So pana padeso catunnaṃ apāyānaṃ, manussalokassa, channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho . Yathā hi yasmiṃ padese sasatthā purisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvipadacatuppadesu avacarantesu tesaṃ abhilakkhitattā ‘‘sasatthāvacaro’’ti vuccati, evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso ‘‘kāmāvacaro’’tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapadalopaṃ katvā ‘‘kāmo’’tveva vuccati. Tappaṭibaddho ekeko dhammo imasmiṃ ekādasavidhapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaro. Kiñcāpi hi ettha keci dhammā rūpārūpabhavesupi avacaranti, yathā pana saṅgāme avacaraṇato ‘‘saṅgāmāvacaro’’ti laddhanāmo nāgo nagare carantopi ‘‘saṅgāmāvacaro’’tveva vuccati, thalajalacarā ca pāṇino athale ajale ca ṭhitāpi ‘‘thalacarā jalacarā’’tveva vuccanti, evaṃ te aññattha avacarantāpi kāmāvacarāyevāti veditabbā. Ārammaṇakaraṇavasena vā etesu vuttappakāresu dhammesu kāmo avacaratīti kāmāvacarā. Kāmañcesa rūpārūpāvacaradhammesupi avacarati, yathā pana ‘‘vadatīti vaccho, mahiyaṃ setīti mahiṃso’’ti vutte na yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti, sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti. Evaṃsampadamidaṃ veditabbaṃ. Ettha sabbe te dhamme ekarāsiṃ katvā vuttabhūmisaddamapekkhitvā kāmāvacarāti itthiliṅgavacanaṃ kataṃ. Rūpāvacarātiādīsu rūpabhavo rūpaṃ, tasmiṃ rūpe avacarantīti rūpāvacarā. Arūpabhavo arūpaṃ, tasmiṃ arūpe avacarantīti arūpāvacarā. Tebhūmakavaṭṭe pariyāpannā antogadhāti pariyāpannā, tasmiṃ na pariyāpannāti apariyāpannā.
कामावचरादिभूमिनिद्देसेसु हेट्ठतोति हेट्ठाभागेन। अवीचिनिरयन्ति जालानं वा सत्तानं वा वेदनानं वा वीचि अन्तरं छिद्दं एत्थ नत्थीति अवीचि। सुखसङ्खातो अयो एत्थ नत्थीति निरयो, निरतिअत्थेनपि निरयो। परियन्तं करित्वाति तं अवीचिसङ्खातं निरयं अन्तं कत्वा। उपरितोति उपरिभागेन। परनिम्मितवसवत्ती देवेति परनिम्मितेसु कामेसु वसं वत्तनतो एवंलद्धवोहारे देवे। अन्तो करित्वाति अन्तो पक्खिपित्वा। यं एतस्मिं अन्तरेति ये एतस्मिं ओकासे। यन्ति च लिङ्गवचनविपल्लासो कतो। एत्थावचराति इमिना यस्मा तस्मिं अन्तरे अञ्ञेपि चरन्ति कदाचि कत्थचि सम्भवतो, तस्मा तेसं असङ्गण्हनत्थं अवचराति वुत्तं। तेन ये एकस्मिं अन्तरे ओगाळ्हा हुत्वा चरन्ति, सब्बत्थ सदा च सम्भवतो, अधोभागे च चरन्ति अवीचिनिरयस्स हेट्ठा भूतूपादाय पवत्तिभावेन, तेसं सङ्गहो कतो होति। ते हि ओगाळ्हा चरन्ति, अधोभागे च चरन्तीति अवचरा। एत्थ परियापन्नाति इमिना पन यस्मा एते एत्थावचरा अञ्ञत्थापि अवचरन्ति, न पन तत्थ परियापन्ना होन्ति, तस्मा तेसं अञ्ञत्थापि अवचरन्तानं परिग्गहो कतो होति।
Kāmāvacarādibhūminiddesesu heṭṭhatoti heṭṭhābhāgena. Avīcinirayanti jālānaṃ vā sattānaṃ vā vedanānaṃ vā vīci antaraṃ chiddaṃ ettha natthīti avīci. Sukhasaṅkhāto ayo ettha natthīti nirayo, niratiatthenapi nirayo. Pariyantaṃ karitvāti taṃ avīcisaṅkhātaṃ nirayaṃ antaṃ katvā. Uparitoti uparibhāgena. Paranimmitavasavattī deveti paranimmitesu kāmesu vasaṃ vattanato evaṃladdhavohāre deve. Anto karitvāti anto pakkhipitvā. Yaṃ etasmiṃ antareti ye etasmiṃ okāse. Yanti ca liṅgavacanavipallāso kato. Etthāvacarāti iminā yasmā tasmiṃ antare aññepi caranti kadāci katthaci sambhavato, tasmā tesaṃ asaṅgaṇhanatthaṃ avacarāti vuttaṃ. Tena ye ekasmiṃ antare ogāḷhā hutvā caranti, sabbattha sadā ca sambhavato, adhobhāge ca caranti avīcinirayassa heṭṭhā bhūtūpādāya pavattibhāvena, tesaṃ saṅgaho kato hoti. Te hi ogāḷhā caranti, adhobhāge ca carantīti avacarā. Ettha pariyāpannāti iminā pana yasmā ete etthāvacarā aññatthāpi avacaranti, na pana tattha pariyāpannā honti, tasmā tesaṃ aññatthāpi avacarantānaṃ pariggaho kato hoti.
इदानि ते एत्थ परियापन्ने धम्मे रासिसुञ्ञतापच्चयभावतो चेव सभावतो च दस्सेन्तो खन्धधातुआयतनातिआदिमाह। ब्रह्मलोकन्ति पठमज्झानभूमिसङ्खातं ब्रह्मट्ठानं। अकनिट्ठेति उत्तमट्ठेन न कनिट्ठे। समापन्नस्साति समापत्तिं समापन्नस्स। एतेन कुसलज्झानं वुत्तं। उपपन्नस्साति विपाकवसेन ब्रह्मलोके उपपन्नस्स। एतेन विपाकज्झानं वुत्तं। दिट्ठधम्मसुखविहारिस्साति दिट्ठेव धम्मे पच्चक्खे अत्तभावे सुखो विहारो दिट्ठधम्मसुखविहारो, सो अस्स अत्थीति दिट्ठधम्मसुखविहारी, अरहा। तस्स दिट्ठधम्मसुखविहारिस्स। एतेन किरियज्झानं वुत्तं। चेतसिकाति चेतसि भवा चेतसिका, चित्तसम्पयुत्ताति अत्थो। आकासानञ्चायतनूपगेति आकासानञ्चायतनसङ्खातं भवं उपगते। दुतियपदेपि एसेव नयो। मग्गाति चत्तारो अरियमग्गा। मग्गफलानीति चत्तारि अरियमग्गफलानि। असङ्खता च धातूति पच्चयेहि अकता निब्बानधातु।
Idāni te ettha pariyāpanne dhamme rāsisuññatāpaccayabhāvato ceva sabhāvato ca dassento khandhadhātuāyatanātiādimāha. Brahmalokanti paṭhamajjhānabhūmisaṅkhātaṃ brahmaṭṭhānaṃ. Akaniṭṭheti uttamaṭṭhena na kaniṭṭhe. Samāpannassāti samāpattiṃ samāpannassa. Etena kusalajjhānaṃ vuttaṃ. Upapannassāti vipākavasena brahmaloke upapannassa. Etena vipākajjhānaṃ vuttaṃ. Diṭṭhadhammasukhavihārissāti diṭṭheva dhamme paccakkhe attabhāve sukho vihāro diṭṭhadhammasukhavihāro, so assa atthīti diṭṭhadhammasukhavihārī, arahā. Tassa diṭṭhadhammasukhavihārissa. Etena kiriyajjhānaṃ vuttaṃ. Cetasikāti cetasi bhavā cetasikā, cittasampayuttāti attho. Ākāsānañcāyatanūpageti ākāsānañcāyatanasaṅkhātaṃ bhavaṃ upagate. Dutiyapadepi eseva nayo. Maggāti cattāro ariyamaggā. Maggaphalānīti cattāri ariyamaggaphalāni. Asaṅkhatā ca dhātūti paccayehi akatā nibbānadhātu.
अपरापि चतस्सो भूमियोति एकेकचतुक्कवसेन वेदितब्बा। चत्तारो सतिपट्ठानाति कायानुपस्सनासतिपट्ठानं वेदनानुपस्सनासतिपट्ठानं चित्तानुपस्सनासतिपट्ठानं धम्मानुपस्सनासतिपट्ठानं। तस्सत्थो – पतिट्ठातीति पट्ठानं, उपट्ठाति ओक्कन्दित्वा पक्खन्दित्वा पवत्ततीति अत्थो। सतियेव पट्ठानं सतिपट्ठानं। अथ वा सरणट्ठेन सति, उपट्ठानट्ठेन पट्ठानं, सति च सा पट्ठानञ्चातिपि सतिपट्ठानं। आरम्मणवसेन बहुका ता सतियोति सतिपट्ठाना। चत्तारो सम्मप्पधानाति अनुप्पन्नानं अकुसलानं अनुप्पादाय सम्मप्पधानं, उप्पन्नानं अकुसलानं पहानाय सम्मप्पधानं, अनुप्पन्नानं कुसलानं उप्पादाय सम्मप्पधानं, उप्पन्नानं कुसलानं ठितिया सम्मप्पधानं। पदहन्ति वायमन्ति एतेनाति पधानं, वीरियस्सेतं नामं । सम्मप्पधानन्ति अविपरीतप्पधानं कारणप्पधानं उपायप्पधानं योनिसोपधानं। एकमेव वीरियं किच्चवसेन चतुधा कत्वा सम्मप्पधानाति वुत्तं। चत्तारो इद्धिपादाति छन्दिद्धिपादो, चित्तिद्धिपादो, वीरियिद्धिपादो, वीमंसिद्धिपादो। तस्सत्थो वुत्तोयेव। चत्तारि झानानीति वितक्कविचारपीतिसुखचित्तेकग्गतावसेन पञ्चङ्गिकं पठमज्झानं। पीतिसुखचित्तेकग्गतावसेन तिवङ्गिकं दुतियज्झानं, सुखचित्तकग्गतावसेन दुवङ्गिकं ततियज्झानं, उपेक्खाचित्तेकग्गतावसेन दुवङ्गिकं चतुत्थज्झानं। इमानि हि अङ्गानि आरम्मणूपनिज्झानट्ठेन झानन्ति वुच्चन्ति। चतस्सो अप्पमञ्ञायोति मेत्ता, करुणा, मुदिता, उपेक्खा। फरणअप्पमाणवसेन अप्पमञ्ञायो। एतायो हि आरम्मणवसेन अप्पमाणे वा सत्ते फरन्ति, एकं सत्तम्पि वा अनवसेसफरणवसेन फरन्तीति फरणअप्पमाणवसेन अप्पमञ्ञायोति वुच्चन्ति। चतस्सो अरूपसमापत्तियोति आकासानञ्चायतनसमापत्ति, विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्ति, आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्ति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्ति। चतस्सो पटिसम्भिदा वुत्तत्था एव।
Aparāpi catasso bhūmiyoti ekekacatukkavasena veditabbā. Cattāro satipaṭṭhānāti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ. Tassattho – patiṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkanditvā pakkhanditvā pavattatīti attho. Satiyeva paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ. Atha vā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ, sati ca sā paṭṭhānañcātipi satipaṭṭhānaṃ. Ārammaṇavasena bahukā tā satiyoti satipaṭṭhānā. Cattāro sammappadhānāti anuppannānaṃ akusalānaṃ anuppādāya sammappadhānaṃ, uppannānaṃ akusalānaṃ pahānāya sammappadhānaṃ, anuppannānaṃ kusalānaṃ uppādāya sammappadhānaṃ, uppannānaṃ kusalānaṃ ṭhitiyā sammappadhānaṃ. Padahanti vāyamanti etenāti padhānaṃ, vīriyassetaṃ nāmaṃ . Sammappadhānanti aviparītappadhānaṃ kāraṇappadhānaṃ upāyappadhānaṃ yonisopadhānaṃ. Ekameva vīriyaṃ kiccavasena catudhā katvā sammappadhānāti vuttaṃ. Cattāro iddhipādāti chandiddhipādo, cittiddhipādo, vīriyiddhipādo, vīmaṃsiddhipādo. Tassattho vuttoyeva. Cattāri jhānānīti vitakkavicārapītisukhacittekaggatāvasena pañcaṅgikaṃ paṭhamajjhānaṃ. Pītisukhacittekaggatāvasena tivaṅgikaṃ dutiyajjhānaṃ, sukhacittakaggatāvasena duvaṅgikaṃ tatiyajjhānaṃ, upekkhācittekaggatāvasena duvaṅgikaṃ catutthajjhānaṃ. Imāni hi aṅgāni ārammaṇūpanijjhānaṭṭhena jhānanti vuccanti. Catasso appamaññāyoti mettā, karuṇā, muditā, upekkhā. Pharaṇaappamāṇavasena appamaññāyo. Etāyo hi ārammaṇavasena appamāṇe vā satte pharanti, ekaṃ sattampi vā anavasesapharaṇavasena pharantīti pharaṇaappamāṇavasena appamaññāyoti vuccanti. Catasso arūpasamāpattiyoti ākāsānañcāyatanasamāpatti, viññāṇañcāyatanasamāpatti, ākiñcaññāyatanasamāpatti, nevasaññānāsaññāyatanasamāpatti. Catasso paṭisambhidā vuttatthā eva.
चतस्सो पटिपदाति ‘‘दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा, दुक्खा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा, सुखा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा, सुखा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा’’ति (दी॰ नि॰ ३.३११) वुत्ता चतस्सो पटिपदा। चत्तारि आरम्मणानीति परित्तं परित्तारम्मणं, परित्तं अप्पमाणारम्मणं, अप्पमाणं परित्तारम्मणं, अप्पमाणं अप्पमाणारम्मणन्ति (ध॰ स॰ १८१ आदयो) वुत्तानि चत्तारि आरम्मणानि। कसिणादिआरम्मणानं अववत्थापेतब्बतो आरम्मणवन्तानि झानानि वुत्तानीति वेदितब्बानि। चत्तारो अरियवंसाति अरिया वुच्चन्ति बुद्धा च पच्चेकबुद्धा च तथागतसावका च, तेसं अरियानं वंसा तन्तियो पवेणियोति अरियवंसा। के पन ते? चीवरसन्तोसो पिण्डपातसन्तोसो सेनासनसन्तोसो भावनारामताति इमे चत्तारो। गिलानपच्चयसन्तोसो पिण्डपातसन्तोसे वुत्ते वुत्तोयेव होति। यो हि पिण्डपाते सन्तुट्ठो, सो कथं गिलानपच्चये असन्तुट्ठो भविस्सति।
Catassopaṭipadāti ‘‘dukkhā paṭipadā dandhābhiññā, dukkhā paṭipadā khippābhiññā, sukhā paṭipadā dandhābhiññā, sukhā paṭipadā khippābhiññā’’ti (dī. ni. 3.311) vuttā catasso paṭipadā. Cattāri ārammaṇānīti parittaṃ parittārammaṇaṃ, parittaṃ appamāṇārammaṇaṃ, appamāṇaṃ parittārammaṇaṃ, appamāṇaṃ appamāṇārammaṇanti (dha. sa. 181 ādayo) vuttāni cattāri ārammaṇāni. Kasiṇādiārammaṇānaṃ avavatthāpetabbato ārammaṇavantāni jhānāni vuttānīti veditabbāni. Cattāro ariyavaṃsāti ariyā vuccanti buddhā ca paccekabuddhā ca tathāgatasāvakā ca, tesaṃ ariyānaṃ vaṃsā tantiyo paveṇiyoti ariyavaṃsā. Ke pana te? Cīvarasantoso piṇḍapātasantoso senāsanasantoso bhāvanārāmatāti ime cattāro. Gilānapaccayasantoso piṇḍapātasantose vutte vuttoyeva hoti. Yo hi piṇḍapāte santuṭṭho, so kathaṃ gilānapaccaye asantuṭṭho bhavissati.
चत्तारि सङ्गहवत्थूनीति चत्तारि जनसङ्गण्हनकारणानि – दानञ्च पेय्यवज्जञ्च अत्थचरिया च समानत्तता चाति इमानि चत्तारि। दानन्ति यथारहं दानं। पेय्यवज्जन्ति यथारहं पियवचनं। अत्थचरियाति तत्थ तत्थ कत्तब्बस्स करणवसेन कत्तब्बाकत्तब्बानुसासनवसेन च वुद्धिकिरिया। समानत्तताति सह मानेन समानो, सपरिमाणो सपरिगणनोति अत्थो। समानो परस्स अत्ता एतेनाति समानत्तो, समानत्तस्स भावो समानत्तता, ‘‘अयं मया हीनो, अयं मया सदिसो, अयं मया अधिको’’ति परिगणेत्वा तदनुरूपेन उपचरणं करणन्ति अत्थो। ‘‘समानसुखदुक्खता समानत्तता’’ति च वदन्ति।
Cattāri saṅgahavatthūnīti cattāri janasaṅgaṇhanakāraṇāni – dānañca peyyavajjañca atthacariyā ca samānattatā cāti imāni cattāri. Dānanti yathārahaṃ dānaṃ. Peyyavajjanti yathārahaṃ piyavacanaṃ. Atthacariyāti tattha tattha kattabbassa karaṇavasena kattabbākattabbānusāsanavasena ca vuddhikiriyā. Samānattatāti saha mānena samāno, saparimāṇo saparigaṇanoti attho. Samāno parassa attā etenāti samānatto, samānattassa bhāvo samānattatā, ‘‘ayaṃ mayā hīno, ayaṃ mayā sadiso, ayaṃ mayā adhiko’’ti parigaṇetvā tadanurūpena upacaraṇaṃ karaṇanti attho. ‘‘Samānasukhadukkhatā samānattatā’’ti ca vadanti.
चत्तारि चक्कानीति एत्थ चक्कं नाम दारुचक्कं, रतनचक्कं, धम्मचक्कं, इरियापथचक्कं, सम्पत्तिचक्कन्ति पञ्चविधं। तत्थ ‘‘यं पन तं, देव, चक्कं छहि मासेहि निट्ठितं छारत्तूनेही’’ति (अ॰ नि॰ ३.१५) इदं दारुचक्कं। ‘‘चक्कं वत्तयतो परिग्गहेत्वा’’ति (जा॰ १.१३.६८) इदं रतनचक्कं। ‘‘मया पवत्तितं चक्क’’न्ति (सु॰ नि॰ ५६२) इदं धम्मचक्कं। ‘‘चतुचक्कं नवद्वार’’न्ति (सं॰ नि॰ १.२९) इदं इरियापथचक्कं। ‘‘चत्तारिमानि , भिक्खवे, चक्कानि, येहि समन्नागतानं देवमनुस्सानं चतुचक्कं वत्तति। कतमानि चत्तारि? पतिरूपदेसवासो, सप्पुरिसावस्सयो, अत्तसम्मापणिधि, पुब्बे च कतपुञ्ञता’’ति (अ॰ नि॰ ४.३१) इदं सम्पत्तिचक्कं। इधापि एतदेव अधिप्पेतं। तत्थ पतिरूपदेसवासोति यत्थ चतस्सो परिसा सन्दिस्सन्ति, एवरूपे अनुच्छविके देसे वासो। सप्पुरिसावस्सयोति बुद्धादीनं सप्पुरिसानं अवस्सयनं सेवनं भजनं। अत्तसम्मापणिधीति अत्तनो सम्मा पतिट्ठापनं। सचे पुब्बे अस्सद्धादीहि समन्नागतो होति, तानि पहाय सद्धादीसु पतिट्ठापनं। पुब्बे च कतपुञ्ञताति पुब्बे उपचितकुसलता। इदमेव चेत्थ पमाणं। येन हि ञाणसम्पयुत्तचित्तेन कुसलकम्मं कतं होति, तदेव कुसलं तं पुरिसं पतिरूपदेसे उपनेति, सप्पुरिसे भजापेति, सो एव पुग्गलो अत्तानं सम्मा ठपेतीति।
Cattāri cakkānīti ettha cakkaṃ nāma dārucakkaṃ, ratanacakkaṃ, dhammacakkaṃ, iriyāpathacakkaṃ, sampatticakkanti pañcavidhaṃ. Tattha ‘‘yaṃ pana taṃ, deva, cakkaṃ chahi māsehi niṭṭhitaṃ chārattūnehī’’ti (a. ni. 3.15) idaṃ dārucakkaṃ. ‘‘Cakkaṃ vattayato pariggahetvā’’ti (jā. 1.13.68) idaṃ ratanacakkaṃ. ‘‘Mayā pavattitaṃ cakka’’nti (su. ni. 562) idaṃ dhammacakkaṃ. ‘‘Catucakkaṃ navadvāra’’nti (saṃ. ni. 1.29) idaṃ iriyāpathacakkaṃ. ‘‘Cattārimāni , bhikkhave, cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattati. Katamāni cattāri? Patirūpadesavāso, sappurisāvassayo, attasammāpaṇidhi, pubbe ca katapuññatā’’ti (a. ni. 4.31) idaṃ sampatticakkaṃ. Idhāpi etadeva adhippetaṃ. Tattha patirūpadesavāsoti yattha catasso parisā sandissanti, evarūpe anucchavike dese vāso. Sappurisāvassayoti buddhādīnaṃ sappurisānaṃ avassayanaṃ sevanaṃ bhajanaṃ. Attasammāpaṇidhīti attano sammā patiṭṭhāpanaṃ. Sace pubbe assaddhādīhi samannāgato hoti, tāni pahāya saddhādīsu patiṭṭhāpanaṃ. Pubbe ca katapuññatāti pubbe upacitakusalatā. Idameva cettha pamāṇaṃ. Yena hi ñāṇasampayuttacittena kusalakammaṃ kataṃ hoti, tadeva kusalaṃ taṃ purisaṃ patirūpadese upaneti, sappurise bhajāpeti, so eva puggalo attānaṃ sammā ṭhapetīti.
चत्तारि धम्मपदानीति चत्तारो धम्मकोट्ठासा। कतमानि चत्तारि? अनभिज्झा धम्मपदं, अब्यापादो धम्मपदं, सम्मासति धम्मपदं, सम्मासमाधि धम्मपदं। अनभिज्झा धम्मपदं नाम अलोभो वा अनभिज्झावसेन अधिगतज्झानविपस्सनामग्गफलनिब्बानानि वा। अब्यापादो धम्मपदं नाम अकोपो वा मेत्तासीसेन अधिगतज्झानादीनि वा। सम्मासति धम्मपदं नाम सूपट्ठितस्सति वा सतिसीसेन अधिगतज्झानादीनि वा। सम्मासमाधि धम्मपदं नाम अट्ठसमापत्ति वा अट्ठसमापत्तिसीसेन अधिगतज्झानादीनि वा। दसअसुभवसेन वा अधिगतज्झानादीनि अनभिज्झा धम्मपदं, चतुब्रह्मविहारवसेन अधिगतानि अब्यापादो धम्मपदं, दसानुस्सतिआहारेपटिकूलसञ्ञावसेन अधिगतानि सम्मासति धम्मपदं, दसकसिणआनापानवसेन अधिगतानि सम्मासमाधि धम्मपदन्ति। इमा चतस्सो भूमियोति एकेकं चतुक्कवसेनेव योजेतब्बं।
Cattāri dhammapadānīti cattāro dhammakoṭṭhāsā. Katamāni cattāri? Anabhijjhā dhammapadaṃ, abyāpādo dhammapadaṃ, sammāsati dhammapadaṃ, sammāsamādhi dhammapadaṃ. Anabhijjhā dhammapadaṃ nāma alobho vā anabhijjhāvasena adhigatajjhānavipassanāmaggaphalanibbānāni vā. Abyāpādo dhammapadaṃ nāma akopo vā mettāsīsena adhigatajjhānādīni vā. Sammāsati dhammapadaṃ nāma sūpaṭṭhitassati vā satisīsena adhigatajjhānādīni vā. Sammāsamādhi dhammapadaṃ nāma aṭṭhasamāpatti vā aṭṭhasamāpattisīsena adhigatajjhānādīni vā. Dasaasubhavasena vā adhigatajjhānādīni anabhijjhā dhammapadaṃ, catubrahmavihāravasena adhigatāni abyāpādo dhammapadaṃ, dasānussatiāhārepaṭikūlasaññāvasena adhigatāni sammāsati dhammapadaṃ, dasakasiṇaānāpānavasena adhigatāni sammāsamādhi dhammapadanti. Imā catasso bhūmiyoti ekekaṃ catukkavaseneva yojetabbaṃ.
भूमिनानत्तञाणनिद्देसवण्णना निट्ठिता।
Bhūminānattañāṇaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / १८. भूमिनानत्तञाणनिद्देसो • 18. Bhūminānattañāṇaniddeso
