Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā

    ॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥

    Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa

    खुद्दकनिकाये

    Khuddakanikāye

    जातक-अट्ठकथा

    Jātaka-aṭṭhakathā

    (सत्तमो भागो)

    (Sattamo bhāgo)

    २२. महानिपातो

    22. Mahānipāto

    [५४३] ६. भूरिदत्तजातकवण्णना

    [543] 6. Bhūridattajātakavaṇṇanā

    नगरकण्डं

    Nagarakaṇḍaṃ

    यं किञ्‍चि रतनं अत्थीति इदं सत्था सावत्थिं उपनिस्साय जेतवने विहरन्तो उपोसथिके उपासके आरब्भ कथेसि। ते किर उपोसथदिवसे पातोव उपोसथं अधिट्ठाय दानं दत्वा पच्छाभत्तं गन्धमालादिहत्था जेतवनं गन्त्वा धम्मस्सवनवेलाय एकमन्तं निसीदिंसु। सत्था धम्मसभं आगन्त्वा अलङ्कतबुद्धासने निसीदित्वा भिक्खुसङ्घं ओलोकेत्वा भिक्खुआदीसु पन ये आरब्भ धम्मकथा समुट्ठाति, तेहि सद्धिं तथागता सल्‍लपन्ति, तस्मा अज्‍ज उपासके आरब्भ पुब्बचरियप्पटिसंयुत्ता धम्मकथा समुट्ठहिस्सतीति ञत्वा उपासकेहि सद्धिं सल्‍लपन्तो ‘‘उपोसथिकत्थ, उपासका’’ति उपासके पुच्छित्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘साधु, उपासका, कल्याणं वो कतं, अपिच अनच्छरियं खो पनेतं, यं तुम्हे मादिसं बुद्धं ओवाददायकं आचरियं लभन्ता उपोसथं करेय्याथ। पोराणपण्डिता पन अनाचरियकापि महन्तं यसं पहाय उपोसथं करिंसुयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।

    Yaṃkiñci ratanaṃ atthīti idaṃ satthā sāvatthiṃ upanissāya jetavane viharanto uposathike upāsake ārabbha kathesi. Te kira uposathadivase pātova uposathaṃ adhiṭṭhāya dānaṃ datvā pacchābhattaṃ gandhamālādihatthā jetavanaṃ gantvā dhammassavanavelāya ekamantaṃ nisīdiṃsu. Satthā dhammasabhaṃ āgantvā alaṅkatabuddhāsane nisīditvā bhikkhusaṅghaṃ oloketvā bhikkhuādīsu pana ye ārabbha dhammakathā samuṭṭhāti, tehi saddhiṃ tathāgatā sallapanti, tasmā ajja upāsake ārabbha pubbacariyappaṭisaṃyuttā dhammakathā samuṭṭhahissatīti ñatvā upāsakehi saddhiṃ sallapanto ‘‘uposathikattha, upāsakā’’ti upāsake pucchitvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte ‘‘sādhu, upāsakā, kalyāṇaṃ vo kataṃ, apica anacchariyaṃ kho panetaṃ, yaṃ tumhe mādisaṃ buddhaṃ ovādadāyakaṃ ācariyaṃ labhantā uposathaṃ kareyyātha. Porāṇapaṇḍitā pana anācariyakāpi mahantaṃ yasaṃ pahāya uposathaṃ kariṃsuyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.

    अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्तो नाम राजा रज्‍जं कारेन्तो पुत्तस्स उपरज्‍जं दत्वा तस्स महन्तं यसं दिस्वा ‘‘रज्‍जम्पि मे गण्हेय्या’’ति उप्पन्‍नासङ्को ‘‘तात, त्वं इतो निक्खमित्वा यत्थ ते रुच्‍चति, तत्थ वसित्वा मम अच्‍चयेन कुलसन्तकं रज्‍जं गण्हाही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा पितरं वन्दित्वा निक्खमित्वा अनुपुब्बेन यमुनं गन्त्वा यमुनाय च समुद्दस्स च पब्बतस्स च अन्तरे पण्णसालं मापेत्वा वनमूलफलाहारो पटिवसति। तदा समुद्दस्स हेट्ठिमे नागभवने एका मतपतिका नागमाणविका अञ्‍ञासं सपतिकानं यसं ओलोकेत्वा किलेसं निस्साय नागभवना निक्खमित्वा समुद्दतीरे विचरन्ती राजपुत्तस्स पदवलञ्‍जं दिस्वा पदानुसारेन गन्त्वा तं पण्णसालं अद्दस। तदा राजपुत्तो फलाफलत्थाय गतो होति। सा पण्णसालं पविसित्वा कट्ठत्थरणञ्‍चेव सेसपरिक्खारे च दिस्वा चिन्तेसि ‘‘इदं एकस्स पब्बजितस्स वसनट्ठानं, वीमंसिस्सामि नं ‘सद्धाय पब्बजितो नु खो नो’ति, सचे हि सद्धाय पब्बजितो भविस्सति नेक्खम्माधिमुत्तो, न मे अलङ्कतसयनं सादियिस्सति। सचे कामाभिरतो भविस्सति, न सद्धापब्बजितो, मम सयनस्मिंयेव निपज्‍जिस्सति। अथ नं गहेत्वा अत्तनो सामिकं कत्वा इधेव वसिस्सामी’’ति। सा नागभवनं गन्त्वा दिब्बपुप्फानि चेव दिब्बगन्धे च आहरित्वा दिब्बपुप्फसयनं सज्‍जेत्वा पण्णसालायं पुप्फूपहारं कत्वा गन्धचुण्णं विकिरित्वा पण्णसालं अलङ्करित्वा नागभवनमेव गता।

    Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatto nāma rājā rajjaṃ kārento puttassa uparajjaṃ datvā tassa mahantaṃ yasaṃ disvā ‘‘rajjampi me gaṇheyyā’’ti uppannāsaṅko ‘‘tāta, tvaṃ ito nikkhamitvā yattha te ruccati, tattha vasitvā mama accayena kulasantakaṃ rajjaṃ gaṇhāhī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā pitaraṃ vanditvā nikkhamitvā anupubbena yamunaṃ gantvā yamunāya ca samuddassa ca pabbatassa ca antare paṇṇasālaṃ māpetvā vanamūlaphalāhāro paṭivasati. Tadā samuddassa heṭṭhime nāgabhavane ekā matapatikā nāgamāṇavikā aññāsaṃ sapatikānaṃ yasaṃ oloketvā kilesaṃ nissāya nāgabhavanā nikkhamitvā samuddatīre vicarantī rājaputtassa padavalañjaṃ disvā padānusārena gantvā taṃ paṇṇasālaṃ addasa. Tadā rājaputto phalāphalatthāya gato hoti. Sā paṇṇasālaṃ pavisitvā kaṭṭhattharaṇañceva sesaparikkhāre ca disvā cintesi ‘‘idaṃ ekassa pabbajitassa vasanaṭṭhānaṃ, vīmaṃsissāmi naṃ ‘saddhāya pabbajito nu kho no’ti, sace hi saddhāya pabbajito bhavissati nekkhammādhimutto, na me alaṅkatasayanaṃ sādiyissati. Sace kāmābhirato bhavissati, na saddhāpabbajito, mama sayanasmiṃyeva nipajjissati. Atha naṃ gahetvā attano sāmikaṃ katvā idheva vasissāmī’’ti. Sā nāgabhavanaṃ gantvā dibbapupphāni ceva dibbagandhe ca āharitvā dibbapupphasayanaṃ sajjetvā paṇṇasālāyaṃ pupphūpahāraṃ katvā gandhacuṇṇaṃ vikiritvā paṇṇasālaṃ alaṅkaritvā nāgabhavanameva gatā.

    राजपुत्तो सायन्हसमयं आगन्त्वा पण्णसालं पविट्ठो तं पवत्तिं दिस्वा ‘‘केन नु खो इमं सयनं सज्‍जित’’न्ति फलाफलं परिभुञ्‍जित्वा ‘‘अहो सुगन्धानि पुप्फानि, मनापं वत कत्वा सयनं पञ्‍ञत्त’’न्ति न सद्धापब्बजितभावेन सोमनस्सजातो पुप्फसयने परिवत्तित्वा निपन्‍नो निद्दं ओक्‍कमित्वा पुनदिवसे सूरियुग्गमने उट्ठाय पण्णसालं असम्मज्‍जित्वा फलाफलत्थाय अगमासि। नागमाणविका तस्मिं खणे आगन्त्वा मिलातानि पुप्फानि दिस्वा ‘‘कामाधिमुत्तो एस, न सद्धापब्बजितो, सक्‍का नं गण्हितु’’न्ति ञत्वा पुराणपुप्फानि नीहरित्वा अञ्‍ञानि पुप्फानि आहरित्वा तथेव नवपुप्फसयनं सज्‍जेत्वा पण्णसालं अलङ्करित्वा चङ्कमे पुप्फानि विकिरित्वा नागभवनमेव गता। सो तं दिवसम्पि पुप्फसयने सयित्वा पुनदिवसे चिन्तेसि ‘‘को नु खो इमं पण्णसालं अलङ्करोती’’ति? सो फलाफलत्थाय अगन्त्वा पण्णसालतो अविदूरे पटिच्छन्‍नो अट्ठासि। इतरापि बहू गन्धे चेव पुप्फानि च आदाय अस्समपदं अगमासि। राजपुत्तो उत्तमरूपधरं नागमाणविकं दिस्वाव पटिबद्धचित्तो अत्तानं अदस्सेत्वा तस्सा पण्णसालं पविसित्वा सयनं सज्‍जनकाले पविसित्वा ‘‘कासि त्व’’न्ति पुच्छि। ‘‘अहं नागमाणविका, सामी’’ति। ‘‘ससामिका अस्सामिकासी’’ति। ‘‘सामि, अहं पुब्बे ससामिका, इदानि पन अस्सामिका विधवा’’। ‘‘त्वं पन कत्थ वासिकोसी’’ति? ‘‘अहं बाराणसिरञ्‍ञो पुत्तो ब्रह्मदत्तकुमारो नाम’’। ‘‘त्वं नागभवनं पहाय कस्मा इध विचरसी’’ति? ‘‘सामि, अहं तत्थ ससामिकानं नागमाणविकानं यसं ओलोकेत्वा किलेसं निस्साय उक्‍कण्ठित्वा ततो निक्खमित्वा सामिकं परियेसन्ती विचरामी’’ति। ‘‘तेन हि भद्दे, साधु, अहम्पि न सद्धाय पब्बजितो, पितरा पन मे नीहरितत्ता इध वसामि, त्वं मा चिन्तयि, अहं ते सामिको भविस्सामि, उभोपि इध समग्गवासं वसिस्सामा’’ति। सा ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि। ततो पट्ठाय ते उभोपि तत्थेव समग्गवासं वसिंसु। सा अत्तनो आनुभावेन महारहं गेहं मापेत्वा महारहं पल्‍लङ्कं आहरित्वा सयनं पञ्‍ञपेसि। ततो पट्ठाय मूलफलाफलं न खादि, दिब्बअन्‍नपानमेव भुञ्‍जित्वा जीविकं कप्पेसि।

    Rājaputto sāyanhasamayaṃ āgantvā paṇṇasālaṃ paviṭṭho taṃ pavattiṃ disvā ‘‘kena nu kho imaṃ sayanaṃ sajjita’’nti phalāphalaṃ paribhuñjitvā ‘‘aho sugandhāni pupphāni, manāpaṃ vata katvā sayanaṃ paññatta’’nti na saddhāpabbajitabhāvena somanassajāto pupphasayane parivattitvā nipanno niddaṃ okkamitvā punadivase sūriyuggamane uṭṭhāya paṇṇasālaṃ asammajjitvā phalāphalatthāya agamāsi. Nāgamāṇavikā tasmiṃ khaṇe āgantvā milātāni pupphāni disvā ‘‘kāmādhimutto esa, na saddhāpabbajito, sakkā naṃ gaṇhitu’’nti ñatvā purāṇapupphāni nīharitvā aññāni pupphāni āharitvā tatheva navapupphasayanaṃ sajjetvā paṇṇasālaṃ alaṅkaritvā caṅkame pupphāni vikiritvā nāgabhavanameva gatā. So taṃ divasampi pupphasayane sayitvā punadivase cintesi ‘‘ko nu kho imaṃ paṇṇasālaṃ alaṅkarotī’’ti? So phalāphalatthāya agantvā paṇṇasālato avidūre paṭicchanno aṭṭhāsi. Itarāpi bahū gandhe ceva pupphāni ca ādāya assamapadaṃ agamāsi. Rājaputto uttamarūpadharaṃ nāgamāṇavikaṃ disvāva paṭibaddhacitto attānaṃ adassetvā tassā paṇṇasālaṃ pavisitvā sayanaṃ sajjanakāle pavisitvā ‘‘kāsi tva’’nti pucchi. ‘‘Ahaṃ nāgamāṇavikā, sāmī’’ti. ‘‘Sasāmikā assāmikāsī’’ti. ‘‘Sāmi, ahaṃ pubbe sasāmikā, idāni pana assāmikā vidhavā’’. ‘‘Tvaṃ pana kattha vāsikosī’’ti? ‘‘Ahaṃ bārāṇasirañño putto brahmadattakumāro nāma’’. ‘‘Tvaṃ nāgabhavanaṃ pahāya kasmā idha vicarasī’’ti? ‘‘Sāmi, ahaṃ tattha sasāmikānaṃ nāgamāṇavikānaṃ yasaṃ oloketvā kilesaṃ nissāya ukkaṇṭhitvā tato nikkhamitvā sāmikaṃ pariyesantī vicarāmī’’ti. ‘‘Tena hi bhadde, sādhu, ahampi na saddhāya pabbajito, pitarā pana me nīharitattā idha vasāmi, tvaṃ mā cintayi, ahaṃ te sāmiko bhavissāmi, ubhopi idha samaggavāsaṃ vasissāmā’’ti. Sā ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi. Tato paṭṭhāya te ubhopi tattheva samaggavāsaṃ vasiṃsu. Sā attano ānubhāvena mahārahaṃ gehaṃ māpetvā mahārahaṃ pallaṅkaṃ āharitvā sayanaṃ paññapesi. Tato paṭṭhāya mūlaphalāphalaṃ na khādi, dibbaannapānameva bhuñjitvā jīvikaṃ kappesi.

    अपरभागे नागमाणविका गब्भं पटिलभित्वा पुत्तं विजायि, सागरतीरे जातत्ता तस्स ‘‘सागरब्रह्मदत्तो’’ति नामं करिंसु। तस्स पदसा गमनकाले नागमाणविका धीतरं विजायि, तस्सा समुद्दतीरे जातत्ता ‘‘समुद्दजा’’ति नामं करिंसु। अथेको बाराणसिवासिको वनचरको तं ठानं पत्वा कतपटिसन्थारो राजपुत्तं सञ्‍जानित्वा कतिपाहं तत्थ वसित्वा ‘‘देव, अहं तुम्हाकं इध वसनभावं राजकुलस्स आरोचेस्सामी’’ति तं वन्दित्वा निक्खमित्वा नगरं अगमासि। तदा राजा कालमकासि। अमच्‍चा तस्स सरीरकिच्‍चं कत्वा सत्तमे दिवसे सन्‍निपतित्वा ‘‘अराजकं रज्‍जं नाम न सण्ठाति, राजपुत्तस्स वसनट्ठानं वा अत्थिभावं वा न जानाम, फुस्सरथं विस्सज्‍जेत्वा राजानं गण्हिस्सामा’’ति मन्तयिंसु। तस्मिं खणे वनचरको नगरं पत्वा तं कथं सुत्वा अमच्‍चानं सन्तिकं गन्त्वा ‘‘अहं राजपुत्तस्स सन्तिके तयो चत्तारो दिवसे वसित्वा आगतोम्ही’’ति तं पवत्तिं आचिक्खि। अमच्‍चा तस्स सक्‍कारं कत्वा तेन मग्गनायकेन सद्धिं तत्थ गन्त्वा कतपटिसन्थारा रञ्‍ञो कालकतभावं आरोचेत्वा ‘‘देव, रज्‍जं पटिपज्‍जाही’’ति आहंसु।

    Aparabhāge nāgamāṇavikā gabbhaṃ paṭilabhitvā puttaṃ vijāyi, sāgaratīre jātattā tassa ‘‘sāgarabrahmadatto’’ti nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā gamanakāle nāgamāṇavikā dhītaraṃ vijāyi, tassā samuddatīre jātattā ‘‘samuddajā’’ti nāmaṃ kariṃsu. Atheko bārāṇasivāsiko vanacarako taṃ ṭhānaṃ patvā katapaṭisanthāro rājaputtaṃ sañjānitvā katipāhaṃ tattha vasitvā ‘‘deva, ahaṃ tumhākaṃ idha vasanabhāvaṃ rājakulassa ārocessāmī’’ti taṃ vanditvā nikkhamitvā nagaraṃ agamāsi. Tadā rājā kālamakāsi. Amaccā tassa sarīrakiccaṃ katvā sattame divase sannipatitvā ‘‘arājakaṃ rajjaṃ nāma na saṇṭhāti, rājaputtassa vasanaṭṭhānaṃ vā atthibhāvaṃ vā na jānāma, phussarathaṃ vissajjetvā rājānaṃ gaṇhissāmā’’ti mantayiṃsu. Tasmiṃ khaṇe vanacarako nagaraṃ patvā taṃ kathaṃ sutvā amaccānaṃ santikaṃ gantvā ‘‘ahaṃ rājaputtassa santike tayo cattāro divase vasitvā āgatomhī’’ti taṃ pavattiṃ ācikkhi. Amaccā tassa sakkāraṃ katvā tena magganāyakena saddhiṃ tattha gantvā katapaṭisanthārā rañño kālakatabhāvaṃ ārocetvā ‘‘deva, rajjaṃ paṭipajjāhī’’ti āhaṃsu.

    सो ‘‘नागमाणविकाय चित्तं जानिस्सामी’’ति तं उपसङ्कमित्वा ‘‘भद्दे, पिता मे कालकतो, अमच्‍चा मय्हं छत्तं उस्सापेतुं आगता, गच्छाम, भद्दे, उभोपि द्वादसयोजनिकाय बाराणसिया रज्‍जं कारेस्साम, त्वं सोळसन्‍नं इत्थिसहस्सानं जेट्ठिका भविस्ससी’’ति आह। ‘‘सामि, न सक्‍का मया गन्तु’’न्ति। ‘‘किंकारणा’’ति? ‘‘मयं घोरविसा खिप्पकोपा अप्पमत्तकेनपि कुज्झाम, सपत्तिरोसो च नाम भारियो। सचाहं किञ्‍चि दिस्वा वा सुत्वा वा कुद्धा ओलोकेस्सामि, भस्मामुट्ठि विय विप्पकिरिस्सति। इमिना कारणेन न सक्‍का मया गन्तु’’न्ति। राजपुत्तो पुनदिवसेपि याचतेव। अथ नं सा एवमाह – ‘‘अहं ताव केनचि परियायेन न गमिस्सामि, इमे पन मे पुत्ता नागकुमारा तव सम्भवेन जातत्ता मनुस्सजातिका। सचे ते मयि सिनेहो अत्थि, इमेसु अप्पमत्तो भव। इमे खो पन उदकबीजका सुखुमाला मग्गं गच्छन्ता वातातपेन किलमित्वा मरेय्युं, तस्मा एकं नावं खणापेत्वा उदकस्स पूरापेत्वा ताय द्वे पुत्तके उदककीळं कीळापेत्वा नगरेपि अन्तोवत्थुस्मिंयेव पोक्खरणिंकारेय्यासि, एवं ते न किलमिस्सन्ती’’ति।

    So ‘‘nāgamāṇavikāya cittaṃ jānissāmī’’ti taṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhadde, pitā me kālakato, amaccā mayhaṃ chattaṃ ussāpetuṃ āgatā, gacchāma, bhadde, ubhopi dvādasayojanikāya bārāṇasiyā rajjaṃ kāressāma, tvaṃ soḷasannaṃ itthisahassānaṃ jeṭṭhikā bhavissasī’’ti āha. ‘‘Sāmi, na sakkā mayā gantu’’nti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti? ‘‘Mayaṃ ghoravisā khippakopā appamattakenapi kujjhāma, sapattiroso ca nāma bhāriyo. Sacāhaṃ kiñci disvā vā sutvā vā kuddhā olokessāmi, bhasmāmuṭṭhi viya vippakirissati. Iminā kāraṇena na sakkā mayā gantu’’nti. Rājaputto punadivasepi yācateva. Atha naṃ sā evamāha – ‘‘ahaṃ tāva kenaci pariyāyena na gamissāmi, ime pana me puttā nāgakumārā tava sambhavena jātattā manussajātikā. Sace te mayi sineho atthi, imesu appamatto bhava. Ime kho pana udakabījakā sukhumālā maggaṃ gacchantā vātātapena kilamitvā mareyyuṃ, tasmā ekaṃ nāvaṃ khaṇāpetvā udakassa pūrāpetvā tāya dve puttake udakakīḷaṃ kīḷāpetvā nagarepi antovatthusmiṃyeva pokkharaṇiṃkāreyyāsi, evaṃ te na kilamissantī’’ti.

    सा एवञ्‍च पन वत्वा राजपुत्तं वन्दित्वा पदक्खिणं कत्वा पुत्तके आलिङ्गित्वा थनन्तरे निपज्‍जापेत्वा सीसे चुम्बित्वा राजपुत्तस्स निय्यादेत्वा रोदित्वा कन्दित्वा तत्थेव अन्तरधायित्वा नागभवनं अगमासि। राजपुत्तोपि दोमनस्सप्पत्तो अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि निवेसना निक्खमित्वा अक्खीनि पुञ्छित्वा अमच्‍चे उपसङ्कमि। ते तं तत्थेव अभिसिञ्‍चित्वा ‘‘देव, अम्हाकं नगरं गच्छामा’’ति वदिंसु। तेन हि सीघं नावं खणित्वा सकटं आरोपेत्वा उदकस्स पूरेत्वा उदकपिट्ठे वण्णगन्धसम्पन्‍नानि नानापुप्फानि विकिरथ, मम पुत्ता उदकबीजका, ते तत्थ कीळन्ता सुखं गमिस्सन्ती’’ति। अमच्‍चा तथा करिंसु। राजा बाराणसिं पत्वा अलङ्कतनगरं पविसित्वा सोळससहस्साहि नाटकित्थीहि अमच्‍चादीहि च परिवुतो महातले निसीदित्वा सत्ताहं महापानं पिवित्वा पुत्तानं अत्थाय पोक्खरणिं कारेसि। ते निबद्धं तत्थ कीळिंसु।

    Sā evañca pana vatvā rājaputtaṃ vanditvā padakkhiṇaṃ katvā puttake āliṅgitvā thanantare nipajjāpetvā sīse cumbitvā rājaputtassa niyyādetvā roditvā kanditvā tattheva antaradhāyitvā nāgabhavanaṃ agamāsi. Rājaputtopi domanassappatto assupuṇṇehi nettehi nivesanā nikkhamitvā akkhīni puñchitvā amacce upasaṅkami. Te taṃ tattheva abhisiñcitvā ‘‘deva, amhākaṃ nagaraṃ gacchāmā’’ti vadiṃsu. Tena hi sīghaṃ nāvaṃ khaṇitvā sakaṭaṃ āropetvā udakassa pūretvā udakapiṭṭhe vaṇṇagandhasampannāni nānāpupphāni vikiratha, mama puttā udakabījakā, te tattha kīḷantā sukhaṃ gamissantī’’ti. Amaccā tathā kariṃsu. Rājā bārāṇasiṃ patvā alaṅkatanagaraṃ pavisitvā soḷasasahassāhi nāṭakitthīhi amaccādīhi ca parivuto mahātale nisīditvā sattāhaṃ mahāpānaṃ pivitvā puttānaṃ atthāya pokkharaṇiṃ kāresi. Te nibaddhaṃ tattha kīḷiṃsu.

    अथेकदिवसं पोक्खरणियं उदके पवेसियमाने एको कच्छपो पविसित्वा निक्खमनट्ठानं अपस्सन्तो पोक्खरणितले निपज्‍जित्वा दारकानं कीळनकाले उदकतो उट्ठाय सीसं नीहरित्वा ते ओलोकेत्वा पुन उदके निमुज्‍जि। ते तं दिस्वा भीता पितु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘तात, पोक्खरणियं एको यक्खो अम्हे तासेती’’ति आहंसु। राजा ‘‘गच्छथ नं गण्हथा’’ति पुरिसे आणापेसि। ते जालं खिपित्वा कच्छपं आदाय रञ्‍ञो दस्सेसुं। कुमारा तं दिस्वा ‘‘एस, तात, पिसाचो’’ति विरविंसु। राजा पुत्तसिनेहेन कच्छपस्स कुज्झित्वा ‘‘गच्छथस्स कम्मकारणं करोथा’’ति आणापेसि। तत्र एकच्‍चे ‘‘अयं राजवेरिको, एतं उदुक्खले मुसलेहि चुण्णविचुण्णं कातुं वट्टती’’ति आहंसु, एकच्‍चे ‘‘तीहि पाकेहि पचित्वा खादितुं’’, एकच्‍चे ‘‘अङ्गारेसु उत्तापेतुं,’’ एकच्‍चे ‘‘अन्तोकटाहेयेव नं पचितुं वट्टती’’ति आहंसु। एको पन उदकभीरुको अमच्‍चो ‘‘इमं यमुनाय आवट्टे खिपितुं वट्टति, सो तत्थ महाविनासं पापुणिस्सति। एवरूपा हिस्स कम्मकारणा नत्थी’’ति आह। कच्छपो तस्स कथं सुत्वा सीसं नीहरित्वा एवमाह – ‘‘अम्भो, किं ते मया अपराधो कतो, केन मं एवरूपं कम्मकारणं विचारेसि। मया हि सक्‍का इतरा कम्मकारणा सहितुं, अयं पन अतिकक्खळो, मा एवं अवचा’’ति। तं सुत्वा राजा ‘‘इमं एतदेव कारेतुं वट्टती’’ति यमुनाय आवट्टे खिपापेसि। पुरिसो तथा अकासि। सो एकं नागभवनगामिं उदकवाहं पत्वा नागभवनं अगमासि।

    Athekadivasaṃ pokkharaṇiyaṃ udake pavesiyamāne eko kacchapo pavisitvā nikkhamanaṭṭhānaṃ apassanto pokkharaṇitale nipajjitvā dārakānaṃ kīḷanakāle udakato uṭṭhāya sīsaṃ nīharitvā te oloketvā puna udake nimujji. Te taṃ disvā bhītā pitu santikaṃ gantvā ‘‘tāta, pokkharaṇiyaṃ eko yakkho amhe tāsetī’’ti āhaṃsu. Rājā ‘‘gacchatha naṃ gaṇhathā’’ti purise āṇāpesi. Te jālaṃ khipitvā kacchapaṃ ādāya rañño dassesuṃ. Kumārā taṃ disvā ‘‘esa, tāta, pisāco’’ti viraviṃsu. Rājā puttasinehena kacchapassa kujjhitvā ‘‘gacchathassa kammakāraṇaṃ karothā’’ti āṇāpesi. Tatra ekacce ‘‘ayaṃ rājaveriko, etaṃ udukkhale musalehi cuṇṇavicuṇṇaṃ kātuṃ vaṭṭatī’’ti āhaṃsu, ekacce ‘‘tīhi pākehi pacitvā khādituṃ’’, ekacce ‘‘aṅgāresu uttāpetuṃ,’’ ekacce ‘‘antokaṭāheyeva naṃ pacituṃ vaṭṭatī’’ti āhaṃsu. Eko pana udakabhīruko amacco ‘‘imaṃ yamunāya āvaṭṭe khipituṃ vaṭṭati, so tattha mahāvināsaṃ pāpuṇissati. Evarūpā hissa kammakāraṇā natthī’’ti āha. Kacchapo tassa kathaṃ sutvā sīsaṃ nīharitvā evamāha – ‘‘ambho, kiṃ te mayā aparādho kato, kena maṃ evarūpaṃ kammakāraṇaṃ vicāresi. Mayā hi sakkā itarā kammakāraṇā sahituṃ, ayaṃ pana atikakkhaḷo, mā evaṃ avacā’’ti. Taṃ sutvā rājā ‘‘imaṃ etadeva kāretuṃ vaṭṭatī’’ti yamunāya āvaṭṭe khipāpesi. Puriso tathā akāsi. So ekaṃ nāgabhavanagāmiṃ udakavāhaṃ patvā nāgabhavanaṃ agamāsi.

    अथ नं तस्मिं उदकवाहे कीळन्ता धतरट्ठनागरञ्‍ञो पुत्ता नागमाणवका दिस्वा ‘‘गण्हथ नं दास’’न्ति आहंसु। सो चिन्तेसि ‘‘अहं बाराणसिरञ्‍ञो हत्था मुच्‍चित्वा एवरूपानं फरुसानं नागानं हत्थं पत्तो, केन नु खो उपायेन मुच्‍चेय्य’’न्ति। सो ‘‘अत्थेसो उपायो’’ति मुसावादं कत्वा ‘‘तुम्हे धतरट्ठस्स नागरञ्‍ञो सन्तका हुत्वा कस्मा एवं वदेथ, अहं चित्तचूळो नाम कच्छपो बाराणसिरञ्‍ञो दूतो, धतरट्ठस्स सन्तिकं आगतो, अम्हाकं राजा धतरट्ठस्स धीतरं दातुकामो मं पहिणि, तस्स मं दस्सेथा’’ति आह। ते सोमनस्सजाता तं आदाय रञ्‍ञो सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेसुं। राजा ‘‘आनेथ न’’न्ति तं पक्‍कोसापेत्वा दिस्वाव अनत्तमनो हुत्वा ‘‘एवं लामकसरीरो दूतकम्मं कातुं न सक्‍कोती’’ति आह। तं सुत्वा कच्छपो ‘‘किं पन, महाराज, दूतेहि नाम तालप्पमाणेहि भवितब्बं, सरीरञ्हि खुद्दकं वा महन्तं वा अप्पमाणं, गतगतट्ठाने कम्मनिप्फादनमेव पमाणं। महाराज, अम्हाकं रञ्‍ञो बहू दूता। थले कम्मं मनुस्सा करोन्ति, आकासे पक्खिनो, उदके अहमेव। अहञ्हि चित्तचूळो नाम कच्छपो ठानन्तरप्पत्तो राजवल्‍लभो, मा मं परिभासथा’’ति अत्तनो गुणं वण्णेसि। अथ नं धतरट्ठो पुच्छि ‘‘केन पनत्थेन रञ्‍ञा पेसितोसी’’ति। महाराज, राजा मं एवमाह ‘‘मया सकलजम्बुदीपे राजूहि सद्धिं मित्तधम्मो कतो, इदानि धतरट्ठेन नागरञ्‍ञा सद्धिं मित्तधम्मं कातुं मम धीतरं समुद्दजं दम्मी’’ति वत्वा मं पहिणि। ‘‘तुम्हे पपञ्‍चं अकत्वा मया सद्धिंयेव पुरिसं पेसेत्वा दिवसं ववत्थपेत्वा दारिकं गण्हथा’’ति। सो तुस्सित्वा तस्स सक्‍कारं कत्वा तेन सद्धिं चत्तारो नागमाणवके पेसेसि ‘‘गच्छथ, रञ्‍ञो वचनं सुत्वा दिवसं ववत्थपेत्वा एथा’’ति। ते ‘‘साधू’’ति वत्वा कच्छपं गहेत्वा नागभवना निक्खमिंसु।

    Atha naṃ tasmiṃ udakavāhe kīḷantā dhataraṭṭhanāgarañño puttā nāgamāṇavakā disvā ‘‘gaṇhatha naṃ dāsa’’nti āhaṃsu. So cintesi ‘‘ahaṃ bārāṇasirañño hatthā muccitvā evarūpānaṃ pharusānaṃ nāgānaṃ hatthaṃ patto, kena nu kho upāyena mucceyya’’nti. So ‘‘attheso upāyo’’ti musāvādaṃ katvā ‘‘tumhe dhataraṭṭhassa nāgarañño santakā hutvā kasmā evaṃ vadetha, ahaṃ cittacūḷo nāma kacchapo bārāṇasirañño dūto, dhataraṭṭhassa santikaṃ āgato, amhākaṃ rājā dhataraṭṭhassa dhītaraṃ dātukāmo maṃ pahiṇi, tassa maṃ dassethā’’ti āha. Te somanassajātā taṃ ādāya rañño santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocesuṃ. Rājā ‘‘ānetha na’’nti taṃ pakkosāpetvā disvāva anattamano hutvā ‘‘evaṃ lāmakasarīro dūtakammaṃ kātuṃ na sakkotī’’ti āha. Taṃ sutvā kacchapo ‘‘kiṃ pana, mahārāja, dūtehi nāma tālappamāṇehi bhavitabbaṃ, sarīrañhi khuddakaṃ vā mahantaṃ vā appamāṇaṃ, gatagataṭṭhāne kammanipphādanameva pamāṇaṃ. Mahārāja, amhākaṃ rañño bahū dūtā. Thale kammaṃ manussā karonti, ākāse pakkhino, udake ahameva. Ahañhi cittacūḷo nāma kacchapo ṭhānantarappatto rājavallabho, mā maṃ paribhāsathā’’ti attano guṇaṃ vaṇṇesi. Atha naṃ dhataraṭṭho pucchi ‘‘kena panatthena raññā pesitosī’’ti. Mahārāja, rājā maṃ evamāha ‘‘mayā sakalajambudīpe rājūhi saddhiṃ mittadhammo kato, idāni dhataraṭṭhena nāgaraññā saddhiṃ mittadhammaṃ kātuṃ mama dhītaraṃ samuddajaṃ dammī’’ti vatvā maṃ pahiṇi. ‘‘Tumhe papañcaṃ akatvā mayā saddhiṃyeva purisaṃ pesetvā divasaṃ vavatthapetvā dārikaṃ gaṇhathā’’ti. So tussitvā tassa sakkāraṃ katvā tena saddhiṃ cattāro nāgamāṇavake pesesi ‘‘gacchatha, rañño vacanaṃ sutvā divasaṃ vavatthapetvā ethā’’ti. Te ‘‘sādhū’’ti vatvā kacchapaṃ gahetvā nāgabhavanā nikkhamiṃsu.

    कच्छपो यमुनाय बाराणसिया च अन्तरे एकं पदुमसरं दिस्वा एकेनुपायेन पलायितुकामो एवमाह – ‘‘भो नागमाणवका, अम्हाकं राजा पुत्तदारा चस्स मं उदके गोचरत्ता राजनिवेसनं आगतं दिस्वाव पदुमानि नो देहि, भिसमूलानि देहीति याचन्ति। अहं तेसं अत्थाय तानि गण्हिस्सामि, एत्थ मं विस्सज्‍जेत्वा मं अपस्सन्तापि पुरेतरं रञ्‍ञो सन्तिकं गच्छथ, अहं वो तत्थेव पस्सिस्सामी’’ति। ते तस्स सद्दहित्वा तं विस्सज्‍जेसुं। सो तत्थ एकमन्ते निलीयि। इतरेपि नं अदिस्वा ‘‘रञ्‍ञो सन्तिकं गतो भविस्सती’’ति माणवकवण्णेन राजानं उपसङ्कमिंसु। राजा पटिसन्थारं कत्वा ‘‘कुतो आगतत्था’’ति पुच्छि। ‘‘धतरट्ठस्स सन्तिका, महाराजा’’ति। ‘‘किंकारणा इधागता’’ति? ‘‘महाराज, मयं तस्स दूता, धतरट्ठो वो आरोग्यं पुच्छति। सचे यं वो इच्छथ, तं नो वदेथ। तुम्हाकं किर धीतरं समुद्दजं अम्हाकं रञ्‍ञो पादपरिचारिकं कत्वा देथा’’ति इममत्थं पकासेन्ता पठमं गाथमाहंसु –

    Kacchapo yamunāya bārāṇasiyā ca antare ekaṃ padumasaraṃ disvā ekenupāyena palāyitukāmo evamāha – ‘‘bho nāgamāṇavakā, amhākaṃ rājā puttadārā cassa maṃ udake gocarattā rājanivesanaṃ āgataṃ disvāva padumāni no dehi, bhisamūlāni dehīti yācanti. Ahaṃ tesaṃ atthāya tāni gaṇhissāmi, ettha maṃ vissajjetvā maṃ apassantāpi puretaraṃ rañño santikaṃ gacchatha, ahaṃ vo tattheva passissāmī’’ti. Te tassa saddahitvā taṃ vissajjesuṃ. So tattha ekamante nilīyi. Itarepi naṃ adisvā ‘‘rañño santikaṃ gato bhavissatī’’ti māṇavakavaṇṇena rājānaṃ upasaṅkamiṃsu. Rājā paṭisanthāraṃ katvā ‘‘kuto āgatatthā’’ti pucchi. ‘‘Dhataraṭṭhassa santikā, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā idhāgatā’’ti? ‘‘Mahārāja, mayaṃ tassa dūtā, dhataraṭṭho vo ārogyaṃ pucchati. Sace yaṃ vo icchatha, taṃ no vadetha. Tumhākaṃ kira dhītaraṃ samuddajaṃ amhākaṃ rañño pādaparicārikaṃ katvā dethā’’ti imamatthaṃ pakāsentā paṭhamaṃ gāthamāhaṃsu –

    ७८४.

    784.

    ‘‘यं किञ्‍चि रतनं अत्थि, धतरट्ठनिवेसने।

    ‘‘Yaṃ kiñci ratanaṃ atthi, dhataraṭṭhanivesane;

    सब्बानि ते उपयन्तु, धीतरं देहि राजिनो’’ति॥

    Sabbāni te upayantu, dhītaraṃ dehi rājino’’ti.

    तत्थ सब्बानि ते उपयन्तूति तस्स निवेसने सब्बानि रतनानि तव निवेसनं उपगच्छन्तु।

    Tattha sabbāni te upayantūti tassa nivesane sabbāni ratanāni tava nivesanaṃ upagacchantu.

    तं सुत्वा राजा दुतियं गाथमाह –

    Taṃ sutvā rājā dutiyaṃ gāthamāha –

    ७८५.

    785.

    ‘‘न नो विवाहो नागेहि, कतपुब्बो कुदाचनं।

    ‘‘Na no vivāho nāgehi, katapubbo kudācanaṃ;

    तं विवाहं असंयुत्तं, कथं अम्हे करोमसे’’ति॥

    Taṃ vivāhaṃ asaṃyuttaṃ, kathaṃ amhe karomase’’ti.

    तत्थ असंयुत्तन्ति अयुत्तं तिरच्छानेहि सद्धिं संसग्गं अननुच्छविकं। अम्हेति अम्हे मनुस्सजातिका समाना कथं तिरच्छानगतसम्बन्धं करोमाति।

    Tattha asaṃyuttanti ayuttaṃ tiracchānehi saddhiṃ saṃsaggaṃ ananucchavikaṃ. Amheti amhe manussajātikā samānā kathaṃ tiracchānagatasambandhaṃ karomāti.

    तं सुत्वा नागमाणवका ‘‘सचे ते धतरट्ठेन सद्धिं सम्बन्धो अननुच्छविको, अथ कस्मा अत्तनो उपट्ठाकं चित्तचूळं नाम कच्छपं ‘समुद्दजं नाम ते धीतरं दम्मी’ति अम्हाकं रञ्‍ञो पेसेसि? एवं पेसेत्वा इदानि ते अम्हाकं राजानं परिभवं करोन्तस्स कत्तब्बयुत्तकं मयं जानिस्साम। मयञ्हि नागमाणवका’’ति वत्वा राजानं तज्‍जेन्ता द्वे गाथा अभासिंसु –

    Taṃ sutvā nāgamāṇavakā ‘‘sace te dhataraṭṭhena saddhiṃ sambandho ananucchaviko, atha kasmā attano upaṭṭhākaṃ cittacūḷaṃ nāma kacchapaṃ ‘samuddajaṃ nāma te dhītaraṃ dammī’ti amhākaṃ rañño pesesi? Evaṃ pesetvā idāni te amhākaṃ rājānaṃ paribhavaṃ karontassa kattabbayuttakaṃ mayaṃ jānissāma. Mayañhi nāgamāṇavakā’’ti vatvā rājānaṃ tajjentā dve gāthā abhāsiṃsu –

    ७८६.

    786.

    ‘‘जीवितं नून ते चत्तं, रट्ठं वा मनुजाधिप।

    ‘‘Jīvitaṃ nūna te cattaṃ, raṭṭhaṃ vā manujādhipa;

    न हि नागे कुपितम्हि, चिरं जीवन्ति तादिसा॥

    Na hi nāge kupitamhi, ciraṃ jīvanti tādisā.

    ७८७.

    787.

    ‘‘यो त्वं देव मनुस्सोसि, इद्धिमन्तं अनिद्धिमा।

    ‘‘Yo tvaṃ deva manussosi, iddhimantaṃ aniddhimā;

    वरुणस्स नियं पुत्तं, यामुनं अतिमञ्‍ञसी’’ति॥

    Varuṇassa niyaṃ puttaṃ, yāmunaṃ atimaññasī’’ti.

    तत्थ रट्ठं वाति एकंसेन तया जीवितं वा रट्ठं वा चत्तं। तादिसाति तुम्हादिसा एवं महानुभावे नागे कुपिते चिरं जीवितुं न सक्‍कोन्ति, अन्तराव अन्तरधायन्ति। यो त्वं, देव, मनुस्सोसीति देव, यो त्वं मनुस्सो समानो। वरुणस्साति वरुणनागराजस्स। नियं पुत्तन्ति अज्झत्तिकपुत्तं। यामुनन्ति यमुनाय हेट्ठा जातं।

    Tattha raṭṭhaṃ vāti ekaṃsena tayā jīvitaṃ vā raṭṭhaṃ vā cattaṃ. Tādisāti tumhādisā evaṃ mahānubhāve nāge kupite ciraṃ jīvituṃ na sakkonti, antarāva antaradhāyanti. Yo tvaṃ, deva, manussosīti deva, yo tvaṃ manusso samāno. Varuṇassāti varuṇanāgarājassa. Niyaṃ puttanti ajjhattikaputtaṃ. Yāmunanti yamunāya heṭṭhā jātaṃ.

    ततो राजा द्वे गाथा अभासि –

    Tato rājā dve gāthā abhāsi –

    ७८८.

    788.

    ‘‘नातिमञ्‍ञामि राजानं, धतरट्ठं यसस्सिनं।

    ‘‘Nātimaññāmi rājānaṃ, dhataraṭṭhaṃ yasassinaṃ;

    धतरट्ठो हि नागानं, बहूनमपि इस्सरो॥

    Dhataraṭṭho hi nāgānaṃ, bahūnamapi issaro.

    ७८९.

    789.

    ‘‘अहि महानुभावोपि, न मे धीतरमारहो।

    ‘‘Ahi mahānubhāvopi, na me dhītaramāraho;

    खत्तियो च विदेहानं, अभिजाता समुद्दजा’’ति॥

    Khattiyo ca videhānaṃ, abhijātā samuddajā’’ti.

    तत्थ बहूनमपीति पञ्‍चयोजनसतिकस्स नागभवनस्स इस्सरभावं सन्धायेवमाह। न मे धीतरमारहोति एवं महानुभावोपि पन सो अहिजातिकत्ता मम धीतरं अरहो न होति। ‘‘खत्तियो च विदेहान’’न्ति इदं मातिपक्खे ञातके दस्सेन्तो आह। समुद्दजाति सो च विदेहराजपुत्तो मम धीता समुद्दजा चाति उभोपि अभिजाता। ते अञ्‍ञमञ्‍ञं संवासं अरहन्ति। न हेसा मण्डूकभक्खस्स सप्पस्स अनुच्छविकाति आह।

    Tattha bahūnamapīti pañcayojanasatikassa nāgabhavanassa issarabhāvaṃ sandhāyevamāha. Na me dhītaramārahoti evaṃ mahānubhāvopi pana so ahijātikattā mama dhītaraṃ araho na hoti. ‘‘Khattiyo ca videhāna’’nti idaṃ mātipakkhe ñātake dassento āha. Samuddajāti so ca videharājaputto mama dhītā samuddajā cāti ubhopi abhijātā. Te aññamaññaṃ saṃvāsaṃ arahanti. Na hesā maṇḍūkabhakkhassa sappassa anucchavikāti āha.

    नागमाणवका तं तत्थेव नासावातेन मारेतुकामा हुत्वापि ‘‘अम्हाकं दिवसं ववत्थापनत्थाय पेसिता, इमं मारेत्वा गन्तुं न युत्तं, गन्त्वा रञ्‍ञो आचिक्खित्वा जानिस्सामा’’ति तत्थेव अन्तरहिता ‘‘किं, ताता, लद्धा वो राजधीता’’ति रञ्‍ञा पुच्छिता कुज्झित्वा ‘‘किं, देव, अम्हे अकारणा यत्थ वा तत्थ वा पेसेसि। सचेपि मारेतुकामो, इधेव नो मारेहि। सो तुम्हे अक्‍कोसति परिभासति, अत्तनो धीतरं जातिमानेन उक्खिपती’’ति तेन वुत्तञ्‍च अवुत्तञ्‍च वत्वा रञ्‍ञो कोधं उप्पादयिंसु। सो अत्तनो परिसं सन्‍निपातेतुं आणापेन्तो आह –

    Nāgamāṇavakā taṃ tattheva nāsāvātena māretukāmā hutvāpi ‘‘amhākaṃ divasaṃ vavatthāpanatthāya pesitā, imaṃ māretvā gantuṃ na yuttaṃ, gantvā rañño ācikkhitvā jānissāmā’’ti tattheva antarahitā ‘‘kiṃ, tātā, laddhā vo rājadhītā’’ti raññā pucchitā kujjhitvā ‘‘kiṃ, deva, amhe akāraṇā yattha vā tattha vā pesesi. Sacepi māretukāmo, idheva no mārehi. So tumhe akkosati paribhāsati, attano dhītaraṃ jātimānena ukkhipatī’’ti tena vuttañca avuttañca vatvā rañño kodhaṃ uppādayiṃsu. So attano parisaṃ sannipātetuṃ āṇāpento āha –

    ७९०.

    790.

    ‘‘कम्बलस्सतरा उट्ठेन्तु, सब्बे नागे निवेदय।

    ‘‘Kambalassatarā uṭṭhentu, sabbe nāge nivedaya;

    बाराणसिं पवज्‍जन्तु, मा च कञ्‍चि विहेठयु’’न्ति॥

    Bārāṇasiṃ pavajjantu, mā ca kañci viheṭhayu’’nti.

    तत्थ कम्बलस्सतरा उट्ठेन्तूति कम्बलस्सतरा नाम तस्स मातुपक्खिका सिनेरुपादे वसननागा, ते च उट्ठहन्तु। अञ्‍ञे च चतूसु दिसासु अनुदिसासु यत्तका वा मय्हं वचनकरा, ते सब्बे नागे निवेदय, गन्त्वा जानापेथ, खिप्पं किर सन्‍निपातेथाति आणापेन्तो एवमाह। ततो सब्बेहेव सीघं सन्‍निपतितेहि ‘‘किं करोम, देवा’’ति वुत्ते ‘‘सब्बेपि ते नागा बाराणसिं पवज्‍जन्तू’’ति आह। ‘‘तत्थ गन्त्वा किं कातब्बं, देव, तं नासावातप्पहारेन भस्मं करोमा’’ति च वुत्ते राजधीतरि पटिबद्धचित्तताय तस्सा विनासं अनिच्छन्तो ‘‘मा च कञ्‍चि विहेठयु’’न्ति आह, तुम्हेसु कोचि कञ्‍चि मा विहेठयाति अत्थो। अयमेव वा पाठो।

    Tattha kambalassatarā uṭṭhentūti kambalassatarā nāma tassa mātupakkhikā sinerupāde vasananāgā, te ca uṭṭhahantu. Aññe ca catūsu disāsu anudisāsu yattakā vā mayhaṃ vacanakarā, te sabbe nāge nivedaya, gantvā jānāpetha, khippaṃ kira sannipātethāti āṇāpento evamāha. Tato sabbeheva sīghaṃ sannipatitehi ‘‘kiṃ karoma, devā’’ti vutte ‘‘sabbepi te nāgā bārāṇasiṃ pavajjantū’’ti āha. ‘‘Tattha gantvā kiṃ kātabbaṃ, deva, taṃ nāsāvātappahārena bhasmaṃ karomā’’ti ca vutte rājadhītari paṭibaddhacittatāya tassā vināsaṃ anicchanto ‘‘mā ca kañci viheṭhayu’’nti āha, tumhesu koci kañci mā viheṭhayāti attho. Ayameva vā pāṭho.

    अथ नं नागा ‘‘सचे कोचि मनुस्सो न विहेठेतब्बो, तत्थ गन्त्वा किं करिस्सामा’’ति आहंसु। अथ ने ‘‘इदञ्‍चिदञ्‍च करोथ, अहम्पि इदं नाम करिस्सामी’’ति आचिक्खन्तो गाथाद्वयमाह –

    Atha naṃ nāgā ‘‘sace koci manusso na viheṭhetabbo, tattha gantvā kiṃ karissāmā’’ti āhaṃsu. Atha ne ‘‘idañcidañca karotha, ahampi idaṃ nāma karissāmī’’ti ācikkhanto gāthādvayamāha –

    ७९१.

    791.

    ‘‘निवेसनेसु सोब्भेसु, रथिया चच्‍चरेसु च।

    ‘‘Nivesanesu sobbhesu, rathiyā caccaresu ca;

    रुक्खग्गेसु च लम्बन्तु, वितता तोरणेसु च॥

    Rukkhaggesu ca lambantu, vitatā toraṇesu ca.

    ७९२.

    792.

    ‘‘अहम्पि सब्बसेतेन, महता सुमहं पुरं।

    ‘‘Ahampi sabbasetena, mahatā sumahaṃ puraṃ;

    परिक्खिपिस्सं भोगेहि, कासीनं जनयं भय’’न्ति॥

    Parikkhipissaṃ bhogehi, kāsīnaṃ janayaṃ bhaya’’nti.

    तत्थ सोब्भेसूति पोक्खरणीसु। रथियाति रथिकाय। वितताति विततसरीरा महासरीरा हुत्वा एतेसु चेव निवेसनादीसु द्वारतोरणेसु च ओलम्बन्तु, एत्तकं नागा करोन्तु, करोन्ता च निवेसने ताव मञ्‍चपीठानं हेट्ठा च उपरि च अन्तोगब्भबहिगब्भादीसु च पोक्खरणियं उदकपिट्ठे रथिकादीनं पस्सेसु चेव थलेसु च महन्तानि सरीरानि मापेत्वा महन्ते फणे कत्वा कम्मारगग्गरी विय धममाना ‘‘सुसू’’ति सद्दं करोन्ता ओलम्बथ च निपज्‍जथ च। अत्तानं पन तरुणदारकानं जराजिण्णानं गब्भिनित्थीनं समुद्दजाय चाति इमेसं चतुन्‍नं मा दस्सयित्थ। अहम्पि सब्बसेतेन महन्तेन सरीरेन गन्त्वा सुमहन्तं कासिपुरं सत्तक्खत्तुं भोगेहि परिक्खिपिस्सं, महन्तेन फणेन नं छादेत्वा एकन्धकारं कत्वा कासीनं भयं जनयन्तो ‘‘सुसू’’ति सद्दं मुञ्‍चिस्सामीति।

    Tattha sobbhesūti pokkharaṇīsu. Rathiyāti rathikāya. Vitatāti vitatasarīrā mahāsarīrā hutvā etesu ceva nivesanādīsu dvāratoraṇesu ca olambantu, ettakaṃ nāgā karontu, karontā ca nivesane tāva mañcapīṭhānaṃ heṭṭhā ca upari ca antogabbhabahigabbhādīsu ca pokkharaṇiyaṃ udakapiṭṭhe rathikādīnaṃ passesu ceva thalesu ca mahantāni sarīrāni māpetvā mahante phaṇe katvā kammāragaggarī viya dhamamānā ‘‘susū’’ti saddaṃ karontā olambatha ca nipajjatha ca. Attānaṃ pana taruṇadārakānaṃ jarājiṇṇānaṃ gabbhinitthīnaṃ samuddajāya cāti imesaṃ catunnaṃ mā dassayittha. Ahampi sabbasetena mahantena sarīrena gantvā sumahantaṃ kāsipuraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipissaṃ, mahantena phaṇena naṃ chādetvā ekandhakāraṃ katvā kāsīnaṃ bhayaṃ janayanto ‘‘susū’’ti saddaṃ muñcissāmīti.

    अथ सब्बे नागा तथा अकंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Atha sabbe nāgā tathā akaṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ७९३.

    793.

    ‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, उरगानेकवण्णिनो।

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, uragānekavaṇṇino;

    बाराणसिं पवज्‍जिंसु, न च कञ्‍चि विहेठयुं॥

    Bārāṇasiṃ pavajjiṃsu, na ca kañci viheṭhayuṃ.

    ७९४.

    794.

    ‘‘निवेसनेसु सोब्भेसु, रथिया चच्‍चरेसु च।

    ‘‘Nivesanesu sobbhesu, rathiyā caccaresu ca;

    रुक्खग्गेसु च लम्बिंसु, वितता तोरणेसु च॥

    Rukkhaggesu ca lambiṃsu, vitatā toraṇesu ca.

    ७९५.

    795.

    ‘‘तेसु दिस्वान लम्बन्ते, पुथू कन्दिंसु नारियो।

    ‘‘Tesu disvāna lambante, puthū kandiṃsu nāriyo;

    नागे सोण्डिकते दिस्वा, पस्ससन्ते मुहुं मुहुं॥

    Nāge soṇḍikate disvā, passasante muhuṃ muhuṃ.

    ७९६.

    796.

    ‘‘बाराणसी पब्यथिता, आतुरा समपज्‍जथ।

    ‘‘Bārāṇasī pabyathitā, āturā samapajjatha;

    बाहा पग्गय्ह पक्‍कन्दुं, धीतरं देहि राजिनो’’ति॥

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, dhītaraṃ dehi rājino’’ti.

    तत्थ अनेकवण्णिनोति नीलादिवसेन अनेकवण्णा। एवरूपानि हि ते रूपानि मापयिंसु। पवज्‍जिंसूति अड्ढरत्तसमये पविसिंसु। लम्बिंसूति धतरट्ठेन वुत्तनियामेनेव ते सब्बेसु ठानेसु मनुस्सानं सञ्‍चारं पच्छिन्दित्वा ओलम्बिंसु। दूता हुत्वा आगता पन चत्तारो नागमाणवका रञो सयनस्स चत्तारो पादे परिक्खिपित्वा उपरिसीसे महन्ते फणे कत्वा तुण्डेहि सीसं पहरन्ता विय दाठा विवरित्वा पस्ससन्ता अट्ठंसु। धतरट्ठोपि अत्तना वुत्तनियामेन नगरं पटिच्छादेसि। पबुज्झमाना पुरिसा यतो यतो हत्थं वा पादं वा पसारेन्ति, तत्थ तत्थ सप्पे छुपित्वा ‘‘सप्पो, सप्पो’’ति विरवन्ति। पुथू कन्दिंसूति येसु गेहेसु दीपा जलन्ति, तेसु इत्थियो पबुद्धा द्वारतोरणगोपानसियो ओलोकेत्वा ओलम्बन्ते नागे दिस्वा बहू एकप्पहारेनेव कन्दिंसु। एवं सकलनगरं एककोलाहलं अहोसि। सोण्डिकतेति कतफणे।

    Tattha anekavaṇṇinoti nīlādivasena anekavaṇṇā. Evarūpāni hi te rūpāni māpayiṃsu. Pavajjiṃsūti aḍḍharattasamaye pavisiṃsu. Lambiṃsūti dhataraṭṭhena vuttaniyāmeneva te sabbesu ṭhānesu manussānaṃ sañcāraṃ pacchinditvā olambiṃsu. Dūtā hutvā āgatā pana cattāro nāgamāṇavakā raño sayanassa cattāro pāde parikkhipitvā uparisīse mahante phaṇe katvā tuṇḍehi sīsaṃ paharantā viya dāṭhā vivaritvā passasantā aṭṭhaṃsu. Dhataraṭṭhopi attanā vuttaniyāmena nagaraṃ paṭicchādesi. Pabujjhamānā purisā yato yato hatthaṃ vā pādaṃ vā pasārenti, tattha tattha sappe chupitvā ‘‘sappo, sappo’’ti viravanti. Puthū kandiṃsūti yesu gehesu dīpā jalanti, tesu itthiyo pabuddhā dvāratoraṇagopānasiyo oloketvā olambante nāge disvā bahū ekappahāreneva kandiṃsu. Evaṃ sakalanagaraṃ ekakolāhalaṃ ahosi. Soṇḍikateti kataphaṇe.

    पक्‍कन्दुन्ति विभाताय रत्तिया नागानं अस्सासवातेन सकलनगरे राजनिवेसने च उप्पातियमाने विय भीता मनुस्सा ‘‘नागराजानो किस्स नो विहेठथा’’ति वत्वा तुम्हाकं राजा ‘‘धीतरं दस्सामी’’ति धतरट्ठस्स दूतं पेसेत्वा पुन तस्स दूतेहि आगन्त्वा ‘‘देही’’ति वुत्तो अम्हाकं राजानं अक्‍कोसति परिभासति। ‘‘सचे अम्हाकं रञ्‍ञो धीतरं न दस्सति, सकलनगरस्स जीवितं नत्थी’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि नो , सामि, ओकासं देथ, मयं गन्त्वा राजानं याचिस्सामा’’ति याचन्ता ओकासं लभित्वा राजद्वारं गन्त्वा महन्तेन रवेन पक्‍कन्तिंसु। भरियायोपिस्स अत्तनो अत्तनो गब्भेसु निपन्‍नकाव ‘‘देव, धीतरं धतरट्ठरञ्‍ञो देही’’ति एकप्पहारेन कन्दिंसु। तेपि चत्तारो नागमाणवका ‘‘देही’’ति तुण्हेहि सीसं पहरन्ता विय दाठा विवरित्वा पस्ससन्ता अट्ठंसु।

    Pakkandunti vibhātāya rattiyā nāgānaṃ assāsavātena sakalanagare rājanivesane ca uppātiyamāne viya bhītā manussā ‘‘nāgarājāno kissa no viheṭhathā’’ti vatvā tumhākaṃ rājā ‘‘dhītaraṃ dassāmī’’ti dhataraṭṭhassa dūtaṃ pesetvā puna tassa dūtehi āgantvā ‘‘dehī’’ti vutto amhākaṃ rājānaṃ akkosati paribhāsati. ‘‘Sace amhākaṃ rañño dhītaraṃ na dassati, sakalanagarassa jīvitaṃ natthī’’ti vutte ‘‘tena hi no , sāmi, okāsaṃ detha, mayaṃ gantvā rājānaṃ yācissāmā’’ti yācantā okāsaṃ labhitvā rājadvāraṃ gantvā mahantena ravena pakkantiṃsu. Bhariyāyopissa attano attano gabbhesu nipannakāva ‘‘deva, dhītaraṃ dhataraṭṭharañño dehī’’ti ekappahārena kandiṃsu. Tepi cattāro nāgamāṇavakā ‘‘dehī’’ti tuṇhehi sīsaṃ paharantā viya dāṭhā vivaritvā passasantā aṭṭhaṃsu.

    सो निपन्‍नकोव नगरवासीनञ्‍च अत्तनो च भरियानं परिदेवितसद्दं सुत्वा चतूहि च नागमाणवकेहि तज्‍जितत्ता मरणभयभीतो ‘‘मम धीतरं समुद्दजं धतरट्ठस्स दम्मी’’ति तिक्खत्तुं अवच। तं सुत्वा सब्बेपि नागराजानो तिगावुतमत्तं पटिक्‍कमित्वा देवनगरं विय एकं नगरं मापेत्वा तत्थ ठिता ‘‘धीतरं किर नो पेसेतू’’ति पण्णाकारं पहिणिंसु। राजा तेहि आभतं पण्णाकारं गहेत्वा ‘‘तुम्हे गच्छथ, अहं धीतरं अमच्‍चानं हत्थे पहिणिस्सामी’’ति ते उय्योजेत्वा धीतरं पक्‍कोसापेत्वा उपरिपासादं आरोपेत्वा सीहपञ्‍जरं विवरित्वा ‘‘अम्म, पस्सेतं अलङ्कतनगरं, त्वं एत्थ एतस्स रञ्‍ञो अग्गमहेसी भविस्ससि, न दूरे इतो तं नगरं, उक्‍कण्ठितकालेयेव इध आगन्तुं सक्‍का, एत्थ गन्तब्ब’’न्ति सञ्‍ञापेत्वा सीसं न्हापेत्वा सब्बालङ्कारेहि अलङ्करित्वा पटिच्छन्‍नयोग्गे निसीदापेत्वा अमच्‍चानं हत्थे दत्वा पाहेसि। नागराजानो पच्‍चुग्गमनं कत्वा महासक्‍कारं करिंसु। अमच्‍चा नगरं पविसित्वा तं तस्स दत्वा बहुं धनं आदाय निवत्तिंसु। ते राजधीतरं पासादं आरोपेत्वा अलङ्कतदिब्बसयने निपज्‍जापेसुं। तङ्खणञ्‍ञेव नं नागमाणविका खुज्‍जादिवेसं गहेत्वा मनुस्सपरिचारिका विय परिवारयिंसु। सा दिब्बसयने निपन्‍नमत्ताव दिब्बफस्सं फुसित्वा निद्दं ओक्‍कमि।

    So nipannakova nagaravāsīnañca attano ca bhariyānaṃ paridevitasaddaṃ sutvā catūhi ca nāgamāṇavakehi tajjitattā maraṇabhayabhīto ‘‘mama dhītaraṃ samuddajaṃ dhataraṭṭhassa dammī’’ti tikkhattuṃ avaca. Taṃ sutvā sabbepi nāgarājāno tigāvutamattaṃ paṭikkamitvā devanagaraṃ viya ekaṃ nagaraṃ māpetvā tattha ṭhitā ‘‘dhītaraṃ kira no pesetū’’ti paṇṇākāraṃ pahiṇiṃsu. Rājā tehi ābhataṃ paṇṇākāraṃ gahetvā ‘‘tumhe gacchatha, ahaṃ dhītaraṃ amaccānaṃ hatthe pahiṇissāmī’’ti te uyyojetvā dhītaraṃ pakkosāpetvā uparipāsādaṃ āropetvā sīhapañjaraṃ vivaritvā ‘‘amma, passetaṃ alaṅkatanagaraṃ, tvaṃ ettha etassa rañño aggamahesī bhavissasi, na dūre ito taṃ nagaraṃ, ukkaṇṭhitakāleyeva idha āgantuṃ sakkā, ettha gantabba’’nti saññāpetvā sīsaṃ nhāpetvā sabbālaṅkārehi alaṅkaritvā paṭicchannayogge nisīdāpetvā amaccānaṃ hatthe datvā pāhesi. Nāgarājāno paccuggamanaṃ katvā mahāsakkāraṃ kariṃsu. Amaccā nagaraṃ pavisitvā taṃ tassa datvā bahuṃ dhanaṃ ādāya nivattiṃsu. Te rājadhītaraṃ pāsādaṃ āropetvā alaṅkatadibbasayane nipajjāpesuṃ. Taṅkhaṇaññeva naṃ nāgamāṇavikā khujjādivesaṃ gahetvā manussaparicārikā viya parivārayiṃsu. Sā dibbasayane nipannamattāva dibbaphassaṃ phusitvā niddaṃ okkami.

    धतरट्ठो तं गहेत्वा सद्धिं नागपरिसाय तत्थ अन्तरहितो नागभवनेयेव पातुरहोसि। राजधीता पबुज्झित्वा अलङ्कतदिब्बसयनं अञ्‍ञे च सुवण्णपासादमणिपासादादयो उय्यानपोक्खरणियो अलङ्कतदेवनगरं विय नागभवनं दिस्वा खुज्‍जादिपरिचारिकायो पुच्छि ‘‘इदं नगरं अतिविय अलङ्कतं, न अम्हाकं नगरं विय, कस्सेत’’न्ति। ‘‘सामिकस्स ते सन्तकं, देवि, न अप्पपुञ्‍ञा एवरूपं सम्पत्तिं लभन्ति, महापुञ्‍ञताय ते अयं लद्धा’’ति। धतरट्ठोपि पञ्‍चयोजनसतिके नागभवने भेरिं चरापेसि ‘‘यो समुद्दजाय सप्पवण्णं दस्सेति, तस्स राजदण्डो भविस्सती’’ति। तस्मा एकोपि तस्सा सप्पवण्णं दस्सेतुं समत्थो नाम नाहोसि। सा मनुस्सलोकसञ्‍ञाय एव तत्थ तेन सद्धिं सम्मोदमाना पियसंवासं वसि।

    Dhataraṭṭho taṃ gahetvā saddhiṃ nāgaparisāya tattha antarahito nāgabhavaneyeva pāturahosi. Rājadhītā pabujjhitvā alaṅkatadibbasayanaṃ aññe ca suvaṇṇapāsādamaṇipāsādādayo uyyānapokkharaṇiyo alaṅkatadevanagaraṃ viya nāgabhavanaṃ disvā khujjādiparicārikāyo pucchi ‘‘idaṃ nagaraṃ ativiya alaṅkataṃ, na amhākaṃ nagaraṃ viya, kasseta’’nti. ‘‘Sāmikassa te santakaṃ, devi, na appapuññā evarūpaṃ sampattiṃ labhanti, mahāpuññatāya te ayaṃ laddhā’’ti. Dhataraṭṭhopi pañcayojanasatike nāgabhavane bheriṃ carāpesi ‘‘yo samuddajāya sappavaṇṇaṃ dasseti, tassa rājadaṇḍo bhavissatī’’ti. Tasmā ekopi tassā sappavaṇṇaṃ dassetuṃ samattho nāma nāhosi. Sā manussalokasaññāya eva tattha tena saddhiṃ sammodamānā piyasaṃvāsaṃ vasi.

    नगरकण्डं निट्ठितं।

    Nagarakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    उपोसथकण्डं

    Uposathakaṇḍaṃ

    सा अपरभागे धतरट्ठं पटिच्‍च गब्भं पटिलभित्वा पुत्तं विजायि, तस्स पियदस्सनत्ता ‘‘सुदस्सनो’’ति नामं करिंसु। पुनापरं पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘दत्तो’’ति नामं अकंसु। सो पन बोधिसत्तो। पुनेकं पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘सुभोगो’’ति नामं करिंसु। अपरम्पि पुत्तं विजायि, तस्स ‘‘अरिट्ठो’’ति नामं करिंसु। इति सा चत्तारो पुत्ते विजायित्वापि नागभवनभावं न जानाति। अथेकदिवसं तरुणनागा अरिट्ठस्स आचिक्खिंसु ‘‘तव माता मनुस्सित्थी, न नागिनी’’ति। अरिट्ठो ‘‘वीमंसिस्सामि न’’न्ति एकदिवसं थनं पिवन्तोव सप्पसरीरं मापेत्वा नङ्गुट्ठखण्डेन मातु पिट्ठिपादे घट्टेसि। सा तस्स सप्पसरीरं दिस्वा भीततसिता महारवं रवित्वा तं भूमियं खिपन्ती नखेन तस्स अक्खिं भिन्दि। ततो लोहितं पग्घरि। राजा तस्सा सद्दं सुत्वा ‘‘किस्सेसा विरवती’’ति पुच्छित्वा अरिट्ठेन कतकिरियं सुत्वा ‘‘गण्हथ, नं दासं गहेत्वा जीवितक्खयं पापेथा’’ति तज्‍जेन्तो आगच्छि। राजधीता तस्स कुद्धभावं ञत्वा पुत्तसिनेहेन ‘‘देव, पुत्तस्स मे अक्खि भिन्‍नं, खमथेतस्सापराध’’न्ति आह। राजा एताय एवं वदन्तिया ‘‘किं सक्‍का कातु’’न्ति खमि। तं दिवसं सा ‘‘इदं नागभवन’’न्ति अञ्‍ञासि। ततो च पट्ठाय अरिट्ठो काणारिट्ठो नाम जातो। चत्तारोपि पुत्ता विञ्‍ञुतं पापुणिंसु।

    Sā aparabhāge dhataraṭṭhaṃ paṭicca gabbhaṃ paṭilabhitvā puttaṃ vijāyi, tassa piyadassanattā ‘‘sudassano’’ti nāmaṃ kariṃsu. Punāparaṃ puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘datto’’ti nāmaṃ akaṃsu. So pana bodhisatto. Punekaṃ puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘subhogo’’ti nāmaṃ kariṃsu. Aparampi puttaṃ vijāyi, tassa ‘‘ariṭṭho’’ti nāmaṃ kariṃsu. Iti sā cattāro putte vijāyitvāpi nāgabhavanabhāvaṃ na jānāti. Athekadivasaṃ taruṇanāgā ariṭṭhassa ācikkhiṃsu ‘‘tava mātā manussitthī, na nāginī’’ti. Ariṭṭho ‘‘vīmaṃsissāmi na’’nti ekadivasaṃ thanaṃ pivantova sappasarīraṃ māpetvā naṅguṭṭhakhaṇḍena mātu piṭṭhipāde ghaṭṭesi. Sā tassa sappasarīraṃ disvā bhītatasitā mahāravaṃ ravitvā taṃ bhūmiyaṃ khipantī nakhena tassa akkhiṃ bhindi. Tato lohitaṃ pagghari. Rājā tassā saddaṃ sutvā ‘‘kissesā viravatī’’ti pucchitvā ariṭṭhena katakiriyaṃ sutvā ‘‘gaṇhatha, naṃ dāsaṃ gahetvā jīvitakkhayaṃ pāpethā’’ti tajjento āgacchi. Rājadhītā tassa kuddhabhāvaṃ ñatvā puttasinehena ‘‘deva, puttassa me akkhi bhinnaṃ, khamathetassāparādha’’nti āha. Rājā etāya evaṃ vadantiyā ‘‘kiṃ sakkā kātu’’nti khami. Taṃ divasaṃ sā ‘‘idaṃ nāgabhavana’’nti aññāsi. Tato ca paṭṭhāya ariṭṭho kāṇāriṭṭho nāma jāto. Cattāropi puttā viññutaṃ pāpuṇiṃsu.

    अथ नेसं पिता योजनसतिकं योजनसतिकं कत्वा रज्‍जमदासि, महन्तो यसो अहोसि। सोळस सोळस नागकञ्‍ञासहस्सानि परिवारयिंसु। पितु एकयोजनसतिकमेव रज्‍जं अहोसि। तयो पुत्ता मासे मासे मातापितरो पस्सितुं आगच्छन्ति, बोधिसत्तो पन अन्वद्धमासं आगच्छति। नागभवने समुट्ठितं पञ्हं बोधिसत्तोव कथेति। पितरा सद्धिं विरूपक्खमहाराजस्सपि उपट्ठानं गच्छति, तस्स सन्तिके समुट्ठितं पञ्हम्पि सोव कथेति। अथेकदिवसं विरूपक्खे नागपरिसाय सद्धिं तिदसपुरं गन्त्वा सक्‍कं परिवारेत्वा निसिन्‍ने देवानं अन्तरे पञ्हो समुट्ठासि। तं कोचि कथेतुं नासक्खि, पल्‍लङ्कवरगतो पन हुत्वा महासत्तोव कथेसि। अथ नं देवराजा दिब्बगन्धपुप्फेहि पूजेत्वा ‘‘दत्त, त्वं पथविसमाय विपुलाय पञ्‍ञाय समन्‍नागतो, इतो पट्ठाय भूरिदत्तो नाम होही’’ति ‘‘भूरिदत्तो’’ तिस्स नामं अकासि। सो ततो पट्ठाय सक्‍कस्स उपट्ठानं गच्छन्तो अलङ्कतवेजयन्तपासादं देवच्छराहि आकिण्णं अतिमनोहरं सक्‍कस्स सम्पत्तिं दिस्वा देवलोके पियं कत्वा ‘‘किं मे इमिना मण्डूकभक्खेन अत्तभावेन, नागभवनं गन्त्वा उपोसथवासं वसित्वा इमस्मिं देवलोके उप्पत्तिकारणं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा नागभवनं गन्त्वा मातापितरो आपुच्छि ‘‘अम्मताता, अहं उपोसथकम्मं करिस्सामी’’ति। ‘‘साधु, तात, करोहि, करोन्तो पन बहि अगन्त्वा इमस्मिञ्‍ञेव नागभवने एकस्मिं सुञ्‍ञविमाने करोहि, बहिगतानं पन नागानं महन्तं भय’’न्ति।

    Atha nesaṃ pitā yojanasatikaṃ yojanasatikaṃ katvā rajjamadāsi, mahanto yaso ahosi. Soḷasa soḷasa nāgakaññāsahassāni parivārayiṃsu. Pitu ekayojanasatikameva rajjaṃ ahosi. Tayo puttā māse māse mātāpitaro passituṃ āgacchanti, bodhisatto pana anvaddhamāsaṃ āgacchati. Nāgabhavane samuṭṭhitaṃ pañhaṃ bodhisattova katheti. Pitarā saddhiṃ virūpakkhamahārājassapi upaṭṭhānaṃ gacchati, tassa santike samuṭṭhitaṃ pañhampi sova katheti. Athekadivasaṃ virūpakkhe nāgaparisāya saddhiṃ tidasapuraṃ gantvā sakkaṃ parivāretvā nisinne devānaṃ antare pañho samuṭṭhāsi. Taṃ koci kathetuṃ nāsakkhi, pallaṅkavaragato pana hutvā mahāsattova kathesi. Atha naṃ devarājā dibbagandhapupphehi pūjetvā ‘‘datta, tvaṃ pathavisamāya vipulāya paññāya samannāgato, ito paṭṭhāya bhūridatto nāma hohī’’ti ‘‘bhūridatto’’ tissa nāmaṃ akāsi. So tato paṭṭhāya sakkassa upaṭṭhānaṃ gacchanto alaṅkatavejayantapāsādaṃ devaccharāhi ākiṇṇaṃ atimanoharaṃ sakkassa sampattiṃ disvā devaloke piyaṃ katvā ‘‘kiṃ me iminā maṇḍūkabhakkhena attabhāvena, nāgabhavanaṃ gantvā uposathavāsaṃ vasitvā imasmiṃ devaloke uppattikāraṇaṃ karissāmī’’ti cintetvā nāgabhavanaṃ gantvā mātāpitaro āpucchi ‘‘ammatātā, ahaṃ uposathakammaṃ karissāmī’’ti. ‘‘Sādhu, tāta, karohi, karonto pana bahi agantvā imasmiññeva nāgabhavane ekasmiṃ suññavimāne karohi, bahigatānaṃ pana nāgānaṃ mahantaṃ bhaya’’nti.

    सो ‘‘साधू’’ति पटिस्सुणित्वा तत्थेव सुञ्‍ञविमाने राजुय्याने उपोसथवासं वसति। अथ नं नानातूरियहत्था नागकञ्‍ञा परिवारेन्ति। सो ‘‘न मय्हं इध वसन्तस्स उपोसथकम्मं मत्थकं पापुणिस्सति, मनुस्सपथं गन्त्वा करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा निवारणभयेन मातापितूनं अनारोचेत्वा अत्तनो भरियायो आमन्तेत्वा ‘‘भद्दे, अहं मनुस्सलोकं गन्त्वा यमुनातीरे निग्रोधरुक्खो अत्थि, तस्साविदूरे वम्मिकमत्थके भोगे आभुजित्वा चतुरङ्गसमन्‍नागतं उपोसथं अधिट्ठाय निपज्‍जित्वा उपोसथकम्मं करिस्सामि। मया सब्बरत्तिं निपज्‍जित्वा उपोसथकम्मे कते अरुणुग्गमनवेलायमेव तुम्हे दस दस इत्थियो आदाय वारेन वारेन तूरियहत्था मम सन्तिकं आगन्त्वा मं गन्धेहि च पुप्फेहि च पूजेत्वा गायित्वा नच्‍चित्वा मं आदाय नागभवनमेव आगच्छथा’’ति वत्वा तत्थ गन्त्वा वम्मिकमत्थके भोगे आभुजित्वा ‘‘यो मम चम्मं वा न्हारुं वा अट्ठिं वा रुहिरं वा इच्छति, सो आहरतू’’ति चतुरङ्गसमन्‍नागतं उपोसथं अधिट्ठाय नङ्गलसीसप्पमाणं सरीरं मापेत्वा निपन्‍नो उपोसथकम्ममकासि। अरुणे उट्ठहन्तेयेव तं नागमाणविका आगन्त्वा यथानुसिट्ठं पटिपज्‍जित्वा नागभवनं आनेन्ति। तस्स इमिना नियामेन उपोसथं करोन्तस्स दीघो अद्धा वीतिवत्तो।

    So ‘‘sādhū’’ti paṭissuṇitvā tattheva suññavimāne rājuyyāne uposathavāsaṃ vasati. Atha naṃ nānātūriyahatthā nāgakaññā parivārenti. So ‘‘na mayhaṃ idha vasantassa uposathakammaṃ matthakaṃ pāpuṇissati, manussapathaṃ gantvā karissāmī’’ti cintetvā nivāraṇabhayena mātāpitūnaṃ anārocetvā attano bhariyāyo āmantetvā ‘‘bhadde, ahaṃ manussalokaṃ gantvā yamunātīre nigrodharukkho atthi, tassāvidūre vammikamatthake bhoge ābhujitvā caturaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ adhiṭṭhāya nipajjitvā uposathakammaṃ karissāmi. Mayā sabbarattiṃ nipajjitvā uposathakamme kate aruṇuggamanavelāyameva tumhe dasa dasa itthiyo ādāya vārena vārena tūriyahatthā mama santikaṃ āgantvā maṃ gandhehi ca pupphehi ca pūjetvā gāyitvā naccitvā maṃ ādāya nāgabhavanameva āgacchathā’’ti vatvā tattha gantvā vammikamatthake bhoge ābhujitvā ‘‘yo mama cammaṃ vā nhāruṃ vā aṭṭhiṃ vā ruhiraṃ vā icchati, so āharatū’’ti caturaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ adhiṭṭhāya naṅgalasīsappamāṇaṃ sarīraṃ māpetvā nipanno uposathakammamakāsi. Aruṇe uṭṭhahanteyeva taṃ nāgamāṇavikā āgantvā yathānusiṭṭhaṃ paṭipajjitvā nāgabhavanaṃ ānenti. Tassa iminā niyāmena uposathaṃ karontassa dīgho addhā vītivatto.

    उपोसथखण्डं निट्ठितं।

    Uposathakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    गरुळखण्डं

    Garuḷakhaṇḍaṃ

    तदा एको बाराणसिद्वारगामवासी ब्राह्मणो सोमदत्तेन नाम पुत्तेन सद्धिं अरञ्‍ञं गन्त्वा सूलयन्तपासवागुरादीहि ओड्डेत्वा मिगे वधित्वा मंसं काजेनाहरित्वा विक्‍किणन्तो जीविकं कप्पेसि। सो एकदिवसं अन्तमसो गोधामत्तम्पि अलभित्वा ‘‘तात सोमदत्त, सचे तुच्छहत्था गमिस्साम, माता ते कुज्झिस्सति, यं किञ्‍चि गहेत्वा गमिस्सामा’’ति वत्वा बोधिसत्तस्स निपन्‍नवम्मिकट्ठानाभिमुखो गन्त्वा पानीयं पातुं यमुनं ओतरन्तानं मिगानं पदवलञ्‍जं दिस्वा ‘‘तात, मिगमग्गो पञ्‍ञायति, त्वं पटिक्‍कमित्वा तिट्ठाहि, अहं पानीयत्थाय आगतं मिगं विज्झिस्सामी’’ति धनुं आदाय मिगं ओलोकेन्तो एकस्मिं रुक्खमूले अट्ठासि। अथेको मिगो सायन्हसमये पानीयं पातुं आगतो। सो तं विज्झि। मिगो तत्थ अपतित्वा सरवेगेन तज्‍जितो लोहितेन पग्घरन्तेन पलायि। पितापुत्ता नं अनुबन्धित्वा पतितट्ठाने मंसं गहेत्वा अरञ्‍ञा निक्खमित्वा सूरियत्थङ्गमनवेलाय तं निग्रोधं पत्वा ‘‘इदानि अकालो, न सक्‍का गन्तुं, इधेव वसिस्सामा’’ति मंसं एकमन्ते ठपेत्वा रुक्खं आरुय्ह विटपन्तरे निपज्‍जिंसु। ब्राह्मणो पच्‍चूससमये पबुज्झित्वा मिगसद्दसवनाय सोतं ओदहि।

    Tadā eko bārāṇasidvāragāmavāsī brāhmaṇo somadattena nāma puttena saddhiṃ araññaṃ gantvā sūlayantapāsavāgurādīhi oḍḍetvā mige vadhitvā maṃsaṃ kājenāharitvā vikkiṇanto jīvikaṃ kappesi. So ekadivasaṃ antamaso godhāmattampi alabhitvā ‘‘tāta somadatta, sace tucchahatthā gamissāma, mātā te kujjhissati, yaṃ kiñci gahetvā gamissāmā’’ti vatvā bodhisattassa nipannavammikaṭṭhānābhimukho gantvā pānīyaṃ pātuṃ yamunaṃ otarantānaṃ migānaṃ padavalañjaṃ disvā ‘‘tāta, migamaggo paññāyati, tvaṃ paṭikkamitvā tiṭṭhāhi, ahaṃ pānīyatthāya āgataṃ migaṃ vijjhissāmī’’ti dhanuṃ ādāya migaṃ olokento ekasmiṃ rukkhamūle aṭṭhāsi. Atheko migo sāyanhasamaye pānīyaṃ pātuṃ āgato. So taṃ vijjhi. Migo tattha apatitvā saravegena tajjito lohitena paggharantena palāyi. Pitāputtā naṃ anubandhitvā patitaṭṭhāne maṃsaṃ gahetvā araññā nikkhamitvā sūriyatthaṅgamanavelāya taṃ nigrodhaṃ patvā ‘‘idāni akālo, na sakkā gantuṃ, idheva vasissāmā’’ti maṃsaṃ ekamante ṭhapetvā rukkhaṃ āruyha viṭapantare nipajjiṃsu. Brāhmaṇo paccūsasamaye pabujjhitvā migasaddasavanāya sotaṃ odahi.

    तस्मिं खणे नागमाणविकायो आगन्त्वा बोधिसत्तस्स पुप्फासनं पञ्‍ञापेसुं। सो अहिसरीरं अन्तरधापेत्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितं दिब्बसरीरं मापेत्वा सक्‍कलीलाय पुप्फासने निसीदि। नागमाणविकापि नं गन्धमालादीहि पूजेत्वा दिब्बतूरियानि वादेत्वा नच्‍चगीतं पट्ठपेसुं। ब्राह्मणो तं सद्दं सुत्वा ‘‘को नु खो एस, जानिस्सामि न’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘पुत्त, पुत्ता’’ति वत्वापि पुत्तं पबोधेतुं असक्‍कोन्तो ‘‘सयतु एस, किलन्तो भविस्सति, अहमेव गमिस्सामी’’ति रुक्खा ओरुय्ह तस्स सन्तिकं अगमासि। नागमाणविका तं दिस्वा सद्धिं तूरियेहि भूमियं निमुज्‍जित्वा अत्तनो नागभवनमेव गता। बोधिसत्तो एककोव अहोसि। ब्राह्मणो तस्स सन्तिकं गन्त्वा पुच्छन्तो गाथाद्वयमाह –

    Tasmiṃ khaṇe nāgamāṇavikāyo āgantvā bodhisattassa pupphāsanaṃ paññāpesuṃ. So ahisarīraṃ antaradhāpetvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitaṃ dibbasarīraṃ māpetvā sakkalīlāya pupphāsane nisīdi. Nāgamāṇavikāpi naṃ gandhamālādīhi pūjetvā dibbatūriyāni vādetvā naccagītaṃ paṭṭhapesuṃ. Brāhmaṇo taṃ saddaṃ sutvā ‘‘ko nu kho esa, jānissāmi na’’nti cintetvā ‘‘putta, puttā’’ti vatvāpi puttaṃ pabodhetuṃ asakkonto ‘‘sayatu esa, kilanto bhavissati, ahameva gamissāmī’’ti rukkhā oruyha tassa santikaṃ agamāsi. Nāgamāṇavikā taṃ disvā saddhiṃ tūriyehi bhūmiyaṃ nimujjitvā attano nāgabhavanameva gatā. Bodhisatto ekakova ahosi. Brāhmaṇo tassa santikaṃ gantvā pucchanto gāthādvayamāha –

    ७९७.

    797.

    ‘‘पुप्फाभिहारस्स वनस्स मज्झे, को लोहितक्खो विततन्तरंसो।

    ‘‘Pupphābhihārassa vanassa majjhe, ko lohitakkho vitatantaraṃso;

    का कम्बुकायूरधरा सुवत्था, तिट्ठन्ति नारियो दस वन्दमाना॥

    Kā kambukāyūradharā suvatthā, tiṭṭhanti nāriyo dasa vandamānā.

    ७९८.

    798.

    ‘‘को त्वं ब्रहाबाहु वनस्स मज्झे, विरोचसि घतसित्तोव अग्गि।

    ‘‘Ko tvaṃ brahābāhu vanassa majjhe, virocasi ghatasittova aggi;

    महेसक्खो अञ्‍ञतरोसि यक्खो, उदाहु नागोसि महानुभावो’’ति॥

    Mahesakkho aññatarosi yakkho, udāhu nāgosi mahānubhāvo’’ti.

    तत्थ पुप्फाभिहारस्साति बोधिसत्तस्स पूजनत्थाय आभतेन दिब्बपुप्फाभिहारेन समन्‍नागतस्स। कोति को नाम त्वं। लोहितक्खोति रत्तक्खो। विततन्तरंसोति पुथुलअन्तरंसो। कम्बुकायूरधराति सुवण्णालङ्कारधरा। ब्रहाबाहूति महाबाहु।

    Tattha pupphābhihārassāti bodhisattassa pūjanatthāya ābhatena dibbapupphābhihārena samannāgatassa. Koti ko nāma tvaṃ. Lohitakkhoti rattakkho. Vitatantaraṃsoti puthulaantaraṃso. Kambukāyūradharāti suvaṇṇālaṅkāradharā. Brahābāhūti mahābāhu.

    तं सुत्वा महासत्तो ‘‘सचेपि ‘सक्‍कादीसु अञ्‍ञतरोहमस्मी’ति वक्खामि, सद्दहिस्सतेवायं ब्राह्मणो, अज्‍ज पन मया सच्‍चमेव कथेतुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा अत्तनो नागराजभावं कथेन्तो आह –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘sacepi ‘sakkādīsu aññatarohamasmī’ti vakkhāmi, saddahissatevāyaṃ brāhmaṇo, ajja pana mayā saccameva kathetuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā attano nāgarājabhāvaṃ kathento āha –

    ७९९.

    799.

    ‘‘नागोहमस्मि इद्धिमा, तेजस्सी दुरतिक्‍कमो।

    ‘‘Nāgohamasmi iddhimā, tejassī duratikkamo;

    डंसेय्यं तेजसा कुद्धो, फीतं जनपदं अपि॥

    Ḍaṃseyyaṃ tejasā kuddho, phītaṃ janapadaṃ api.

    ८००.

    800.

    ‘‘समुद्दजा हि मे माता, धतरट्ठो च मे पिता।

    ‘‘Samuddajā hi me mātā, dhataraṭṭho ca me pitā;

    सुदस्सनकनिट्ठोस्मि, भूरिदत्तोति मं विदू’’ति॥

    Sudassanakaniṭṭhosmi, bhūridattoti maṃ vidū’’ti.

    तत्थ तेजस्सीति विसतेजेन तेजवा। दुरतिक्‍कमोति अञ्‍ञेन अतिक्‍कमितुं असक्‍कुणेय्यो। डंसेय्यन्ति सचाहं कुद्धो फीतं जनपदं अपि डंसेय्यं, पथवियं मम दाठाय पतितमत्ताय सद्धिं पथविया मम तेजेन सो सब्बो जनपदो भस्मा भवेय्याति वदति। सुदस्सनकनिट्ठोस्मीति अहं मम भातु सुदस्सनस्स कनिट्ठो अस्मि। विदूति एवं ममं पञ्‍चयोजनसतिके नागभवने जानन्तीति।

    Tattha tejassīti visatejena tejavā. Duratikkamoti aññena atikkamituṃ asakkuṇeyyo. Ḍaṃseyyanti sacāhaṃ kuddho phītaṃ janapadaṃ api ḍaṃseyyaṃ, pathaviyaṃ mama dāṭhāya patitamattāya saddhiṃ pathaviyā mama tejena so sabbo janapado bhasmā bhaveyyāti vadati. Sudassanakaniṭṭhosmīti ahaṃ mama bhātu sudassanassa kaniṭṭho asmi. Vidūti evaṃ mamaṃ pañcayojanasatike nāgabhavane jānantīti.

    इदञ्‍च पन वत्वा महासत्तो चिन्तेसि ‘‘अयं ब्राह्मणो चण्डो फरुसो, अहितुण्डिकस्स आरोचेत्वा उपोसथकम्मस्स मे अन्तरायम्पि करेय्य, यं नूनाहं इमं नागभवनं नेत्वा महन्तं यसं दत्वा उपोसथकम्मं अद्धनियं करेय्य’’न्ति। अथ नं आह ‘‘ब्राह्मण, महन्तं ते यसं दस्सामि, रमणीयं नागभवनं, एहि तत्थ गच्छामा’’ति। ‘‘सामि, पुत्तो मे अत्थि, तस्मिं गच्छन्ते आगमिस्सामी’’ति। अथ नं महासत्तो ‘‘गच्छ, ब्राह्मण, आनेहि न’’न्ति वत्वा अत्तनो आवासं आचिक्खन्तो आह –

    Idañca pana vatvā mahāsatto cintesi ‘‘ayaṃ brāhmaṇo caṇḍo pharuso, ahituṇḍikassa ārocetvā uposathakammassa me antarāyampi kareyya, yaṃ nūnāhaṃ imaṃ nāgabhavanaṃ netvā mahantaṃ yasaṃ datvā uposathakammaṃ addhaniyaṃ kareyya’’nti. Atha naṃ āha ‘‘brāhmaṇa, mahantaṃ te yasaṃ dassāmi, ramaṇīyaṃ nāgabhavanaṃ, ehi tattha gacchāmā’’ti. ‘‘Sāmi, putto me atthi, tasmiṃ gacchante āgamissāmī’’ti. Atha naṃ mahāsatto ‘‘gaccha, brāhmaṇa, ānehi na’’nti vatvā attano āvāsaṃ ācikkhanto āha –

    ८०१.

    801.

    ‘‘यं गम्भीरं सदावट्टं, रहदं भेस्मं पेक्खसि।

    ‘‘Yaṃ gambhīraṃ sadāvaṭṭaṃ, rahadaṃ bhesmaṃ pekkhasi;

    एस दिब्यो ममावासो, अनेकसतपोरिसो॥

    Esa dibyo mamāvāso, anekasataporiso.

    ८०२.

    802.

    ‘‘मयूरकोञ्‍चाभिरुदं, नीलोदं वनमज्झतो।

    ‘‘Mayūrakoñcābhirudaṃ, nīlodaṃ vanamajjhato;

    यमुनं पविस मा भीतो, खेमं वत्तवतं सिव’’न्ति॥

    Yamunaṃ pavisa mā bhīto, khemaṃ vattavataṃ siva’’nti.

    तत्थ सदावट्टन्ति सदा पवत्तं आवट्टं। भेस्मन्ति भयानकं। पेक्खसीति यं एवरूपं रहदं पस्ससि। मयूरकोञ्‍चाभिरुदन्ति उभोसु तीरेसु वनघटायं वसन्तेहि मयूरेहि च कोञ्‍चेहि च अभिरुदं उपकूजितं। नीलोदन्ति नीलसलिलं। वनमज्झतोति वनमज्झेन सन्दमानं। पविस मा भीतोति एवरूपं यमुनं अभीतो हुत्वा पविस। वत्तवतन्ति वत्तसम्पन्‍नानं आचारवन्तानं वसनभूमिं पविस, गच्छ, ब्राह्मण, पुत्तं आनेहीति।

    Tattha sadāvaṭṭanti sadā pavattaṃ āvaṭṭaṃ. Bhesmanti bhayānakaṃ. Pekkhasīti yaṃ evarūpaṃ rahadaṃ passasi. Mayūrakoñcābhirudanti ubhosu tīresu vanaghaṭāyaṃ vasantehi mayūrehi ca koñcehi ca abhirudaṃ upakūjitaṃ. Nīlodanti nīlasalilaṃ. Vanamajjhatoti vanamajjhena sandamānaṃ. Pavisa mā bhītoti evarūpaṃ yamunaṃ abhīto hutvā pavisa. Vattavatanti vattasampannānaṃ ācāravantānaṃ vasanabhūmiṃ pavisa, gaccha, brāhmaṇa, puttaṃ ānehīti.

    ब्राह्मणो गन्त्वा पुत्तस्स तमत्थं आरोचेत्वा पुत्तं आनेसि। महासत्तो ते उभोपि आदाय यमुनातीरं गन्त्वा तीरे ठितो आह –

    Brāhmaṇo gantvā puttassa tamatthaṃ ārocetvā puttaṃ ānesi. Mahāsatto te ubhopi ādāya yamunātīraṃ gantvā tīre ṭhito āha –

    ८०३.

    803.

    ‘‘तत्थ पत्तो सानुचरो, सह पुत्तेन ब्राह्मण।

    ‘‘Tattha patto sānucaro, saha puttena brāhmaṇa;

    पूजितो मय्हं कामेहि, सुखं ब्राह्मण वच्छसी’’ति॥

    Pūjito mayhaṃ kāmehi, sukhaṃ brāhmaṇa vacchasī’’ti.

    तत्थ तत्थ पत्तोति त्वं अम्हाकं नागभवनं पत्तो हुत्वा। मय्हन्ति मम सन्तकेहि कामेहि पूजितो। वच्छसीति तत्थ नागभवने सुखं वसिस्सति।

    Tattha tattha pattoti tvaṃ amhākaṃ nāgabhavanaṃ patto hutvā. Mayhanti mama santakehi kāmehi pūjito. Vacchasīti tattha nāgabhavane sukhaṃ vasissati.

    एवं वत्वा महासत्तो उभोपि ते पितापुत्ते अत्तनो आनुभावेन नागभवनं आनेसि। तेसं तत्थ दिब्बो अत्तभावो पातुभवि। अथ नेसं महासत्तो दिब्बसम्पत्तिं दत्वा चत्तारि चत्तारि नागकञ्‍ञासतानि अदासि। ते महासम्पत्तिं अनुभविंसु। बोधिसत्तोपि अप्पमत्तो उपोसथकम्मं अकासि। अन्वड्ढमासं मातापितूनं उपट्ठानं गन्त्वा धम्मकथं कथेत्वा ततो च ब्राह्मणस्स सन्तिकं गन्त्वा आरोग्यं पुच्छित्वा ‘‘येन ते अत्थो, तं वदेय्यासि, अनुक्‍कण्ठमानो अभिरमा’’ति वत्वा सोमदत्तेनपि सद्धिं पटिसन्थारं कत्वा अत्तनो निवेसनं अगच्छि। ब्राह्मणो एकसंवच्छरं नागभवने वसित्वा मन्दपुञ्‍ञताय उक्‍कण्ठितो मनुस्सलोकं गन्तुकामो अहोसि। नागभवनमस्स लोकन्तरनिरयो विय अलङ्कतपासादो बन्धनागारं विय अलङ्कतनागकञ्‍ञा यक्खिनियो विय उपट्ठहिंसु। सो ‘‘अहं ताव उक्‍कण्ठितो , सोमदत्तस्सपि चित्तं जानिस्सामी’’ति तस्स सन्तिकं गन्त्वा आह ‘‘किं, तात, उक्‍कण्ठसी’’ति? ‘‘कस्मा उक्‍कण्ठिस्सामि न उक्‍कण्ठामि, त्वं पन उक्‍कण्ठसि, ताता’’ति? ‘‘आम ताता’’ति। ‘‘किंकारणा’’ति। ‘‘तव मातु चेव भातुभगिनीनञ्‍च अदस्सनेन उक्‍कण्ठामि, एहि, तात सोमदत्त, गच्छामा’’ति। सो ‘‘न गच्छामी’’ति वत्वापि पुनप्पुनं पितरा याचियमानो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छि।

    Evaṃ vatvā mahāsatto ubhopi te pitāputte attano ānubhāvena nāgabhavanaṃ ānesi. Tesaṃ tattha dibbo attabhāvo pātubhavi. Atha nesaṃ mahāsatto dibbasampattiṃ datvā cattāri cattāri nāgakaññāsatāni adāsi. Te mahāsampattiṃ anubhaviṃsu. Bodhisattopi appamatto uposathakammaṃ akāsi. Anvaḍḍhamāsaṃ mātāpitūnaṃ upaṭṭhānaṃ gantvā dhammakathaṃ kathetvā tato ca brāhmaṇassa santikaṃ gantvā ārogyaṃ pucchitvā ‘‘yena te attho, taṃ vadeyyāsi, anukkaṇṭhamāno abhiramā’’ti vatvā somadattenapi saddhiṃ paṭisanthāraṃ katvā attano nivesanaṃ agacchi. Brāhmaṇo ekasaṃvaccharaṃ nāgabhavane vasitvā mandapuññatāya ukkaṇṭhito manussalokaṃ gantukāmo ahosi. Nāgabhavanamassa lokantaranirayo viya alaṅkatapāsādo bandhanāgāraṃ viya alaṅkatanāgakaññā yakkhiniyo viya upaṭṭhahiṃsu. So ‘‘ahaṃ tāva ukkaṇṭhito , somadattassapi cittaṃ jānissāmī’’ti tassa santikaṃ gantvā āha ‘‘kiṃ, tāta, ukkaṇṭhasī’’ti? ‘‘Kasmā ukkaṇṭhissāmi na ukkaṇṭhāmi, tvaṃ pana ukkaṇṭhasi, tātā’’ti? ‘‘Āma tātā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti. ‘‘Tava mātu ceva bhātubhaginīnañca adassanena ukkaṇṭhāmi, ehi, tāta somadatta, gacchāmā’’ti. So ‘‘na gacchāmī’’ti vatvāpi punappunaṃ pitarā yāciyamāno ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchi.

    ब्राह्मणो ‘‘पुत्तस्स ताव मे मनो लद्धो, सचे पनाहं भूरिदत्तस्स ‘उक्‍कण्ठितोम्ही’ति वक्खामि, अतिरेकतरं मे यसं दस्सति, एवं मे गमनं न भविस्सति। एकेन पन उपायेन तस्स सम्पत्तिं वण्णेत्वा ‘त्वं एवरूपं सम्पत्तिं पहाय किंकारणा मनुस्सलोकं गन्त्वा उपोसथकम्मं करोसी’ति पुच्छित्वा ‘सग्गत्थाया’ति वुत्ते ‘त्वं ताव एवरूपं सम्पत्तिं पहाय सग्गत्थाय उपोसथकम्मं करोसि, किमङ्गं पन मयंयेव परधनेन जीविकं कप्पेम, अहम्पि मनुस्सलोकं गन्त्वा ञातके दिस्वा पब्बजित्वा समणधम्मं करिस्सामी’ति नं सञ्‍ञापेस्सामि। अथ मे सो गमनं अनुजानिस्सती’’ति चिन्तेत्वा एकदिवसं तेनागन्त्वा ‘‘किं, ब्राह्मण, उक्‍कण्ठसी’’ति पुच्छितो ‘‘तुम्हाकं सन्तिका अम्हाकं न किञ्‍चि परिहायती’’ति किञ्‍चि गमनपटिबद्धं अवत्वाव आदितो ताव तस्स सम्पत्तिं वण्णेन्तो आह –

    Brāhmaṇo ‘‘puttassa tāva me mano laddho, sace panāhaṃ bhūridattassa ‘ukkaṇṭhitomhī’ti vakkhāmi, atirekataraṃ me yasaṃ dassati, evaṃ me gamanaṃ na bhavissati. Ekena pana upāyena tassa sampattiṃ vaṇṇetvā ‘tvaṃ evarūpaṃ sampattiṃ pahāya kiṃkāraṇā manussalokaṃ gantvā uposathakammaṃ karosī’ti pucchitvā ‘saggatthāyā’ti vutte ‘tvaṃ tāva evarūpaṃ sampattiṃ pahāya saggatthāya uposathakammaṃ karosi, kimaṅgaṃ pana mayaṃyeva paradhanena jīvikaṃ kappema, ahampi manussalokaṃ gantvā ñātake disvā pabbajitvā samaṇadhammaṃ karissāmī’ti naṃ saññāpessāmi. Atha me so gamanaṃ anujānissatī’’ti cintetvā ekadivasaṃ tenāgantvā ‘‘kiṃ, brāhmaṇa, ukkaṇṭhasī’’ti pucchito ‘‘tumhākaṃ santikā amhākaṃ na kiñci parihāyatī’’ti kiñci gamanapaṭibaddhaṃ avatvāva ādito tāva tassa sampattiṃ vaṇṇento āha –

    ८०४.

    804.

    ‘‘समा समन्तपरितो, पहूततगरा मही।

    ‘‘Samā samantaparito, pahūtatagarā mahī;

    इन्दगोपकसञ्छन्‍ना, सोभति हरितुत्तमा॥

    Indagopakasañchannā, sobhati harituttamā.

    ८०५.

    805.

    ‘‘रम्मानि वनचेत्यानि, रम्मा हंसूपकूजिता।

    ‘‘Rammāni vanacetyāni, rammā haṃsūpakūjitā;

    ओपुप्फपद्धा तिट्ठन्ति, पोक्खरञ्‍ञो सुनिम्मिता॥

    Opupphapaddhā tiṭṭhanti, pokkharañño sunimmitā.

    ८०६.

    806.

    ‘‘अट्ठंसा सुकता थम्भा, सब्बे वेळुरियामया।

    ‘‘Aṭṭhaṃsā sukatā thambhā, sabbe veḷuriyāmayā;

    सहस्सथम्भा पासादा, पूरा कञ्‍ञाहि जोतरे॥

    Sahassathambhā pāsādā, pūrā kaññāhi jotare.

    ८०७.

    807.

    ‘‘विमानं उपपन्‍नोसि, दिब्यं पुञ्‍ञेहि अत्तनो।

    ‘‘Vimānaṃ upapannosi, dibyaṃ puññehi attano;

    असम्बाधं सिवं रम्मं, अच्‍चन्तसुखसंहितं॥

    Asambādhaṃ sivaṃ rammaṃ, accantasukhasaṃhitaṃ.

    ८०८.

    808.

    ‘‘मञ्‍ञे सहस्सनेत्तस्स, विमानं नाभिकङ्खसि।

    ‘‘Maññe sahassanettassa, vimānaṃ nābhikaṅkhasi;

    इद्धी हि त्यायं विपुला, सक्‍कस्सेव जुतीमतो’’ति॥

    Iddhī hi tyāyaṃ vipulā, sakkasseva jutīmato’’ti.

    तत्थ समा समन्तपरितोति परिसमन्ततो सब्बदिसाभागेसु अयं तव नागभवने मही सुवण्णरजतमणि मुत्तावालुकापरिकिण्णा समतला। पहूततगरा महीति बहुकेहि तगरगच्छेहि समन्‍नागता। इन्दगोपकसञ्छन्‍नाति सुवण्णइन्दगोपकेहि सञ्छन्‍ना। सोभति हरितुत्तमाति हरितवण्णदब्बतिणसञ्छन्‍ना सोभतीति अत्थो। वनचेत्यानीति वनघटा। ओपुप्फपद्धाति पुप्फित्वा पतितेहि पदुमपत्तेहि सञ्छन्‍ना उदकपिट्ठा। सुनिम्मिताति तव पुञ्‍ञसम्पत्तिया सुट्ठु निम्मिता। अट्ठंसाति तव वसनपासादेसु अट्ठंसा सुकता वेळुरियमया थम्भा। तेहि थम्भेहि सहस्सथम्भा तव पासादा नागकञ्‍ञाहि पूरा विज्‍जोतन्ति। उपपन्‍नोसीति एवरूपे विमाने निब्बत्तोसीति अत्थो। सहस्सनेत्तस्स विमानन्ति सक्‍कस्स वेजयन्तपासादं। इद्धी हि त्यायं विपुलाति यस्मा तवायं विपुला इद्धि, तस्मा त्वं तेन उपोसथकम्मेन सक्‍कस्स विमानम्पि न पत्थेसि, अञ्‍ञं ततो उत्तरि महन्तं ठानं पत्थेसीति मञ्‍ञामि।

    Tattha samā samantaparitoti parisamantato sabbadisābhāgesu ayaṃ tava nāgabhavane mahī suvaṇṇarajatamaṇi muttāvālukāparikiṇṇā samatalā. Pahūtatagarā mahīti bahukehi tagaragacchehi samannāgatā. Indagopakasañchannāti suvaṇṇaindagopakehi sañchannā. Sobhati harituttamāti haritavaṇṇadabbatiṇasañchannā sobhatīti attho. Vanacetyānīti vanaghaṭā. Opupphapaddhāti pupphitvā patitehi padumapattehi sañchannā udakapiṭṭhā. Sunimmitāti tava puññasampattiyā suṭṭhu nimmitā. Aṭṭhaṃsāti tava vasanapāsādesu aṭṭhaṃsā sukatā veḷuriyamayā thambhā. Tehi thambhehi sahassathambhā tava pāsādā nāgakaññāhi pūrā vijjotanti. Upapannosīti evarūpe vimāne nibbattosīti attho. Sahassanettassa vimānanti sakkassa vejayantapāsādaṃ. Iddhī hi tyāyaṃ vipulāti yasmā tavāyaṃ vipulā iddhi, tasmā tvaṃ tena uposathakammena sakkassa vimānampi na patthesi, aññaṃ tato uttari mahantaṃ ṭhānaṃ patthesīti maññāmi.

    तं सुत्वा महासत्तो ‘‘मा हेवं, ब्राह्मण, अवच, सक्‍कस्स यसं पटिच्‍च अम्हाकं यसो सिनेरुसन्तिके सासपो विय, मयं तस्स परिचारकेपि न अग्घामा’’ति वत्वा गाथमाह –

    Taṃ sutvā mahāsatto ‘‘mā hevaṃ, brāhmaṇa, avaca, sakkassa yasaṃ paṭicca amhākaṃ yaso sinerusantike sāsapo viya, mayaṃ tassa paricārakepi na agghāmā’’ti vatvā gāthamāha –

    ८०९.

    809.

    ‘‘मनसापि न पत्तब्बो, आनुभावो जुतीमतो।

    ‘‘Manasāpi na pattabbo, ānubhāvo jutīmato;

    परिचारयमानानं, सइन्दानं वसवत्तिन’’न्ति॥

    Paricārayamānānaṃ, saindānaṃ vasavattina’’nti.

    तस्सत्थो – ब्राह्मण, सक्‍कस्स यसो नाम एकं द्वे तयो चत्तारो वा दिवसे ‘‘एत्तको सिया’’ति मनसा चिन्तेन्तेनपि न अभिपत्तब्बो। येपि नं चत्तारो महाराजानो परिचारेन्ति, तेसं देवराजानं परिचारयमानानं इन्दं नायकं कत्वा चरन्तानं सइन्दानं वसवत्तीनं चतुन्‍नं लोकपालानं यसस्सपि अम्हाकं तिरच्छानगतानं यसो सोळसिं कलं नग्घतीति।

    Tassattho – brāhmaṇa, sakkassa yaso nāma ekaṃ dve tayo cattāro vā divase ‘‘ettako siyā’’ti manasā cintentenapi na abhipattabbo. Yepi naṃ cattāro mahārājāno paricārenti, tesaṃ devarājānaṃ paricārayamānānaṃ indaṃ nāyakaṃ katvā carantānaṃ saindānaṃ vasavattīnaṃ catunnaṃ lokapālānaṃ yasassapi amhākaṃ tiracchānagatānaṃ yaso soḷasiṃ kalaṃ nagghatīti.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘इदं ते मञ्‍ञे सहस्सनेत्तस्स विमान’’न्ति वचनं सुत्वा अहं तं अनुस्सरिं। ‘‘अहञ्हि वेजयन्तं पत्थेन्तो उपोसथकम्मं करोमी’’ति तस्स अत्तनो पत्थनं आचिक्खन्तो आह –

    Evañca pana vatvā ‘‘idaṃ te maññe sahassanettassa vimāna’’nti vacanaṃ sutvā ahaṃ taṃ anussariṃ. ‘‘Ahañhi vejayantaṃ patthento uposathakammaṃ karomī’’ti tassa attano patthanaṃ ācikkhanto āha –

    ८१०.

    810.

    ‘‘तं विमानं अभिज्झाय, अमरानं सुखेसिनं।

    ‘‘Taṃ vimānaṃ abhijjhāya, amarānaṃ sukhesinaṃ;

    उपोसथं उपवसन्तो, सेमि वम्मिकमुद्धनी’’ति॥

    Uposathaṃ upavasanto, semi vammikamuddhanī’’ti.

    तत्थ अभिज्झायाति पत्थेत्वा। अमरानन्ति दीघायुकानं देवानं। सुखेसिनन्ति एसितसुखानं सुखे पतिट्ठितानं।

    Tattha abhijjhāyāti patthetvā. Amarānanti dīghāyukānaṃ devānaṃ. Sukhesinanti esitasukhānaṃ sukhe patiṭṭhitānaṃ.

    कं सुत्वा ब्राह्मणो ‘‘इदानि मे ओकासो लद्धो’’ति सोमनस्सप्पत्तो गन्तुं आपुच्छन्तो गाथाद्वयमाह –

    Kaṃ sutvā brāhmaṇo ‘‘idāni me okāso laddho’’ti somanassappatto gantuṃ āpucchanto gāthādvayamāha –

    ८११.

    811.

    ‘‘अहञ्‍च मिगमेसानो, सपुत्तो पाविसिं वनं।

    ‘‘Ahañca migamesāno, saputto pāvisiṃ vanaṃ;

    तं मं मतं वा जीवं वा, नाभिवेदेन्ति ञातका॥

    Taṃ maṃ mataṃ vā jīvaṃ vā, nābhivedenti ñātakā.

    ८१२.

    812.

    ‘‘आमन्तये भूरिदत्तं, कासिपुत्तं यसस्सिनं।

    ‘‘Āmantaye bhūridattaṃ, kāsiputtaṃ yasassinaṃ;

    तया नो समनुञ्‍ञाता, अपि पस्सेमु ञातके’’ति॥

    Tayā no samanuññātā, api passemu ñātake’’ti.

    तत्थ नाभिवेदेन्तीति न जानन्ति, कथेन्तोपि नेसं नत्थि। आमन्तयेति आमन्तयामि। कासिपुत्तन्ति कासिराजधीताय पुत्तं।

    Tattha nābhivedentīti na jānanti, kathentopi nesaṃ natthi. Āmantayeti āmantayāmi. Kāsiputtanti kāsirājadhītāya puttaṃ.

    ततो बोधिसत्तो आह –

    Tato bodhisatto āha –

    ८१३.

    813.

    ‘‘एसो हि वत मे छन्दो, यं वसेसि ममन्तिके।

    ‘‘Eso hi vata me chando, yaṃ vasesi mamantike;

    न हि एतादिसा कामा, सुलभा होन्ति मानुसे॥

    Na hi etādisā kāmā, sulabhā honti mānuse.

    ८१४.

    814.

    ‘‘सचे त्वं निच्छसे वत्थुं, मम कामेहि पूजितो।

    ‘‘Sace tvaṃ nicchase vatthuṃ, mama kāmehi pūjito;

    मया त्वं समनुञ्‍ञातो, सोत्थिं पस्साहि ञातके’’ति॥

    Mayā tvaṃ samanuññāto, sotthiṃ passāhi ñātake’’ti.

    महासत्तो गाथाद्वयं वत्वा चिन्तेसि – ‘‘अयं मणिं निस्साय सुखं जीवन्तो कस्सचि नाचिक्खिस्सति, एतस्स सब्बकामददं मणिं दस्सामी’’ति। अथस्स तं ददन्तो आह –

    Mahāsatto gāthādvayaṃ vatvā cintesi – ‘‘ayaṃ maṇiṃ nissāya sukhaṃ jīvanto kassaci nācikkhissati, etassa sabbakāmadadaṃ maṇiṃ dassāmī’’ti. Athassa taṃ dadanto āha –

    ८१५.

    815.

    ‘‘धारयिमं मणिं दिब्यं, पसुं पुत्ते च विन्दति।

    ‘‘Dhārayimaṃ maṇiṃ dibyaṃ, pasuṃ putte ca vindati;

    अरोगो सुखितो होति, गच्छेवादाय ब्राह्मणा’’ति॥

    Arogo sukhito hoti, gacchevādāya brāhmaṇā’’ti.

    तत्थ पसुं पुत्ते च विन्दतीति इमं मणिं धारयमानो इमस्सानुभावेन पसुञ्‍च पुत्ते च अञ्‍ञञ्‍च यं इच्छति, तं सब्बं लभति।

    Tattha pasuṃ putte ca vindatīti imaṃ maṇiṃ dhārayamāno imassānubhāvena pasuñca putte ca aññañca yaṃ icchati, taṃ sabbaṃ labhati.

    ततो ब्राह्मणो गाथमाह –

    Tato brāhmaṇo gāthamāha –

    ८१६.

    816.

    ‘‘कुसलं पटिनन्दामि, भूरिदत्त वचो तव।

    ‘‘Kusalaṃ paṭinandāmi, bhūridatta vaco tava;

    पब्बजिस्सामि जिण्णोस्मि, न कामे अभिपत्थये’’ति॥

    Pabbajissāmi jiṇṇosmi, na kāme abhipatthaye’’ti.

    तस्सत्थो – भूरिदत्त, तव वचनं कुसलं अनवज्‍जं, तं पटिनन्दामि न पटिक्खिपामि। अहं पन जिण्णो अस्मि, तस्मा पब्बजिस्सामि, न कामे अभिपत्थयामि, किं मे मणिनाति।

    Tassattho – bhūridatta, tava vacanaṃ kusalaṃ anavajjaṃ, taṃ paṭinandāmi na paṭikkhipāmi. Ahaṃ pana jiṇṇo asmi, tasmā pabbajissāmi, na kāme abhipatthayāmi, kiṃ me maṇināti.

    बोधिसत्तो आह –

    Bodhisatto āha –

    ८१७.

    817.

    ‘‘ब्रह्मचरियस्स चे भङ्गो, होति भोगेहि कारियं।

    ‘‘Brahmacariyassa ce bhaṅgo, hoti bhogehi kāriyaṃ;

    अविकम्पमानो एय्यासि, बहुं दस्सामि ते धन’’न्ति॥

    Avikampamāno eyyāsi, bahuṃ dassāmi te dhana’’nti.

    तत्थ चे भङ्गोति ब्रह्मचरियवासो नाम दुक्‍करो, अनभिरतस्स ब्रह्मचरियस्स चे भङ्गो होति, तदा गिहिभूतस्स भोगेहि कारियं होति, एवरूपे काले त्वं निरासङ्को हुत्वा मम सन्तिकं आगच्छेय्यासि, बहुं ते धनं दस्सामीति।

    Tattha ce bhaṅgoti brahmacariyavāso nāma dukkaro, anabhiratassa brahmacariyassa ce bhaṅgo hoti, tadā gihibhūtassa bhogehi kāriyaṃ hoti, evarūpe kāle tvaṃ nirāsaṅko hutvā mama santikaṃ āgaccheyyāsi, bahuṃ te dhanaṃ dassāmīti.

    ब्राह्मणो आह –

    Brāhmaṇo āha –

    ८१८.

    818.

    ‘‘कुसलं पटिनन्दामि, भूरिदत्त वचो तव।

    ‘‘Kusalaṃ paṭinandāmi, bhūridatta vaco tava;

    पुनपि आगमिस्सामि, सचे अत्थो भविस्सती’’ति॥

    Punapi āgamissāmi, sace attho bhavissatī’’ti.

    तत्थ पुनपीति पुन अपि, अयमेव वा पाठो।

    Tattha punapīti puna api, ayameva vā pāṭho.

    अथस्स तत्थ अवसितुकामतं ञत्वा महासत्तो नागमाणवके आणापेत्वा ब्राह्मणं मनुस्सलोकं पापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Athassa tattha avasitukāmataṃ ñatvā mahāsatto nāgamāṇavake āṇāpetvā brāhmaṇaṃ manussalokaṃ pāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८१९.

    819.

    ‘‘इदं वत्वा भूरिदत्तो, पेसेसि चतुरो जने।

    ‘‘Idaṃ vatvā bhūridatto, pesesi caturo jane;

    एथ गच्छथ उट्ठेथ, खिप्पं पापेथ ब्राह्मणं॥

    Etha gacchatha uṭṭhetha, khippaṃ pāpetha brāhmaṇaṃ.

    ८२०.

    820.

    ‘‘तस्स तं वचनं सुत्वा, उट्ठाय चतुरो जना।

    ‘‘Tassa taṃ vacanaṃ sutvā, uṭṭhāya caturo janā;

    पेसिता भूरिदत्तेन, खिप्पं पापेसु ब्राह्मण’’न्ति॥

    Pesitā bhūridattena, khippaṃ pāpesu brāhmaṇa’’nti.

    तत्थ पापेसूति यमुनातो उत्तारेत्वा बाराणसिमग्गं पापयिंसु, पापयित्वा च पन ‘‘तुम्हे गच्छथा’’ति वत्वा नागभवनमेव पच्‍चागमिंसु।

    Tattha pāpesūti yamunāto uttāretvā bārāṇasimaggaṃ pāpayiṃsu, pāpayitvā ca pana ‘‘tumhe gacchathā’’ti vatvā nāgabhavanameva paccāgamiṃsu.

    ब्राह्मणोपि ‘‘तात सोमदत्त, इमस्मिं ठाने मिगं विज्झिम्हा, इमस्मिं सूकर’’न्ति पुत्तस्स आचिक्खन्तो अन्तरामग्गे पोक्खरणिं दिस्वा ‘‘तात सोमदत्त, न्हायामा’’ति वत्वा ‘‘साधु, ताता’’ति वुत्ते उभोपि दिब्बाभरणानि चेव दिब्बवत्थानि च ओमुञ्‍चित्वा भण्डिकं कत्वा पोक्खरणीतीरे ठपेत्वा ओतरित्वा न्हायिंसु। तस्मिं खणे तानि अन्तरधायित्वा नागभवनमेव अगमंसु। पठमं निवत्थकासावपिलोतिकाव नेसं सरीरे पटिमुञ्‍चिंसु, धनुसरसत्तियोपि पाकतिकाव अहेसुं। सोमदत्तो ‘‘नासिताम्हा तया, ताता’’ति परिदेवि। अथ नं पिता ‘‘मा चिन्तयि, मिगेसु सन्तेसु अरञ्‍ञे मिगे वधित्वा जीविकं कप्पेस्सामा’’ति अस्सासेसि। सोमदत्तस्स माता तेसं आगमनं सुत्वा पच्‍चुग्गन्त्वा घरं नेत्वा अन्‍नपानेन सन्तप्पेसि। ब्राह्मणो भुञ्‍जित्वा निद्दं ओक्‍कमि। इतरा पुत्तं पुच्छि ‘‘तात , एत्तकं कालं कुहिं गतत्था’’ति? ‘‘अम्म, भूरिदत्तनागराजेन अम्हे नागभवनं नीता, ततो उक्‍कण्ठित्वा इदानि आगता’’ति। ‘‘किञ्‍चि पन वो रतनं आभत’’न्ति। ‘‘नाभतं अम्मा’’ति। ‘‘किं तुम्हाकं तेन किञ्‍चि न दिन्‍न’’न्ति। ‘‘अम्म, भूरिदत्तेन मे पितु सब्बकामददो मणि दिन्‍नो अहोसि, इमिना पन न गहितो’’ति। ‘‘किंकारणा’’ति। ‘‘पब्बजिस्सति किरा’’ति। सा ‘‘एत्तकं कालं दारके मम भारं करोन्तो नागभवने वसित्वा इदानि किर पब्बजिस्सती’’ति कुज्झित्वा वीहिभञ्‍जनदब्बिया पिट्ठिं पोथेन्ती ‘‘अरे, दुट्ठब्राह्मण, पब्बजिस्सामीति किर मणिरतनं न गण्हसि, अथ कस्मा अपब्बजित्वा इधागतोसि, निक्खम मम घरा सीघ’’न्ति सन्तज्‍जेसि। अथ नं ‘‘भद्दे, मा कुज्झि, अरञ्‍ञे मिगेसु सन्तेसु अहं तं पोसेस्सामी’’ति वत्वा पुत्तेन सद्धिं अरञ्‍ञं गन्त्वा पुरिमनियामेनेव जीविकं कप्पेसि।

    Brāhmaṇopi ‘‘tāta somadatta, imasmiṃ ṭhāne migaṃ vijjhimhā, imasmiṃ sūkara’’nti puttassa ācikkhanto antarāmagge pokkharaṇiṃ disvā ‘‘tāta somadatta, nhāyāmā’’ti vatvā ‘‘sādhu, tātā’’ti vutte ubhopi dibbābharaṇāni ceva dibbavatthāni ca omuñcitvā bhaṇḍikaṃ katvā pokkharaṇītīre ṭhapetvā otaritvā nhāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe tāni antaradhāyitvā nāgabhavanameva agamaṃsu. Paṭhamaṃ nivatthakāsāvapilotikāva nesaṃ sarīre paṭimuñciṃsu, dhanusarasattiyopi pākatikāva ahesuṃ. Somadatto ‘‘nāsitāmhā tayā, tātā’’ti paridevi. Atha naṃ pitā ‘‘mā cintayi, migesu santesu araññe mige vadhitvā jīvikaṃ kappessāmā’’ti assāsesi. Somadattassa mātā tesaṃ āgamanaṃ sutvā paccuggantvā gharaṃ netvā annapānena santappesi. Brāhmaṇo bhuñjitvā niddaṃ okkami. Itarā puttaṃ pucchi ‘‘tāta , ettakaṃ kālaṃ kuhiṃ gatatthā’’ti? ‘‘Amma, bhūridattanāgarājena amhe nāgabhavanaṃ nītā, tato ukkaṇṭhitvā idāni āgatā’’ti. ‘‘Kiñci pana vo ratanaṃ ābhata’’nti. ‘‘Nābhataṃ ammā’’ti. ‘‘Kiṃ tumhākaṃ tena kiñci na dinna’’nti. ‘‘Amma, bhūridattena me pitu sabbakāmadado maṇi dinno ahosi, iminā pana na gahito’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā’’ti. ‘‘Pabbajissati kirā’’ti. Sā ‘‘ettakaṃ kālaṃ dārake mama bhāraṃ karonto nāgabhavane vasitvā idāni kira pabbajissatī’’ti kujjhitvā vīhibhañjanadabbiyā piṭṭhiṃ pothentī ‘‘are, duṭṭhabrāhmaṇa, pabbajissāmīti kira maṇiratanaṃ na gaṇhasi, atha kasmā apabbajitvā idhāgatosi, nikkhama mama gharā sīgha’’nti santajjesi. Atha naṃ ‘‘bhadde, mā kujjhi, araññe migesu santesu ahaṃ taṃ posessāmī’’ti vatvā puttena saddhiṃ araññaṃ gantvā purimaniyāmeneva jīvikaṃ kappesi.

    तदा दक्खिणमहासमुद्दस्स दिसाभागे सिम्बलिवासी एको गरुळो पक्खवातेहि समुद्दे उदकं वियूहित्वा एकं नागराजानं सीसे गण्हि। तदाहि सुपण्णा नागं गहेतुं अजाननकायेव , पच्छा पण्डरजातके जानिंसु। सो पन तं सीसे गहेत्वापि उदके अनोत्थरन्तेयेव उक्खिपित्वा ओलम्बन्तं आदाय हिमवन्तमत्थकेन पायासि। तदा चेको कासिरट्ठवासी ब्राह्मणो इसिपब्बज्‍जं पब्बजित्वा हिमवन्तप्पदेसे पण्णसालं मापेत्वा पटिवसति। तस्स चङ्कमनकोटियं महानिग्रोधरुक्खो अत्थि। सो तस्स मूले दिवाविहारं करोति। सुपण्णो निग्रोधमत्थकेन नागं हरति। नागो ओलम्बन्तो मोक्खत्थाय नङ्गुट्ठेन निग्रोधविटपं वेठेसि। सुपण्णो तं अजानन्तोव महब्बलताय आकासे पक्खन्दियेव। निग्रोधरुक्खो समूलो उप्पाटितो। सुपण्णो नागं सिम्बलिवनं नेत्वा तुण्डेन पहरित्वा कुच्छिं फालेत्वा नागमेदं खादित्वा सरीरं समुद्दकुच्छिम्हि छड्डेसि। निग्रोधरुक्खो पतन्तो महासद्दमकासि। सुपण्णो ‘‘किस्स एसो सद्दो’’ति अधो ओलोकेन्तो निग्रोधरुक्खं दिस्वा ‘‘कुतो एस मया उप्पाटितो’’ति चिन्तेत्वा ‘‘तापसस्स चङ्कमनकोटिया निग्रोधो एसो’’ति तथतो ञत्वा ‘‘अयं तस्स बहूपकारो, ‘अकुसलं नु खो मे पसुतं, उदाहु नो’ति तमेव पुच्छित्वा जानिस्सामी’’ति माणवकवेसेन तस्स सन्तिकं अगमासि।

    Tadā dakkhiṇamahāsamuddassa disābhāge simbalivāsī eko garuḷo pakkhavātehi samudde udakaṃ viyūhitvā ekaṃ nāgarājānaṃ sīse gaṇhi. Tadāhi supaṇṇā nāgaṃ gahetuṃ ajānanakāyeva , pacchā paṇḍarajātake jāniṃsu. So pana taṃ sīse gahetvāpi udake anottharanteyeva ukkhipitvā olambantaṃ ādāya himavantamatthakena pāyāsi. Tadā ceko kāsiraṭṭhavāsī brāhmaṇo isipabbajjaṃ pabbajitvā himavantappadese paṇṇasālaṃ māpetvā paṭivasati. Tassa caṅkamanakoṭiyaṃ mahānigrodharukkho atthi. So tassa mūle divāvihāraṃ karoti. Supaṇṇo nigrodhamatthakena nāgaṃ harati. Nāgo olambanto mokkhatthāya naṅguṭṭhena nigrodhaviṭapaṃ veṭhesi. Supaṇṇo taṃ ajānantova mahabbalatāya ākāse pakkhandiyeva. Nigrodharukkho samūlo uppāṭito. Supaṇṇo nāgaṃ simbalivanaṃ netvā tuṇḍena paharitvā kucchiṃ phāletvā nāgamedaṃ khāditvā sarīraṃ samuddakucchimhi chaḍḍesi. Nigrodharukkho patanto mahāsaddamakāsi. Supaṇṇo ‘‘kissa eso saddo’’ti adho olokento nigrodharukkhaṃ disvā ‘‘kuto esa mayā uppāṭito’’ti cintetvā ‘‘tāpasassa caṅkamanakoṭiyā nigrodho eso’’ti tathato ñatvā ‘‘ayaṃ tassa bahūpakāro, ‘akusalaṃ nu kho me pasutaṃ, udāhu no’ti tameva pucchitvā jānissāmī’’ti māṇavakavesena tassa santikaṃ agamāsi.

    तस्मिं खणे तापसो तं ठानं समं करोति। सुपण्णराजा तापसं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्‍नो अजानन्तो विय ‘‘किस्स ठानं, भन्ते, इद’’न्ति पुच्छि। ‘‘उपासक, एको सुपण्णो भोजनत्थाय नागं हरन्तो नागेन मोक्खत्थाय निग्रोधविटपं नङ्गुट्ठेन वेठितायपि अत्तनो महब्बलताय पक्खन्तित्वा गतो, अथ निग्रोधरुक्खो उप्पाटितो, इदं तस्स उप्पाटितट्ठान’’न्ति। ‘‘किं पन, भन्ते, तस्स सुपण्णस्स अकुसलं होति, उदाहु नो’’ति? ‘‘सचे न जानाति, अचेतनकम्मं नाम अकुसलं न होती’’ति। ‘‘किं नागस्स पन , भन्ते’’ति? ‘‘सो इमं नासेतुं न गण्हि, मोक्खत्थाय गण्हि, तस्मा तस्सपि न होतियेवा’’ति। सुपण्णो तापसस्स तुस्सित्वा ‘‘भन्ते, अहं सो सुपण्णराजा, तुम्हाकञ्हि पञ्हवेय्याकरणेन तुट्ठो। तुम्हे अरञ्‍ञे वसथ, अहञ्‍चेकं अलम्पायनमन्तं जानामि, अनग्घो मन्तो। तमहं तुम्हाकं आचरियभागं कत्वा दम्मि, पटिग्गण्हथ न’’न्ति आह। ‘‘अलं मय्हं मन्तेन, गच्छथ तुम्हे’’ति। सो तं पुनप्पुनं याचित्वा सम्पटिच्छापेत्वा मन्तं दत्वा ओसधानि आचिक्खित्वा पक्‍कामि।

    Tasmiṃ khaṇe tāpaso taṃ ṭhānaṃ samaṃ karoti. Supaṇṇarājā tāpasaṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno ajānanto viya ‘‘kissa ṭhānaṃ, bhante, ida’’nti pucchi. ‘‘Upāsaka, eko supaṇṇo bhojanatthāya nāgaṃ haranto nāgena mokkhatthāya nigrodhaviṭapaṃ naṅguṭṭhena veṭhitāyapi attano mahabbalatāya pakkhantitvā gato, atha nigrodharukkho uppāṭito, idaṃ tassa uppāṭitaṭṭhāna’’nti. ‘‘Kiṃ pana, bhante, tassa supaṇṇassa akusalaṃ hoti, udāhu no’’ti? ‘‘Sace na jānāti, acetanakammaṃ nāma akusalaṃ na hotī’’ti. ‘‘Kiṃ nāgassa pana , bhante’’ti? ‘‘So imaṃ nāsetuṃ na gaṇhi, mokkhatthāya gaṇhi, tasmā tassapi na hotiyevā’’ti. Supaṇṇo tāpasassa tussitvā ‘‘bhante, ahaṃ so supaṇṇarājā, tumhākañhi pañhaveyyākaraṇena tuṭṭho. Tumhe araññe vasatha, ahañcekaṃ alampāyanamantaṃ jānāmi, anaggho manto. Tamahaṃ tumhākaṃ ācariyabhāgaṃ katvā dammi, paṭiggaṇhatha na’’nti āha. ‘‘Alaṃ mayhaṃ mantena, gacchatha tumhe’’ti. So taṃ punappunaṃ yācitvā sampaṭicchāpetvā mantaṃ datvā osadhāni ācikkhitvā pakkāmi.

    गरुळकण्डं निट्ठितं।

    Garuḷakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    कीळनकण्डं

    Kīḷanakaṇḍaṃ

    तस्मिं काले बाराणसियं एको दलिद्दब्राह्मणो बहुं इणं गहेत्वा इणसामिकेहि चोदियमानो ‘‘किं मे इध वासेन, अरञ्‍ञं पविसित्वा मतं सेय्यो’’ति निक्खमित्वा वनं पविसित्वा अनुपुब्बेन तं अस्समपदं पत्वा तापसं वत्तसम्पदाय आराधेसि। तापसो ‘‘अयं ब्राह्मणो मय्हं अतिविय उपकारको, सुपण्णराजेन दिन्‍नं दिब्बमन्तमस्स दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘ब्राह्मण, अहं अलम्पायनमन्तं जानामि, तं ते दम्मि, गण्हाहि न’’न्ति वत्वा ‘‘अलं, भन्ते, न मय्हं मन्तेनत्थो’’ति वुत्तेपि पुनप्पुनं वत्वा निप्पीळेत्वा सम्पटिच्छापेत्वा अदासियेव। तस्स च मन्तस्स अनुच्छविकानि ओसधानि चेव मन्तुपचारञ्‍च सब्बं कथेसि। ब्राह्मणो ‘‘लद्धो मे जीवितुपायो’’ति कतिपाहं वसित्वा ‘‘वाताबाधो मे, भन्ते, बाधती’’ति अपदेसं कत्वा तापसेन विस्सज्‍जितो तं वन्दित्वा खमापेत्वा अरञ्‍ञा निक्खमित्वा अनुपुब्बेन यमुनाय तीरं पत्वा तं मन्तं सज्झायन्तो महामग्गं गच्छति।

    Tasmiṃ kāle bārāṇasiyaṃ eko daliddabrāhmaṇo bahuṃ iṇaṃ gahetvā iṇasāmikehi codiyamāno ‘‘kiṃ me idha vāsena, araññaṃ pavisitvā mataṃ seyyo’’ti nikkhamitvā vanaṃ pavisitvā anupubbena taṃ assamapadaṃ patvā tāpasaṃ vattasampadāya ārādhesi. Tāpaso ‘‘ayaṃ brāhmaṇo mayhaṃ ativiya upakārako, supaṇṇarājena dinnaṃ dibbamantamassa dassāmī’’ti cintetvā ‘‘brāhmaṇa, ahaṃ alampāyanamantaṃ jānāmi, taṃ te dammi, gaṇhāhi na’’nti vatvā ‘‘alaṃ, bhante, na mayhaṃ mantenattho’’ti vuttepi punappunaṃ vatvā nippīḷetvā sampaṭicchāpetvā adāsiyeva. Tassa ca mantassa anucchavikāni osadhāni ceva mantupacārañca sabbaṃ kathesi. Brāhmaṇo ‘‘laddho me jīvitupāyo’’ti katipāhaṃ vasitvā ‘‘vātābādho me, bhante, bādhatī’’ti apadesaṃ katvā tāpasena vissajjito taṃ vanditvā khamāpetvā araññā nikkhamitvā anupubbena yamunāya tīraṃ patvā taṃ mantaṃ sajjhāyanto mahāmaggaṃ gacchati.

    तस्मिं काले सहस्समत्ता भूरिदत्तस्स परिचारिका नागमाणविका तं सब्बकामददं मणिरतनं आदाय नागभवना निक्खमित्वा यमुनातीरे वालुकरासिम्हि ठपेत्वा तस्स ओभासेन सब्बरत्तिं उदककीळं कीळित्वा अरुणुग्गमने सब्बालङ्कारेन अलङ्करित्वा मणिरतनं परिवारेत्वा सिरिं पवेसयमाना निसीदिंसु। ब्राह्मणोपि मन्तं सज्झायन्तो तं ठानं पापुणि। ता मन्तसद्दं सुत्वाव ‘‘इमिना सुपण्णेन भवितब्ब’’न्ति मरणभयतज्‍जिता मणिरतनं अग्गहेत्वा पथवियं निमुज्‍जित्वा नागभवनं अगमिंसु। ब्राह्मणोपि मणिरतनं दिस्वा ‘‘इदानेव मे मन्तो समिद्धो’’ति तुट्ठमानसो मणिरतनं आदाय पायासि। तस्मिं खणे नेसादब्राह्मणो सोमदत्तेन सद्धिं मिगवधाय अरञ्‍ञं पविसन्तो तस्स हत्थे तं मणिरतनं दिस्वा पुत्तं आह ‘‘तात, ननु एसो अम्हाकं भूरिदत्तेन दिन्‍नो मणी’’ति? ‘‘आम, तात, एसो मणी’’ति। ‘‘तेन हिस्स अगुणं कथेत्वा इमं ब्राह्मणं वञ्‍चेत्वा गण्हामेतं मणिरतन’’न्ति। ‘‘तात, पुब्बे भूरिदत्तेन दीयमानं न गण्हि, इदानि पनेस ब्राह्मणो तञ्‍ञेव वञ्‍चेस्सति, तुण्ही होही’’ति। ब्राह्मणो ‘‘होतु, तात, पस्ससि एतस्स वा मम वा वञ्‍चनभाव’’न्ति अलम्पायनेन सद्धिं सल्‍लपन्तो आह –

    Tasmiṃ kāle sahassamattā bhūridattassa paricārikā nāgamāṇavikā taṃ sabbakāmadadaṃ maṇiratanaṃ ādāya nāgabhavanā nikkhamitvā yamunātīre vālukarāsimhi ṭhapetvā tassa obhāsena sabbarattiṃ udakakīḷaṃ kīḷitvā aruṇuggamane sabbālaṅkārena alaṅkaritvā maṇiratanaṃ parivāretvā siriṃ pavesayamānā nisīdiṃsu. Brāhmaṇopi mantaṃ sajjhāyanto taṃ ṭhānaṃ pāpuṇi. Tā mantasaddaṃ sutvāva ‘‘iminā supaṇṇena bhavitabba’’nti maraṇabhayatajjitā maṇiratanaṃ aggahetvā pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanaṃ agamiṃsu. Brāhmaṇopi maṇiratanaṃ disvā ‘‘idāneva me manto samiddho’’ti tuṭṭhamānaso maṇiratanaṃ ādāya pāyāsi. Tasmiṃ khaṇe nesādabrāhmaṇo somadattena saddhiṃ migavadhāya araññaṃ pavisanto tassa hatthe taṃ maṇiratanaṃ disvā puttaṃ āha ‘‘tāta, nanu eso amhākaṃ bhūridattena dinno maṇī’’ti? ‘‘Āma, tāta, eso maṇī’’ti. ‘‘Tena hissa aguṇaṃ kathetvā imaṃ brāhmaṇaṃ vañcetvā gaṇhāmetaṃ maṇiratana’’nti. ‘‘Tāta, pubbe bhūridattena dīyamānaṃ na gaṇhi, idāni panesa brāhmaṇo taññeva vañcessati, tuṇhī hohī’’ti. Brāhmaṇo ‘‘hotu, tāta, passasi etassa vā mama vā vañcanabhāva’’nti alampāyanena saddhiṃ sallapanto āha –

    ८२१.

    821.

    ‘‘मणिं पग्गय्ह मङ्गल्यं, साधुवित्तं मनोरमं।

    ‘‘Maṇiṃ paggayha maṅgalyaṃ, sādhuvittaṃ manoramaṃ;

    सेलं ब्यञ्‍जनसम्पन्‍नं, को इमं मणिमज्झगा’’ति॥

    Selaṃ byañjanasampannaṃ, ko imaṃ maṇimajjhagā’’ti.

    तत्थ मङ्गल्यन्ति मङ्गलसम्मतं सब्बकामददं। को इमन्ति कुहिं इमं मणिं अधिगतोसि।

    Tattha maṅgalyanti maṅgalasammataṃ sabbakāmadadaṃ. Ko imanti kuhiṃ imaṃ maṇiṃ adhigatosi.

    ततो अलम्पायनो गाथमाह –

    Tato alampāyano gāthamāha –

    ८२२.

    822.

    ‘‘लोहितक्खसहस्साहि, समन्ता परिवारितं।

    ‘‘Lohitakkhasahassāhi, samantā parivāritaṃ;

    अज्‍ज कालं पथं गच्छं, अज्झगाहं मणिं इम’’न्ति॥

    Ajja kālaṃ pathaṃ gacchaṃ, ajjhagāhaṃ maṇiṃ ima’’nti.

    तस्सत्थो – अहं अज्‍ज कालं पातोव पथं मग्गं गच्छन्तो रत्तक्खिकाहि सहस्समत्ताहि नागमाणविकाहि समन्ता परिवारितं इमं मणिं अज्झगा। मं दिस्वा हि सब्बाव एता भयतज्‍जिता इमं छड्डेत्वा पलाताति।

    Tassattho – ahaṃ ajja kālaṃ pātova pathaṃ maggaṃ gacchanto rattakkhikāhi sahassamattāhi nāgamāṇavikāhi samantā parivāritaṃ imaṃ maṇiṃ ajjhagā. Maṃ disvā hi sabbāva etā bhayatajjitā imaṃ chaḍḍetvā palātāti.

    नेसादब्राह्मणो तं वञ्‍चेतुकामो मणिरतनस्स अगुणं पकासेन्तो अत्तना गण्हितुकामो तिस्सो गाथा अभासि –

    Nesādabrāhmaṇo taṃ vañcetukāmo maṇiratanassa aguṇaṃ pakāsento attanā gaṇhitukāmo tisso gāthā abhāsi –

    ८२३.

    823.

    ‘‘सूपचिण्णो अयं सेलो, अच्‍चितो मानितो सदा।

    ‘‘Sūpaciṇṇo ayaṃ selo, accito mānito sadā;

    सुधारितो सुनिक्खित्तो, सब्बत्थमभिसाधये॥

    Sudhārito sunikkhitto, sabbatthamabhisādhaye.

    ८२४.

    824.

    ‘‘उपचारविपन्‍नस्स, निक्खेपे धारणाय वा।

    ‘‘Upacāravipannassa, nikkhepe dhāraṇāya vā;

    अयं सेलो विनासाय, परिचिण्णो अयोनिसो॥

    Ayaṃ selo vināsāya, pariciṇṇo ayoniso.

    ८२५.

    825.

    ‘‘न इमं अकुसलो दिब्यं, मणिं धारेतुमारहो।

    ‘‘Na imaṃ akusalo dibyaṃ, maṇiṃ dhāretumāraho;

    पटिपज्‍ज सतं निक्खं, देहिमं रतनं मम’’न्ति॥

    Paṭipajja sataṃ nikkhaṃ, dehimaṃ ratanaṃ mama’’nti.

    तत्थ सब्बत्थन्ति यो इमं सेलं सुट्ठु उपचरितुं अच्‍चितुं अत्तनो जीवितं विय ममायितुं सुट्ठु धारेतुं सुट्ठु निक्खिपितुं जानाति, तस्सेव सूपचिण्णो अच्‍चितो मानितो सुधारितो सुनिक्खित्तो अयं सेलो सब्बं अत्थं साधेतीति अत्थो। उपचारविपन्‍नस्साति यो पन उपचारविपन्‍नो होति, तस्सेसो अनुपायेन परिचिण्णो विनासमेव वहतीति वदति। धारेतुमारहोति धारेतुं अरहो। पटिपज्‍ज सतं निक्खन्ति अम्हाकं गेहे बहू मणी, मयमेतं गहेतुं जानाम। अहं ते निक्खसतं दस्सामि, तं पटिपज्‍ज, देहि इमं मणिरतनं ममन्ति। तस्स हि गेहे एकोपि सुवण्णनिक्खो नत्थि। सो पन तस्स मणिनो सब्बकामददभावं जानाति । तेनस्स एतदहोसि ‘‘अहं ससीसं न्हत्वा मणिं उदकेन परिप्फोसित्वा ‘निक्खसतं मे देही’ति वक्खामि, अथेस मे दस्सति, तमहं एतस्स दस्सामी’’ति। तस्मा सूरो हुत्वा एवमाह।

    Tattha sabbatthanti yo imaṃ selaṃ suṭṭhu upacarituṃ accituṃ attano jīvitaṃ viya mamāyituṃ suṭṭhu dhāretuṃ suṭṭhu nikkhipituṃ jānāti, tasseva sūpaciṇṇo accito mānito sudhārito sunikkhitto ayaṃ selo sabbaṃ atthaṃ sādhetīti attho. Upacāravipannassāti yo pana upacāravipanno hoti, tasseso anupāyena pariciṇṇo vināsameva vahatīti vadati. Dhāretumārahoti dhāretuṃ araho. Paṭipajja sataṃ nikkhanti amhākaṃ gehe bahū maṇī, mayametaṃ gahetuṃ jānāma. Ahaṃ te nikkhasataṃ dassāmi, taṃ paṭipajja, dehi imaṃ maṇiratanaṃ mamanti. Tassa hi gehe ekopi suvaṇṇanikkho natthi. So pana tassa maṇino sabbakāmadadabhāvaṃ jānāti . Tenassa etadahosi ‘‘ahaṃ sasīsaṃ nhatvā maṇiṃ udakena paripphositvā ‘nikkhasataṃ me dehī’ti vakkhāmi, athesa me dassati, tamahaṃ etassa dassāmī’’ti. Tasmā sūro hutvā evamāha.

    ततो अलम्पायनो गाथमाह –

    Tato alampāyano gāthamāha –

    ८२६.

    826.

    ‘‘न च म्यायं मणी केय्यो, गोहि वा रतनेहि वा।

    ‘‘Na ca myāyaṃ maṇī keyyo, gohi vā ratanehi vā;

    सेलो ब्यञ्‍जनसम्पन्‍नो, नेव केय्यो मणि ममा’’ति॥

    Selo byañjanasampanno, neva keyyo maṇi mamā’’ti.

    तत्थ न च म्यायन्ति अयं मणि मम सन्तको केनचि विक्‍किणितब्बो नाम न होति। नेव केय्योति अयञ्‍च मम मणि लक्खणसम्पन्‍नो, तस्मा नेव केय्यो केनचि वत्थुनापि विक्‍किणितब्बो नाम न होतीति।

    Tattha na ca myāyanti ayaṃ maṇi mama santako kenaci vikkiṇitabbo nāma na hoti. Neva keyyoti ayañca mama maṇi lakkhaṇasampanno, tasmā neva keyyo kenaci vatthunāpi vikkiṇitabbo nāma na hotīti.

    नेसादब्राह्मणो आह –

    Nesādabrāhmaṇo āha –

    ८२७.

    827.

    ‘‘नो चे तया मणी केय्यो, गोहि वा रतनेहि वा।

    ‘‘No ce tayā maṇī keyyo, gohi vā ratanehi vā;

    अथ केन मणी केय्यो, तं मे अक्खाहि पुच्छितो’’ति॥

    Atha kena maṇī keyyo, taṃ me akkhāhi pucchito’’ti.

    अलम्पायनो आह –

    Alampāyano āha –

    ८२८.

    828.

    ‘‘यो मे संसे महानागं, तेजस्सिं दुरतिक्‍कमं।

    ‘‘Yo me saṃse mahānāgaṃ, tejassiṃ duratikkamaṃ;

    तस्स दज्‍जं इमं सेलं, जलन्तमिव तेजसा’’ति॥

    Tassa dajjaṃ imaṃ selaṃ, jalantamiva tejasā’’ti.

    तत्थ जलन्तमिव तेजसाति पभाय जलन्तं विय।

    Tattha jalantamiva tejasāti pabhāya jalantaṃ viya.

    नेसादब्राह्मणो आह –

    Nesādabrāhmaṇo āha –

    ८२९.

    829.

    ‘‘को नु ब्राह्मणवण्णेन, सुपण्णो पततं वरो।

    ‘‘Ko nu brāhmaṇavaṇṇena, supaṇṇo patataṃ varo;

    नागं जिगीसमन्वेसि, अन्वेसं भक्खमत्तनो’’ति॥

    Nāgaṃ jigīsamanvesi, anvesaṃ bhakkhamattano’’ti.

    तत्थ को नूति इदं नेसादब्राह्मणो ‘‘अत्तनो भक्खं अन्वेसन्तेन गरुळेन भवितब्ब’’न्ति चिन्तेत्वा एवमाह।

    Tattha ko nūti idaṃ nesādabrāhmaṇo ‘‘attano bhakkhaṃ anvesantena garuḷena bhavitabba’’nti cintetvā evamāha.

    अलम्पायनो एवमाह –

    Alampāyano evamāha –

    ८३०.

    830.

    ‘‘नाहं दिजाधिपो होमि, अदिट्ठो गरुळो मया।

    ‘‘Nāhaṃ dijādhipo homi, adiṭṭho garuḷo mayā;

    आसीविसेन वित्तोति, वेज्‍जो ब्राह्मण मं विदू’’ति॥

    Āsīvisena vittoti, vejjo brāhmaṇa maṃ vidū’’ti.

    तत्थ मं विदूति मं ‘‘एस आसीविसेन वित्तको अलम्पायनो नाम वेज्‍जो’’ति जानन्ति।

    Tattha maṃ vidūti maṃ ‘‘esa āsīvisena vittako alampāyano nāma vejjo’’ti jānanti.

    नेसादब्राह्मणो आह –

    Nesādabrāhmaṇo āha –

    ८३१.

    831.

    ‘‘किं नु तुय्हं फलं अत्थि, किं सिप्पं विज्‍जते तव।

    ‘‘Kiṃ nu tuyhaṃ phalaṃ atthi, kiṃ sippaṃ vijjate tava;

    किस्मिं वा त्वं परत्थद्धो, उरगं नापचायसी’’ति॥

    Kismiṃ vā tvaṃ paratthaddho, uragaṃ nāpacāyasī’’ti.

    तत्थ किस्मिं वा त्वं परत्थद्धोति त्वं किस्मिं वा उपत्थद्धो हुत्वा, किं निस्सयं कत्वा उरगं आसीविसं न अपचायसि जेट्ठकं अकत्वा अवजानासीति पुच्छति।

    Tattha kismiṃ vā tvaṃ paratthaddhoti tvaṃ kismiṃ vā upatthaddho hutvā, kiṃ nissayaṃ katvā uragaṃ āsīvisaṃ na apacāyasi jeṭṭhakaṃ akatvā avajānāsīti pucchati.

    सो अत्तनो बलं दीपेन्तो आह –

    So attano balaṃ dīpento āha –

    ८३२.

    832.

    ‘‘आरञ्‍ञिकस्स इसिनो, चिररत्तं तपस्सिनो।

    ‘‘Āraññikassa isino, cirarattaṃ tapassino;

    सुपण्णो कोसियस्सक्खा, विसविज्‍जं अनुत्तरं॥

    Supaṇṇo kosiyassakkhā, visavijjaṃ anuttaraṃ.

    ८३३.

    833.

    ‘‘तं भावितत्तञ्‍ञतरं, सम्मन्तं पब्बतन्तरे।

    ‘‘Taṃ bhāvitattaññataraṃ, sammantaṃ pabbatantare;

    सक्‍कच्‍चं तं उपट्ठासिं, रत्तिन्दिवमतन्दितो॥

    Sakkaccaṃ taṃ upaṭṭhāsiṃ, rattindivamatandito.

    ८३४.

    834.

    ‘‘सो तदा परिचिण्णो मे, वत्तवा ब्रह्मचरियवा।

    ‘‘So tadā pariciṇṇo me, vattavā brahmacariyavā;

    दिब्बं पातुकरी मन्तं, कामसा भगवा मम॥

    Dibbaṃ pātukarī mantaṃ, kāmasā bhagavā mama.

    ८३५.

    835.

    ‘‘त्याहं मन्ते परत्थद्धो, नाहं भायामि भोगिनं।

    ‘‘Tyāhaṃ mante paratthaddho, nāhaṃ bhāyāmi bhoginaṃ;

    आचरियो विसघातानं, अलम्पानोति मं विदू’’ति॥

    Ācariyo visaghātānaṃ, alampānoti maṃ vidū’’ti.

    तत्थ कोसियस्सक्खाति कोसियगोत्तस्स इसिनो सुपण्णो आचिक्खि। तेन अक्खातकारणं पन सब्बं वित्थारेत्वा कथेतब्बं। भावितत्तञ्‍ञतरन्ति भावितत्तानं इसीनं अञ्‍ञतरं। सम्मन्तन्ति वसन्तं। कामसाति अत्तनो इच्छाय। ममाति तं मन्तं मय्हं पकासेसि। त्याहं मन्ते, परत्थद्धोति अहं ते मन्ते उपत्थद्धो निस्सितो। भोगिनन्ति नागानं। विसघातानन्ति विसघातकवेज्‍जानं।

    Tattha kosiyassakkhāti kosiyagottassa isino supaṇṇo ācikkhi. Tena akkhātakāraṇaṃ pana sabbaṃ vitthāretvā kathetabbaṃ. Bhāvitattaññataranti bhāvitattānaṃ isīnaṃ aññataraṃ. Sammantanti vasantaṃ. Kāmasāti attano icchāya. Mamāti taṃ mantaṃ mayhaṃ pakāsesi. Tyāhaṃ mante, paratthaddhoti ahaṃ te mante upatthaddho nissito. Bhoginanti nāgānaṃ. Visaghātānanti visaghātakavejjānaṃ.

    तं सुत्वा नेसादब्राह्मणो चिन्तेसि ‘‘अयं अलम्पायनो य्वास्स नागं दस्सेति, तस्स मणिरतनं दस्सति, भूरिदत्तमस्स दस्सेत्वा मणिं गण्हिस्सामी’’ति। ततो पुत्तेन सद्धिं मन्तेन्तो गाथमाह –

    Taṃ sutvā nesādabrāhmaṇo cintesi ‘‘ayaṃ alampāyano yvāssa nāgaṃ dasseti, tassa maṇiratanaṃ dassati, bhūridattamassa dassetvā maṇiṃ gaṇhissāmī’’ti. Tato puttena saddhiṃ mantento gāthamāha –

    ८३६.

    836.

    ‘‘गण्हामसे मणिं तात, सोमदत्त विजानहि।

    ‘‘Gaṇhāmase maṇiṃ tāta, somadatta vijānahi;

    मा दण्डेन सिरिं पत्तं, कामसा पजहिम्हसे’’ति॥

    Mā daṇḍena siriṃ pattaṃ, kāmasā pajahimhase’’ti.

    तत्थ गण्हामसेति गण्हाम। कामसाति अत्तनो रुचिया दण्डेन पहरित्वा मा जहाम।

    Tattha gaṇhāmaseti gaṇhāma. Kāmasāti attano ruciyā daṇḍena paharitvā mā jahāma.

    सोमदत्तो आह –

    Somadatto āha –

    ८३७.

    837.

    ‘‘सकं निवेसनं पत्तं, यो तं ब्राह्मण पूजयि।

    ‘‘Sakaṃ nivesanaṃ pattaṃ, yo taṃ brāhmaṇa pūjayi;

    एवं कल्याणकारिस्स, किं मोहा दुब्भिमिच्छसि॥

    Evaṃ kalyāṇakārissa, kiṃ mohā dubbhimicchasi.

    ८३८.

    838.

    ‘‘सचे त्वं धनकामोसि, भूरिदत्तो पदस्सति।

    ‘‘Sace tvaṃ dhanakāmosi, bhūridatto padassati;

    तमेव गन्त्वा याचस्सु, बहुं दस्सति ते धन’’न्ति॥

    Tameva gantvā yācassu, bahuṃ dassati te dhana’’nti.

    तत्थ पूजयीति दिब्बकामेहि पूजयित्थ। दुब्भिमिच्छसीति किं तथारूपस्स मित्तस्स दुब्भिकम्मं कातुं इच्छसि ताताति।

    Tattha pūjayīti dibbakāmehi pūjayittha. Dubbhimicchasīti kiṃ tathārūpassa mittassa dubbhikammaṃ kātuṃ icchasi tātāti.

    ब्राह्मणो आह –

    Brāhmaṇo āha –

    ८३९.

    839.

    ‘‘हत्थगतं पत्तगतं, निकिण्णं खादितुं वरं।

    ‘‘Hatthagataṃ pattagataṃ, nikiṇṇaṃ khādituṃ varaṃ;

    मा नो सन्दिट्ठिको अत्थो, सोमदत्त उपच्‍चगा’’ति॥

    Mā no sandiṭṭhiko attho, somadatta upaccagā’’ti.

    तत्थ हत्थगतन्ति तात सोमदत्त, त्वं तरुणको लोकपवत्तिं न जानासि। यञ्हि हत्थगतं वा होति पत्तगतं वा पुरतो वा निकिण्णं ठपितं, तदेव मे खादितुं वरं, न दूरे ठितं।

    Tattha hatthagatanti tāta somadatta, tvaṃ taruṇako lokapavattiṃ na jānāsi. Yañhi hatthagataṃ vā hoti pattagataṃ vā purato vā nikiṇṇaṃ ṭhapitaṃ, tadeva me khādituṃ varaṃ, na dūre ṭhitaṃ.

    सोमदत्तो आह –

    Somadatto āha –

    ८४०.

    840.

    ‘‘पच्‍चति निरये घोरे, महिस्समपि विवरति।

    ‘‘Paccati niraye ghore, mahissamapi vivarati;

    मित्तदुब्भी हितच्‍चागी, जीवरेवापि सुस्सति॥

    Mittadubbhī hitaccāgī, jīvarevāpi sussati.

    ८४१.

    841.

    ‘‘सचे त्वं धनकामोसि, भूरिदत्तो पदस्सति।

    ‘‘Sace tvaṃ dhanakāmosi, bhūridatto padassati;

    मञ्‍ञे अत्तकतं वेरं, न चिरं वेदयिस्ससी’’ति॥

    Maññe attakataṃ veraṃ, na ciraṃ vedayissasī’’ti.

    तत्थ महिस्समपि विवरतीति तात, मित्तदुब्भिनो जीवन्तस्सेव पथवी भिज्‍जित्वा विवरं देति। हितच्‍चागीति अत्तनो हितपरिच्‍चागी। जीवरेवापि सुस्सतीति जीवमानोव सुस्सति, मनुस्सपेतो होति। अत्तकतं वेरन्ति अत्तना कतं पापं। न चिरन्ति न चिरस्सेव वेदयिस्ससीति मञ्‍ञामि।

    Tattha mahissamapi vivaratīti tāta, mittadubbhino jīvantasseva pathavī bhijjitvā vivaraṃ deti. Hitaccāgīti attano hitapariccāgī. Jīvarevāpi sussatīti jīvamānova sussati, manussapeto hoti. Attakataṃ veranti attanā kataṃ pāpaṃ. Na ciranti na cirasseva vedayissasīti maññāmi.

    ब्राह्मणो आह –

    Brāhmaṇo āha –

    ८४२.

    842.

    ‘‘महायञ्‍ञं यजित्वान, एवं सुज्झन्ति ब्राह्मणा।

    ‘‘Mahāyaññaṃ yajitvāna, evaṃ sujjhanti brāhmaṇā;

    महायञ्‍ञं यजिस्साम, एवं मोक्खाम पापका’’ति॥

    Mahāyaññaṃ yajissāma, evaṃ mokkhāma pāpakā’’ti.

    तत्थ सुज्झन्तीति तात सोमदत्त, त्वं दहरो न किञ्‍चि जानासि, ब्राह्मणा नाम यं किञ्‍चि पापं कत्वा यञ्‍ञेन सुज्झन्तीति दस्सेन्तो एवमाह।

    Tattha sujjhantīti tāta somadatta, tvaṃ daharo na kiñci jānāsi, brāhmaṇā nāma yaṃ kiñci pāpaṃ katvā yaññena sujjhantīti dassento evamāha.

    सोमदत्तो आह –

    Somadatto āha –

    ८४३.

    843.

    ‘‘हन्द दानि अपायामि, नाहं अज्‍ज तया सह।

    ‘‘Handa dāni apāyāmi, nāhaṃ ajja tayā saha;

    पदम्पेकं न गच्छेय्यं, एवं किब्बिसकारिना’’ति॥

    Padampekaṃ na gaccheyyaṃ, evaṃ kibbisakārinā’’ti.

    तत्थ अपायामीति अपगच्छामि, पलायामीति अत्थो।

    Tattha apāyāmīti apagacchāmi, palāyāmīti attho.

    एवञ्‍च पन वत्वा पण्डितो माणवो पितरं अत्तनो वचनं गाहापेतुं असक्‍कोन्तो महन्तेन सद्देन देवता उज्झापेत्वा ‘‘एवरूपेन पापकारिना सद्धिं न गमिस्सामी’’ति पितु पस्सन्तस्सेव पलायित्वा हिमवन्तं पविसित्वा पब्बजित्वा अभिञ्‍ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा अपरिहीनज्झानो ब्रह्मलोके उप्पज्‍जि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evañca pana vatvā paṇḍito māṇavo pitaraṃ attano vacanaṃ gāhāpetuṃ asakkonto mahantena saddena devatā ujjhāpetvā ‘‘evarūpena pāpakārinā saddhiṃ na gamissāmī’’ti pitu passantasseva palāyitvā himavantaṃ pavisitvā pabbajitvā abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā aparihīnajjhāno brahmaloke uppajji. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८४४.

    844.

    ‘‘इदं वत्वान पितरं, सोमदत्तो बहुस्सुतो।

    ‘‘Idaṃ vatvāna pitaraṃ, somadatto bahussuto;

    उज्झापेत्वान भूतानि, तम्हा ठाना अपक्‍कमी’’ति॥

    Ujjhāpetvāna bhūtāni, tamhā ṭhānā apakkamī’’ti.

    नेसादब्राह्मणो ‘‘सोमदत्तो ठपेत्वा अत्तनो गेहं कुहिं गमिस्सती’’ति चिन्तेन्तो अलम्पायनं थोकं अनत्तमनं दिस्वा ‘‘अलम्पायन , मा चिन्तयि, दस्सेस्सामि ते भूरिदत्त’’न्ति तं आदाय नागराजस्स उपोसथकरणट्ठानं गन्त्वा वम्मिकमत्थके भोगे आभुजित्वा निपन्‍नं नागराजानं दिस्वा अविदूरे ठितो हत्थं पसारेत्वा द्वे गाथा अभासि –

    Nesādabrāhmaṇo ‘‘somadatto ṭhapetvā attano gehaṃ kuhiṃ gamissatī’’ti cintento alampāyanaṃ thokaṃ anattamanaṃ disvā ‘‘alampāyana , mā cintayi, dassessāmi te bhūridatta’’nti taṃ ādāya nāgarājassa uposathakaraṇaṭṭhānaṃ gantvā vammikamatthake bhoge ābhujitvā nipannaṃ nāgarājānaṃ disvā avidūre ṭhito hatthaṃ pasāretvā dve gāthā abhāsi –

    ८४५.

    845.

    ‘‘गण्हाहेतं महानागं, आहरेतं मणिं मम।

    ‘‘Gaṇhāhetaṃ mahānāgaṃ, āharetaṃ maṇiṃ mama;

    इन्दगोपकवण्णाभो, यस्स लोहितको सिरो॥

    Indagopakavaṇṇābho, yassa lohitako siro.

    ८४६.

    846.

    ‘‘कप्पासपिचुरासीव, एसो कायो पदिस्सति।

    ‘‘Kappāsapicurāsīva, eso kāyo padissati;

    वम्मिकग्गगतो सेति, तं त्वं गण्हाहि ब्राह्मणा’’ति॥

    Vammikaggagato seti, taṃ tvaṃ gaṇhāhi brāhmaṇā’’ti.

    तत्थ इन्दगोपकवण्णाभोति इन्दगोपकवण्णो विय आभासति। कप्पासपिचुरासीवाति सुविहितस्स कप्पासपिचुनो रासि विय।

    Tattha indagopakavaṇṇābhoti indagopakavaṇṇo viya ābhāsati. Kappāsapicurāsīvāti suvihitassa kappāsapicuno rāsi viya.

    अथ महासत्तो अक्खीनि उम्मीलेत्वा नेसादब्राह्मणं दिस्वा ‘‘अयं उपोसथस्स मे अन्तरायं करेय्याति इमं नागभवनं नेत्वा महासम्पत्तिया पतिट्ठापेसिं। मया दीयमानं मणिं गण्हितुं न इच्छि। इदानि पन अहितुण्डिकं गहेत्वा आगच्छति। सचाहं इमस्स मित्तदुब्भिनो कुज्झेय्यं, सीलं मे खण्डं भविस्सति। मया खो पन पठमञ्‍ञेव चतुरङ्गसमन्‍नागतो उपोसथो अधिट्ठितो, सो यथाधिट्ठितोव होतु, अलम्पायनो मं छिन्दतु वा पचतु वा, सूलेन वा विज्झतु, नेवस्स कुज्झिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ‘‘सचे खो पनाहं इमे ओलोकेस्सामि, भस्मा भवेय्युं। मं पोथेन्तेपि न कुज्झिस्सामि न ओलोकेस्सामी’’ति अक्खीनि निमीलेत्वा अधिट्ठानपारमिं पुरेचारिकं कत्वा भोगन्तरे सीसं पक्खिपित्वा निच्‍चलोव हुत्वा निपज्‍जि। नेसादब्राह्मणोपि ‘‘भो अलम्पायन, इमं नागं गण्हाहि, देहि मे मणि’’न्ति आह। अलम्पायनो नागं दिस्वा तुट्ठो मणिं किस्मिञ्‍चि अगणेत्वा ‘‘गण्ह, ब्राह्मणा’’ति तस्स हत्थे खिपि। सो तस्स हत्थतो गळित्वा पथवियं पति। पतितमत्तोव पथविं पविसित्वा नागभवनमेव गतो।

    Atha mahāsatto akkhīni ummīletvā nesādabrāhmaṇaṃ disvā ‘‘ayaṃ uposathassa me antarāyaṃ kareyyāti imaṃ nāgabhavanaṃ netvā mahāsampattiyā patiṭṭhāpesiṃ. Mayā dīyamānaṃ maṇiṃ gaṇhituṃ na icchi. Idāni pana ahituṇḍikaṃ gahetvā āgacchati. Sacāhaṃ imassa mittadubbhino kujjheyyaṃ, sīlaṃ me khaṇḍaṃ bhavissati. Mayā kho pana paṭhamaññeva caturaṅgasamannāgato uposatho adhiṭṭhito, so yathādhiṭṭhitova hotu, alampāyano maṃ chindatu vā pacatu vā, sūlena vā vijjhatu, nevassa kujjhissāmī’’ti cintetvā ‘‘sace kho panāhaṃ ime olokessāmi, bhasmā bhaveyyuṃ. Maṃ pothentepi na kujjhissāmi na olokessāmī’’ti akkhīni nimīletvā adhiṭṭhānapāramiṃ purecārikaṃ katvā bhogantare sīsaṃ pakkhipitvā niccalova hutvā nipajji. Nesādabrāhmaṇopi ‘‘bho alampāyana, imaṃ nāgaṃ gaṇhāhi, dehi me maṇi’’nti āha. Alampāyano nāgaṃ disvā tuṭṭho maṇiṃ kismiñci agaṇetvā ‘‘gaṇha, brāhmaṇā’’ti tassa hatthe khipi. So tassa hatthato gaḷitvā pathaviyaṃ pati. Patitamattova pathaviṃ pavisitvā nāgabhavanameva gato.

    ब्राह्मणो मणिरतनतो भूरिदत्तेन सद्धिं मित्तभावतो पुत्ततोति तीहि परिहायि। सो ‘‘निप्पच्‍चयो जातोम्हि, पुत्तस्स मे वचनं न कत’’न्ति परिदेवन्तो गेहं अगमासि। अलम्पायनोपि दिब्बोसधेहि अत्तनो सरीरं मक्खेत्वा थोकं खादित्वा अत्तनो कायं परिप्फोसेत्वा दिब्बमन्तं जप्पन्तो बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा नङ्गुट्ठे गहेत्वा आकड्ढित्वा सीसं दळ्हं गण्हन्तो मुखमस्स विवरित्वा ओसधं खादित्वा मुखे खेळं ओपि। सुचिजातिको नागराजा सीलभेदभयेन अकुज्झित्वा अक्खीनिपि न उम्मीलेसि। अथ नं ओसधमन्तं कत्वा नङ्गुट्ठे गहेत्वा हेट्ठासीसं कत्वा सञ्‍चालेत्वा गहितभोजनं छड्डापेत्वा भूमियं दीघतो निपज्‍जापेत्वा मसूरकं मद्दन्तो विय पादेहि मद्दित्वा अट्ठीनि चुण्णियमानानि विय अहेसुं। पुन नङ्गुट्ठे गहेत्वा दुस्सं पोथेन्तो विय पोथेसि। महासत्तो एवरूपं दुक्खं अनुभवन्तोपि नेव कुज्झि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Brāhmaṇo maṇiratanato bhūridattena saddhiṃ mittabhāvato puttatoti tīhi parihāyi. So ‘‘nippaccayo jātomhi, puttassa me vacanaṃ na kata’’nti paridevanto gehaṃ agamāsi. Alampāyanopi dibbosadhehi attano sarīraṃ makkhetvā thokaṃ khāditvā attano kāyaṃ paripphosetvā dibbamantaṃ jappanto bodhisattaṃ upasaṅkamitvā naṅguṭṭhe gahetvā ākaḍḍhitvā sīsaṃ daḷhaṃ gaṇhanto mukhamassa vivaritvā osadhaṃ khāditvā mukhe kheḷaṃ opi. Sucijātiko nāgarājā sīlabhedabhayena akujjhitvā akkhīnipi na ummīlesi. Atha naṃ osadhamantaṃ katvā naṅguṭṭhe gahetvā heṭṭhāsīsaṃ katvā sañcāletvā gahitabhojanaṃ chaḍḍāpetvā bhūmiyaṃ dīghato nipajjāpetvā masūrakaṃ maddanto viya pādehi madditvā aṭṭhīni cuṇṇiyamānāni viya ahesuṃ. Puna naṅguṭṭhe gahetvā dussaṃ pothento viya pothesi. Mahāsatto evarūpaṃ dukkhaṃ anubhavantopi neva kujjhi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८४७.

    847.

    ‘‘अथोसधेहि दिब्बेहि, जप्पं मन्तपदानि च।

    ‘‘Athosadhehi dibbehi, jappaṃ mantapadāni ca;

    एवं तं असक्खि सत्थुं, कत्वा परित्तमत्तनो’’ति॥

    Evaṃ taṃ asakkhi satthuṃ, katvā parittamattano’’ti.

    तत्थ असक्खीति सक्खि। सत्थुन्ति गण्हितुं।

    Tattha asakkhīti sakkhi. Satthunti gaṇhituṃ.

    इति सो महासत्तं दुब्बलं कत्वा वल्‍लीहि पेळं सज्‍जेत्वा महासत्तं तत्थ पक्खिपि, सरीरस्स महन्तताय तत्थ न पविसति। अथ नं पण्हिया कोट्टेन्तो पवेसेत्वा पेळं आदाय एकं गामं गन्त्वा गाममज्झे ओतारेत्वा ‘‘नागस्स नच्‍चं दट्ठुकामा आगच्छन्तू’’ति सद्दमकासि। सकलगामवासिनो सन्‍निपतिंसु। तस्मिं खणे अलम्पायनो ‘‘निक्खम महानागा’’ति आह। महासत्तो चिन्तेसि ‘‘अज्‍ज मया परिसं तोसेन्तेन कीळितुं वट्टति। एवं अलम्पायनो बहुं धनं लभित्वा तुट्ठो मं विस्सज्‍जेस्सति। यं यं एस मं कारेति, तं तं करिस्सामी’’ति। अथ नं सो पेळतो नीहरित्वा ‘‘महा होही’’ति आह। सो महा अहोसि, ‘‘खुद्दको, वट्टो, वम्मितो, एकप्फणो, द्विफणो, तिप्फणो, चतुप्फणो, पञ्‍च, छ, सत्त, अट्ठ, नव, दस वीसति, तिंसति, चत्तालीस, पण्णासप्फणो, सतप्फणो, उच्‍चो, नीचो, दिस्समानकायो, अदिस्समानकायो, दिस्समानउपड्ढकायो , नीलो, पीतो, लोहितो, ओदातो, मञ्‍जट्ठिको होहि, अग्गिजालं विस्सज्‍जेहि, उदकं, धूमं विस्सज्‍जेही’’ति। महासत्तो इमेसुपि आकारेसु वुत्तवुत्ते अत्तभावे निम्मिनित्वा नच्‍चं दस्सेसि। तं दिस्वा कोचि अस्सूनि सन्धारेतुं नासक्खि।

    Iti so mahāsattaṃ dubbalaṃ katvā vallīhi peḷaṃ sajjetvā mahāsattaṃ tattha pakkhipi, sarīrassa mahantatāya tattha na pavisati. Atha naṃ paṇhiyā koṭṭento pavesetvā peḷaṃ ādāya ekaṃ gāmaṃ gantvā gāmamajjhe otāretvā ‘‘nāgassa naccaṃ daṭṭhukāmā āgacchantū’’ti saddamakāsi. Sakalagāmavāsino sannipatiṃsu. Tasmiṃ khaṇe alampāyano ‘‘nikkhama mahānāgā’’ti āha. Mahāsatto cintesi ‘‘ajja mayā parisaṃ tosentena kīḷituṃ vaṭṭati. Evaṃ alampāyano bahuṃ dhanaṃ labhitvā tuṭṭho maṃ vissajjessati. Yaṃ yaṃ esa maṃ kāreti, taṃ taṃ karissāmī’’ti. Atha naṃ so peḷato nīharitvā ‘‘mahā hohī’’ti āha. So mahā ahosi, ‘‘khuddako, vaṭṭo, vammito, ekapphaṇo, dviphaṇo, tipphaṇo, catupphaṇo, pañca, cha, satta, aṭṭha, nava, dasa vīsati, tiṃsati, cattālīsa, paṇṇāsapphaṇo, satapphaṇo, ucco, nīco, dissamānakāyo, adissamānakāyo, dissamānaupaḍḍhakāyo , nīlo, pīto, lohito, odāto, mañjaṭṭhiko hohi, aggijālaṃ vissajjehi, udakaṃ, dhūmaṃ vissajjehī’’ti. Mahāsatto imesupi ākāresu vuttavutte attabhāve nimminitvā naccaṃ dassesi. Taṃ disvā koci assūni sandhāretuṃ nāsakkhi.

    मनुस्सा बहूनि हिरञ्‍ञसुवण्णवत्थालङ्कारादीनि अदंसु। इति तस्मिं गामे सहस्समत्तं लभि। सो किञ्‍चापि महासत्तं गण्हन्तो ‘‘सहस्सं लभित्वा तं विस्सज्‍जेस्सामी’’ति आह, तं पन धनं लभित्वा ‘‘गामकेपि ताव मया एत्तकं धनं लद्धं, नगरे किर बहुं लभिस्सामी’’ति धनलोभेन तं न मुञ्‍चि। सो तस्मिं गामे कुटुम्बं सण्ठपेत्वा रतनमयं पेळं कारेत्वा तत्थ महासत्तं पक्खिपित्वा सुखयानकं आरुय्ह महन्तेन परिवारेन निक्खमित्वा तं गामनिगमादीसु कीळापेन्तो अनुपुब्बेन बाराणसिं पापुणि। नागराजस्स पन मधुलाजे देति, मण्डूके मारेत्वा देति, सो गोचरं न गण्हाति अविस्सज्‍जनभयेन। गोचरं अग्गण्हन्तम्पि पुन नं चत्तारो द्वारगामे आदिं कत्वा तत्थ तत्थ मासमत्तं कीळापेसि। पन्‍नरसउपोसथदिवसे पन ‘‘अज्‍ज तुम्हाकं सन्तिके कीळापेस्सामी’’ति रञ्‍ञो आरोचापेसि। राजा नगरे भेरिं चरापेत्वा महाजनं सन्‍निपातापेसि। राजङ्गणे मञ्‍चातिमञ्‍चं बन्धिंसु।

    Manussā bahūni hiraññasuvaṇṇavatthālaṅkārādīni adaṃsu. Iti tasmiṃ gāme sahassamattaṃ labhi. So kiñcāpi mahāsattaṃ gaṇhanto ‘‘sahassaṃ labhitvā taṃ vissajjessāmī’’ti āha, taṃ pana dhanaṃ labhitvā ‘‘gāmakepi tāva mayā ettakaṃ dhanaṃ laddhaṃ, nagare kira bahuṃ labhissāmī’’ti dhanalobhena taṃ na muñci. So tasmiṃ gāme kuṭumbaṃ saṇṭhapetvā ratanamayaṃ peḷaṃ kāretvā tattha mahāsattaṃ pakkhipitvā sukhayānakaṃ āruyha mahantena parivārena nikkhamitvā taṃ gāmanigamādīsu kīḷāpento anupubbena bārāṇasiṃ pāpuṇi. Nāgarājassa pana madhulāje deti, maṇḍūke māretvā deti, so gocaraṃ na gaṇhāti avissajjanabhayena. Gocaraṃ aggaṇhantampi puna naṃ cattāro dvāragāme ādiṃ katvā tattha tattha māsamattaṃ kīḷāpesi. Pannarasauposathadivase pana ‘‘ajja tumhākaṃ santike kīḷāpessāmī’’ti rañño ārocāpesi. Rājā nagare bheriṃ carāpetvā mahājanaṃ sannipātāpesi. Rājaṅgaṇe mañcātimañcaṃ bandhiṃsu.

    कीळनखण्डं निट्ठितं।

    Kīḷanakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    नगरपवेसनकण्डं

    Nagarapavesanakaṇḍaṃ

    अलम्पायनेन पन बोधिसत्तस्स गहितदिवसेयेव महासत्तस्स माता सुपिनन्ते अद्दस काळेन रत्तक्खिना पुरिसेन असिना दक्खिणबाहुं छिन्दित्वा लोहितेन पग्घरन्तेन नीयमानं। सा भीततसिता उट्ठाय दक्खिणबाहुं परामसित्वा सुपिनभावं जानि। अथस्सा एतदहोसि ‘‘मया कक्खळो पापसुपिनो दिट्ठो, चतुन्‍नं वा मे पुत्तानं धतरट्ठस्स रञ्‍ञो वा मम वा परिपन्थेन भवितब्ब’’न्ति। अपिच खो पन महासत्तमेव आरब्भ अतिरेकतरं चिन्तेसि। किंकारणा ? सेसा अत्तनो नागभवने वसन्ति, इतरो पन सीलज्झासयत्ता मनुस्सलोकं गन्त्वा उपोसथकम्मं करोति। तस्मा ‘‘कच्‍चि नु खो मे पुत्तं अहितुण्डिको वा सुपण्णो वा गण्हेय्या’’ति तस्सेव अतिरेकतरं चिन्तेसि । ततो अड्ढमासे अतिक्‍कन्ते ‘‘मम पुत्तो अड्ढमासातिक्‍कमेन मं विना वत्तितुं न सक्‍कोति, अद्धास्स किञ्‍चि भयं उप्पन्‍नं भविस्सती’’ति दोमनस्सप्पत्ता अहोसि। मासातिक्‍कमेन पनस्सा सोकेन अस्सूनं अपग्घरणकालो नाम नाहोसि, हदयं सुस्सि, अक्खीनि उपच्‍चिंसु। सा ‘‘इदानि आगमिस्सति, इदानि आगमिस्सती’’ति तस्सागमनमग्गमेव ओलोकेन्ती निसीदि। अथस्सा जेट्ठपुत्तो सुदस्सनो मासच्‍चयेन महतिया परिसाय सद्धिं मातापितूनं दस्सनत्थाय आगतो, परिसं बहि ठपेत्वा पासादं आरुय्ह मातरं वन्दित्वा एकमन्तं अट्ठासि। सा भूरिदत्तं अनुसोचन्ती तेन सद्धिं न किञ्‍चि सल्‍लपि। सो चिन्तेसि ‘‘मय्हं माता मयि पुब्बे आगते तुस्सति, पटिसन्थारं करोति, अज्‍ज पन दोमनस्सप्पत्ता, किं नु खो कारण’’न्ति? अथ नं पुच्छन्तो आह –

    Alampāyanena pana bodhisattassa gahitadivaseyeva mahāsattassa mātā supinante addasa kāḷena rattakkhinā purisena asinā dakkhiṇabāhuṃ chinditvā lohitena paggharantena nīyamānaṃ. Sā bhītatasitā uṭṭhāya dakkhiṇabāhuṃ parāmasitvā supinabhāvaṃ jāni. Athassā etadahosi ‘‘mayā kakkhaḷo pāpasupino diṭṭho, catunnaṃ vā me puttānaṃ dhataraṭṭhassa rañño vā mama vā paripanthena bhavitabba’’nti. Apica kho pana mahāsattameva ārabbha atirekataraṃ cintesi. Kiṃkāraṇā ? Sesā attano nāgabhavane vasanti, itaro pana sīlajjhāsayattā manussalokaṃ gantvā uposathakammaṃ karoti. Tasmā ‘‘kacci nu kho me puttaṃ ahituṇḍiko vā supaṇṇo vā gaṇheyyā’’ti tasseva atirekataraṃ cintesi . Tato aḍḍhamāse atikkante ‘‘mama putto aḍḍhamāsātikkamena maṃ vinā vattituṃ na sakkoti, addhāssa kiñci bhayaṃ uppannaṃ bhavissatī’’ti domanassappattā ahosi. Māsātikkamena panassā sokena assūnaṃ apaggharaṇakālo nāma nāhosi, hadayaṃ sussi, akkhīni upacciṃsu. Sā ‘‘idāni āgamissati, idāni āgamissatī’’ti tassāgamanamaggameva olokentī nisīdi. Athassā jeṭṭhaputto sudassano māsaccayena mahatiyā parisāya saddhiṃ mātāpitūnaṃ dassanatthāya āgato, parisaṃ bahi ṭhapetvā pāsādaṃ āruyha mātaraṃ vanditvā ekamantaṃ aṭṭhāsi. Sā bhūridattaṃ anusocantī tena saddhiṃ na kiñci sallapi. So cintesi ‘‘mayhaṃ mātā mayi pubbe āgate tussati, paṭisanthāraṃ karoti, ajja pana domanassappattā, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti? Atha naṃ pucchanto āha –

    ८४८.

    848.

    ‘‘ममं दिस्वान आयन्तं, सब्बकामसमिद्धिनं।

    ‘‘Mamaṃ disvāna āyantaṃ, sabbakāmasamiddhinaṃ;

    इन्द्रियानि अहट्ठानि, सावं जातं मुखं तव॥

    Indriyāni ahaṭṭhāni, sāvaṃ jātaṃ mukhaṃ tava.

    ८४९.

    849.

    ‘‘पद्धं यथा हत्थगतं, पाणिना परिमद्दितं।

    ‘‘Paddhaṃ yathā hatthagataṃ, pāṇinā parimadditaṃ;

    सावं जातं मुखं तुय्हं, ममं दिस्वान एदिस’’न्ति॥

    Sāvaṃ jātaṃ mukhaṃ tuyhaṃ, mamaṃ disvāna edisa’’nti.

    तत्थ अहट्ठानीति न विप्पसन्‍नानि। सावन्ति कञ्‍चनादासवण्णं ते मुखं पीतकाळकं जातं। हत्थगतन्ति हत्थेन छिन्दितं। एदिसन्ति एवरूपं महन्तेन सिरिसोभग्गेन तुम्हाकं दस्सनत्थाय आगतं मं दिस्वा।

    Tattha ahaṭṭhānīti na vippasannāni. Sāvanti kañcanādāsavaṇṇaṃ te mukhaṃ pītakāḷakaṃ jātaṃ. Hatthagatanti hatthena chinditaṃ. Edisanti evarūpaṃ mahantena sirisobhaggena tumhākaṃ dassanatthāya āgataṃ maṃ disvā.

    सा एवं वुत्तेपि नेव कथेसि। सुदस्सनो चिन्तेसि ‘‘किं नु खो केनचि कुद्धा वा परिबद्धा वा भवेय्या’’ति। अथ नं पुच्छन्तो इतरं गाथमाह –

    Sā evaṃ vuttepi neva kathesi. Sudassano cintesi ‘‘kiṃ nu kho kenaci kuddhā vā paribaddhā vā bhaveyyā’’ti. Atha naṃ pucchanto itaraṃ gāthamāha –

    ८५०.

    850.

    ‘‘कच्‍चि नु ते नाभिससि, कच्‍चि ते अत्थि वेदना।

    ‘‘Kacci nu te nābhisasi, kacci te atthi vedanā;

    येन सावं मुखं तुय्हं, ममं दिस्वान आगत’’न्ति॥

    Yena sāvaṃ mukhaṃ tuyhaṃ, mamaṃ disvāna āgata’’nti.

    तत्थ कच्‍चि नु ते नाभिससीति कच्‍चि नु तं कोचि न अभिससि अक्‍कोसेन वा परिभासाय वा विहिंसीति पुच्छति। तुय्हन्ति तव पुब्बे ममं दिस्वा आगतं एदिसं मुखं न होति। येन पन कारणेन अज्‍ज तव मुखं सावं जातं, तं मे आचिक्खाति पुच्छति।

    Tattha kacci nu te nābhisasīti kacci nu taṃ koci na abhisasi akkosena vā paribhāsāya vā vihiṃsīti pucchati. Tuyhanti tava pubbe mamaṃ disvā āgataṃ edisaṃ mukhaṃ na hoti. Yena pana kāraṇena ajja tava mukhaṃ sāvaṃ jātaṃ, taṃ me ācikkhāti pucchati.

    अथस्स सा आचिक्खन्ती आह –

    Athassa sā ācikkhantī āha –

    ८५१.

    851.

    ‘‘सुपिनं तात अद्दक्खिं, इतो मासं अधोगतं।

    ‘‘Supinaṃ tāta addakkhiṃ, ito māsaṃ adhogataṃ;

    ‘दक्खिणं विय मे बाहुं, छेत्वा रुहिरमक्खितं।

    ‘Dakkhiṇaṃ viya me bāhuṃ, chetvā ruhiramakkhitaṃ;

    पुरिसो आदाय पक्‍कामि, मम रोदन्तिया सति’॥

    Puriso ādāya pakkāmi, mama rodantiyā sati’.

    ८५२.

    852.

    ‘‘यतोहं सुपिनमद्दक्खिं, सुदस्सन विजानहि।

    ‘‘Yatohaṃ supinamaddakkhiṃ, sudassana vijānahi;

    ततो दिवा वा रत्तिं वा, सुखं मे नोपलब्भती’’ति॥

    Tato divā vā rattiṃ vā, sukhaṃ me nopalabbhatī’’ti.

    तत्थ इतो मासं अधोगतन्ति इतो हेट्ठा मासातिक्‍कन्तं। अज्‍ज मे दिट्ठसुपिनस्स मासो होतीति दस्सेति। पुरिसोति एको काळो रत्तक्खि पुरिसो। रोदन्तिया सतीति रोदमानाय सतिया। सुखं मे नोपलब्भतीति मम सुखं नाम न विज्‍जति।

    Tattha ito māsaṃ adhogatanti ito heṭṭhā māsātikkantaṃ. Ajja me diṭṭhasupinassa māso hotīti dasseti. Purisoti eko kāḷo rattakkhi puriso. Rodantiyā satīti rodamānāya satiyā. Sukhaṃ me nopalabbhatīti mama sukhaṃ nāma na vijjati.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘तात, पियपुत्तको मे तव कनिट्ठो न दिस्सति, भयेनस्स उप्पन्‍नेन भवितब्ब’’न्ति परिदेवन्ती आह –

    Evañca pana vatvā ‘‘tāta, piyaputtako me tava kaniṭṭho na dissati, bhayenassa uppannena bhavitabba’’nti paridevantī āha –

    ८५३.

    853.

    ‘‘यं पुब्बे परिवारिंसु, कञ्‍ञा रुचिरविग्गहा।

    ‘‘Yaṃ pubbe parivāriṃsu, kaññā ruciraviggahā;

    हेमजालप्पटिच्छन्‍ना, भूरिदत्तो न दिस्सति॥

    Hemajālappaṭicchannā, bhūridatto na dissati.

    ८५४.

    854.

    ‘‘यं पुब्बे परिवारिंसु, नेत्तिंसवरधारिनो।

    ‘‘Yaṃ pubbe parivāriṃsu, nettiṃsavaradhārino;

    कणिकाराव सम्फुल्‍ला, भूरिदत्तो न दिस्सति॥

    Kaṇikārāva samphullā, bhūridatto na dissati.

    ८५५.

    855.

    ‘‘हन्द दानि गमिस्साम, भूरिदत्तनिवेसनं।

    ‘‘Handa dāni gamissāma, bhūridattanivesanaṃ;

    धम्मट्ठं सीलसम्पन्‍नं, पस्साम तव भातर’’न्ति॥

    Dhammaṭṭhaṃ sīlasampannaṃ, passāma tava bhātara’’nti.

    तत्थ सम्फुल्‍लाति सुवण्णवत्थालङ्कारधारिताय सम्फुल्‍ला कणिकारा विय। हन्दाति ववस्सग्गत्थे निपातो, एहि, तात, भूरिदत्तस्स निवेसनं गच्छामाति वदति।

    Tattha samphullāti suvaṇṇavatthālaṅkāradhāritāya samphullā kaṇikārā viya. Handāti vavassaggatthe nipāto, ehi, tāta, bhūridattassa nivesanaṃ gacchāmāti vadati.

    एवञ्‍च पन वत्वा तस्स चेव अत्तनो च परिसाय सद्धिं तत्थ अगमासि। भूरिदत्तस्स भरियायो पन तं वम्मिकमत्थके अदिस्वा ‘‘मातु निवेसने वसिस्सती’’ति अब्यावटा अहेसुं। ता ‘‘सस्सु किर नो पुत्तं अपस्सन्ती आगच्छती’’ति सुत्वा पच्‍चुग्गमनं कत्वा ‘‘अय्ये, पुत्तस्स ते अदिस्समानस्स अज्‍ज मासो अतीतो’’ति महापरिदेवं परिदेवमाना तस्सा पादमूले पतिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evañca pana vatvā tassa ceva attano ca parisāya saddhiṃ tattha agamāsi. Bhūridattassa bhariyāyo pana taṃ vammikamatthake adisvā ‘‘mātu nivesane vasissatī’’ti abyāvaṭā ahesuṃ. Tā ‘‘sassu kira no puttaṃ apassantī āgacchatī’’ti sutvā paccuggamanaṃ katvā ‘‘ayye, puttassa te adissamānassa ajja māso atīto’’ti mahāparidevaṃ paridevamānā tassā pādamūle patiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८५६.

    856.

    ‘‘तञ्‍च दिस्वान आयन्तिं, भूरिदत्तस्स मातरं।

    ‘‘Tañca disvāna āyantiṃ, bhūridattassa mātaraṃ;

    बाहा पग्गय्ह पक्‍कन्दुं, भूरिदत्तस्स नारियो॥

    Bāhā paggayha pakkanduṃ, bhūridattassa nāriyo.

    ८५७.

    857.

    ‘‘पुत्तं तेय्ये न जानाम, इतो मासं अधोगतं।

    ‘‘Puttaṃ teyye na jānāma, ito māsaṃ adhogataṃ;

    मतं वा यदि वा जीवं, भूरिदत्तं यसस्सिन’’न्ति॥

    Mataṃ vā yadi vā jīvaṃ, bhūridattaṃ yasassina’’nti.

    तत्थ ‘‘पुत्तं तेय्ये’’ति अयं तासं परिदेवनकथा।

    Tattha ‘‘puttaṃ teyye’’ti ayaṃ tāsaṃ paridevanakathā.

    भूरिदत्तस्स माता सुण्हाहि सद्धिं अन्तरवीथियं परिदेवित्वा ता आदाय तस्स पासादं आरुय्ह पुत्तस्स सयनञ्‍च आसनञ्‍च ओलोकेत्वा परिदेवमाना आह –

    Bhūridattassa mātā suṇhāhi saddhiṃ antaravīthiyaṃ paridevitvā tā ādāya tassa pāsādaṃ āruyha puttassa sayanañca āsanañca oloketvā paridevamānā āha –

    ८५८.

    858.

    ‘‘सकुणी हतपुत्ताव, सुञ्‍ञं दिस्वा कुलावकं।

    ‘‘Sakuṇī hataputtāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;

    चिरं दुक्खेन झायिस्सं, भूरिदत्तं अपस्सती॥

    Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, bhūridattaṃ apassatī.

    ८५९.

    859.

    ‘‘कुररी हतछापाव, सुञ्‍ञं दिस्वा कुलावकं।

    ‘‘Kurarī hatachāpāva, suññaṃ disvā kulāvakaṃ;

    चिरं दुक्खेन झायिस्सं, भूरिदत्तं अपस्सती॥

    Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, bhūridattaṃ apassatī.

    ८६०.

    860.

    ‘‘सा नून चक्‍कवाकीव, पल्‍ललस्मिं अनोदके।

    ‘‘Sā nūna cakkavākīva, pallalasmiṃ anodake;

    चिरं दुक्खेन झायिस्सं, भूरिदत्तं अपस्सती॥

    Ciraṃ dukkhena jhāyissaṃ, bhūridattaṃ apassatī.

    ८६१.

    861.

    ‘‘कम्मारानं यथा उक्‍का, अन्तो झायति नो बहि।

    ‘‘Kammārānaṃ yathā ukkā, anto jhāyati no bahi;

    एवं झायामि सोकेन, भूरिदत्तं अपस्सती’’ति॥

    Evaṃ jhāyāmi sokena, bhūridattaṃ apassatī’’ti.

    तत्थ अपस्सतीति अपस्सन्ती। हतछापावाति हतपोतकाव।

    Tattha apassatīti apassantī. Hatachāpāvāti hatapotakāva.

    एवं भूरिदत्तमातरि विलपमानाय भूरिदत्तनिवेसनं अण्णवकुच्छि विय एकसद्दं अहोसि। एकोपि सकभावेन सण्ठातुं नासक्खि। सकलनिवेसनं युगन्धरवातप्पहटं विय सालवनं अहोसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Evaṃ bhūridattamātari vilapamānāya bhūridattanivesanaṃ aṇṇavakucchi viya ekasaddaṃ ahosi. Ekopi sakabhāvena saṇṭhātuṃ nāsakkhi. Sakalanivesanaṃ yugandharavātappahaṭaṃ viya sālavanaṃ ahosi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८६२.

    862.

    ‘‘सालाव सम्पमथिता, मालुतेन पमद्दिता।

    ‘‘Sālāva sampamathitā, mālutena pamadditā;

    सेन्ति पुत्ता च दारा च, भूरिदत्तनिवेसने’’ति॥

    Senti puttā ca dārā ca, bhūridattanivesane’’ti.

    अरिट्ठो च सुभोगो च उभोपि भातरो मातापितूनं उपट्ठानं गच्छन्ता तं सद्दं सुत्वा भूरिदत्तनिवेसनं पविसित्वा मातरं अस्सासयिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –

    Ariṭṭho ca subhogo ca ubhopi bhātaro mātāpitūnaṃ upaṭṭhānaṃ gacchantā taṃ saddaṃ sutvā bhūridattanivesanaṃ pavisitvā mātaraṃ assāsayiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –

    ८६३.

    863.

    ‘‘इदं सुत्वान निग्घोसं, भूरिदत्तनिवेसने।

    ‘‘Idaṃ sutvāna nigghosaṃ, bhūridattanivesane;

    अरिट्ठो च सुभोगो च, पधाविंसु अनन्तरा॥

    Ariṭṭho ca subhogo ca, padhāviṃsu anantarā.

    ८६४.

    864.

    ‘‘अम्म अस्सास मा सोचि, एवंधम्मा हि पाणिनो।

    ‘‘Amma assāsa mā soci, evaṃdhammā hi pāṇino;

    चवन्ति उपपज्‍जन्ति, एसास्स परिणामिता’’ति॥

    Cavanti upapajjanti, esāssa pariṇāmitā’’ti.

    तत्थ एसास्स परिणामिताति एसा चुतूपपत्ति अस्स लोकस्स परिणामिता, एवञ्हि सो लोको परिणामेति। एतेहि द्वीहि अङ्गेहि मुत्तो नाम नत्थीति वदन्ति।

    Tattha esāssa pariṇāmitāti esā cutūpapatti assa lokassa pariṇāmitā, evañhi so loko pariṇāmeti. Etehi dvīhi aṅgehi mutto nāma natthīti vadanti.

    समुद्दजा आह –

    Samuddajā āha –

    ८६५.

    865.

    ‘‘अहम्पि तात जानामि, एवंधम्मा हि पाणिनो।

    ‘‘Ahampi tāta jānāmi, evaṃdhammā hi pāṇino;

    सोकेन च परेतस्मि, भूरिदत्तं अपस्सती॥

    Sokena ca paretasmi, bhūridattaṃ apassatī.

    ८६६.

    866.

    ‘‘अज्‍ज चे मे इमं रत्तिं, सुदस्सन विजानहि।

    ‘‘Ajja ce me imaṃ rattiṃ, sudassana vijānahi;

    भूरिदत्तं अपस्सन्ती, मञ्‍ञे हिस्सामि जीवित’’न्ति॥

    Bhūridattaṃ apassantī, maññe hissāmi jīvita’’nti.

    तत्थ अज्‍ज चे मेति तात सुदस्सन, सचे अज्‍ज इमं रत्तिं भूरिदत्तो मम दस्सनं नागमिस्सति, अथाहं तं अपस्सन्ती जीवितं जहिस्सामीति मञ्‍ञामि।

    Tattha ajja ce meti tāta sudassana, sace ajja imaṃ rattiṃ bhūridatto mama dassanaṃ nāgamissati, athāhaṃ taṃ apassantī jīvitaṃ jahissāmīti maññāmi.

    पुत्ता आहंसु –

    Puttā āhaṃsu –

    ८६७.

    867.

    ‘‘अम्म अस्सास मा सोचि, आनयिस्साम भातरं।

    ‘‘Amma assāsa mā soci, ānayissāma bhātaraṃ;

    दिसोदिसं गमिस्साम, भातुपरियेसनं चरं॥

    Disodisaṃ gamissāma, bhātupariyesanaṃ caraṃ.

    ८६८.

    868.

    ‘‘पब्बते गिरिदुग्गेसु, गामेसु निगमेसु च।

    ‘‘Pabbate giriduggesu, gāmesu nigamesu ca;

    ओरेन सत्तरत्तस्स, भातरं पस्स आगत’’न्ति॥

    Orena sattarattassa, bhātaraṃ passa āgata’’nti.

    तत्थ चरन्ति अम्म, मयं तयोपि जना भातुपरियेसनं चरन्ता दिसोदिसं गमिस्सामाति नं अस्सासेसुं।

    Tattha caranti amma, mayaṃ tayopi janā bhātupariyesanaṃ carantā disodisaṃ gamissāmāti naṃ assāsesuṃ.

    ततो सुदस्सनो चिन्तेसि ‘‘सचे तयोपि एकं दिसं गमिस्साम, पपञ्‍चो भविस्सति, तीहि तीणि ठानानि गन्तुं वट्टति – एकेन देवलोकं, एकेन हिमवन्तं, एकेन मनुस्सलोकं। सचे खो पन काणारिट्ठो मनुस्सलोकं गमिस्सति, यत्थेव भूरिदत्तं पस्सति। तं गामं वा निगमं वा झापेत्वा एस्सति, एस कक्खळो फरुसो, न सक्‍का एतं तत्थ पेसेतु’’न्ति। चिन्तेत्वा च पन ‘‘तात अरिट्ठ, त्वं देवलोकं गच्छ, सचे देवताहि धम्मं सोतुकामाहि भूरिदत्तो देवलोकं नीतो, ततो नं आनेही’’ति अरिट्ठं देवलोकं पहिणि। सुभोगं पन ‘‘तात, त्वं हिमवन्तं गन्त्वा पञ्‍चसु महानदीसु भूरिदत्तं उपधारेत्वा एही’’ति हिमवन्तं पहिणि। सयं पन मनुस्सलोकं गन्तुकामो चिन्तेसि – ‘‘सचाहं माणवकवण्णेन गमिस्सामि, मनुस्सा नेव मे पियायिस्सन्ति, मया तापसवेसेन गन्तुं वट्टति, मनुस्सानञ्हि पब्बजिता पिया मनापा’’ति। सो तापसवेसं गहेत्वा मातरं वन्दित्वा निक्खमि।

    Tato sudassano cintesi ‘‘sace tayopi ekaṃ disaṃ gamissāma, papañco bhavissati, tīhi tīṇi ṭhānāni gantuṃ vaṭṭati – ekena devalokaṃ, ekena himavantaṃ, ekena manussalokaṃ. Sace kho pana kāṇāriṭṭho manussalokaṃ gamissati, yattheva bhūridattaṃ passati. Taṃ gāmaṃ vā nigamaṃ vā jhāpetvā essati, esa kakkhaḷo pharuso, na sakkā etaṃ tattha pesetu’’nti. Cintetvā ca pana ‘‘tāta ariṭṭha, tvaṃ devalokaṃ gaccha, sace devatāhi dhammaṃ sotukāmāhi bhūridatto devalokaṃ nīto, tato naṃ ānehī’’ti ariṭṭhaṃ devalokaṃ pahiṇi. Subhogaṃ pana ‘‘tāta, tvaṃ himavantaṃ gantvā pañcasu mahānadīsu bhūridattaṃ upadhāretvā ehī’’ti himavantaṃ pahiṇi. Sayaṃ pana manussalokaṃ gantukāmo cintesi – ‘‘sacāhaṃ māṇavakavaṇṇena gamissāmi, manussā neva me piyāyissanti, mayā tāpasavesena gantuṃ vaṭṭati, manussānañhi pabbajitā piyā manāpā’’ti. So tāpasavesaṃ gahetvā mātaraṃ vanditvā nikkhami.

    बोधिसत्तस्स पन अजमुखी नाम वेमातिकभगिनी अत्थि। तस्सा बोधिसत्ते अधिमत्तो सिनेहो। सा सुदस्सनं गच्छन्तं दिस्वा आह – ‘‘भातिक , अतिविय किलमामि, अहम्पि तया सद्धिं गमिस्सामी’’ति। ‘‘अम्म, न सक्‍का तया गन्तुं, अहं पब्बजितवसेन गच्छामी’’ति। ‘‘अहं पन खुद्दकमण्डूकी हुत्वा तव जटन्तरे निपज्‍जित्वा गमिस्सामी’’ति। ‘‘तेन हि एही’’ति। सा मण्डूकपोतिका हुत्वा तस्स जटन्तरे निपज्‍जि। सुदस्सनो ‘‘मूलतो पट्ठाय विचिनन्तो गमिस्सामी’’ति बोधिसत्तस्स भरियायो तस्स उपोसथकरणट्ठानं पुच्छित्वा पठमं तत्थ गन्त्वा अलम्पायनेन महासत्तस्स गहितट्ठाने लोहितञ्‍च वल्‍लीहि कतपेळट्ठानञ्‍च दिस्वा ‘‘भूरिदत्तो अहितुण्डिकेन गहितो’’ति ञत्वा समुप्पन्‍नसोको अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि अलम्पायनस्स गतमग्गेनेव पठमं कीळापितगामं गन्त्वा मनस्से पुच्छि ‘‘एवरूपो नाम नागो केनचीध अहितुण्डिकेन कीळापितो’’ति? ‘‘आम, अलम्पायनेन इतो मासमत्थके कीळापितो’’ति। ‘‘किञ्‍चि धनं तेन लद्ध’’न्ति? ‘‘आम, इधेव तेन सहस्समत्तं लद्ध’’न्ति। ‘‘इदानि सो कुहिं गतो’’ति? ‘‘असुकगामं नामा’’ति। सो ततो पट्ठाय पुच्छन्तो अनुपुब्बेन राजद्वारं अगमासि।

    Bodhisattassa pana ajamukhī nāma vemātikabhaginī atthi. Tassā bodhisatte adhimatto sineho. Sā sudassanaṃ gacchantaṃ disvā āha – ‘‘bhātika , ativiya kilamāmi, ahampi tayā saddhiṃ gamissāmī’’ti. ‘‘Amma, na sakkā tayā gantuṃ, ahaṃ pabbajitavasena gacchāmī’’ti. ‘‘Ahaṃ pana khuddakamaṇḍūkī hutvā tava jaṭantare nipajjitvā gamissāmī’’ti. ‘‘Tena hi ehī’’ti. Sā maṇḍūkapotikā hutvā tassa jaṭantare nipajji. Sudassano ‘‘mūlato paṭṭhāya vicinanto gamissāmī’’ti bodhisattassa bhariyāyo tassa uposathakaraṇaṭṭhānaṃ pucchitvā paṭhamaṃ tattha gantvā alampāyanena mahāsattassa gahitaṭṭhāne lohitañca vallīhi katapeḷaṭṭhānañca disvā ‘‘bhūridatto ahituṇḍikena gahito’’ti ñatvā samuppannasoko assupuṇṇehi nettehi alampāyanassa gatamaggeneva paṭhamaṃ kīḷāpitagāmaṃ gantvā manasse pucchi ‘‘evarūpo nāma nāgo kenacīdha ahituṇḍikena kīḷāpito’’ti? ‘‘Āma, alampāyanena ito māsamatthake kīḷāpito’’ti. ‘‘Kiñci dhanaṃ tena laddha’’nti? ‘‘Āma, idheva tena sahassamattaṃ laddha’’nti. ‘‘Idāni so kuhiṃ gato’’ti? ‘‘Asukagāmaṃ nāmā’’ti. So tato paṭṭhāya pucchanto anupubbena rājadvāraṃ agamāsi.

    तस्मिं खणे अलम्पायनो सुन्हातो सुविलित्तो मट्ठसाटकं निवासेत्वा रतनपेळं गाहापेत्वा राजद्वारमेव गतो। महाजनो सन्‍निपति, रञ्‍ञो आसनं पञ्‍ञत्तं। सो अन्तोनिवेसने ठितोव ‘‘अहं आगच्छामि, नागराजानं कीळापेतू’’ति पेसेसि। अलम्पायनो चित्तत्थरणे रतनपेळं ठपेत्वा विवरित्वा ‘‘एहि महानागा’’ति सञ्‍ञमदासि। तस्मिं समये सुदस्सनोपि परिसन्तरे ठातो। अथ महासत्तो सीसं नीहरित्वा सब्बावन्तं परिसं ओलोकेसि। नागा हि द्वीहि कारणेहि परिसं ओलोकेन्ति सुपण्णपरिपन्थं वा ञातके वा दस्सनत्थाय। ते सुपण्णं दिस्वा भीता न नच्‍चन्ति, ञातके वा दिस्वा लज्‍जमाना न नच्‍चन्ति। महासत्तो पन ओलोकेन्तो परिसन्तरे भातरं अद्दस। सो अक्खिपूरानि अस्सूनि गहेत्वा पेळतो निक्खमित्वा भातराभिमुखो पायासि। महाजनो तं आगच्छन्तं दिस्वा भीतो पटिक्‍कमि, एको सुदस्सनोव अट्ठासि। सो गन्त्वा तस्स पादपिट्ठियं सीसं ठपेत्वा रोदि, सुदस्सनोपि परिदेवि। महासत्तो रोदित्वा निवत्तित्वा पेळमेव पाविसि। अलम्पायनोपि ‘‘इमिना नागेन तापसो डट्ठो भविस्सति, अस्सासेस्सामि न’’न्ति उपसङ्कमित्वा आह –

    Tasmiṃ khaṇe alampāyano sunhāto suvilitto maṭṭhasāṭakaṃ nivāsetvā ratanapeḷaṃ gāhāpetvā rājadvārameva gato. Mahājano sannipati, rañño āsanaṃ paññattaṃ. So antonivesane ṭhitova ‘‘ahaṃ āgacchāmi, nāgarājānaṃ kīḷāpetū’’ti pesesi. Alampāyano cittattharaṇe ratanapeḷaṃ ṭhapetvā vivaritvā ‘‘ehi mahānāgā’’ti saññamadāsi. Tasmiṃ samaye sudassanopi parisantare ṭhāto. Atha mahāsatto sīsaṃ nīharitvā sabbāvantaṃ parisaṃ olokesi. Nāgā hi dvīhi kāraṇehi parisaṃ olokenti supaṇṇaparipanthaṃ vā ñātake vā dassanatthāya. Te supaṇṇaṃ disvā bhītā na naccanti, ñātake vā disvā lajjamānā na naccanti. Mahāsatto pana olokento parisantare bhātaraṃ addasa. So akkhipūrāni assūni gahetvā peḷato nikkhamitvā bhātarābhimukho pāyāsi. Mahājano taṃ āgacchantaṃ disvā bhīto paṭikkami, eko sudassanova aṭṭhāsi. So gantvā tassa pādapiṭṭhiyaṃ sīsaṃ ṭhapetvā rodi, sudassanopi paridevi. Mahāsatto roditvā nivattitvā peḷameva pāvisi. Alampāyanopi ‘‘iminā nāgena tāpaso ḍaṭṭho bhavissati, assāsessāmi na’’nti upasaṅkamitvā āha –

    ८६९.

    869.

    ‘‘हत्था पमुत्तो उरगो, पादे ते निपती भुसं।

    ‘‘Hatthā pamutto urago, pāde te nipatī bhusaṃ;

    कच्‍चि नु तं डंसी तात, मा भायि सुखितो भवा’’ति॥

    Kacci nu taṃ ḍaṃsī tāta, mā bhāyi sukhito bhavā’’ti.

    तत्थ मा भायीति तात तापस, अहं अलम्पायनो नाम, मा भायि, तव पटिजग्गनं नाम मम भारोति।

    Tattha mā bhāyīti tāta tāpasa, ahaṃ alampāyano nāma, mā bhāyi, tava paṭijagganaṃ nāma mama bhāroti.

    सुदस्सनो तेन सद्धिं कथेतुकम्यताय गाथमाह –

    Sudassano tena saddhiṃ kathetukamyatāya gāthamāha –

    ८७०.

    870.

    ‘‘नेव मय्हं अयं नागो, अलं दुक्खाय कायचि।

    ‘‘Neva mayhaṃ ayaṃ nāgo, alaṃ dukkhāya kāyaci;

    यावतत्थि अहिग्गाहो, मया भिय्यो न विज्‍जती’’ति॥

    Yāvatatthi ahiggāho, mayā bhiyyo na vijjatī’’ti.

    तत्थ कायचीति कस्सचि अप्पमत्तकस्सपि दुक्खस्स उप्पादने अयं मम असमत्थो। मया हि सदिसो अहितुण्डिको नाम नत्थीति।

    Tattha kāyacīti kassaci appamattakassapi dukkhassa uppādane ayaṃ mama asamattho. Mayā hi sadiso ahituṇḍiko nāma natthīti.

    अलम्पायनो ‘‘असुको नामेसो’’ति अजानन्तो कुज्झित्वा आह –

    Alampāyano ‘‘asuko nāmeso’’ti ajānanto kujjhitvā āha –

    ८७१.

    871.

    ‘‘को नु ब्राह्मणवण्णेन, दित्तो परिसमागतो।

    ‘‘Ko nu brāhmaṇavaṇṇena, ditto parisamāgato;

    अव्हायन्तु सुयुद्धेन, सुणन्तु परिसा ममा’’ति॥

    Avhāyantu suyuddhena, suṇantu parisā mamā’’ti.

    तत्थ दित्तोति गब्बितो बालो अन्धञाणो। अव्हायन्तूति अव्हायन्तो, अयमेव वा पाठो। इदं वुत्तं होति – अयं को बालो उम्मत्तको विय मं सुयुद्धेन अव्हायन्तो अत्तना सद्धिं समं करोन्तो परिसमागतो, परिसा मम वचनं सुणन्तु, मय्हं दोसो नत्थि, मा खो मे कुज्झित्थाति।

    Tattha dittoti gabbito bālo andhañāṇo. Avhāyantūti avhāyanto, ayameva vā pāṭho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ayaṃ ko bālo ummattako viya maṃ suyuddhena avhāyanto attanā saddhiṃ samaṃ karonto parisamāgato, parisā mama vacanaṃ suṇantu, mayhaṃ doso natthi, mā kho me kujjhitthāti.

    अथ नं सुदस्सनो गाथाय अज्झभासि –

    Atha naṃ sudassano gāthāya ajjhabhāsi –

    ८७२.

    872.

    ‘‘त्वं मं नागेन आलम्प, अहं मण्डूकछापिया।

    ‘‘Tvaṃ maṃ nāgena ālampa, ahaṃ maṇḍūkachāpiyā;

    होतु नो अब्भुतं तत्थ, आ सहस्सेहि पञ्‍चही’’ति॥

    Hotu no abbhutaṃ tattha, ā sahassehi pañcahī’’ti.

    तत्थ नागेनाति त्वं नागेन मया सद्धिं युज्झ, अहं मण्डूकछापिया तया सद्धिं युज्झिस्सामि। आ सहस्सेहि पञ्‍चहीति तस्मिं नो युद्धे याव पञ्‍चहि सहस्सेहि अब्भुतं होतूति।

    Tattha nāgenāti tvaṃ nāgena mayā saddhiṃ yujjha, ahaṃ maṇḍūkachāpiyā tayā saddhiṃ yujjhissāmi. Ā sahassehi pañcahīti tasmiṃ no yuddhe yāva pañcahi sahassehi abbhutaṃ hotūti.

    अलम्पायनो आह –

    Alampāyano āha –

    ८७३.

    873.

    ‘‘अहञ्हि वसुमा अड्ढो, त्वं दलिद्दोसि माणव।

    ‘‘Ahañhi vasumā aḍḍho, tvaṃ daliddosi māṇava;

    को नु ते पाटिभोगत्थि, उपजूतञ्‍च किं सिया॥

    Ko nu te pāṭibhogatthi, upajūtañca kiṃ siyā.

    ८७४.

    874.

    ‘‘उपजूतञ्‍च मे अस्स, पाटिभोगो च तादिसो।

    ‘‘Upajūtañca me assa, pāṭibhogo ca tādiso;

    होतु नो अब्भुतं तत्थ, आ सहस्सेहि पञ्‍चही’’ति॥

    Hotu no abbhutaṃ tattha, ā sahassehi pañcahī’’ti.

    तत्थ को नु तेति तव पब्बजितस्स को नु पाटिभोगो अत्थि। उपजूतञ्‍चाति इमस्मिं वा जूते उपनिक्खेपभूतं किं नाम तव धनं सिया, दस्सेहि मेति वदति। उपजूतञ्‍च मेति मय्हं पन दातब्बं उपनिक्खेपधनं वा ठपेतब्बपाटिभोगो वा तादिसो अत्थि, तस्मा नो तत्थ याव पञ्‍चहि सहस्सेहि अब्भुतं होतूति।

    Tattha ko nu teti tava pabbajitassa ko nu pāṭibhogo atthi. Upajūtañcāti imasmiṃ vā jūte upanikkhepabhūtaṃ kiṃ nāma tava dhanaṃ siyā, dassehi meti vadati. Upajūtañca meti mayhaṃ pana dātabbaṃ upanikkhepadhanaṃ vā ṭhapetabbapāṭibhogo vā tādiso atthi, tasmā no tattha yāva pañcahi sahassehi abbhutaṃ hotūti.

    सुदस्सनो तस्स कथं सुत्वा ‘‘पञ्‍चहि नो सहस्सेहि अब्भुतं होतू’’ति अभीतो राजनिवेसनं आरुय्ह मातुलरञ्‍ञो सन्तिके ठितो गाथमाह –

    Sudassano tassa kathaṃ sutvā ‘‘pañcahi no sahassehi abbhutaṃ hotū’’ti abhīto rājanivesanaṃ āruyha mātularañño santike ṭhito gāthamāha –

    ८७५.

    875.

    ‘‘सुणोहि मे महाराज, वचनं भद्दमत्थु ते।

    ‘‘Suṇohi me mahārāja, vacanaṃ bhaddamatthu te;

    पञ्‍चन्‍नं मे सहस्सानं, पाटिभोगो हि कित्तिमा’’ति॥

    Pañcannaṃ me sahassānaṃ, pāṭibhogo hi kittimā’’ti.

    तत्थ कित्तिमाति गुणकित्तिसम्पन्‍न विविधगुणाचारकित्तिसम्पन्‍न।

    Tattha kittimāti guṇakittisampanna vividhaguṇācārakittisampanna.

    राजा ‘‘अयं तापसो मं अतिबहुं धनं याचति, किं नु खो’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Rājā ‘‘ayaṃ tāpaso maṃ atibahuṃ dhanaṃ yācati, kiṃ nu kho’’ti cintetvā gāthamāha –

    ८७६.

    876.

    ‘‘पेत्तिकं वा इणं होति, यं वा होति सयंकतं।

    ‘‘Pettikaṃ vā iṇaṃ hoti, yaṃ vā hoti sayaṃkataṃ;

    किं त्वं एवं बहुं मय्हं, धनं याचसि ब्राह्मणा’’ति॥

    Kiṃ tvaṃ evaṃ bahuṃ mayhaṃ, dhanaṃ yācasi brāhmaṇā’’ti.

    तत्थ पेत्तिकं वाति पितरा वा गहेत्वा खादितं, अत्तना वा कतं इणं नाम होति, किं मम पितरा तव हत्थतो गहितं अत्थि, उदाहु मया, किंकारणा मं एवं बहुं धनं याचसीति?

    Tattha pettikaṃ vāti pitarā vā gahetvā khāditaṃ, attanā vā kataṃ iṇaṃ nāma hoti, kiṃ mama pitarā tava hatthato gahitaṃ atthi, udāhu mayā, kiṃkāraṇā maṃ evaṃ bahuṃ dhanaṃ yācasīti?

    एवं वुत्ते सुदस्सनो द्वे गाथा अभासि –

    Evaṃ vutte sudassano dve gāthā abhāsi –

    ८७७.

    877.

    ‘‘अलम्पायनो हि नागेन, ममं अभिजिगीसति।

    ‘‘Alampāyano hi nāgena, mamaṃ abhijigīsati;

    अहं मण्डूकछापिया, डंसयिस्सामि ब्राह्मणं॥

    Ahaṃ maṇḍūkachāpiyā, ḍaṃsayissāmi brāhmaṇaṃ.

    ८७८.

    878.

    ‘‘तं त्वं दट्ठुं महाराज, अज्‍ज रट्ठाभिवड्ढन।

    ‘‘Taṃ tvaṃ daṭṭhuṃ mahārāja, ajja raṭṭhābhivaḍḍhana;

    खत्तसङ्घपरिब्यूळ्हो, निय्याहि अहिदस्सन’’न्ति॥

    Khattasaṅghaparibyūḷho, niyyāhi ahidassana’’nti.

    तत्थ अभिजिगीसतीति युद्धे जिनितुं इच्छति। तत्थ सचे सो जीयिस्सति, मय्हं पञ्‍चसहस्सानि दस्सति। सचाहं जीयिस्सामि, अहमस्स दस्सामि, तस्मा तं बहुं धनं याचामि। तन्ति तस्मा त्वं महाराज, अज्‍ज अहिदस्सनं दट्ठुं निय्याहीति।

    Tattha abhijigīsatīti yuddhe jinituṃ icchati. Tattha sace so jīyissati, mayhaṃ pañcasahassāni dassati. Sacāhaṃ jīyissāmi, ahamassa dassāmi, tasmā taṃ bahuṃ dhanaṃ yācāmi. Tanti tasmā tvaṃ mahārāja, ajja ahidassanaṃ daṭṭhuṃ niyyāhīti.

    राजा ‘‘तेन हि गच्छामा’’ति तापसेन सद्धिंयेव निक्खमि। तं दिस्वा अलम्पायनो ‘‘अयं तापसो गन्त्वा राजानं गहेत्वा आगतो, राजकुलूपको भविस्सती’’ति भीतो तं अनुवत्तन्तो गाथमाह –

    Rājā ‘‘tena hi gacchāmā’’ti tāpasena saddhiṃyeva nikkhami. Taṃ disvā alampāyano ‘‘ayaṃ tāpaso gantvā rājānaṃ gahetvā āgato, rājakulūpako bhavissatī’’ti bhīto taṃ anuvattanto gāthamāha –

    ८७९.

    879.

    ‘‘नेव तं अतिमञ्‍ञामि, सिप्पवादेन माणव।

    ‘‘Neva taṃ atimaññāmi, sippavādena māṇava;

    अतिमत्तोसि सिप्पेन, उरगं नापचायसी’’ति॥

    Atimattosi sippena, uragaṃ nāpacāyasī’’ti.

    तत्थ सिप्पवादेनाति माणव, अहं अत्तनो सिप्पेन तं नातिमञ्‍ञामि, त्वं पन सिप्पेन अतिमत्तो इमं उरगं न पूजेसि, नागस्स अपचितिं न करोसीति।

    Tattha sippavādenāti māṇava, ahaṃ attano sippena taṃ nātimaññāmi, tvaṃ pana sippena atimatto imaṃ uragaṃ na pūjesi, nāgassa apacitiṃ na karosīti.

    ततो सुदस्सनो द्वे गाथा अभासि –

    Tato sudassano dve gāthā abhāsi –

    ८८०.

    880.

    ‘‘अहम्पि नातिमञ्‍ञामि, सिप्पवादेन ब्राह्मण।

    ‘‘Ahampi nātimaññāmi, sippavādena brāhmaṇa;

    अविसेन च नागेन, भुसं वञ्‍चयसे जनं॥

    Avisena ca nāgena, bhusaṃ vañcayase janaṃ.

    ८८१.

    881.

    ‘‘एवञ्‍चेतं जनो जञ्‍ञा, यथा जानामि तं अहं।

    ‘‘Evañcetaṃ jano jaññā, yathā jānāmi taṃ ahaṃ;

    न त्वं लभसि आलम्प, भुसमुट्ठिं कुतो धन’’न्ति॥

    Na tvaṃ labhasi ālampa, bhusamuṭṭhiṃ kuto dhana’’nti.

    अथस्स अलम्पायनो कुज्झित्वा आह –

    Athassa alampāyano kujjhitvā āha –

    ८८२.

    882.

    ‘‘खराजिनो जटी दुम्मी, दित्तो परिसमागतो।

    ‘‘Kharājino jaṭī dummī, ditto parisamāgato;

    यो त्वं एवं गतं नागं, ‘अविसो’ अतिमञ्‍ञति॥

    Yo tvaṃ evaṃ gataṃ nāgaṃ, ‘aviso’ atimaññati.

    ८८३.

    883.

    ‘‘आसज्‍ज खो नं जञ्‍ञासि, पुण्णं उग्गस्स तेजसो।

    ‘‘Āsajja kho naṃ jaññāsi, puṇṇaṃ uggassa tejaso;

    मञ्‍ञे तं भस्मरासिंव, खिप्पमेस करिस्सती’’ति॥

    Maññe taṃ bhasmarāsiṃva, khippamesa karissatī’’ti.

    तत्थ दुम्मीति अनञ्‍ञ्तिनयनो। अविसो अतिमञ्‍ञसीति निब्बिसोति अवजानासि। आसज्‍जाति उपगन्त्वा। जञ्‍ञासीति जानेय्यासि।

    Tattha dummīti anaññtinayano. Aviso atimaññasīti nibbisoti avajānāsi. Āsajjāti upagantvā. Jaññāsīti jāneyyāsi.

    अथ तेन सद्धिं केळिं करोन्तो सुदस्सनो गाथमाह –

    Atha tena saddhiṃ keḷiṃ karonto sudassano gāthamāha –

    ८८४.

    884.

    ‘‘सिया विसं सिलुत्तस्स, देड्डुभस्स सिलाभुनो।

    ‘‘Siyā visaṃ siluttassa, deḍḍubhassa silābhuno;

    नेव लोहितसीसस्स, विसं नागस्स विज्‍जती’’ति॥

    Neva lohitasīsassa, visaṃ nāgassa vijjatī’’ti.

    तत्थ सिलुत्तस्साति घरसप्पस्स। देड्डुभस्साति उदकसप्पस्स। सिलाभुनोति नीलवण्णसप्पस्स। इति निब्बिसे सप्पे दस्सेत्वा एतेसं विसं सिया, नेव लोहितसीसस्स सप्पस्साति आह।

    Tattha siluttassāti gharasappassa. Deḍḍubhassāti udakasappassa. Silābhunoti nīlavaṇṇasappassa. Iti nibbise sappe dassetvā etesaṃ visaṃ siyā, neva lohitasīsassa sappassāti āha.

    अथ नं अलम्पायनो द्वीहि गाथाहि अज्झभासि –

    Atha naṃ alampāyano dvīhi gāthāhi ajjhabhāsi –

    ८८५.

    885.

    ‘‘सुतमेतं अरहतं, सञ्‍ञतानं तपस्सिनं।

    ‘‘Sutametaṃ arahataṃ, saññatānaṃ tapassinaṃ;

    इध दानानि दत्वान, सग्गं गच्छन्ति दायका।

    Idha dānāni datvāna, saggaṃ gacchanti dāyakā;

    जीवन्तो देहि दानानि, यदि ते अत्थि दातवे॥

    Jīvanto dehi dānāni, yadi te atthi dātave.

    ८८६.

    886.

    ‘‘अयं नागो महिद्धिको, तेजस्सी दुरतिक्‍कमो।

    ‘‘Ayaṃ nāgo mahiddhiko, tejassī duratikkamo;

    तेन तं डंसयिस्सामि, सो तं भस्मं करिस्सती’’ति॥

    Tena taṃ ḍaṃsayissāmi, so taṃ bhasmaṃ karissatī’’ti.

    तत्थ दातवेति यदि ते किञ्‍चि दातब्बं अत्थि, तं देहीति।

    Tattha dātaveti yadi te kiñci dātabbaṃ atthi, taṃ dehīti.

    ८८७.

    887.

    ‘‘मयापेतं सुतं सम्म, सञ्‍ञतानं तपस्सिनं।

    ‘‘Mayāpetaṃ sutaṃ samma, saññatānaṃ tapassinaṃ;

    इध दानानि दत्वान, सग्गं गच्छन्ति दायका।

    Idha dānāni datvāna, saggaṃ gacchanti dāyakā;

    त्वमेव देहि जीवन्तो, यदि ते अत्थि दातवे॥

    Tvameva dehi jīvanto, yadi te atthi dātave.

    ८८८.

    888.

    ‘‘अयं अजमुखी नाम, पुण्णा उग्गस्स तेजसो।

    ‘‘Ayaṃ ajamukhī nāma, puṇṇā uggassa tejaso;

    ताय तं डंसयिस्सामि, सा तं भस्मं करिस्सति॥

    Tāya taṃ ḍaṃsayissāmi, sā taṃ bhasmaṃ karissati.

    ८८९.

    889.

    ‘‘या धीता धतरट्ठस्स, वेमाता भगिनी मम।

    ‘‘Yā dhītā dhataraṭṭhassa, vemātā bhaginī mama;

    सा तं डंसत्वजमुखी, पुण्णा उग्गस्स तेजसो’’ति॥ –

    Sā taṃ ḍaṃsatvajamukhī, puṇṇā uggassa tejaso’’ti. –

    इमा गाथा सुदस्सनस्स वचनं। तत्थ पुण्णा उग्गस्स तेजसोति उग्गेन विसेन पुण्णा।

    Imā gāthā sudassanassa vacanaṃ. Tattha puṇṇā uggassa tejasoti uggena visena puṇṇā.

    एवञ्‍च पन वत्वा ‘‘अम्म अजमुखि, जटन्तरतो मे निक्खमित्वा पाणिम्हि पतिट्ठहा’’ति महाजनस्स मज्झेयेव भगिनिं पक्‍कोसित्वा हत्थं पसारेसि। सा तस्स सद्दं सुत्वा जटन्तरे निसिन्‍नाव तिक्खत्तुं मण्डूकवस्सितं वस्सित्वा निक्खमित्वा अंसकूटे निसीदित्वा उप्पतित्वा तस्स हत्थतले तीणि विसबिन्दूनि पातेत्वा पुन तस्स जटन्तरमेव पाविसि। सुदस्सनो विसं गहेत्वा ठितोव ‘‘नस्सिस्सतायं जनपदो, नस्सिस्सतायं जनपदो’’ति तिक्खत्तुं महासद्दं अभासि। तस्स सो सद्दो द्वादसयोजनिकं बाराणसिं छादेत्वा अट्ठासि। अथ राजा तं सद्दं सुत्वा ‘‘किमत्थं जनपदो नस्सिस्सती’’ति पुच्छि। ‘‘महाराज, इमस्स विसस्स निसिञ्‍चनट्ठानं न पस्सामी’’ति। ‘‘तात, महन्ता अयं पथवी, पथवियं निसिञ्‍चा’’ति। अथ नं ‘‘न सक्‍का पथवियं सिञ्‍चितुं, महाराजा’’ति पटिक्खिपन्तो गाथमाह –

    Evañca pana vatvā ‘‘amma ajamukhi, jaṭantarato me nikkhamitvā pāṇimhi patiṭṭhahā’’ti mahājanassa majjheyeva bhaginiṃ pakkositvā hatthaṃ pasāresi. Sā tassa saddaṃ sutvā jaṭantare nisinnāva tikkhattuṃ maṇḍūkavassitaṃ vassitvā nikkhamitvā aṃsakūṭe nisīditvā uppatitvā tassa hatthatale tīṇi visabindūni pātetvā puna tassa jaṭantarameva pāvisi. Sudassano visaṃ gahetvā ṭhitova ‘‘nassissatāyaṃ janapado, nassissatāyaṃ janapado’’ti tikkhattuṃ mahāsaddaṃ abhāsi. Tassa so saddo dvādasayojanikaṃ bārāṇasiṃ chādetvā aṭṭhāsi. Atha rājā taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kimatthaṃ janapado nassissatī’’ti pucchi. ‘‘Mahārāja, imassa visassa nisiñcanaṭṭhānaṃ na passāmī’’ti. ‘‘Tāta, mahantā ayaṃ pathavī, pathaviyaṃ nisiñcā’’ti. Atha naṃ ‘‘na sakkā pathaviyaṃ siñcituṃ, mahārājā’’ti paṭikkhipanto gāthamāha –

    ८९०.

    890.

    ‘‘छमायं चे निसिञ्‍चिस्सं, ब्रह्मदत्त विजानहि।

    ‘‘Chamāyaṃ ce nisiñcissaṃ, brahmadatta vijānahi;

    तिणलतानि ओसध्यो, उस्सुस्सेय्युं असंसय’’न्ति॥

    Tiṇalatāni osadhyo, ussusseyyuṃ asaṃsaya’’nti.

    तत्थ तिणलतानीति पथविनिस्सितानि तिणानि च लता च सब्बोसधियो च उस्सुस्सेय्युं, तस्मा न सक्‍का पथवियं निसिञ्‍चितुन्ति।

    Tattha tiṇalatānīti pathavinissitāni tiṇāni ca latā ca sabbosadhiyo ca ussusseyyuṃ, tasmā na sakkā pathaviyaṃ nisiñcitunti.

    तेन हि नं, तात, उद्धं आकासं खिपाति। तत्रापि न सक्‍काति दस्सेन्तो गाथमाह –

    Tena hi naṃ, tāta, uddhaṃ ākāsaṃ khipāti. Tatrāpi na sakkāti dassento gāthamāha –

    ८९१.

    891.

    ‘‘उद्धं चे पातयिस्सामि, ब्रह्मदत्त विजानहि।

    ‘‘Uddhaṃ ce pātayissāmi, brahmadatta vijānahi;

    सत्तवस्सानियं देवो, न वस्से न हिमं पते’’ति॥

    Sattavassāniyaṃ devo, na vasse na himaṃ pate’’ti.

    तत्थ न हिमं पतेति सत्तवस्सानि हिमबिन्दुमत्तम्पि न पतिस्सति।

    Tattha na himaṃ pateti sattavassāni himabindumattampi na patissati.

    तेन हि नं तात उदके सिञ्‍चाति। तत्रापि न सक्‍काति दस्सेतुं गाथमाह –

    Tena hi naṃ tāta udake siñcāti. Tatrāpi na sakkāti dassetuṃ gāthamāha –

    ८९२.

    892.

    ‘‘उदके चे निसिञ्‍चिस्सं, ब्रह्मदत्त विजानहि।

    ‘‘Udake ce nisiñcissaṃ, brahmadatta vijānahi;

    यावन्तोदकजा पाणा, मरेय्युं मच्छकच्छपा’’ति॥

    Yāvantodakajā pāṇā, mareyyuṃ macchakacchapā’’ti.

    अथ नं राजा आह – ‘‘तात, मयं न किञ्‍चि जानाम, यथा अम्हाकं रट्ठं न नस्सति, तं उपायं त्वमेव जानाही’’ति। ‘‘तेन हि, महाराज, इमस्मिं ठाने पटिपाटिया तयो आवाटे खणापेथा’’ति। राजा खणापेसि। सुदस्सनो पठमं आवाटं नानाभेसज्‍जानं पूरापेसि, दुतियं गोमयस्स, ततियं दिब्बोसधानञ्‍ञेव। ततो पठमे आवाटे विसबिन्दूनि पातेसि। तङ्खणञ्‍ञेव धूमायित्वा जाला उट्ठहि। सा गन्त्वा गोमये आवाटं गण्हि। ततोपि जाला उट्ठाय इतरं दिब्बोसधस्स पुण्णं गहेत्वा ओसधानि झापेत्वा निब्बायि। अलम्पायनो तस्स आवाटस्स अविदूरे अट्ठासि। अथ नं विसउसुमा पहरि, सरीरच्छवि उप्पाटेत्वा गता, सेतकुट्ठि अहोसि। सो भयतज्‍जितो ‘‘नागराजानं विस्सज्‍जेमी’’ति तिक्खत्तुं वाचं निच्छारेसि। तं सुत्वा बोधिसत्तो रतनपेळाय निक्खमित्वा सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितं अत्तभावं मापेत्वा देवराजलीलाय ठितो। सुदस्सनोपि अजमुखीपि तथेव अट्ठंसु। ततो सुदस्सनो राजानं आह – ‘‘जानासि नो, महाराज, कस्सेते पुत्ता’’ति? ‘‘न जानामी’’ति। ‘‘तुम्हे ताव न जानासि, कासिरञ्‍ञो पन धीताय समुद्दजाय धतरट्ठस्स दिन्‍नभावं जानासी’’ति? ‘‘आम, जानामि, मय्हं सा कनिट्ठभगिनी’’ति। ‘‘मयं तस्सा पुत्ता, त्वं नो मातुलो’’ति।

    Atha naṃ rājā āha – ‘‘tāta, mayaṃ na kiñci jānāma, yathā amhākaṃ raṭṭhaṃ na nassati, taṃ upāyaṃ tvameva jānāhī’’ti. ‘‘Tena hi, mahārāja, imasmiṃ ṭhāne paṭipāṭiyā tayo āvāṭe khaṇāpethā’’ti. Rājā khaṇāpesi. Sudassano paṭhamaṃ āvāṭaṃ nānābhesajjānaṃ pūrāpesi, dutiyaṃ gomayassa, tatiyaṃ dibbosadhānaññeva. Tato paṭhame āvāṭe visabindūni pātesi. Taṅkhaṇaññeva dhūmāyitvā jālā uṭṭhahi. Sā gantvā gomaye āvāṭaṃ gaṇhi. Tatopi jālā uṭṭhāya itaraṃ dibbosadhassa puṇṇaṃ gahetvā osadhāni jhāpetvā nibbāyi. Alampāyano tassa āvāṭassa avidūre aṭṭhāsi. Atha naṃ visausumā pahari, sarīracchavi uppāṭetvā gatā, setakuṭṭhi ahosi. So bhayatajjito ‘‘nāgarājānaṃ vissajjemī’’ti tikkhattuṃ vācaṃ nicchāresi. Taṃ sutvā bodhisatto ratanapeḷāya nikkhamitvā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍitaṃ attabhāvaṃ māpetvā devarājalīlāya ṭhito. Sudassanopi ajamukhīpi tatheva aṭṭhaṃsu. Tato sudassano rājānaṃ āha – ‘‘jānāsi no, mahārāja, kassete puttā’’ti? ‘‘Na jānāmī’’ti. ‘‘Tumhe tāva na jānāsi, kāsirañño pana dhītāya samuddajāya dhataraṭṭhassa dinnabhāvaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Āma, jānāmi, mayhaṃ sā kaniṭṭhabhaginī’’ti. ‘‘Mayaṃ tassā puttā, tvaṃ no mātulo’’ti.

    तं सुत्वा राजा कम्पमानो ते आलिङ्गित्वा सीसे चुम्बित्वा रोदित्वा पासादं आरोपेत्वा महन्तं सक्‍कारं कारेत्वा भूरिदत्तेन पटिसन्थारं करोन्तो पुच्छि ‘‘तात, तं एवरूपं उग्गतेजं कथं अलम्पायनो गण्ही’’ति? सो सब्बं वित्थारेन कथेत्वा राजानं ओवदन्तो ‘‘महाराज, रञ्‍ञा नाम इमिना नियामेन रज्‍जं कारेतुं वट्टती’’ति मातुलस्स धम्मं देसेसि। अथ नं सुदस्सनो आह – ‘‘मातुल, मम माता भूरिदत्तं अपस्सन्ती किलमति, न सक्‍का अम्हेहि पपञ्‍चं कातु’’न्ति। ‘‘साधु, ताता, तुम्हे ताव गच्छथ। अहं पन मम भगिनिं दट्ठुकामोम्हि, कथं पस्सिस्सामी’’ति। ‘‘मातुल, कहं पन नो अय्यको कासिराजा’’ति? ‘‘तात, मम भगिनिया विना वसितुं असक्‍कोन्तो रज्‍जं पहाय पब्बजित्वा असुके वनसण्डे नाम वसती’’ति। ‘‘मातुल, मम माता तुम्हे चेव अय्यकञ्‍च दट्ठुकामा, तुम्हे असुकदिवसे मम अय्यकस्स सन्तिकं गच्छथ, मयं मातरं आदाय अय्यकस्स अस्समपदं आगच्छिस्साम। तत्थ नं तुम्हेपि पस्सिस्सथा’’ति। इति ते मातुलस्स दिवसं ववत्थपेत्वा राजनिवेसना ओतरिंसु। राजा भागिनेय्ये उय्योजेत्वा रोदित्वा निवत्ति। तेपि पथवियं निमुज्‍जित्वा नागभवनं गता।

    Taṃ sutvā rājā kampamāno te āliṅgitvā sīse cumbitvā roditvā pāsādaṃ āropetvā mahantaṃ sakkāraṃ kāretvā bhūridattena paṭisanthāraṃ karonto pucchi ‘‘tāta, taṃ evarūpaṃ uggatejaṃ kathaṃ alampāyano gaṇhī’’ti? So sabbaṃ vitthārena kathetvā rājānaṃ ovadanto ‘‘mahārāja, raññā nāma iminā niyāmena rajjaṃ kāretuṃ vaṭṭatī’’ti mātulassa dhammaṃ desesi. Atha naṃ sudassano āha – ‘‘mātula, mama mātā bhūridattaṃ apassantī kilamati, na sakkā amhehi papañcaṃ kātu’’nti. ‘‘Sādhu, tātā, tumhe tāva gacchatha. Ahaṃ pana mama bhaginiṃ daṭṭhukāmomhi, kathaṃ passissāmī’’ti. ‘‘Mātula, kahaṃ pana no ayyako kāsirājā’’ti? ‘‘Tāta, mama bhaginiyā vinā vasituṃ asakkonto rajjaṃ pahāya pabbajitvā asuke vanasaṇḍe nāma vasatī’’ti. ‘‘Mātula, mama mātā tumhe ceva ayyakañca daṭṭhukāmā, tumhe asukadivase mama ayyakassa santikaṃ gacchatha, mayaṃ mātaraṃ ādāya ayyakassa assamapadaṃ āgacchissāma. Tattha naṃ tumhepi passissathā’’ti. Iti te mātulassa divasaṃ vavatthapetvā rājanivesanā otariṃsu. Rājā bhāgineyye uyyojetvā roditvā nivatti. Tepi pathaviyaṃ nimujjitvā nāgabhavanaṃ gatā.

    नगरपवेसनखण्डं निट्ठितं।

    Nagarapavesanakhaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    महासत्तस्स परियेसनखण्डं

    Mahāsattassa pariyesanakhaṇḍaṃ

    महासत्ते सम्पत्ते सकलनागभवनं एकपरिदेवसद्दं अहोसि। सोपि मासं पेळाय वसितत्ता किलन्तो गिलानसेय्यं सयि। तस्स सन्तिकं आगच्छन्तानं नागानं पमाणं नत्थि। सो तेहि सद्धिं कथेन्तो किलमति। काणारिट्ठो देवलोकं गन्त्वा महासत्तं अदिस्वा पठममेवागतो। अथ नं ‘‘एस चण्डो फरुसो, सक्खिस्सति नागपरिसं वारेतु’’न्ति महासत्तस्स निसिन्‍नट्ठाने दोवारिकं करिंसु। सुभोगोपि सकलहिमवन्तं विचरित्वा ततो महासमुद्दञ्‍च सेसनदियो च उपधारेत्वा यमुनं उपधारेन्तो आगच्छति। नेसादब्राह्मणोपि अलम्पायनं कुट्ठिं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘अयं भूरिदत्तं किलमेत्वा कुट्ठि जातो, अहं पन तं मय्हं ताव बहूपकारं मणिलोभेन अलम्पायनस्स दस्सेसिं, तं पापं मम आगमिस्सति। याव तं न आगच्छति, तावदेव यमुनं गन्त्वा पयागतित्थे पापपवाहनं करिस्सामी’’ति। सो तत्थ गन्त्वा ‘‘मया भूरिदत्ते मित्तदुब्भिकम्मं कतं, तं पापं पवाहेस्सामी’’ति वत्वा उदकोरोहनकम्मं करोति। तस्मिं खणे सुभोगो तं ठानं पत्तो। तस्स तं वचनं सुत्वा ‘‘इमिना किर पापकेन ताव महन्तस्स यसस्स दायको मम भाता मणिरतनस्स कारणा अलम्पायनस्स दस्सितो, नास्स जीवितं दस्सामी’’ति नङ्गुट्ठेन तस्स पादेसु वेठेत्वा आकड्ढित्वा उदके ओसिदापेत्वा निरस्सासकाले थोकं सिथिलं अकासि। सो सीसं उक्खिपि। अथ नं पुनाकड्ढित्वा ओसीदापेसि। एवं बहू वारे तेन किलमियमानो नेसादब्राह्मणो सीसं उक्खिपित्वा गाथमाह –

    Mahāsatte sampatte sakalanāgabhavanaṃ ekaparidevasaddaṃ ahosi. Sopi māsaṃ peḷāya vasitattā kilanto gilānaseyyaṃ sayi. Tassa santikaṃ āgacchantānaṃ nāgānaṃ pamāṇaṃ natthi. So tehi saddhiṃ kathento kilamati. Kāṇāriṭṭho devalokaṃ gantvā mahāsattaṃ adisvā paṭhamamevāgato. Atha naṃ ‘‘esa caṇḍo pharuso, sakkhissati nāgaparisaṃ vāretu’’nti mahāsattassa nisinnaṭṭhāne dovārikaṃ kariṃsu. Subhogopi sakalahimavantaṃ vicaritvā tato mahāsamuddañca sesanadiyo ca upadhāretvā yamunaṃ upadhārento āgacchati. Nesādabrāhmaṇopi alampāyanaṃ kuṭṭhiṃ disvā cintesi ‘‘ayaṃ bhūridattaṃ kilametvā kuṭṭhi jāto, ahaṃ pana taṃ mayhaṃ tāva bahūpakāraṃ maṇilobhena alampāyanassa dassesiṃ, taṃ pāpaṃ mama āgamissati. Yāva taṃ na āgacchati, tāvadeva yamunaṃ gantvā payāgatitthe pāpapavāhanaṃ karissāmī’’ti. So tattha gantvā ‘‘mayā bhūridatte mittadubbhikammaṃ kataṃ, taṃ pāpaṃ pavāhessāmī’’ti vatvā udakorohanakammaṃ karoti. Tasmiṃ khaṇe subhogo taṃ ṭhānaṃ patto. Tassa taṃ vacanaṃ sutvā ‘‘iminā kira pāpakena tāva mahantassa yasassa dāyako mama bhātā maṇiratanassa kāraṇā alampāyanassa dassito, nāssa jīvitaṃ dassāmī’’ti naṅguṭṭhena tassa pādesu veṭhetvā ākaḍḍhitvā udake osidāpetvā nirassāsakāle thokaṃ sithilaṃ akāsi. So sīsaṃ ukkhipi. Atha naṃ punākaḍḍhitvā osīdāpesi. Evaṃ bahū vāre tena kilamiyamāno nesādabrāhmaṇo sīsaṃ ukkhipitvā gāthamāha –

    ८९३.

    893.

    ‘‘लोक्यं सजन्तं उदकं, पयागस्मिं पतिट्ठितं।

    ‘‘Lokyaṃ sajantaṃ udakaṃ, payāgasmiṃ patiṭṭhitaṃ;

    को मं अज्झोहरी भूतो, ओगाळ्हं यमुनं नदि’’न्ति॥

    Ko maṃ ajjhoharī bhūto, ogāḷhaṃ yamunaṃ nadi’’nti.

    तत्थ लोक्यन्ति एवं पापवाहनसमत्थन्ति लोकसम्मतं। सजन्तन्ति एवरूपं उदकं अभिसिञ्‍चन्तं। पयागस्मिन्ति पयागतित्थे।

    Tattha lokyanti evaṃ pāpavāhanasamatthanti lokasammataṃ. Sajantanti evarūpaṃ udakaṃ abhisiñcantaṃ. Payāgasminti payāgatitthe.

    अथ नं सुभोगो गाथाय अज्झभासि –

    Atha naṃ subhogo gāthāya ajjhabhāsi –

    ८९४.

    894.

    ‘‘यदेस लोकाधिपती यसस्सी, बाराणसिं पक्रिय समन्ततो।

    ‘‘Yadesa lokādhipatī yasassī, bārāṇasiṃ pakriya samantato;

    तस्साह पुत्तो उरगूसभस्स, सुभोगोति मं ब्राह्मण वेदयन्ती’’ति॥

    Tassāha putto uragūsabhassa, subhogoti maṃ brāhmaṇa vedayantī’’ti.

    तत्थ यदेसाति यो एसो। पक्रिय समन्ततोति पच्‍चत्थिकानं दुप्पहरणसमत्थताय परिसमन्ततो पकिरिय सब्बं परिक्खिपित्वा उपरि फणेन छादेसि।

    Tattha yadesāti yo eso. Pakriya samantatoti paccatthikānaṃ duppaharaṇasamatthatāya parisamantato pakiriya sabbaṃ parikkhipitvā upari phaṇena chādesi.

    अथ नं ब्राह्मणो ‘‘अयं भूरिदत्तभाता, न मे जीवितं दस्सति, यंनूनाहं एतस्स चेव मातापितूनञ्‍चस्स वण्णकित्तनेन मुदुचित्ततं कत्वा अत्तनो जीवितं याचेय्य’’न्ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ brāhmaṇo ‘‘ayaṃ bhūridattabhātā, na me jīvitaṃ dassati, yaṃnūnāhaṃ etassa ceva mātāpitūnañcassa vaṇṇakittanena muducittataṃ katvā attano jīvitaṃ yāceyya’’nti cintetvā gāthamāha –

    ८९५.

    895.

    ‘‘सचे हि पुत्तो उरगूसभस्स, कासिस्स रञ्‍ञो अमराधिपस्स।

    ‘‘Sace hi putto uragūsabhassa, kāsissa rañño amarādhipassa;

    महेसक्खो अञ्‍ञतरो पिता ते, मच्‍चेसु माता पन ते अतुल्या।

    Mahesakkho aññataro pitā te, maccesu mātā pana te atulyā;

    न तादिसो अरहति ब्राह्मणस्स, दासम्पि ओहारितुं महानुभावो’’ति॥

    Na tādiso arahati brāhmaṇassa, dāsampi ohārituṃ mahānubhāvo’’ti.

    तत्थ कासिस्साति अपरेन नामेन एवंनामकस्स। ‘‘कासिकरञ्‍ञो’’तिपि पठन्तियेव। कासिराजधीताय गहितत्ता कासिरज्‍जम्पि तस्सेव सन्तकं कत्वा वण्णेति। अमराधिपस्साति दीघायुकताय अमरसङ्खातानं नागानं अधिपस्स। महेसक्खोति महानुभावो। अञ्‍ञतरोति महेसक्खानं अञ्‍ञतरो। दासम्पीति तादिसो हि महानुभावो आनुभावरहितं ब्राह्मणस्स दासम्पि उदके ओहरितुं नारहति, पगेव महानुभावं ब्राह्मणन्ति।

    Tattha kāsissāti aparena nāmena evaṃnāmakassa. ‘‘Kāsikarañño’’tipi paṭhantiyeva. Kāsirājadhītāya gahitattā kāsirajjampi tasseva santakaṃ katvā vaṇṇeti. Amarādhipassāti dīghāyukatāya amarasaṅkhātānaṃ nāgānaṃ adhipassa. Mahesakkhoti mahānubhāvo. Aññataroti mahesakkhānaṃ aññataro. Dāsampīti tādiso hi mahānubhāvo ānubhāvarahitaṃ brāhmaṇassa dāsampi udake oharituṃ nārahati, pageva mahānubhāvaṃ brāhmaṇanti.

    अथ नं सुभोगो ‘‘अरे दुट्ठब्राह्मण, त्वं मं वञ्‍चेत्वा ‘मुञ्‍चिस्सामी’ति मञ्‍ञसि, न ते जीवितं दस्सामी’’ति तेन कतकम्मं पकासेन्तो आह –

    Atha naṃ subhogo ‘‘are duṭṭhabrāhmaṇa, tvaṃ maṃ vañcetvā ‘muñcissāmī’ti maññasi, na te jīvitaṃ dassāmī’’ti tena katakammaṃ pakāsento āha –

    ८९६.

    896.

    ‘‘रुक्खं निस्साय विज्झित्थो, एणेय्यं पातुमागतं।

    ‘‘Rukkhaṃ nissāya vijjhittho, eṇeyyaṃ pātumāgataṃ;

    सो विद्धो दूरमचरि, सरवेगेन सीघवा॥

    So viddho dūramacari, saravegena sīghavā.

    ८९७.

    897.

    ‘‘तं त्वं पतितमद्दक्खि, अरञ्‍ञस्मिं ब्रहावने।

    ‘‘Taṃ tvaṃ patitamaddakkhi, araññasmiṃ brahāvane;

    स मंसकाजमादाय, सायं निग्रोधुपागमि॥

    Sa maṃsakājamādāya, sāyaṃ nigrodhupāgami.

    ८९८.

    898.

    ‘‘सुकसाळिकसङ्घुट्ठं , पिङ्गलं सन्थतायुतं।

    ‘‘Sukasāḷikasaṅghuṭṭhaṃ , piṅgalaṃ santhatāyutaṃ;

    कोकिलाभिरुदं रम्मं, धुवं हरितसद्दलं॥

    Kokilābhirudaṃ rammaṃ, dhuvaṃ haritasaddalaṃ.

    ८९९.

    899.

    ‘‘तत्थ ते सो पातुरहु, इद्धिया यससा जलं।

    ‘‘Tattha te so pāturahu, iddhiyā yasasā jalaṃ;

    महानुभावो भाता मे, कञ्‍ञाहि परिवारितो॥

    Mahānubhāvo bhātā me, kaññāhi parivārito.

    ९००.

    900.

    ‘‘सो तेन परिचिण्णो त्वं, सब्बकामेहि तप्पितो।

    ‘‘So tena pariciṇṇo tvaṃ, sabbakāmehi tappito;

    अदुट्ठस्स तुवं दुब्भि, तं ते वेरं इधागतं॥

    Aduṭṭhassa tuvaṃ dubbhi, taṃ te veraṃ idhāgataṃ.

    ९०१.

    901.

    ‘‘खिप्पं गीवं पसारेहि, न ते दस्सामि जीवितं।

    ‘‘Khippaṃ gīvaṃ pasārehi, na te dassāmi jīvitaṃ;

    भातु परिसरं वेरं, छेदयिस्सामि ते सिर’’न्ति॥

    Bhātu parisaraṃ veraṃ, chedayissāmi te sira’’nti.

    तत्थ सायं निग्रोधुपागमीति विकाले निग्रोधं उपगतो असि। पिङ्गलन्ति पक्‍कानं वण्णेन पिङ्गलं। सन्थतायुतन्ति पारोहपरिकिण्णं। कोकिलाभिरुदन्ति कोकिलाहि अभिरुदं। धुवं हरितसद्दलन्ति उदकभूमियं जातत्ता निच्‍चं हरितसद्दलं भूमिभागं। पातुरहूति तस्मिं ते निग्रोधे ठितस्स सो मम भाता पाकटो अहोसि। इद्धियाति पुञ्‍ञतेजेन। सो तेनाति सो तुवं तेन अत्तनो नागभवनं नेत्वा परिचिण्णो। परिसरन्ति तया मम भातु कतं वेरं पापकम्मं परिसरन्तो अनुस्सरन्तो। छेदयिस्सामि ते सिरन्ति तव सीसं छिन्दिस्सामीति।

    Tattha sāyaṃ nigrodhupāgamīti vikāle nigrodhaṃ upagato asi. Piṅgalanti pakkānaṃ vaṇṇena piṅgalaṃ. Santhatāyutanti pārohaparikiṇṇaṃ. Kokilābhirudanti kokilāhi abhirudaṃ. Dhuvaṃ haritasaddalanti udakabhūmiyaṃ jātattā niccaṃ haritasaddalaṃ bhūmibhāgaṃ. Pāturahūti tasmiṃ te nigrodhe ṭhitassa so mama bhātā pākaṭo ahosi. Iddhiyāti puññatejena. So tenāti so tuvaṃ tena attano nāgabhavanaṃ netvā pariciṇṇo. Parisaranti tayā mama bhātu kataṃ veraṃ pāpakammaṃ parisaranto anussaranto. Chedayissāmi te siranti tava sīsaṃ chindissāmīti.

    अथ ब्राह्मणो ‘‘न मेस जीवितं दस्सति, यं किञ्‍चि पन वत्वा मोक्खत्थाय वायमितुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा गाथमाह –

    Atha brāhmaṇo ‘‘na mesa jīvitaṃ dassati, yaṃ kiñci pana vatvā mokkhatthāya vāyamituṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā gāthamāha –

    ९०२.

    902.

    ‘‘अज्झायको याचयोगी, आहुतग्गि च ब्राह्मणो।

    ‘‘Ajjhāyako yācayogī, āhutaggi ca brāhmaṇo;

    एतेहि तीहि ठानेहि, अवज्झो होति ब्राह्मणो’’ति॥

    Etehi tīhi ṭhānehi, avajjho hoti brāhmaṇo’’ti.

    तत्थ एतेहीति एतेहि अज्झायकतादीहि तीहि कारणेहि ब्राह्मणो अवज्झो, न लब्भा ब्राह्मणं वधितुं, किं त्वं वदेसि, यो हि ब्राह्मणं वधेति, सो निरये निब्बत्ततीति।

    Tattha etehīti etehi ajjhāyakatādīhi tīhi kāraṇehi brāhmaṇo avajjho, na labbhā brāhmaṇaṃ vadhituṃ, kiṃ tvaṃ vadesi, yo hi brāhmaṇaṃ vadheti, so niraye nibbattatīti.

    तं सुत्वा सुभोगो संसयपक्खन्दो हुत्वा ‘‘इमं नागभवनं नेत्वा भातरो पटिपुच्छित्वा जानिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा द्वे गाथा अभासि –

    Taṃ sutvā subhogo saṃsayapakkhando hutvā ‘‘imaṃ nāgabhavanaṃ netvā bhātaro paṭipucchitvā jānissāmī’’ti cintetvā dve gāthā abhāsi –

    ९०३.

    903.

    ‘‘यं पुरं धतरट्ठस्स, ओगाळ्हं यमुनं नदिं।

    ‘‘Yaṃ puraṃ dhataraṭṭhassa, ogāḷhaṃ yamunaṃ nadiṃ;

    जोतते सब्बसोवण्णं, गिरिमाहच्‍च यामुनं॥

    Jotate sabbasovaṇṇaṃ, girimāhacca yāmunaṃ.

    ९०४.

    904.

    ‘‘तत्थ ते पुरिसब्यग्घा, सोदरिया मम भातरो।

    ‘‘Tattha te purisabyagghā, sodariyā mama bhātaro;

    यथा ते तत्थ वक्खन्ति, तथा हेस्ससि ब्राह्मणा’’ति॥

    Yathā te tattha vakkhanti, tathā hessasi brāhmaṇā’’ti.

    तत्थ पुरन्ति नागपुरं। ओगाळ्हन्ति अनुपविट्ठं। गिरिमाहच्‍च यामुनन्ति यमुनातो अविदूरे ठितं हिमवन्तं आहच्‍च जोतति। तत्थ तेति तस्मिं नगरे ते मम भातरो वसन्ति, तत्थ नीते तयि यथा ते वक्खन्ति, तथा भविस्ससि। सचे हि सच्‍चं कथेसि, जीवितं ते अत्थि। नो चे, तत्थेव सीसं छिन्दिस्सामीति।

    Tattha puranti nāgapuraṃ. Ogāḷhanti anupaviṭṭhaṃ. Girimāhacca yāmunanti yamunāto avidūre ṭhitaṃ himavantaṃ āhacca jotati. Tattha teti tasmiṃ nagare te mama bhātaro vasanti, tattha nīte tayi yathā te vakkhanti, tathā bhavissasi. Sace hi saccaṃ kathesi, jīvitaṃ te atthi. No ce, tattheva sīsaṃ chindissāmīti.

    इति नं वत्वा सुभोगो गीवायं गहेत्वा खिपन्तो अक्‍कोसन्तो परिभासन्तो महासत्तस्स पासादद्वारं अगमासि।

    Iti naṃ vatvā subhogo gīvāyaṃ gahetvā khipanto akkosanto paribhāsanto mahāsattassa pāsādadvāraṃ agamāsi.

    महासत्तस्स परियेसनयकण्डं निट्ठितं।

    Mahāsattassa pariyesanayakaṇḍaṃ niṭṭhitaṃ.

    मिच्छाकथा

    Micchākathā

    अथ नं दोवारिको हुत्वा निसिन्‍नो काणारिट्ठो तथा किलमेत्वा आनीयमानं दिस्वा पटिमग्गं गन्त्वा ‘‘सुभोग, मा विहेठयि, ब्राह्मणा नाम महाब्रह्मुनो पुत्ता। सचे हि महाब्रह्मा जानिस्सति, ‘मम पुत्तं विहेठेन्ती’ति कुज्झित्वा अम्हाकं सकलं नागभवनं विनासेस्सति। लोकस्मिञ्हि ब्राह्मणा नाम सेट्ठा महानुभावा, त्वं तेसं आनुभावं न जानासि, अहं पन जानामी’’ति आह। काणारिट्ठो किर अतीतानन्तरभवे यञ्‍ञकारब्राह्मणो अहोसि, तस्मा एवमाह। वत्वा च पन अनुभूतपुब्बवसेन यजनसीलो हुत्वा सुभोगञ्‍च नागपरिसञ्‍च आमन्तेत्वा ‘‘एथ, भो, यञ्‍ञकारकानं वो गुणे वण्णेस्सामी’’ति वत्वा यञ्‍ञवण्णनं आरभन्तो आह –

    Atha naṃ dovāriko hutvā nisinno kāṇāriṭṭho tathā kilametvā ānīyamānaṃ disvā paṭimaggaṃ gantvā ‘‘subhoga, mā viheṭhayi, brāhmaṇā nāma mahābrahmuno puttā. Sace hi mahābrahmā jānissati, ‘mama puttaṃ viheṭhentī’ti kujjhitvā amhākaṃ sakalaṃ nāgabhavanaṃ vināsessati. Lokasmiñhi brāhmaṇā nāma seṭṭhā mahānubhāvā, tvaṃ tesaṃ ānubhāvaṃ na jānāsi, ahaṃ pana jānāmī’’ti āha. Kāṇāriṭṭho kira atītānantarabhave yaññakārabrāhmaṇo ahosi, tasmā evamāha. Vatvā ca pana anubhūtapubbavasena yajanasīlo hutvā subhogañca nāgaparisañca āmantetvā ‘‘etha, bho, yaññakārakānaṃ vo guṇe vaṇṇessāmī’’ti vatvā yaññavaṇṇanaṃ ārabhanto āha –

    ९०५.

    905.

    ‘‘अनित्तरा इत्तरसम्पयुत्ता, यञ्‍ञा च वेदा च सुभोग लोके।

    ‘‘Anittarā ittarasampayuttā, yaññā ca vedā ca subhoga loke;

    तदग्गरय्हञ्हि विनिन्दमानो, जहाति वित्तञ्‍च सतञ्‍च धम्म’’न्ति॥

    Tadaggarayhañhi vinindamāno, jahāti vittañca satañca dhamma’’nti.

    तत्थ अनित्तराति सुभोग इमस्मिं लोके यञ्‍ञा च वेदा च अनित्तरा न लामका महानुभावा, ते इत्तरेहि ब्राह्मणेहि सम्पयुत्ता, तस्मा ब्राह्मणापि अनित्तराव जाता। तदग्गरय्हन्ति तस्मा अगारय्हं ब्राह्मणं विनिन्दमानो धनञ्‍च पण्डितानं धम्मञ्‍च जहाति। इदं किर सो ‘‘इमिना भूरिदत्ते मित्तदुब्भिकम्मं कतन्ति वत्तुं नागपरिसा मा लभन्तू’’ति अवोच।

    Tattha anittarāti subhoga imasmiṃ loke yaññā ca vedā ca anittarā na lāmakā mahānubhāvā, te ittarehi brāhmaṇehi sampayuttā, tasmā brāhmaṇāpi anittarāva jātā. Tadaggarayhanti tasmā agārayhaṃ brāhmaṇaṃ vinindamāno dhanañca paṇḍitānaṃ dhammañca jahāti. Idaṃ kira so ‘‘iminā bhūridatte mittadubbhikammaṃ katanti vattuṃ nāgaparisā mā labhantū’’ti avoca.

    अथ नं काणारिट्ठो ‘‘सुभोग जानासि पन अयं लोको केन निम्मितो’’ति वत्वा ‘‘न जानामी’’ति वुत्ते ‘‘ब्राह्मणानं पितामहेन महाब्रह्मुना निम्मितो’’ति दस्सेतुं इतरं गाथमाह –

    Atha naṃ kāṇāriṭṭho ‘‘subhoga jānāsi pana ayaṃ loko kena nimmito’’ti vatvā ‘‘na jānāmī’’ti vutte ‘‘brāhmaṇānaṃ pitāmahena mahābrahmunā nimmito’’ti dassetuṃ itaraṃ gāthamāha –

    ९०६.

    906.

    ‘‘अज्झेनमरिया पथविं जनिन्दा, वेस्सा कसिं पारिचरियञ्‍च सुद्दा।

    ‘‘Ajjhenamariyā pathaviṃ janindā, vessā kasiṃ pāricariyañca suddā;

    उपागु पच्‍चेकं यथापदेसं, कताहु एते वसिनाति आहू’’ति॥

    Upāgu paccekaṃ yathāpadesaṃ, katāhu ete vasināti āhū’’ti.

    तत्थ उपागूति उपगता। ब्रह्मा किर ब्राह्मणादयो चत्तारो वण्णे निम्मिनित्वा अरिये ताव ब्राह्मणे आह – ‘‘तुम्हे अज्झेनमेव उपगच्छथ , मा अञ्‍ञं किञ्‍चि करित्था’’ति, जनिन्दे आह ‘‘तुम्हे पथविंयेव विजिनथ’’, वेस्से आह – ‘‘तुम्हे कसिंयेव उपेथ’’, सुद्दे आह ‘‘तुम्हे तिण्णं वण्णानं पारिचरियंयेव उपेथा’’ति। ततो पट्ठाय अरिया अज्झेनं, जनिन्दा पथविं, वेस्सा कसिं, सुद्दा पारिचरियं उपागताति वदन्ति। पच्‍चेकं यथापदेसन्ति उपगच्छन्ता च पाटियेक्‍कं अत्तनो कुलपदेसानुरूपेन ब्रह्मुना वुत्तनियामेनेव उपगता। कताहु एते वसिनाति आहूति एवं किर एते वसिना महाब्रह्मुना कता अहेसुन्ति कथेन्ति।

    Tattha upāgūti upagatā. Brahmā kira brāhmaṇādayo cattāro vaṇṇe nimminitvā ariye tāva brāhmaṇe āha – ‘‘tumhe ajjhenameva upagacchatha , mā aññaṃ kiñci karitthā’’ti, janinde āha ‘‘tumhe pathaviṃyeva vijinatha’’, vesse āha – ‘‘tumhe kasiṃyeva upetha’’, sudde āha ‘‘tumhe tiṇṇaṃ vaṇṇānaṃ pāricariyaṃyeva upethā’’ti. Tato paṭṭhāya ariyā ajjhenaṃ, janindā pathaviṃ, vessā kasiṃ, suddā pāricariyaṃ upāgatāti vadanti. Paccekaṃ yathāpadesanti upagacchantā ca pāṭiyekkaṃ attano kulapadesānurūpena brahmunā vuttaniyāmeneva upagatā. Katāhu ete vasināti āhūti evaṃ kira ete vasinā mahābrahmunā katā ahesunti kathenti.

    एवं महागुणा एते ब्राह्मणा नाम। यो हि एतेसु चित्तं पसादेत्वा दानं देति, तस्स अञ्‍ञत्थ पटिसन्धि नत्थि, देवलोकमेव गच्छतीति वत्वा आह –

    Evaṃ mahāguṇā ete brāhmaṇā nāma. Yo hi etesu cittaṃ pasādetvā dānaṃ deti, tassa aññattha paṭisandhi natthi, devalokameva gacchatīti vatvā āha –

    ९०७.

    907.

    ‘‘धाता विधाता वरुणो कुवेरो, सोमो यमो चन्दिमा वायु सूरियो।

    ‘‘Dhātā vidhātā varuṇo kuvero, somo yamo candimā vāyu sūriyo;

    एतेपि यञ्‍ञं पुथुसो यजित्वा, अज्झायकानं अथो सब्बकामे॥

    Etepi yaññaṃ puthuso yajitvā, ajjhāyakānaṃ atho sabbakāme.

    ९०८.

    908.

    ‘‘विकासिता चापसतानि पञ्‍च, यो अज्‍जुनो बलवा भीमसेनो।

    ‘‘Vikāsitā cāpasatāni pañca, yo ajjuno balavā bhīmaseno;

    सहस्सबाहु असमो पथब्या, सोपि तदा आदहि जातवेद’’न्ति॥

    Sahassabāhu asamo pathabyā, sopi tadā ādahi jātaveda’’nti.

    तत्थ एतेपीति एते धातादयो देवराजानो। पुथुसोति अनेकप्पकारं यञ्‍ञं यजित्वा। अथो सब्बकामेति अथ अज्झायकानं ब्राह्मणानं सब्बकामे दत्वा एतानि ठानानि पत्ताति दस्सेति। विकासिताति आकड्ढिता। चापसतानि पञ्‍चाति न धनुपञ्‍चसतानि, पञ्‍चचापसतप्पमाणं पन महाधनुं सयमेव आकड्ढति। भीमसेनोति भयानकसेनो। सहस्सबाहूति न तस्स बाहूनं सहस्सं, पञ्‍चन्‍नं पन धनुग्गहसतानं बाहुसहस्सेन आकड्ढितब्बस्स धनुनो आकड्ढनेनेवं वुत्तं। आदहि जातवेदन्ति सोपि राजा तस्मिं काले ब्राह्मणे सब्बकामेहि सन्तप्पेत्वा अग्गिं आदहि पतिट्ठापेत्वा परिचरि, तेनेव कारणेन देवलोके निब्बत्तो। तस्मा ब्राह्मणा नाम इमस्मिं लोके जेट्ठकाति आह।

    Tattha etepīti ete dhātādayo devarājāno. Puthusoti anekappakāraṃ yaññaṃ yajitvā. Atho sabbakāmeti atha ajjhāyakānaṃ brāhmaṇānaṃ sabbakāme datvā etāni ṭhānāni pattāti dasseti. Vikāsitāti ākaḍḍhitā. Cāpasatāni pañcāti na dhanupañcasatāni, pañcacāpasatappamāṇaṃ pana mahādhanuṃ sayameva ākaḍḍhati. Bhīmasenoti bhayānakaseno. Sahassabāhūti na tassa bāhūnaṃ sahassaṃ, pañcannaṃ pana dhanuggahasatānaṃ bāhusahassena ākaḍḍhitabbassa dhanuno ākaḍḍhanenevaṃ vuttaṃ. Ādahi jātavedanti sopi rājā tasmiṃ kāle brāhmaṇe sabbakāmehi santappetvā aggiṃ ādahi patiṭṭhāpetvā paricari, teneva kāraṇena devaloke nibbatto. Tasmā brāhmaṇā nāma imasmiṃ loke jeṭṭhakāti āha.

    सो उत्तरिपि ब्राह्मणे वण्णेन्तो गाथमाह –

    So uttaripi brāhmaṇe vaṇṇento gāthamāha –

    ९०९.

    909.

    ‘‘यो ब्राह्मणे भोजयि दीघरत्तं, अन्‍नेन पानेन यथानुभावं।

    ‘‘Yo brāhmaṇe bhojayi dīgharattaṃ, annena pānena yathānubhāvaṃ;

    पसन्‍नचित्तो अनुमोदमानो, सुभोग देवञ्‍ञतरो अहोसी’’ति॥

    Pasannacitto anumodamāno, subhoga devaññataro ahosī’’ti.

    तत्थ योति यो सो पोराणको बाराणसिराजाति दस्सेति। यथानुभावन्ति यथाबलं यं तस्स अत्थि, तं सब्बं परिच्‍चजित्वा भोजेसि। देवञ्‍ञतरोति सो अञ्‍ञतरो महेसक्खदेवराजा अहोसि। एवं ब्राह्मणा नाम अग्गदक्खिणेय्याति दस्सेति।

    Tattha yoti yo so porāṇako bārāṇasirājāti dasseti. Yathānubhāvanti yathābalaṃ yaṃ tassa atthi, taṃ sabbaṃ pariccajitvā bhojesi. Devaññataroti so aññataro mahesakkhadevarājā ahosi. Evaṃ brāhmaṇā nāma aggadakkhiṇeyyāti dasseti.

    अथस्स अपरम्पि कारणं आहरित्वा दस्सेन्तो गाथमाह –

    Athassa aparampi kāraṇaṃ āharitvā dassento gāthamāha –

    ९१०.

    910.

    ‘‘महासनं देवमनोमवण्णं, यो सप्पिना असक्खि भोजेतुमग्गिं।

    ‘‘Mahāsanaṃ devamanomavaṇṇaṃ, yo sappinā asakkhi bhojetumaggiṃ;

    स यञ्‍ञतन्तं वरतो यजित्वा, दिब्बं गतिं मुचलिन्दज्झगच्छी’’ति॥

    Sa yaññatantaṃ varato yajitvā, dibbaṃ gatiṃ mucalindajjhagacchī’’ti.

    तत्थ महासनन्ति महाभक्खं। भोजेतुन्ति सन्तप्पेतुं। यञ्‍ञतन्तन्ति यञ्‍ञविधानं। वरतोति वरस्स अग्गिदेवस्स यजित्वा। मुचलिन्दज्झगच्छीति मुचलिन्दो अधिगतोति।

    Tattha mahāsananti mahābhakkhaṃ. Bhojetunti santappetuṃ. Yaññatantanti yaññavidhānaṃ. Varatoti varassa aggidevassa yajitvā. Mucalindajjhagacchīti mucalindo adhigatoti.

    एको किर पुब्बे बाराणसियं मुचलिन्दो नाम राजा ब्राह्मणे पक्‍कोसापेत्वा सग्गमग्गं पुच्छि। अथ नं ते ‘‘ब्राह्मणानञ्‍च ब्राह्मणदेवताय च सक्‍कारं करोही’’ति वत्वा ‘‘का ब्राह्मणदेवता’’ति वुत्ते ‘‘‘अग्गिदेवोति तं नवनीतसप्पिना सन्तप्पेही’’’ति आहंसु। सो तथा अकासि। तमत्थं पकासेन्तो एस इमं गाथमाह।

    Eko kira pubbe bārāṇasiyaṃ mucalindo nāma rājā brāhmaṇe pakkosāpetvā saggamaggaṃ pucchi. Atha naṃ te ‘‘brāhmaṇānañca brāhmaṇadevatāya ca sakkāraṃ karohī’’ti vatvā ‘‘kā brāhmaṇadevatā’’ti vutte ‘‘‘aggidevoti taṃ navanītasappinā santappehī’’’ti āhaṃsu. So tathā akāsi. Tamatthaṃ pakāsento esa imaṃ gāthamāha.

    अपरम्पि कारणं दस्सेन्तो गाथमाह –

    Aparampi kāraṇaṃ dassento gāthamāha –

    ९११.

    911.

    ‘‘महानुभावो वस्ससहस्सजीवी, यो पब्बजी दस्सनेय्यो उळारो।

    ‘‘Mahānubhāvo vassasahassajīvī, yo pabbajī dassaneyyo uḷāro;

    हित्वा अपरियन्त रट्ठं ससेनं, राजा दुदीपोपि जगाम सग्ग’’न्ति॥

    Hitvā apariyanta raṭṭhaṃ sasenaṃ, rājā dudīpopi jagāma sagga’’nti.

    तत्थ पब्बजीति पञ्‍चवस्ससतानि रज्‍जं कारेन्तो ब्राह्मणानं सक्‍कारं कत्वा अपरियन्तं रट्ठं ससेनं हित्वा पब्बजि। दुदीपोपीति सो दुदीपो नाम राजा ब्राह्मणे पूजेत्वाव सग्गं गतोति वदति। ‘‘दुजीपो’’तिपि पाठो।

    Tattha pabbajīti pañcavassasatāni rajjaṃ kārento brāhmaṇānaṃ sakkāraṃ katvā apariyantaṃ raṭṭhaṃ sasenaṃ hitvā pabbaji. Dudīpopīti so dudīpo nāma rājā brāhmaṇe pūjetvāva saggaṃ gatoti vadati. ‘‘Dujīpo’’tipi pāṭho.

    अपरानिपिस्स उदाहरणानि दस्सेन्तो आह –

    Aparānipissa udāharaṇāni dassento āha –

    ९१२.

    912.

    ‘‘यो सागरन्तं सागरो विजित्वा, यूपं सुभं सोण्णमयं उळारं।

    ‘‘Yo sāgarantaṃ sāgaro vijitvā, yūpaṃ subhaṃ soṇṇamayaṃ uḷāraṃ;

    उस्सेसि वेस्सानरमादहानो, सुभोग देवञ्‍ञतरो अहोसि॥

    Ussesi vessānaramādahāno, subhoga devaññataro ahosi.

    ९१३.

    913.

    ‘‘यस्सानुभावेन सुभोग गङ्गा, पवत्तथ दधिसन्‍निसिन्‍नं समुद्दं।

    ‘‘Yassānubhāvena subhoga gaṅgā, pavattatha dadhisannisinnaṃ samuddaṃ;

    स लोमपादो परिचरिय मग्गिं, अङ्गो सहस्सक्खपुरज्झगच्छी’’ति॥

    Sa lomapādo paricariya maggiṃ, aṅgo sahassakkhapurajjhagacchī’’ti.

    तत्थ सागरन्तन्ति सागरपरियन्तं पथविं। उस्सेसीति ब्राह्मणे सग्गमग्गं पुच्छित्वा ‘‘सोवण्णयूपं उस्सापेही’’ति वुत्तो पसुघातनत्थाय उस्सापेसि। वेस्सानरमादहानोति वेस्सानरं अग्गिं आदहन्तो। ‘‘वेसानरि’’न्तिपि पाठो। देवञ्‍ञतरोति सुभोग, सो हि राजा अग्गिं जुहित्वा अञ्‍ञतरो महेसक्खदेवो अहोसीति वदति। यस्सानुभावेनाति भो सुभोग, गङ्गा च महासमुद्दो च केन कतोति जानासीति। न जानामीति। किं त्वं जानिस्ससि, ब्राह्मणेयेव पोथेतुं जानासीति। अतीतस्मिञ्हि अङ्गो नाम लोमपादो बाराणसिराजा ब्राह्मणे सग्गमग्गं पुच्छित्वा तेहि ‘‘भो, महाराज, हिमवन्तं पविसित्वा ब्राह्मणानं सक्‍कारं कत्वा अग्गिं परिचराही’’ति वुत्ते अपरिमाणा गावियो च महिंसियो च आदाय हिमवन्तं पविसित्वा तथा अकासि। ‘‘ब्राह्मणेहि भुत्तातिरित्तं खीरदधिं किं कातब्ब’’न्ति च वुत्ते ‘‘छड्डेथा’’ति आह। तत्थ थोकस्स खीरस्स छड्डितट्ठाने कुन्‍नदियो अहेसुं, बहुकस्स छड्डितट्ठाने गङ्गा पवत्तथ। तं पन खीरं यत्थ दधि हुत्वा सन्‍निसिन्‍नं ठितं, तं समुद्दं नाम जातं। इति सो एवरूपं सक्‍कारं कत्वा ब्राह्मणेहि वुत्तविधानेन अग्गिं परिचरिय सहस्सक्खस्स पुरं अज्झगच्छि।

    Tattha sāgarantanti sāgarapariyantaṃ pathaviṃ. Ussesīti brāhmaṇe saggamaggaṃ pucchitvā ‘‘sovaṇṇayūpaṃ ussāpehī’’ti vutto pasughātanatthāya ussāpesi. Vessānaramādahānoti vessānaraṃ aggiṃ ādahanto. ‘‘Vesānari’’ntipi pāṭho. Devaññataroti subhoga, so hi rājā aggiṃ juhitvā aññataro mahesakkhadevo ahosīti vadati. Yassānubhāvenāti bho subhoga, gaṅgā ca mahāsamuddo ca kena katoti jānāsīti. Na jānāmīti. Kiṃ tvaṃ jānissasi, brāhmaṇeyeva pothetuṃ jānāsīti. Atītasmiñhi aṅgo nāma lomapādo bārāṇasirājā brāhmaṇe saggamaggaṃ pucchitvā tehi ‘‘bho, mahārāja, himavantaṃ pavisitvā brāhmaṇānaṃ sakkāraṃ katvā aggiṃ paricarāhī’’ti vutte aparimāṇā gāviyo ca mahiṃsiyo ca ādāya himavantaṃ pavisitvā tathā akāsi. ‘‘Brāhmaṇehi bhuttātirittaṃ khīradadhiṃ kiṃ kātabba’’nti ca vutte ‘‘chaḍḍethā’’ti āha. Tattha thokassa khīrassa chaḍḍitaṭṭhāne kunnadiyo ahesuṃ, bahukassa chaḍḍitaṭṭhāne gaṅgā pavattatha. Taṃ pana khīraṃ yattha dadhi hutvā sannisinnaṃ ṭhitaṃ, taṃ samuddaṃ nāma jātaṃ. Iti so evarūpaṃ sakkāraṃ katvā brāhmaṇehi vuttavidhānena aggiṃ paricariya sahassakkhassa puraṃ ajjhagacchi.

    इतिस्स इदं अतीतं आहरित्वा इमं गाथमाह –

    Itissa idaṃ atītaṃ āharitvā imaṃ gāthamāha –

    ९१४.

    914.

    ‘‘महिद्धिको देववरो यसस्सी, सेनापति तिदिवे वासवस्स।

    ‘‘Mahiddhiko devavaro yasassī, senāpati tidive vāsavassa;

    सो सोमयागेन मलं विहन्त्वा, सुभोग देवञ्‍ञतरो अहोसी’’ति॥

    So somayāgena malaṃ vihantvā, subhoga devaññataro ahosī’’ti.

    तत्थ सो सोमयागेन मलं विहन्त्वाति भो सुभोग, यो इदानि सक्‍कस्स सेनापति महायसो देवपुत्तो, सोपि पुब्बे एको बाराणसिराजा ब्राह्मणे सग्गमग्गं पुच्छित्वा तेहि ‘‘सोमयागेन अत्तनो मलं पवाहेत्वा देवलोकं गच्छाही’’ति वुत्ते ब्राह्मणानं महन्तं सक्‍कारं कत्वा तेहि वुत्तविधानेन सोमयागं कत्वा तेन अत्तनो मलं विहन्त्वा देवञ्‍ञतरो जातोति इममत्थं पकासेन्तो एवमाह।

    Tattha so somayāgena malaṃ vihantvāti bho subhoga, yo idāni sakkassa senāpati mahāyaso devaputto, sopi pubbe eko bārāṇasirājā brāhmaṇe saggamaggaṃ pucchitvā tehi ‘‘somayāgena attano malaṃ pavāhetvā devalokaṃ gacchāhī’’ti vutte brāhmaṇānaṃ mahantaṃ sakkāraṃ katvā tehi vuttavidhānena somayāgaṃ katvā tena attano malaṃ vihantvā devaññataro jātoti imamatthaṃ pakāsento evamāha.

    अपरानिपिस्स उदाहरणानि दस्सेन्तो आह –

    Aparānipissa udāharaṇāni dassento āha –

    ९१५.

    915.

    ‘‘अकारयि लोकमिमं परञ्‍च, भागीरथिं हिमवन्तञ्‍च गिज्झं।

    ‘‘Akārayi lokamimaṃ parañca, bhāgīrathiṃ himavantañca gijjhaṃ;

    यो इद्धिमा देववरो यसस्सी, सोपि तदा आदहि जातवेदं॥

    Yo iddhimā devavaro yasassī, sopi tadā ādahi jātavedaṃ.

    ९१६.

    916.

    ‘‘मालागिरी हिमवा यो च गिज्झो, सुदस्सनो निसभो कुवेरु।

    ‘‘Mālāgirī himavā yo ca gijjho, sudassano nisabho kuveru;

    एते च अञ्‍ञे च नगा महन्ता, चित्या कता यञ्‍ञकरेहि माहू’’ति॥

    Ete ca aññe ca nagā mahantā, cityā katā yaññakarehi māhū’’ti.

    तत्थ सोपि तदा आदहि जातवेदन्ति भातिक सुभोग, येन महाब्रह्मुना अयञ्‍च लोको परो च लोको भागीरथिगङ्गा च हिमवन्तपब्बतो च गिज्झपब्बतो च कतो, सोपि यदा ब्रह्मुपपत्तितो पुब्बे माणवको अहोसि, तदा अग्गिमेव आदहि, अग्गिं जुहित्वा महाब्रह्मा हुत्वा इदं सब्बमकासि। एवंमहिद्धिका ब्राह्मणाति दस्सेति।

    Tattha sopi tadā ādahi jātavedanti bhātika subhoga, yena mahābrahmunā ayañca loko paro ca loko bhāgīrathigaṅgā ca himavantapabbato ca gijjhapabbato ca kato, sopi yadā brahmupapattito pubbe māṇavako ahosi, tadā aggimeva ādahi, aggiṃ juhitvā mahābrahmā hutvā idaṃ sabbamakāsi. Evaṃmahiddhikā brāhmaṇāti dasseti.

    चित्या कताति पुब्बे किरेको बाराणसिराजा ब्राह्मणे सग्गमग्गं पुच्छित्वा ‘‘ब्राह्मणानं सक्‍कारं करोही’’ति वुत्ते तेसं महादानं पट्ठपेत्वा ‘‘मय्हं दाने किं नत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘सब्बं, देव, अत्थि, ब्राह्मणानं पन आसनानि नप्पहोन्ती’’ति वुत्ते इट्ठकाहि चिनापेत्वा आसनानि कारेसि। तदा चित्या आसनपीठिका ब्राह्मणानं आनुभावेन वड्ढित्वा मालागिरिआदयो पब्बता जाता। एवमेते यञ्‍ञकारेहि ब्राह्मणेहि कताति कथेन्तीति।

    Cityā katāti pubbe kireko bārāṇasirājā brāhmaṇe saggamaggaṃ pucchitvā ‘‘brāhmaṇānaṃ sakkāraṃ karohī’’ti vutte tesaṃ mahādānaṃ paṭṭhapetvā ‘‘mayhaṃ dāne kiṃ natthī’’ti pucchitvā ‘‘sabbaṃ, deva, atthi, brāhmaṇānaṃ pana āsanāni nappahontī’’ti vutte iṭṭhakāhi cināpetvā āsanāni kāresi. Tadā cityā āsanapīṭhikā brāhmaṇānaṃ ānubhāvena vaḍḍhitvā mālāgiriādayo pabbatā jātā. Evamete yaññakārehi brāhmaṇehi katāti kathentīti.

    अथ नं पुन आह ‘‘भातिक, जानासि पनायं समुद्दो केन कारणेन अपेय्यो लोणोदको जातो’’ति? ‘‘न जानामि, अरिट्ठा’’ति। अथ नं ‘‘त्वं ब्राह्मणेयेव विहिंसितुं जानासि, सुणोही’’ति वत्वा गाथमाह –

    Atha naṃ puna āha ‘‘bhātika, jānāsi panāyaṃ samuddo kena kāraṇena apeyyo loṇodako jāto’’ti? ‘‘Na jānāmi, ariṭṭhā’’ti. Atha naṃ ‘‘tvaṃ brāhmaṇeyeva vihiṃsituṃ jānāsi, suṇohī’’ti vatvā gāthamāha –

    ९१७.

    917.

    ‘‘अज्झायकं मन्तगुणूपपन्‍नं, तपस्सिनं ‘याचयोगो’तिधाहु।

    ‘‘Ajjhāyakaṃ mantaguṇūpapannaṃ, tapassinaṃ ‘yācayogo’tidhāhu;

    तीरे समुद्दस्सुदकं सजन्तं, तं सागरोज्झोहरि तेनापेय्यो’’ति॥

    Tīre samuddassudakaṃ sajantaṃ, taṃ sāgarojjhohari tenāpeyyo’’ti.

    तत्थ ‘याचयोगोतिधाहूति तं ब्राह्मणं याचयोगोति इध लोके आहु। उदकं सजन्तति सो किरेकदिवसं पापपवाहनकम्मं करोन्तो तीरे ठत्वा समुद्दतो उदकं गहेत्वा अत्तनो उपरि सीसे सजन्तं अब्भुकिरति। अथ नं एवं करोन्तं वड्ढित्वा सागरो अज्झोहरि। तं कारणं महाब्रह्मा ञत्वा ‘‘इमिना किर मे पुत्तो हतो’’ति कुज्झित्वा ‘‘समुद्दो अपेय्यो लोणोदको भवतू’’ति वत्वा अभिसपि, तेन कारणेन अपेय्यो जातो। एवरूपा एते ब्राह्मणा नाम महानुभावाति।

    Tattha ‘yācayogotidhāhūti taṃ brāhmaṇaṃ yācayogoti idha loke āhu. Udakaṃ sajantati so kirekadivasaṃ pāpapavāhanakammaṃ karonto tīre ṭhatvā samuddato udakaṃ gahetvā attano upari sīse sajantaṃ abbhukirati. Atha naṃ evaṃ karontaṃ vaḍḍhitvā sāgaro ajjhohari. Taṃ kāraṇaṃ mahābrahmā ñatvā ‘‘iminā kira me putto hato’’ti kujjhitvā ‘‘samuddo apeyyo loṇodako bhavatū’’ti vatvā abhisapi, tena kāraṇena apeyyo jāto. Evarūpā ete brāhmaṇā nāma mahānubhāvāti.

    पुनपि आह –

    Punapi āha –

    ९१८.

    918.

    ‘‘आयागवत्थूनि पुथू पथब्या, संविज्‍जन्ति ब्राह्मणा वासवस्स।

    ‘‘Āyāgavatthūni puthū pathabyā, saṃvijjanti brāhmaṇā vāsavassa;

    पुरिमं दिसं पच्छिमं दक्खिणुत्तरं, संविज्‍जमाना जनयन्ति वेद’’न्ति॥

    Purimaṃ disaṃ pacchimaṃ dakkhiṇuttaraṃ, saṃvijjamānā janayanti veda’’nti.

    तत्थ वासवस्साति पुब्बे ब्राह्मणानं दानं दत्वा वासवत्तं पत्तस्स वासवस्स। आयागवत्थूनीति पुञ्‍ञक्खेत्तभूता अग्गदक्खिणेय्या पथब्या पुथू ब्राह्मणा संविज्‍जन्ति। पुरिमं दिसन्ति ते इदानिपि चतूसु दिसासु संविज्‍जमाना तस्स वासवस्स महन्तं वेदं जनयन्ति, पीतिसोमनस्सं आवहन्ति।

    Tattha vāsavassāti pubbe brāhmaṇānaṃ dānaṃ datvā vāsavattaṃ pattassa vāsavassa. Āyāgavatthūnīti puññakkhettabhūtā aggadakkhiṇeyyā pathabyā puthū brāhmaṇā saṃvijjanti. Purimaṃ disanti te idānipi catūsu disāsu saṃvijjamānā tassa vāsavassa mahantaṃ vedaṃ janayanti, pītisomanassaṃ āvahanti.

    एवं अरिट्ठो चुद्दसहि गाथाहि ब्राह्मणे च यञ्‍ञे च वेदे च वण्णेसि।

    Evaṃ ariṭṭho cuddasahi gāthāhi brāhmaṇe ca yaññe ca vede ca vaṇṇesi.

    मिच्छाकथा निट्ठिता।

    Micchākathā niṭṭhitā.

    तस्स तं कथं सुत्वा महासत्तस्स गिलानुपट्ठानं आगता बहू नागा ‘‘अयं भूतमेव कथेती’’ति मिच्छागाहं गण्हनाकारप्पत्ता जाता। महासत्तो गिलानसेय्याय निपन्‍नोव तं सब्बं अस्सोसि । नागापिस्स आरोचेसुं। ततो महासत्तो चिन्तेसि ‘‘अरिट्ठो मिच्छामग्गं वण्णेति, वादमस्स भिन्दित्वा परिसं सम्मादिट्ठिकं करिस्सामी’’ति। सो उट्ठाय न्हत्वा सब्बालङ्कारप्पटिमण्डितो धम्मासने निसीदित्वा सब्बं नागपरिसं सन्‍निपातापेत्वा अरिट्ठं पक्‍कोसापेत्वा ‘‘अरिट्ठ, त्वं अभूतं वत्वा वेदे च यञ्‍ञे च ब्राह्मणे च वण्णेसि, ब्राह्मणानञ्हि वेदविधानेन यञ्‍ञयजनं नाम अनरियसम्मतं न सग्गावहं, तव वादे अभूतं पस्साही’’ति वत्वा यञ्‍ञभेदवादं नाम आरभन्तो आह –

    Tassa taṃ kathaṃ sutvā mahāsattassa gilānupaṭṭhānaṃ āgatā bahū nāgā ‘‘ayaṃ bhūtameva kathetī’’ti micchāgāhaṃ gaṇhanākārappattā jātā. Mahāsatto gilānaseyyāya nipannova taṃ sabbaṃ assosi . Nāgāpissa ārocesuṃ. Tato mahāsatto cintesi ‘‘ariṭṭho micchāmaggaṃ vaṇṇeti, vādamassa bhinditvā parisaṃ sammādiṭṭhikaṃ karissāmī’’ti. So uṭṭhāya nhatvā sabbālaṅkārappaṭimaṇḍito dhammāsane nisīditvā sabbaṃ nāgaparisaṃ sannipātāpetvā ariṭṭhaṃ pakkosāpetvā ‘‘ariṭṭha, tvaṃ abhūtaṃ vatvā vede ca yaññe ca brāhmaṇe ca vaṇṇesi, brāhmaṇānañhi vedavidhānena yaññayajanaṃ nāma anariyasammataṃ na saggāvahaṃ, tava vāde abhūtaṃ passāhī’’ti vatvā yaññabhedavādaṃ nāma ārabhanto āha –

    ९१९.

    919.

    ‘‘कली हि धीरान कटं मगानं, भवन्ति वेदज्झगतानरिट्ठ।

    ‘‘Kalī hi dhīrāna kaṭaṃ magānaṃ, bhavanti vedajjhagatānariṭṭha;

    मरीचिधम्मं असमेक्खितत्ता, मायागुणा नातिवहन्ति पञ्‍ञं॥

    Marīcidhammaṃ asamekkhitattā, māyāguṇā nātivahanti paññaṃ.

    ९२०.

    920.

    ‘‘वेदा न ताणाय भवन्ति दस्स, मित्तद्दुनो भूनहुनो नरस्स।

    ‘‘Vedā na tāṇāya bhavanti dassa, mittadduno bhūnahuno narassa;

    न तायते परिचिण्णो च अग्गि, दोसन्तरं मच्‍चमनरियकम्मं॥

    Na tāyate pariciṇṇo ca aggi, dosantaraṃ maccamanariyakammaṃ.

    ९२१.

    921.

    ‘‘सब्बञ्‍च मच्‍चा सधनं सभोगं, आदीपितं दारु तिणेन मिस्सं।

    ‘‘Sabbañca maccā sadhanaṃ sabhogaṃ, ādīpitaṃ dāru tiṇena missaṃ;

    दहं न तप्पे असमत्थतेजो, को तं सुभिक्खं द्विरसञ्‍ञु कयिरा॥

    Dahaṃ na tappe asamatthatejo, ko taṃ subhikkhaṃ dvirasaññu kayirā.

    ९२२.

    922.

    ‘‘यथापि खीरं विपरिणामधम्मं, दधि भवित्वा नवनीतम्पि होति।

    ‘‘Yathāpi khīraṃ vipariṇāmadhammaṃ, dadhi bhavitvā navanītampi hoti;

    एवम्पि अग्गि विपरिणामधम्मो, तेजो समोरोहती योगयुत्तो॥

    Evampi aggi vipariṇāmadhammo, tejo samorohatī yogayutto.

    ९२३.

    923.

    ‘‘न दिस्सती अग्गि मनुप्पविट्ठो, सुक्खेसु कट्ठेसु नवेसु चापि।

    ‘‘Na dissatī aggi manuppaviṭṭho, sukkhesu kaṭṭhesu navesu cāpi;

    नामत्थमानो अरणीनरेन, नाकम्मुना जायति जातवेदो॥

    Nāmatthamāno araṇīnarena, nākammunā jāyati jātavedo.

    ९२४.

    924.

    ‘‘सचे हि अग्गि अन्तरतो वसेय्य, सुक्खेसु कट्ठेसु नवेसु चापि।

    ‘‘Sace hi aggi antarato vaseyya, sukkhesu kaṭṭhesu navesu cāpi;

    सब्बानि सुस्सेय्यु वनानि लोके, सुक्खानि कट्ठानि च पज्‍जलेय्युं॥

    Sabbāni susseyyu vanāni loke, sukkhāni kaṭṭhāni ca pajjaleyyuṃ.

    ९२५.

    925.

    ‘‘करोति चे दारुतिणेन पुञ्‍ञं, भोजं नरो धूमसिखिं पतापवं।

    ‘‘Karoti ce dārutiṇena puññaṃ, bhojaṃ naro dhūmasikhiṃ patāpavaṃ;

    अङ्गारिका लोणकरा च सूदा, सरीरदाहापि करेय्यु पुञ्‍ञं॥

    Aṅgārikā loṇakarā ca sūdā, sarīradāhāpi kareyyu puññaṃ.

    ९२६.

    926.

    ‘‘अथ चे हि एते न करोन्ति पुञ्‍ञं, अज्झेनमग्गिं इध तप्पयित्वा।

    ‘‘Atha ce hi ete na karonti puññaṃ, ajjhenamaggiṃ idha tappayitvā;

    न कोचि लोकस्मिं करोति पुञ्‍ञं, भोजं नरो धूमसिखिं पतापवं॥

    Na koci lokasmiṃ karoti puññaṃ, bhojaṃ naro dhūmasikhiṃ patāpavaṃ.

    ९२७.

    927.

    ‘‘कथञ्हि लोकापचितो समानो, अमनुञ्‍ञगन्धं बहूनं अकन्तं।

    ‘‘Kathañhi lokāpacito samāno, amanuññagandhaṃ bahūnaṃ akantaṃ;

    यदेव मच्‍चा परिवज्‍जयन्ति, तदप्पसत्थं द्विरसञ्‍ञु भुञ्‍जे॥

    Yadeva maccā parivajjayanti, tadappasatthaṃ dvirasaññu bhuñje.

    ९२८.

    928.

    ‘‘सिखिम्पि देवेसु वदन्ति हेके, आपं मिलक्खू पन देवमाहु।

    ‘‘Sikhimpi devesu vadanti heke, āpaṃ milakkhū pana devamāhu;

    सब्बेव एते वितथं भणन्ति, अग्गी न देवञ्‍ञतरो न चापो॥

    Sabbeva ete vitathaṃ bhaṇanti, aggī na devaññataro na cāpo.

    ९२९.

    929.

    ‘‘अनिन्द्रियबद्धमसञ्‍ञकायं, वेस्सानरं कम्मकरं पजानं।

    ‘‘Anindriyabaddhamasaññakāyaṃ, vessānaraṃ kammakaraṃ pajānaṃ;

    परिचरिय मग्गिं सुगतिं कथं वजे, पापानि कम्मानि पकुब्बमानो॥

    Paricariya maggiṃ sugatiṃ kathaṃ vaje, pāpāni kammāni pakubbamāno.

    ९३०.

    930.

    ‘‘सब्बाभिभू ताहुध जीविकत्था, अग्गिस्स ब्रह्मा परिचारिकोति।

    ‘‘Sabbābhibhū tāhudha jīvikatthā, aggissa brahmā paricārikoti;

    सब्बानुभावी च वसी किमत्थं, अनिम्मितो निम्मितं वन्दितस्स॥

    Sabbānubhāvī ca vasī kimatthaṃ, animmito nimmitaṃ vanditassa.

    ९३१.

    931.

    ‘‘हस्सं अनिज्झानक्खमं अतच्छं, सक्‍कारहेतु पकिरिंसु पुब्बे।

    ‘‘Hassaṃ anijjhānakkhamaṃ atacchaṃ, sakkārahetu pakiriṃsu pubbe;

    ते लाभसक्‍कारे अपातुभोन्ते, सन्धापिता जन्तुभि सन्तिधम्मं॥

    Te lābhasakkāre apātubhonte, sandhāpitā jantubhi santidhammaṃ.

    ९३२.

    932.

    ‘‘अज्झेनमरिया पथविं जनिन्दा, वेस्सा कसिं पारिचरियञ्‍च सुद्दा।

    ‘‘Ajjhenamariyā pathaviṃ janindā, vessā kasiṃ pāricariyañca suddā;

    उपागु पच्‍चेकं यथापदेसं, कताहु एते वसिनाति आहु॥

    Upāgu paccekaṃ yathāpadesaṃ, katāhu ete vasināti āhu.

    ९३३.

    933.

    ‘‘एतञ्‍च सच्‍चं वचनं भवेय्य, यथा इदं भासितं ब्राह्मणेहि।

    ‘‘Etañca saccaṃ vacanaṃ bhaveyya, yathā idaṃ bhāsitaṃ brāhmaṇehi;

    नाखत्तियो जातु लभेथ रज्‍जं, नाब्राह्मणो मन्तपदानि सिक्खे।

    Nākhattiyo jātu labhetha rajjaṃ, nābrāhmaṇo mantapadāni sikkhe;

    नाञ्‍ञत्र वेस्सेहि कसिं करेय्य, सुद्दो न मुच्‍चे परपेसनाय॥

    Nāññatra vessehi kasiṃ kareyya, suddo na mucce parapesanāya.

    ९३४.

    934.

    ‘‘यस्मा च एतं वचनं अभूतं, मुसाविमे ओदरिया भणन्ति।

    ‘‘Yasmā ca etaṃ vacanaṃ abhūtaṃ, musāvime odariyā bhaṇanti;

    तदप्पपञ्‍ञा अभिसद्दहन्ति, पस्सन्ति तं पण्डिता अत्तनाव॥

    Tadappapaññā abhisaddahanti, passanti taṃ paṇḍitā attanāva.

    ९३५.

    935.

    ‘‘खत्या हि वेस्सानं बलिं हरन्ति, आदाय सत्थानि चरन्ति ब्राह्मणा।

    ‘‘Khatyā hi vessānaṃ baliṃ haranti, ādāya satthāni caranti brāhmaṇā;

    तं तादिसं सङ्खुभितं पभिन्‍नं, कस्मा ब्रह्मा नुज्‍जु करोति लोकं॥

    Taṃ tādisaṃ saṅkhubhitaṃ pabhinnaṃ, kasmā brahmā nujju karoti lokaṃ.

    ९३६.

    936.

    ‘‘सचे हि सो इस्सरो सब्बलोके, ब्रह्मा बहूभूतपती पजानं।

    ‘‘Sace hi so issaro sabbaloke, brahmā bahūbhūtapatī pajānaṃ;

    किं सब्बलोकं विदही अलक्खिं, किं सब्बलोकं न सुखिं अकासि॥

    Kiṃ sabbalokaṃ vidahī alakkhiṃ, kiṃ sabbalokaṃ na sukhiṃ akāsi.

    ९३७.

    937.

    ‘‘सचे हि सो इस्सरो सब्बलोके, ब्रह्मा बहूभूतपती पजानं।

    ‘‘Sace hi so issaro sabbaloke, brahmā bahūbhūtapatī pajānaṃ;

    माया मुसावज्‍जमदेन चापि, लोकं अधम्मेन किमत्थमकारि॥

    Māyā musāvajjamadena cāpi, lokaṃ adhammena kimatthamakāri.

    ९३८.

    938.

    ‘‘सचे हि सो इस्सरो सब्बलोके, ब्रह्मा बहूभूतपती पजानं।

    ‘‘Sace hi so issaro sabbaloke, brahmā bahūbhūtapatī pajānaṃ;

    अधम्मिको भूतपती अरिट्ठ, धम्मे सति यो विदही अधम्मं॥

    Adhammiko bhūtapatī ariṭṭha, dhamme sati yo vidahī adhammaṃ.

    ९३९.

    939.

    ‘‘कीटा पटङ्गा उरगा च भेका, गन्त्वा किमी सुज्झति मक्खिका च।

    ‘‘Kīṭā paṭaṅgā uragā ca bhekā, gantvā kimī sujjhati makkhikā ca;

    एतेपि धम्मा अनरियरूपा, कम्बोजकानं वितथा बहून’’न्ति॥

    Etepi dhammā anariyarūpā, kambojakānaṃ vitathā bahūna’’nti.

    तत्थ वेदज्झगतानरिट्ठाति अरिट्ठ, इमानि वेदाधिगमनानि नाम धीरानं पराजयसङ्खातो कलिग्गाहो, मगानं बालानं जयसङ्खातो कटग्गाहो। मरीचिधम्मन्ति इदञ्हि वेदत्तयं मरीचिधम्मं। तयिदं असमेक्खितत्ता युत्तायुत्तं अजानन्ता बाला उदकसञ्‍ञाय मगा मरीचिं विय भूतसञ्‍ञाय अनवज्‍जसञ्‍ञाय अत्तनो विनासं उपगच्छन्ति। पञ्‍ञन्ति एवरूपा पन मायाकोट्ठासा पञ्‍ञं ञाणसम्पन्‍नं पुरिसं नातिवहन्ति न वञ्‍चेन्ति। भवन्ति दस्साति द-कारो ब्यञ्‍जनसन्धिमत्तं, अस्स भूनहुनो वुड्ढिघातकस्स मित्तदुब्भिनो नरस्स वेदा न ताणत्थाय भवन्ति, पतिट्ठा होतुं न सक्‍कोन्तीति अत्थो। परिचिण्णो च अग्गीति अग्गि च परिचिण्णो तिविधेन दुच्‍चरितदोसेन सदोसचित्तं पापकम्मं पुरिसं न तायति न रक्खति।

    Tattha vedajjhagatānariṭṭhāti ariṭṭha, imāni vedādhigamanāni nāma dhīrānaṃ parājayasaṅkhāto kaliggāho, magānaṃ bālānaṃ jayasaṅkhāto kaṭaggāho. Marīcidhammanti idañhi vedattayaṃ marīcidhammaṃ. Tayidaṃ asamekkhitattā yuttāyuttaṃ ajānantā bālā udakasaññāya magā marīciṃ viya bhūtasaññāya anavajjasaññāya attano vināsaṃ upagacchanti. Paññanti evarūpā pana māyākoṭṭhāsā paññaṃ ñāṇasampannaṃ purisaṃ nātivahanti na vañcenti. Bhavanti dassāti da-kāro byañjanasandhimattaṃ, assa bhūnahuno vuḍḍhighātakassa mittadubbhino narassa vedā na tāṇatthāya bhavanti, patiṭṭhā hotuṃ na sakkontīti attho. Pariciṇṇo ca aggīti aggi ca pariciṇṇo tividhena duccaritadosena sadosacittaṃ pāpakammaṃ purisaṃ na tāyati na rakkhati.

    सब्बञ्‍च मच्‍चाति सचेपि हि मच्‍चा यत्तकं लोके दारु अत्थि, तं सब्बं सधनं सभोगं अत्तनो धनेन च भोगेहि च सद्धिं तिणेन मिस्सं कत्वा आदीपेय्युं। एवं सब्बम्पि तं तेहि आदीपितं दहन्तो अयं असमत्थतेजो असदिसतेजो तव अग्गि न तप्पेय्य। एवं अतप्पनीयं, भातिक, द्विरसञ्‍ञु द्वीहि जिव्हाहि रसजाननसमत्थो को तं सप्पिआदीहि सुभिक्खं सुहीतं कयिरा, को सक्‍कुणेय्य कातुं। एवं अतित्तं पनेतं महग्घसं सन्तप्पेत्वा को नाम देवलोकं गमिस्सति, पस्स यावञ्‍चेतं दुक्‍कथितन्ति। योगयुत्तोति अरणिमथनयोगेन युत्तो हुत्वा तं पच्‍चयं लभित्वाव अग्गि समोरोहति निब्बत्तति। एवं परवायामेन उप्पज्‍जमानं अचेतनं तं त्वं ‘‘देवो’’ति वदेसि। इदम्पि अभूतमेव कथेसीति।

    Sabbañca maccāti sacepi hi maccā yattakaṃ loke dāru atthi, taṃ sabbaṃ sadhanaṃ sabhogaṃ attano dhanena ca bhogehi ca saddhiṃ tiṇena missaṃ katvā ādīpeyyuṃ. Evaṃ sabbampi taṃ tehi ādīpitaṃ dahanto ayaṃ asamatthatejo asadisatejo tava aggi na tappeyya. Evaṃ atappanīyaṃ, bhātika, dvirasaññu dvīhi jivhāhi rasajānanasamattho ko taṃ sappiādīhi subhikkhaṃ suhītaṃ kayirā, ko sakkuṇeyya kātuṃ. Evaṃ atittaṃ panetaṃ mahagghasaṃ santappetvā ko nāma devalokaṃ gamissati, passa yāvañcetaṃ dukkathitanti. Yogayuttoti araṇimathanayogena yutto hutvā taṃ paccayaṃ labhitvāva aggi samorohati nibbattati. Evaṃ paravāyāmena uppajjamānaṃ acetanaṃ taṃ tvaṃ ‘‘devo’’ti vadesi. Idampi abhūtameva kathesīti.

    अग्गि मनुप्पविट्ठोति अग्गि अनुपविट्ठो। नामत्थमानोति नापि अरणिहत्थेन नरेन अमत्थियमानो निब्बत्तति। नाकम्मुना जायति जातवेदोति एकस्स किरियं विना अत्तनो धम्मताय एव न जायति। सुस्सेय्युन्ति अन्तो अग्गिना सोसियमानानि वनानि सुक्खेय्युं, अल्‍लानेव न सियुं। भोजन्ति भोजेन्तो। धूमसिखिं पतापवन्ति धूमसिखाय युत्तं पतापवन्तं। अङ्गारिकाति अङ्गारकम्मकरा। लोणकराति लोणोदकं पचित्वा लोणकारका। सूदाति भत्तकारका। सरीरदाहाति मतसरीरज्झापका। पुञ्‍ञन्ति एतेपि सब्बे पुञ्‍ञमेव करेय्युं।

    Aggi manuppaviṭṭhoti aggi anupaviṭṭho. Nāmatthamānoti nāpi araṇihatthena narena amatthiyamāno nibbattati. Nākammunā jāyati jātavedoti ekassa kiriyaṃ vinā attano dhammatāya eva na jāyati. Susseyyunti anto agginā sosiyamānāni vanāni sukkheyyuṃ, allāneva na siyuṃ. Bhojanti bhojento. Dhūmasikhiṃ patāpavanti dhūmasikhāya yuttaṃ patāpavantaṃ. Aṅgārikāti aṅgārakammakarā. Loṇakarāti loṇodakaṃ pacitvā loṇakārakā. Sūdāti bhattakārakā. Sarīradāhāti matasarīrajjhāpakā. Puññanti etepi sabbe puññameva kareyyuṃ.

    अज्झेनमग्गिन्ति अज्झेनअग्गिं। न कोचीति मन्तज्झायका ब्राह्मणापि होन्तु, कोचि नरो धूमसिखिं पतापवन्तं अग्गिं भोजेन्तो तप्पयित्वापि पुञ्‍ञं न करोति नाम। लोकापचितो समानोति तव देवोलोकस्स अपचितो पूजितो समानो। यदेवाति यं अहिकुणपादिं पटिकुलं जेगुच्छं मच्‍चा दूरतो परिवज्‍जेन्ति। तदप्पसत्थन्ति तं अप्पसत्थं, सम्म, द्विरसञ्‍ञु कथं केन कारणेन परिभुञ्‍जेय्य। देवेसूति एके मनुस्सा सिखिम्पि देवेसु अञ्‍ञतरं देवं वदन्ति। मिलक्खू पनाति अञ्‍ञाणा पन मिलक्खू उदकं ‘‘देवो’’ति वदन्ति। असञ्‍ञकायन्ति अनिन्द्रियबद्धं अचित्तकायञ्‍च समानं एतं अचेतनं पजानं पचनादिकम्मकरं वेस्सानरं अग्गिं परिचरित्वा पापानि कम्मानि करोन्तो लोको कथं सुगतिं गमिस्सति। इदं ते अतिविय दुक्‍कथितं।

    Ajjhenamagginti ajjhenaaggiṃ. Na kocīti mantajjhāyakā brāhmaṇāpi hontu, koci naro dhūmasikhiṃ patāpavantaṃ aggiṃ bhojento tappayitvāpi puññaṃ na karoti nāma. Lokāpacito samānoti tava devolokassa apacito pūjito samāno. Yadevāti yaṃ ahikuṇapādiṃ paṭikulaṃ jegucchaṃ maccā dūrato parivajjenti. Tadappasatthanti taṃ appasatthaṃ, samma, dvirasaññu kathaṃ kena kāraṇena paribhuñjeyya. Devesūti eke manussā sikhimpi devesu aññataraṃ devaṃ vadanti. Milakkhū panāti aññāṇā pana milakkhū udakaṃ ‘‘devo’’ti vadanti. Asaññakāyanti anindriyabaddhaṃ acittakāyañca samānaṃ etaṃ acetanaṃ pajānaṃ pacanādikammakaraṃ vessānaraṃ aggiṃ paricaritvā pāpāni kammāni karonto loko kathaṃ sugatiṃ gamissati. Idaṃ te ativiya dukkathitaṃ.

    सब्बाभि भूताहुध जीविकत्थाति इमे ब्राह्मणा अत्तनो जीविकत्थं महाब्रह्मा सब्बाभिभूति आहंसु, सब्बो लोको तेनेव निम्मितोति वदन्ति। पुन अग्गिस्स ब्रह्मा परिचारकोतिपि वदन्ति। सोपि किर अग्गिं जुहतेव। सब्बानुभावी च वसीति सो पन यदि सब्बानुभावी च वसी च, अथ किमत्थं सयं अनिम्मितो हुत्वा अत्तनाव निम्मितं वन्दिता भवेय्य। इदम्पि ते दुक्‍कथितमेव। हस्सन्ति अरिट्ठ ब्राह्मणानं वचनं नाम हसितब्बयुत्तकं पण्डितानं न निज्झानक्खमं। पकिरिंसूति इमे ब्राह्मणा एवरूपं मुसावादं अत्तनो सक्‍कारहेतु पुब्बे पत्थरिंसु। सन्धापिता जन्तुभि सन्तिधम्मन्ति ते एत्तकेन लाभसक्‍कारे अपातुभूते जन्तूहि सद्धिं योजेत्वा पाणवधपटिसंयुत्तं अत्तनो लद्धिधम्मसङ्खातं सन्तिधम्मं सन्धापिता, यञ्‍ञसुत्तं नाम गन्थयिंसूति अत्थो।

    Sabbābhi bhūtāhudha jīvikatthāti ime brāhmaṇā attano jīvikatthaṃ mahābrahmā sabbābhibhūti āhaṃsu, sabbo loko teneva nimmitoti vadanti. Puna aggissa brahmā paricārakotipi vadanti. Sopi kira aggiṃ juhateva. Sabbānubhāvī ca vasīti so pana yadi sabbānubhāvī ca vasī ca, atha kimatthaṃ sayaṃ animmito hutvā attanāva nimmitaṃ vanditā bhaveyya. Idampi te dukkathitameva. Hassanti ariṭṭha brāhmaṇānaṃ vacanaṃ nāma hasitabbayuttakaṃ paṇḍitānaṃ na nijjhānakkhamaṃ. Pakiriṃsūti ime brāhmaṇā evarūpaṃ musāvādaṃ attano sakkārahetu pubbe patthariṃsu. Sandhāpitā jantubhi santidhammanti te ettakena lābhasakkāre apātubhūte jantūhi saddhiṃ yojetvā pāṇavadhapaṭisaṃyuttaṃ attano laddhidhammasaṅkhātaṃ santidhammaṃ sandhāpitā, yaññasuttaṃ nāma ganthayiṃsūti attho.

    एतञ्‍च सच्‍चन्ति यदेतं तया ‘‘अज्झेनमरिया’’तिआदि वुत्तं, एतञ्‍च सच्‍चं भवेय्य। नाखत्तियोति एवं सन्ते अखत्तियो रज्‍जं नाम न लभेय्य, अब्राह्मणोपि मन्तपदानि न सिक्खेय्य। मुसाविमेति मुसाव इमे। ओदरियाति उदरनिस्सितजीविका, उदरपूरणहेतु वा। तदप्पपञ्‍ञाति तं तेसं वचनं अप्पपञ्‍ञा। अत्तनावाति पण्डिता पन तेसं वचनं ‘‘सदोस’’न्ति अत्तनाव पस्सन्ति। तादिसन्ति तथारूपं। सङ्खुभितन्ति सङ्खुभित्वा ब्रह्मुना ठपितमरियादं भिन्दित्वा ठितं सङ्खुभितं विभिन्दं लोकं सो तवब्रह्मा कस्मा उजुं न करोति । अलक्खिन्ति किंकारणा सब्बलोके दुक्खं विदहि। सुखिन्ति किं नु एकन्तसुखिमेव सब्बलोकं न अकासि, लोकविनासको चोरो मञ्‍ञे तव ब्रह्माति। मायाति मायाय। अधम्मेन किमत्थमकारीति इमिना मायादिना अधम्मेन किंकारणा लोकं अनत्थकिरियायं संयोजेसीति अत्थो। अरिट्ठाति अरिट्ठ, तव भूतपति अधम्मिको, यो दसविधे कुसलधम्मे सति धम्ममेव अविदहित्वा अधम्मं विदहि। कीटातिआदि उपयोगत्थे पच्‍चत्तं। एते कीटादयो पाणे हन्त्वा मच्‍चो सुज्झतीति एतेपि कम्बोजरट्ठवासीनं बहूनं अनरियानं धम्मा, ते पन वितथा, अधम्माव धम्माति वुत्ता। तेहिपि तव ब्रह्मुनाव निम्मितेहि भवितब्बन्ति।

    Etañca saccanti yadetaṃ tayā ‘‘ajjhenamariyā’’tiādi vuttaṃ, etañca saccaṃ bhaveyya. Nākhattiyoti evaṃ sante akhattiyo rajjaṃ nāma na labheyya, abrāhmaṇopi mantapadāni na sikkheyya. Musāvimeti musāva ime. Odariyāti udaranissitajīvikā, udarapūraṇahetu vā. Tadappapaññāti taṃ tesaṃ vacanaṃ appapaññā. Attanāvāti paṇḍitā pana tesaṃ vacanaṃ ‘‘sadosa’’nti attanāva passanti. Tādisanti tathārūpaṃ. Saṅkhubhitanti saṅkhubhitvā brahmunā ṭhapitamariyādaṃ bhinditvā ṭhitaṃ saṅkhubhitaṃ vibhindaṃ lokaṃ so tavabrahmā kasmā ujuṃ na karoti . Alakkhinti kiṃkāraṇā sabbaloke dukkhaṃ vidahi. Sukhinti kiṃ nu ekantasukhimeva sabbalokaṃ na akāsi, lokavināsako coro maññe tava brahmāti. Māyāti māyāya. Adhammena kimatthamakārīti iminā māyādinā adhammena kiṃkāraṇā lokaṃ anatthakiriyāyaṃ saṃyojesīti attho. Ariṭṭhāti ariṭṭha, tava bhūtapati adhammiko, yo dasavidhe kusaladhamme sati dhammameva avidahitvā adhammaṃ vidahi. Kīṭātiādi upayogatthe paccattaṃ. Ete kīṭādayo pāṇe hantvā macco sujjhatīti etepi kambojaraṭṭhavāsīnaṃ bahūnaṃ anariyānaṃ dhammā, te pana vitathā, adhammāva dhammāti vuttā. Tehipi tava brahmunāva nimmitehi bhavitabbanti.

    इदानि तेसं वितथभावं दस्सेन्तो आह –

    Idāni tesaṃ vitathabhāvaṃ dassento āha –

    ९४०.

    940.

    ‘‘सचे हि सो सुज्झति यो हनाति, हतोपि सो सग्गमुपेति ठानं।

    ‘‘Sace hi so sujjhati yo hanāti, hatopi so saggamupeti ṭhānaṃ;

    भोवादि भोवादिन मारयेय्युं, ये चापि तेसं अभिसद्दहेय्युं॥

    Bhovādi bhovādina mārayeyyuṃ, ye cāpi tesaṃ abhisaddaheyyuṃ.

    ९४१.

    941.

    ‘‘नेव मिगा न पसू नोपि गावो, आयाचन्ति अत्तवधाय केचि।

    ‘‘Neva migā na pasū nopi gāvo, āyācanti attavadhāya keci;

    विप्फन्दमाने इध जीविकत्था, यञ्‍ञेसु पाणे पसुमारभन्ति॥

    Vipphandamāne idha jīvikatthā, yaññesu pāṇe pasumārabhanti.

    ९४२.

    942.

    ‘‘यूपुस्सने पसुबन्धे च बाला, चित्तेहि वण्णेहि मुखं नयन्ति।

    ‘‘Yūpussane pasubandhe ca bālā, cittehi vaṇṇehi mukhaṃ nayanti;

    अयं ते यूपो कामदुहो परत्थ, भविस्सति सस्सतो सम्पराये॥

    Ayaṃ te yūpo kāmaduho parattha, bhavissati sassato samparāye.

    ९४३.

    943.

    ‘‘सचे च यूपे मणिसङ्खमुत्तं, धञ्‍ञं धनं रजतं जातरूपं।

    ‘‘Sace ca yūpe maṇisaṅkhamuttaṃ, dhaññaṃ dhanaṃ rajataṃ jātarūpaṃ;

    सुक्खेसु कट्ठेसु नवेसु चापि, सचे दुहे तिदिवे सब्बकामे।

    Sukkhesu kaṭṭhesu navesu cāpi, sace duhe tidive sabbakāme;

    तेविज्‍जसङ्घाव पुथू यजेय्युं, अब्राह्मणं कञ्‍चि न याजयेय्युं॥

    Tevijjasaṅghāva puthū yajeyyuṃ, abrāhmaṇaṃ kañci na yājayeyyuṃ.

    ९४४.

    944.

    ‘‘कुतो च यूपे मणिसङ्खमुत्तं, धञ्‍ञं धनं रजतं जातरूपं।

    ‘‘Kuto ca yūpe maṇisaṅkhamuttaṃ, dhaññaṃ dhanaṃ rajataṃ jātarūpaṃ;

    सुक्खेसु कट्ठेसु नवेसु चापि, कुतो दुहे तिदिवे सब्बकामे॥

    Sukkhesu kaṭṭhesu navesu cāpi, kuto duhe tidive sabbakāme.

    ९४५.

    945.

    ‘‘सठा च लुद्दा च पलुद्धबाला, चित्तेहि वण्णेहि मुखं नयन्ति।

    ‘‘Saṭhā ca luddā ca paluddhabālā, cittehi vaṇṇehi mukhaṃ nayanti;

    आदाय अग्गिं मम देहि वित्तं, ततो सुखी होहिसि सब्बकामे॥

    Ādāya aggiṃ mama dehi vittaṃ, tato sukhī hohisi sabbakāme.

    ९४६.

    946.

    ‘‘तमग्गिहुत्तं सरणं पविस्स, चित्तेहि वण्णेहि मुखं नयन्ति।

    ‘‘Tamaggihuttaṃ saraṇaṃ pavissa, cittehi vaṇṇehi mukhaṃ nayanti;

    ओरोपयित्वा केसमस्सुं नखञ्‍च, वेदेहि वित्तं अतिगाळ्हयन्ति॥

    Oropayitvā kesamassuṃ nakhañca, vedehi vittaṃ atigāḷhayanti.

    ९४७.

    947.

    ‘‘काका उलूकंव रहो लभित्वा, एकं समानं बहुका समेच्‍च।

    ‘‘Kākā ulūkaṃva raho labhitvā, ekaṃ samānaṃ bahukā samecca;

    अन्‍नानि भुत्वा कुहका कुहित्वा, मुण्डं करित्वा यञ्‍ञपथोस्सजन्ति॥

    Annāni bhutvā kuhakā kuhitvā, muṇḍaṃ karitvā yaññapathossajanti.

    ९४८.

    948.

    ‘‘एवञ्हि सो वञ्‍चितो ब्राह्मणेहि, एको समानो बहुका समेच्‍च।

    ‘‘Evañhi so vañcito brāhmaṇehi, eko samāno bahukā samecca;

    ते योगयोगेन विलुम्पमाना, दिट्ठं अदिट्ठेन धनं हरन्ति॥

    Te yogayogena vilumpamānā, diṭṭhaṃ adiṭṭhena dhanaṃ haranti.

    ९४९.

    949.

    ‘‘अकासिया राजूहिवानुसिट्ठा, तदस्स आदाय धनं हरन्ति।

    ‘‘Akāsiyā rājūhivānusiṭṭhā, tadassa ādāya dhanaṃ haranti;

    ते तादिसा चोरसमा असन्ता, वज्झा न हञ्‍ञन्ति अरिट्ठ लोके॥

    Te tādisā corasamā asantā, vajjhā na haññanti ariṭṭha loke.

    ९५०.

    950.

    ‘‘इन्दस्स बाहारसि दक्खिणाति, यञ्‍ञेसु छिन्दन्ति पलासयट्ठिं।

    ‘‘Indassa bāhārasi dakkhiṇāti, yaññesu chindanti palāsayaṭṭhiṃ;

    तं चेपि सच्‍चं मघवा छिन्‍नबाहु, केनस्स इन्दो असुरे जिनाति॥

    Taṃ cepi saccaṃ maghavā chinnabāhu, kenassa indo asure jināti.

    ९५१.

    951.

    ‘‘तञ्‍चेव तुच्छं मघवा समङ्गी, हन्ता अवज्झो परमो स देवो।

    ‘‘Tañceva tucchaṃ maghavā samaṅgī, hantā avajjho paramo sa devo;

    मन्ता इमे ब्राह्मणा तुच्छरूपा, सन्दिट्ठिका वञ्‍चना एस लोके॥

    Mantā ime brāhmaṇā tuccharūpā, sandiṭṭhikā vañcanā esa loke.

    ९५२.

    952.

    ‘‘मालागिरि हिमवा यो च गिज्झो, सुदस्सनो निसभो कुवेरु।

    ‘‘Mālāgiri himavā yo ca gijjho, sudassano nisabho kuveru;

    एते च अञ्‍ञे च नगा महन्ता, चित्या कता यञ्‍ञकरेहि माहु॥

    Ete ca aññe ca nagā mahantā, cityā katā yaññakarehi māhu.

    ९५३.

    953.

    ‘‘यथापकारानि हि इट्ठकानि, चित्या कता यञ्‍ञकरेहि माहु।

    ‘‘Yathāpakārāni hi iṭṭhakāni, cityā katā yaññakarehi māhu;

    न पब्बता होन्ति तथापकारा, अञ्‍ञा दिसा अचला तिट्ठसेला॥

    Na pabbatā honti tathāpakārā, aññā disā acalā tiṭṭhaselā.

    ९५४.

    954.

    ‘‘न इट्ठका होन्ति सिला चिरेन, न तत्थ सञ्‍जायति अयो न लोहं।

    ‘‘Na iṭṭhakā honti silā cirena, na tattha sañjāyati ayo na lohaṃ;

    यञ्‍ञञ्‍च एतं परिवण्णयन्ता, चित्या कता यञ्‍ञकरेहि माहु॥

    Yaññañca etaṃ parivaṇṇayantā, cityā katā yaññakarehi māhu.

    ९५५.

    955.

    ‘‘अज्झायकं मन्तगुणूपपन्‍नं, तपस्सिनं ‘याचयोगो’तिधाहु।

    ‘‘Ajjhāyakaṃ mantaguṇūpapannaṃ, tapassinaṃ ‘yācayogo’tidhāhu;

    तीरे समुद्दस्सुदकं सजन्तं, तं सागरज्झोहरि तेनापेय्यो॥

    Tīre samuddassudakaṃ sajantaṃ, taṃ sāgarajjhohari tenāpeyyo.

    ९५६.

    956.

    ‘‘परोसहस्सम्पि समन्तवेदे, मन्तूपपन्‍ने नदियो वहन्ति।

    ‘‘Parosahassampi samantavede, mantūpapanne nadiyo vahanti;

    न तेन ब्यापन्‍नरसूदका न, कस्मा समुद्दो अतुलो अपेय्यो॥

    Na tena byāpannarasūdakā na, kasmā samuddo atulo apeyyo.

    ९५७.

    957.

    ‘‘ये केचि कूपा इध जीवलोके, लोणूदका कूपखणेहि खाता।

    ‘‘Ye keci kūpā idha jīvaloke, loṇūdakā kūpakhaṇehi khātā;

    न ब्राह्मणज्झोहरणेन तेसु, आपो अपेय्यो द्विरसञ्‍ञु माहु॥

    Na brāhmaṇajjhoharaṇena tesu, āpo apeyyo dvirasaññu māhu.

    ९५८.

    958.

    ‘‘पुरे पुरत्था का कस्स भरिया, मनो मनुस्सं अजनेसि पुब्बे।

    ‘‘Pure puratthā kā kassa bhariyā, mano manussaṃ ajanesi pubbe;

    तेनापि धम्मेन न कोचि हीनो, एवम्पि वोस्सग्गविभङ्गमाहु॥

    Tenāpi dhammena na koci hīno, evampi vossaggavibhaṅgamāhu.

    ९५९.

    959.

    ‘‘चण्डालपुत्तोपि अधिच्‍च वेदे, भासेय्य मन्ते कुसलो मतीमा।

    ‘‘Caṇḍālaputtopi adhicca vede, bhāseyya mante kusalo matīmā;

    न तस्स मुद्धापि फलेय्य सत्तधा, मन्ता इमे अत्तवधाय कता॥

    Na tassa muddhāpi phaleyya sattadhā, mantā ime attavadhāya katā.

    ९६०.

    960.

    ‘‘वाचाकता गिद्धिकता गहीता, दुम्मोचया कब्यपथानुपन्‍ना।

    ‘‘Vācākatā giddhikatā gahītā, dummocayā kabyapathānupannā;

    बालान चित्तं विसमे निविट्ठं, तदप्पपञ्‍ञा अभिसद्दहन्ति॥

    Bālāna cittaṃ visame niviṭṭhaṃ, tadappapaññā abhisaddahanti.

    ९६१.

    961.

    ‘‘सीहस्स ब्यग्घस्स च दीपिनो च, न विज्‍जती पोरिसियं बलेन।

    ‘‘Sīhassa byagghassa ca dīpino ca, na vijjatī porisiyaṃ balena;

    मनुस्सभावो च गवंव पेक्खो, जाती हि तेसं असमा समाना॥

    Manussabhāvo ca gavaṃva pekkho, jātī hi tesaṃ asamā samānā.

    ९६२.

    962.

    ‘‘सचे च राजा पथविं विजित्वा, सजीववा अस्सवपारिसज्‍जो।

    ‘‘Sace ca rājā pathaviṃ vijitvā, sajīvavā assavapārisajjo;

    सयमेव सो सत्तुसङ्घं विजेय्य, तस्सप्पजा निच्‍चसुखी भवेय्य॥

    Sayameva so sattusaṅghaṃ vijeyya, tassappajā niccasukhī bhaveyya.

    ९६३.

    963.

    ‘‘खत्तियमन्ता च तयो च वेदा, अत्थेन एते समका भवन्ति।

    ‘‘Khattiyamantā ca tayo ca vedā, atthena ete samakā bhavanti;

    तेसञ्‍च अत्थं अविनिच्छिनित्वा, न बुज्झती ओघपथंव छन्‍नं॥

    Tesañca atthaṃ avinicchinitvā, na bujjhatī oghapathaṃva channaṃ.

    ९६४.

    964.

    ‘‘खत्तियमन्ता च तयो च वेदा, अत्थेन एते समका भवन्ति।

    ‘‘Khattiyamantā ca tayo ca vedā, atthena ete samakā bhavanti;

    लाभो अलाभो अयसो यसो च, सब्बेव तेसं चतुन्‍नञ्‍च धम्मा॥

    Lābho alābho ayaso yaso ca, sabbeva tesaṃ catunnañca dhammā.

    ९६५.

    965.

    ‘‘यथापि इब्भा धनधञ्‍ञहेतु, कम्मानि करोन्ति पुथू पथब्या।

    ‘‘Yathāpi ibbhā dhanadhaññahetu, kammāni karonti puthū pathabyā;

    तेविज्‍जसङ्घा च तथेव अज्‍ज, कम्मानि करोन्ति पुथू पथब्या॥

    Tevijjasaṅghā ca tatheva ajja, kammāni karonti puthū pathabyā.

    ९६६.

    966.

    ‘‘इब्भेहि ये ते समका भवन्ति, निच्‍चुस्सुका कामगुणेसु युत्ता।

    ‘‘Ibbhehi ye te samakā bhavanti, niccussukā kāmaguṇesu yuttā;

    कम्मानि करोन्ति पुथू पथब्या, तदप्पपञ्‍ञा द्विरसञ्‍ञुरा ते’’ति॥

    Kammāni karonti puthū pathabyā, tadappapaññā dvirasaññurā te’’ti.

    तत्थ भोवादीति ब्राह्मणा। भोवादिन मारयेय्युन्ति ब्राह्मणमेव मारेय्युं। ये चापीति येपि ब्राह्मणानं तं वचनं सद्दहेय्युं, ते अत्तनो उपट्ठाकेयेव च ब्राह्मणे च मारेय्युं। ब्राह्मणा पन ब्राह्मणे च उपट्ठाके च अमारेत्वा नानप्पकारे तिरच्छानेयेव मारेन्ति। इति तेसं वचनं मिच्छा। केचीति यञ्‍ञेसु नो मारेथ, मयं सग्गं गमिस्सामाति आयाचन्ता केचि नत्थि। पाणे पसुमारभन्तीति मिगादयो पाणे च पसू च विप्फन्दमाने जीविकत्थाय मारेन्ति। मुखं नयन्तीति एतेसु यूपुस्सनेसु पसुबन्धेसु इमस्मिं ते यूपे सब्बं मणिसङ्खमुत्तं धञ्‍ञं धनं रजतं जातरूपं सन्‍निहितं, अयं ते यूपो परत्थ परलोके कामदुहो भविस्सति, सस्सतभावं आवहिस्सतीति चित्रेहि कारणेहि मुखं पसादेन्ति, तं तं वत्वा मिच्छागाहं गाहेन्तीति अत्थो।

    Tattha bhovādīti brāhmaṇā. Bhovādina mārayeyyunti brāhmaṇameva māreyyuṃ. Ye cāpīti yepi brāhmaṇānaṃ taṃ vacanaṃ saddaheyyuṃ, te attano upaṭṭhākeyeva ca brāhmaṇe ca māreyyuṃ. Brāhmaṇā pana brāhmaṇe ca upaṭṭhāke ca amāretvā nānappakāre tiracchāneyeva mārenti. Iti tesaṃ vacanaṃ micchā. Kecīti yaññesu no māretha, mayaṃ saggaṃ gamissāmāti āyācantā keci natthi. Pāṇe pasumārabhantīti migādayo pāṇe ca pasū ca vipphandamāne jīvikatthāya mārenti. Mukhaṃ nayantīti etesu yūpussanesu pasubandhesu imasmiṃ te yūpe sabbaṃ maṇisaṅkhamuttaṃ dhaññaṃ dhanaṃ rajataṃ jātarūpaṃ sannihitaṃ, ayaṃ te yūpo parattha paraloke kāmaduho bhavissati, sassatabhāvaṃ āvahissatīti citrehi kāraṇehi mukhaṃ pasādenti, taṃ taṃ vatvā micchāgāhaṃ gāhentīti attho.

    सचे चाति सचे च यूपे वा सेसकट्ठेसु वा एतं मणिआदिकं भवेय्य, तिदिवे वा सब्बकामदुहो अस्स, तेविज्‍जसङ्घाव पुथू हुत्वा यञ्‍ञं यजेय्युं बहुधनताय चेव सग्गकामताय च, अञ्‍ञं अब्राह्मणं न याजेय्युं। यस्मा पन अत्तनो धनं पच्‍चासीसन्ता अञ्‍ञम्पि यजापेन्ति, तस्मा अभूतवादिनोति वेदितब्बा। कुतो चाति एतस्मिञ्‍च यूपे वा सेसकट्ठेसु वा कुतो एतं मणिआदिकं अविज्‍जमानमेव, कुतो तिदिवे सब्बकामे दुहिस्सति। सब्बथापि अभूतमेव तेसं वचनं।

    Sace cāti sace ca yūpe vā sesakaṭṭhesu vā etaṃ maṇiādikaṃ bhaveyya, tidive vā sabbakāmaduho assa, tevijjasaṅghāva puthū hutvā yaññaṃ yajeyyuṃ bahudhanatāya ceva saggakāmatāya ca, aññaṃ abrāhmaṇaṃ na yājeyyuṃ. Yasmā pana attano dhanaṃ paccāsīsantā aññampi yajāpenti, tasmā abhūtavādinoti veditabbā. Kuto cāti etasmiñca yūpe vā sesakaṭṭhesu vā kuto etaṃ maṇiādikaṃ avijjamānameva, kuto tidive sabbakāme duhissati. Sabbathāpi abhūtameva tesaṃ vacanaṃ.

    सठा च लुद्दा च पलुद्धबालाति अरिट्ठ, इमे ब्राह्मणा नाम केराटिका चेव निक्‍करुणा च, ते बाला लोकं पलोभेत्वा उपलोभेत्वा चित्रेहि कारणेहि मुखं पसादेन्ति। सब्बकामेति अग्गिं आदाय त्वञ्‍च जूह, अम्हाकञ्‍च वित्तं देहि, ततो सब्बकामे लभित्वा सुखी होहिसि।

    Saṭhāca luddā ca paluddhabālāti ariṭṭha, ime brāhmaṇā nāma kerāṭikā ceva nikkaruṇā ca, te bālā lokaṃ palobhetvā upalobhetvā citrehi kāraṇehi mukhaṃ pasādenti. Sabbakāmeti aggiṃ ādāya tvañca jūha, amhākañca vittaṃ dehi, tato sabbakāme labhitvā sukhī hohisi.

    तमग्गिहुत्तं सरणं पविस्साति तं राजानं वा राजमहामत्तं वा आदाय अग्गिजुहनट्ठानं गेहं पविसित्वा। ओरोपयित्वाति चित्रानि कारणानि वदन्ता केसमस्सुं नखे च ओरोपयित्वा। अतिगाळ्हयन्तीति वुत्तताय तयो वेदे निस्साय ‘‘इदं दातब्बं, इदं कत्तब्ब’’न्ति वदन्ता वेदेहि तस्स सन्तकं वित्तं अतिगाळ्हयन्ति विनासेन्ति विद्धंसेन्ति।

    Tamaggihuttaṃ saraṇaṃ pavissāti taṃ rājānaṃ vā rājamahāmattaṃ vā ādāya aggijuhanaṭṭhānaṃ gehaṃ pavisitvā. Oropayitvāti citrāni kāraṇāni vadantā kesamassuṃ nakhe ca oropayitvā. Atigāḷhayantīti vuttatāya tayo vede nissāya ‘‘idaṃ dātabbaṃ, idaṃ kattabba’’nti vadantā vedehi tassa santakaṃ vittaṃ atigāḷhayanti vināsenti viddhaṃsenti.

    अन्‍नानि भुत्वा कुहका कुहित्वाति ते कुहका नानप्पकारं कुहककम्मं कत्वा समेच्‍च समागन्त्वा यञ्‍ञं वण्णेत्वा वञ्‍चेत्वा तस्स सन्तकं नानग्गरसभोजनं भुञ्‍जित्वा अथ नं मुण्डकं कत्वा यञ्‍ञपथे ओस्सजन्ति, तं गहेत्वा बहियञ्‍ञावाटं गच्छन्तीति अत्थो।

    Annānibhutvā kuhakā kuhitvāti te kuhakā nānappakāraṃ kuhakakammaṃ katvā samecca samāgantvā yaññaṃ vaṇṇetvā vañcetvā tassa santakaṃ nānaggarasabhojanaṃ bhuñjitvā atha naṃ muṇḍakaṃ katvā yaññapathe ossajanti, taṃ gahetvā bahiyaññāvāṭaṃ gacchantīti attho.

    योगयोगेनाति ते ब्राह्मणा तं एकं बहुका समेच्‍च तेन तेन योगेन ताय ताय युत्तिया विलुम्पमाना दिट्ठं पच्‍चक्खं तस्स धनं अदिट्ठेन देवलोकेन अदिट्ठं देवलोकं वण्णेत्वा आहरणट्ठानं कत्वा हरन्ति। अकासिया राजूहिवानुसिट्ठाति ‘‘इदञ्‍चिदञ्‍च बलिं गण्हथा’’ति राजूहि अनुसिट्ठा अकासियसङ्खाता राजपुरिसा विय। तदस्साति तं अस्स धनं आदाय हरन्ति। चोरसमाति अभूतबलिग्गाहका सन्धिच्छेदकचोरसदिसा असप्पुरिसा। वज्झाति वधारहा एवरूपा पापधम्मा उदानि लोके न हञ्‍ञन्ति।

    Yogayogenāti te brāhmaṇā taṃ ekaṃ bahukā samecca tena tena yogena tāya tāya yuttiyā vilumpamānā diṭṭhaṃ paccakkhaṃ tassa dhanaṃ adiṭṭhena devalokena adiṭṭhaṃ devalokaṃ vaṇṇetvā āharaṇaṭṭhānaṃ katvā haranti. Akāsiyā rājūhivānusiṭṭhāti ‘‘idañcidañca baliṃ gaṇhathā’’ti rājūhi anusiṭṭhā akāsiyasaṅkhātā rājapurisā viya. Tadassāti taṃ assa dhanaṃ ādāya haranti. Corasamāti abhūtabaliggāhakā sandhicchedakacorasadisā asappurisā. Vajjhāti vadhārahā evarūpā pāpadhammā udāni loke na haññanti.

    बाहारसीति बाहा असि। इदं वुत्तं होति – इदम्पि अरिट्ठ, ब्राह्मणानं मुसावादं पस्स। ते किर यञ्‍ञेसु महतिं पलासयट्ठिं ‘‘इन्दस्स बाहा असि दक्खिणा’’ति वत्वा छिन्दन्ति। तञ्‍चे एतेसं वचनं सच्‍चं, अथ छिन्‍नबाहु समानो केनस्स बाहुबलेन इन्दो असुरे जिनातीति। समङ्गीति बाहुसमङ्गी अच्छिन्‍नबाहु अरोगोयेव। हन्ताति असुरानं हन्ता। परमोति उत्तमो पुञ्‍ञिद्धिया समन्‍नागतो अञ्‍ञेसं अवज्झो। ब्राह्मणाति ब्राह्मणानं। तुच्छरूपाति तुच्छसभावा निप्फला । वञ्‍चनाति ये च ते ब्राह्मणानं मन्ता नाम, एसा लोके सन्दिट्ठिका वञ्‍चना।

    Bāhārasīti bāhā asi. Idaṃ vuttaṃ hoti – idampi ariṭṭha, brāhmaṇānaṃ musāvādaṃ passa. Te kira yaññesu mahatiṃ palāsayaṭṭhiṃ ‘‘indassa bāhā asi dakkhiṇā’’ti vatvā chindanti. Tañce etesaṃ vacanaṃ saccaṃ, atha chinnabāhu samāno kenassa bāhubalena indo asure jinātīti. Samaṅgīti bāhusamaṅgī acchinnabāhu arogoyeva. Hantāti asurānaṃ hantā. Paramoti uttamo puññiddhiyā samannāgato aññesaṃ avajjho. Brāhmaṇāti brāhmaṇānaṃ. Tuccharūpāti tucchasabhāvā nipphalā . Vañcanāti ye ca te brāhmaṇānaṃ mantā nāma, esā loke sandiṭṭhikā vañcanā.

    यथापकारानीति यादिसानि इट्ठकानि गहेत्वा यञ्‍ञकरेहि चित्या कताति वदन्ति। तिट्ठसेलाति पब्बता हि अचला तिट्ठा न उपचिता एकग्घना सिलामया च। इट्ठकानि चलानि न एकग्घनानि न सिलामयानि। परिवण्णयन्ताति एतं यञ्‍ञं वण्णेन्ता ब्राह्मणा।

    Yathāpakārānīti yādisāni iṭṭhakāni gahetvā yaññakarehi cityā katāti vadanti. Tiṭṭhaselāti pabbatā hi acalā tiṭṭhā na upacitā ekagghanā silāmayā ca. Iṭṭhakāni calāni na ekagghanāni na silāmayāni. Parivaṇṇayantāti etaṃ yaññaṃ vaṇṇentā brāhmaṇā.

    समन्तवेदेति परिपुण्णवेदे ब्राह्मणे। वहन्तीति सोतेसुपि आवट्टेसुपि पतिते वहन्ति, निमुज्‍जापेत्वा जीवितक्खयं पापेन्ति। न तेन ब्यापन्‍नरसूदका नाति एत्थ एको न-कारो पुच्छनत्थो होति। ननु तेन ब्यापन्‍नरसूदका नदियोति तं पुच्छन्तो एवमाह। कस्माति केन कारणेन ताव महासमुद्दोव अपेय्यो कतो, किं महाब्रह्मा यमुनादीसु नदीसु उदकं अपेय्यं कातुं न सक्‍कोति, समुद्देयेव सक्‍कोतीति। द्विरसञ्‍ञु माहूति द्विरसञ्‍ञू अहु, जातोति अत्थो।

    Samantavedeti paripuṇṇavede brāhmaṇe. Vahantīti sotesupi āvaṭṭesupi patite vahanti, nimujjāpetvā jīvitakkhayaṃ pāpenti. Na tena byāpannarasūdakā nāti ettha eko na-kāro pucchanattho hoti. Nanu tena byāpannarasūdakā nadiyoti taṃ pucchanto evamāha. Kasmāti kena kāraṇena tāva mahāsamuddova apeyyo kato, kiṃ mahābrahmā yamunādīsu nadīsu udakaṃ apeyyaṃ kātuṃ na sakkoti, samuddeyeva sakkotīti. Dvirasaññu māhūti dvirasaññū ahu, jātoti attho.

    पुरे पुरत्थाति इतो पुरे पुब्बे पुरत्था पठमकप्पिककाले। का कस्स भरियाति का कस्स भरिया नाम। तदा हि इत्थिलिङ्गमेव नत्थि, पच्छा मेथुनधम्मवसेन मातापितरो नाम जाता। मनो मनुस्सन्ति तदा हि मनोयेव मनुस्सं जनेसि, मनोमयाव सत्ता निब्बत्तिंसूति अत्थो। तेनापि धम्मेनाति तेनापि कारणेन तेन सभावेन न कोचि जातिया हीनो। न हि तदा खत्तियादिभेदो अत्थि, तस्मा यं ब्राह्मणा वदन्ति ‘‘ब्राह्मणाव जातिया सेट्ठा, इतरे हीना’’ति, तं मिच्छा। एवम्पीति एवं वत्तमाने लोके पोराणकवत्तं जहित्वा पच्छा अत्तना सम्मन्‍नित्वा कतानं वसेन खत्तियादयो चत्तारो कोट्ठासा जाता, एवम्पि वोस्सग्गविभङ्गमाहु, अत्तना कतेहि कम्मवोस्सग्गेहि तेसं सत्तानं एकच्‍चे खत्तिया जाता, एकच्‍चे ब्राह्मणादयोति इमं विभागं कथेन्ति, तस्मा ‘‘ब्राह्मणाव सेट्ठा’’ति वचनं मिच्छा।

    Purepuratthāti ito pure pubbe puratthā paṭhamakappikakāle. Kā kassa bhariyāti kā kassa bhariyā nāma. Tadā hi itthiliṅgameva natthi, pacchā methunadhammavasena mātāpitaro nāma jātā. Mano manussanti tadā hi manoyeva manussaṃ janesi, manomayāva sattā nibbattiṃsūti attho. Tenāpi dhammenāti tenāpi kāraṇena tena sabhāvena na koci jātiyā hīno. Na hi tadā khattiyādibhedo atthi, tasmā yaṃ brāhmaṇā vadanti ‘‘brāhmaṇāva jātiyā seṭṭhā, itare hīnā’’ti, taṃ micchā. Evampīti evaṃ vattamāne loke porāṇakavattaṃ jahitvā pacchā attanā sammannitvā katānaṃ vasena khattiyādayo cattāro koṭṭhāsā jātā, evampi vossaggavibhaṅgamāhu, attanā katehi kammavossaggehi tesaṃ sattānaṃ ekacce khattiyā jātā, ekacce brāhmaṇādayoti imaṃ vibhāgaṃ kathenti, tasmā ‘‘brāhmaṇāva seṭṭhā’’ti vacanaṃ micchā.

    सत्तधाति यदि महाब्रह्मुना ब्राह्मणानञ्‍ञेव तयो वेदा दिन्‍ना, न अञ्‍ञेसं, चण्डालस्स मन्ते भासन्तस्स मुद्धा सत्तधा फलेय्य, न च फलति, तस्मा इमेहि ब्राह्मणेहि अत्तवधाय मन्ता कता, अत्तनोयेव नेसं मुसावादितं पकासेन्ता गुणवधं करोन्ति। वाचाकताति एते मन्ता नाम मुसावादेन चिन्तेत्वा कता। गिद्धिकता गहीताति लाभगिद्धिकताय ब्राह्मणेहि गहिता। दुम्मोचयाति मच्छेन गिलितबलिसो विय दुम्मोचया। कब्यपथानुपन्‍नाति कब्याकारकब्राह्मणानं वचनपथं अनुपन्‍ना अनुगता। ते हि यथा इच्छन्ति, तथा मुसा वत्वा बन्धन्ति। बालानन्ति तेसञ्हि बालानं चित्तं विसमे निविट्ठं, तं अञ्‍ञे अप्पपञ्‍ञाव अभिसद्दहन्ति।

    Sattadhāti yadi mahābrahmunā brāhmaṇānaññeva tayo vedā dinnā, na aññesaṃ, caṇḍālassa mante bhāsantassa muddhā sattadhā phaleyya, na ca phalati, tasmā imehi brāhmaṇehi attavadhāya mantā katā, attanoyeva nesaṃ musāvāditaṃ pakāsentā guṇavadhaṃ karonti. Vācākatāti ete mantā nāma musāvādena cintetvā katā. Giddhikatā gahītāti lābhagiddhikatāya brāhmaṇehi gahitā. Dummocayāti macchena gilitabaliso viya dummocayā. Kabyapathānupannāti kabyākārakabrāhmaṇānaṃ vacanapathaṃ anupannā anugatā. Te hi yathā icchanti, tathā musā vatvā bandhanti. Bālānanti tesañhi bālānaṃ cittaṃ visame niviṭṭhaṃ, taṃ aññe appapaññāva abhisaddahanti.

    पोरिसियंबलेनाति पोरिसियसङ्खातेन बलेन। इदं वुत्तं होति – यं एतेसं सीहादीनं पुरिसथामसङ्खातं पोरिसियबलं, तेन बलेन समन्‍नागतो ब्राह्मणो नाम नत्थि, सब्बे इमेहि तिरच्छानेहिपि हीनायेवाति। मनुस्सभावो च गवंव पेक्खोति अपिच यो एतेसं मनुस्सभावो, सो गुन्‍नं विय पेक्खितब्बो। किंकारणा? जाति हि तेसं असमा समाना। तेसञ्हि ब्राह्मणानं दुप्पञ्‍ञताय गोहि सद्धिं समानजातियेव असमा। अञ्‍ञमेव हि गुन्‍नं सण्ठानं, अञ्‍ञं तेसन्ति। एतेन ब्राह्मणे तिरच्छानेसु सीहादीहि समेपि अकत्वा गोरूपसमेव करोति।

    Porisiyaṃbalenāti porisiyasaṅkhātena balena. Idaṃ vuttaṃ hoti – yaṃ etesaṃ sīhādīnaṃ purisathāmasaṅkhātaṃ porisiyabalaṃ, tena balena samannāgato brāhmaṇo nāma natthi, sabbe imehi tiracchānehipi hīnāyevāti. Manussabhāvo ca gavaṃva pekkhoti apica yo etesaṃ manussabhāvo, so gunnaṃ viya pekkhitabbo. Kiṃkāraṇā? Jāti hi tesaṃ asamā samānā. Tesañhi brāhmaṇānaṃ duppaññatāya gohi saddhiṃ samānajātiyeva asamā. Aññameva hi gunnaṃ saṇṭhānaṃ, aññaṃ tesanti. Etena brāhmaṇe tiracchānesu sīhādīhi samepi akatvā gorūpasameva karoti.

    सचे च राजाति अरिट्ठ, यदि महाब्रह्मुना दिन्‍नभावेन खत्तियोव पथविं विजित्वा। सजीववाति सहजीवीहि अमच्‍चेहि समन्‍नागतो। अस्सवपारिसज्‍जोति अत्तनो ओवादकरपरिसावचरोव सिया, अथस्स परिसाय युज्झित्वा रज्‍जं कातब्बं नाम न भवेय्य । सयमेव सो एककोव सत्तुसङ्घं विजेय्य, एवं सति युद्धे दुक्खाभावेन तस्स पजा निच्‍चसुखी भवेय्य, एतञ्‍च नत्थि। तस्मा तेसं वचनं मिच्छा।

    Sace ca rājāti ariṭṭha, yadi mahābrahmunā dinnabhāvena khattiyova pathaviṃ vijitvā. Sajīvavāti sahajīvīhi amaccehi samannāgato. Assavapārisajjoti attano ovādakaraparisāvacarova siyā, athassa parisāya yujjhitvā rajjaṃ kātabbaṃ nāma na bhaveyya . Sayameva so ekakova sattusaṅghaṃ vijeyya, evaṃ sati yuddhe dukkhābhāvena tassa pajā niccasukhī bhaveyya, etañca natthi. Tasmā tesaṃ vacanaṃ micchā.

    खत्तियमन्ताति राजसत्थञ्‍च तयो च वेदा अत्तनो आणाय रुचिया ‘‘इदमेव कत्तब्ब’’न्ति पवत्तत्ता अत्थेन एते समका भवन्ति। अविनिच्छिनित्वाति तेसं खत्तियमन्तानं खत्तियोपि वेदानं ब्राह्मणोपि अत्थं अविनिच्छिनित्वा आणावसेनेव उग्गण्हन्तो तं अत्थं उदकोघेन छन्‍नमग्गं विय न बुज्झति।

    Khattiyamantāti rājasatthañca tayo ca vedā attano āṇāya ruciyā ‘‘idameva kattabba’’nti pavattattā atthena ete samakā bhavanti. Avinicchinitvāti tesaṃ khattiyamantānaṃ khattiyopi vedānaṃ brāhmaṇopi atthaṃ avinicchinitvā āṇāvaseneva uggaṇhanto taṃ atthaṃ udakoghena channamaggaṃ viya na bujjhati.

    अत्थेन एतेति वञ्‍चनत्थेन एते समका भवन्ति। किंकारणा? ब्राह्मणाव सेट्ठा, अञ्‍ञे वण्णा हीनाति वदन्ति। ये च ते लाभादयो लोकधम्मा, सब्बेव तेसं चतुन्‍नम्पि वण्णानं धम्मा। एकसत्तोपि एतेहि मुत्तको नाम नत्थि। इति ब्राह्मणा लोकधम्मेहि अपरिमुत्ताव समाना ‘‘सेट्ठा मय’’न्ति मुसा कथेन्ति।

    Atthenaeteti vañcanatthena ete samakā bhavanti. Kiṃkāraṇā? Brāhmaṇāva seṭṭhā, aññe vaṇṇā hīnāti vadanti. Ye ca te lābhādayo lokadhammā, sabbeva tesaṃ catunnampi vaṇṇānaṃ dhammā. Ekasattopi etehi muttako nāma natthi. Iti brāhmaṇā lokadhammehi aparimuttāva samānā ‘‘seṭṭhā maya’’nti musā kathenti.

    इब्भाति गहपतिका। तेविज्‍जसङ्घा चाति ब्राह्मणापि तथेव पुथूनि कसिगोरक्खादीनि कम्मानि करोन्ति। निच्‍चुस्सुकाति निच्‍चं उस्सुक्‍कजाता छन्दजाता। तदप्पपञ्‍ञा द्विरसञ्‍ञुरा तेति तस्मा भातिक, द्विरसञ्‍ञु निप्पञ्‍ञा ब्राह्मणा, आरा ते धम्मतो। पोराणका हि ब्राह्मणधम्मा एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सन्तीति।

    Ibbhāti gahapatikā. Tevijjasaṅghā cāti brāhmaṇāpi tatheva puthūni kasigorakkhādīni kammāni karonti. Niccussukāti niccaṃ ussukkajātā chandajātā. Tadappapaññā dvirasaññurā teti tasmā bhātika, dvirasaññu nippaññā brāhmaṇā, ārā te dhammato. Porāṇakā hi brāhmaṇadhammā etarahi sunakhesu sandissantīti.

    एवं महासत्तो तस्स वादं भिन्दित्वा अत्तनो वादं पतिट्ठापेसि। तस्स धम्मकथं सुत्वा सब्बा नागपरिसा सोमनस्सजाता अहेसुं। महासत्तो नेसादब्राह्मणं नागभवना नीहरापेसि, परिभासमत्तम्पिस्स नाकासि। सागरब्रह्मदत्तोपि ठपितदिवसं अनतिक्‍कमित्वा चतुरङ्गिनिया सेनाय सह पितु वसनट्ठानं अगमासि। महासत्तोपि ‘‘मातुलञ्‍च अय्यकञ्‍च पस्सिस्सामी’’ति भेरिं चरापेत्वा महन्तेन सिरिसोभग्गेन यमुनातो उत्तरित्वा तमेव अस्समपदं आरब्भ पायासि। अवसेसा भातरो चस्स मातापितरो च पच्छतो पायिंसु। तस्मिं खणे सागरब्रह्मदत्तो महासत्तं महतिया परिसाय आगच्छन्तं असञ्‍जानित्वा पितरं पुच्छन्तो आह –

    Evaṃ mahāsatto tassa vādaṃ bhinditvā attano vādaṃ patiṭṭhāpesi. Tassa dhammakathaṃ sutvā sabbā nāgaparisā somanassajātā ahesuṃ. Mahāsatto nesādabrāhmaṇaṃ nāgabhavanā nīharāpesi, paribhāsamattampissa nākāsi. Sāgarabrahmadattopi ṭhapitadivasaṃ anatikkamitvā caturaṅginiyā senāya saha pitu vasanaṭṭhānaṃ agamāsi. Mahāsattopi ‘‘mātulañca ayyakañca passissāmī’’ti bheriṃ carāpetvā mahantena sirisobhaggena yamunāto uttaritvā tameva assamapadaṃ ārabbha pāyāsi. Avasesā bhātaro cassa mātāpitaro ca pacchato pāyiṃsu. Tasmiṃ khaṇe sāgarabrahmadatto mahāsattaṃ mahatiyā parisāya āgacchantaṃ asañjānitvā pitaraṃ pucchanto āha –

    ९६७.

    967.

    ‘‘कस्स भेरी मुदिङ्गा च, सङ्खा पणवदिन्दिमा।

    ‘‘Kassa bherī mudiṅgā ca, saṅkhā paṇavadindimā;

    पुरतो पटिपन्‍नानि, हासयन्ता रथेसभं॥

    Purato paṭipannāni, hāsayantā rathesabhaṃ.

    ९६८.

    968.

    ‘‘कस्स कञ्‍चनपट्टेन, पुथुना विज्‍जुवण्णिना।

    ‘‘Kassa kañcanapaṭṭena, puthunā vijjuvaṇṇinā;

    युवा कलापसन्‍नद्धो, को एति सिरिया जलं॥

    Yuvā kalāpasannaddho, ko eti siriyā jalaṃ.

    ९६९.

    969.

    ‘‘उक्‍कामुखपहट्ठंव, खदिरङ्गारसन्‍निभं।

    ‘‘Ukkāmukhapahaṭṭhaṃva, khadiraṅgārasannibhaṃ;

    मुखञ्‍च रुचिरा भाति, को एति सिरिया जलं॥

    Mukhañca rucirā bhāti, ko eti siriyā jalaṃ.

    ९७०.

    970.

    ‘‘कस्स जम्बोनदं छत्तं, ससलाकं मनोरमं।

    ‘‘Kassa jambonadaṃ chattaṃ, sasalākaṃ manoramaṃ;

    आदिच्‍चरंसावरणं, को एति सिरिया जलं॥

    Ādiccaraṃsāvaraṇaṃ, ko eti siriyā jalaṃ.

    ९७१.

    971.

    ‘‘कस्स अङ्गं परिग्गय्ह, वालबीजनिमुत्तमं।

    ‘‘Kassa aṅgaṃ pariggayha, vālabījanimuttamaṃ;

    उभतो वरपुञ्‍ञस्स, मुद्धनि उपरूपरि॥

    Ubhato varapuññassa, muddhani uparūpari.

    ९७२.

    972.

    ‘‘कस्स पेखुणहत्थानि, चित्रानि च मुदूनि च।

    ‘‘Kassa pekhuṇahatthāni, citrāni ca mudūni ca;

    कञ्‍चनमणिदण्डानि, चरन्ति दुभतो मुखं॥

    Kañcanamaṇidaṇḍāni, caranti dubhato mukhaṃ.

    ९७३.

    973.

    ‘‘खदिरङ्गारवण्णाभा, उक्‍कामुखपहंसिता।

    ‘‘Khadiraṅgāravaṇṇābhā, ukkāmukhapahaṃsitā;

    कस्सेते कुण्डला वग्गू, सोभन्ति दुभतो मुखं॥

    Kassete kuṇḍalā vaggū, sobhanti dubhato mukhaṃ.

    ९७४.

    974.

    ‘‘कस्स वातेन छुपिता, निद्धन्ता मुदुकाळका।

    ‘‘Kassa vātena chupitā, niddhantā mudukāḷakā;

    सोभयन्ति नलाटन्तं, नभा विज्‍जुरिवुग्गता॥

    Sobhayanti nalāṭantaṃ, nabhā vijjurivuggatā.

    ९७५.

    975.

    ‘‘कस्स एतानि अक्खीनि, आयतानि पुथूनि च।

    ‘‘Kassa etāni akkhīni, āyatāni puthūni ca;

    को सोभति विसालक्खो, कस्सेतं उण्णजं मुखं॥

    Ko sobhati visālakkho, kassetaṃ uṇṇajaṃ mukhaṃ.

    ९७६.

    976.

    ‘‘कस्सेते लपनजाता, सुद्धा सङ्खवरूपमा।

    ‘‘Kassete lapanajātā, suddhā saṅkhavarūpamā;

    भासमानस्स सोभन्ति, दन्ता कुप्पिलसादिसा॥

    Bhāsamānassa sobhanti, dantā kuppilasādisā.

    ९७७.

    977.

    ‘‘कस्स लाखारससमा, हत्थपादा सुखेधिता।

    ‘‘Kassa lākhārasasamā, hatthapādā sukhedhitā;

    को सो बिम्बोट्ठसम्पन्‍नो, दिवा सूरियोव भासति॥

    Ko so bimboṭṭhasampanno, divā sūriyova bhāsati.

    ९७८.

    978.

    ‘‘हिमच्‍चये हिमवति, महासालोव पुप्फितो।

    ‘‘Himaccaye himavati, mahāsālova pupphito;

    को सो ओदातपावारो, जयं इन्दोव सोभति॥

    Ko so odātapāvāro, jayaṃ indova sobhati.

    ९७९.

    979.

    ‘‘सुवण्णपीळकाकिण्णं, मणिदण्डविचित्तकं।

    ‘‘Suvaṇṇapīḷakākiṇṇaṃ, maṇidaṇḍavicittakaṃ;

    को सो परिसमोगय्ह, ईसं खग्गं पमुञ्‍चति॥

    Ko so parisamogayha, īsaṃ khaggaṃ pamuñcati.

    ९८०.

    980.

    ‘‘सुवण्णविकता चित्ता, सुकता चित्तसिब्बना।

    ‘‘Suvaṇṇavikatā cittā, sukatā cittasibbanā;

    को सो ओमुञ्‍चते पादा, नमो कत्वा महेसिनो’’ति॥

    Ko so omuñcate pādā, namo katvā mahesino’’ti.

    तत्थ पटिपन्‍नानीति कस्सेतानि तूरियानि पुरतो पटिपन्‍नानि। हासयन्ताति एतं राजानं हासयन्ता। कस्स कञ्‍चनपट्टेनाति कस्स नलाटन्ते बन्धेन उण्हीसपट्टेन विज्‍जुया मेघमुखं विय मुखं पज्‍जोततीति पुच्छति। युवा कलापसन्‍नद्धोति तरुणो सन्‍नद्धकलापो। उक्‍कामुखपहट्ठंवाति कम्मारुद्धने पहट्ठसुवण्णं विय। खदिरङ्गारसन्‍निभन्ति आदित्तखदिरङ्गारसन्‍निभं। जम्बोनदन्ति रत्तसुवण्णमयं। अङ्गं परिग्गय्हाति चामरिगाहकेन अङ्गेन परिग्गहिता हुत्वा। वालबीजनिमुत्तमन्ति उत्तमं वालबीजनिं। पेखुणहत्थानीति मोरपिञ्छहत्थकानि। चित्रानीति सत्तरतनचित्रानि। कञ्‍चनमणिदण्डानीति तपनीयसुवण्णेन च मणीहि च खणितदण्डानि। दुभतो मुखन्ति मुखस्स उभयपस्सेसु चरन्ति।

    Tattha paṭipannānīti kassetāni tūriyāni purato paṭipannāni. Hāsayantāti etaṃ rājānaṃ hāsayantā. Kassa kañcanapaṭṭenāti kassa nalāṭante bandhena uṇhīsapaṭṭena vijjuyā meghamukhaṃ viya mukhaṃ pajjotatīti pucchati. Yuvā kalāpasannaddhoti taruṇo sannaddhakalāpo. Ukkāmukhapahaṭṭhaṃvāti kammāruddhane pahaṭṭhasuvaṇṇaṃ viya. Khadiraṅgārasannibhanti ādittakhadiraṅgārasannibhaṃ. Jambonadanti rattasuvaṇṇamayaṃ. Aṅgaṃ pariggayhāti cāmarigāhakena aṅgena pariggahitā hutvā. Vālabījanimuttamanti uttamaṃ vālabījaniṃ. Pekhuṇahatthānīti morapiñchahatthakāni. Citrānīti sattaratanacitrāni. Kañcanamaṇidaṇḍānīti tapanīyasuvaṇṇena ca maṇīhi ca khaṇitadaṇḍāni. Dubhato mukhanti mukhassa ubhayapassesu caranti.

    वातेन छुपिताति वातपहटा। निद्धन्ताति सिनिद्धअन्ता। नलाटन्तन्ति कस्सेते एवरूपा केसा नलाटन्तं उपसोभेन्ति। नभा विज्‍जुरिवुग्गताति नभतो उग्गता विज्‍जु विय। उण्णजन्ति कञ्‍चनादासो विय परिपुण्णं। लपनजाताति मुखजाता। कुप्पिलसादिसाति मन्दालकमकुलसदिसा। सुखेधिताति सुखपरिहटा। जयं इन्दोवाति जयं पत्तो इन्दो विय। सुवण्णपीळकाकिण्णन्ति सुवण्णपीळकाहि आकिण्णं। मणिदण्डविचित्तकन्ति मणीहि थरुम्हि विचित्तकं। सुवण्णविकताति सुवण्णखचिता। चित्ताति सत्तरतनविचित्ता। सुकताति सुट्ठु निट्ठिता। चित्तसिब्बनाति चित्रसिब्बिनियो। को सो ओमुञ्‍चते पादाति को एस पादतो एवरूपा पादुका ओमुञ्‍चतीति।

    Vātena chupitāti vātapahaṭā. Niddhantāti siniddhaantā. Nalāṭantanti kassete evarūpā kesā nalāṭantaṃ upasobhenti. Nabhā vijjurivuggatāti nabhato uggatā vijju viya. Uṇṇajanti kañcanādāso viya paripuṇṇaṃ. Lapanajātāti mukhajātā. Kuppilasādisāti mandālakamakulasadisā. Sukhedhitāti sukhaparihaṭā. Jayaṃ indovāti jayaṃ patto indo viya. Suvaṇṇapīḷakākiṇṇanti suvaṇṇapīḷakāhi ākiṇṇaṃ. Maṇidaṇḍavicittakanti maṇīhi tharumhi vicittakaṃ. Suvaṇṇavikatāti suvaṇṇakhacitā. Cittāti sattaratanavicittā. Sukatāti suṭṭhu niṭṭhitā. Cittasibbanāti citrasibbiniyo. Ko so omuñcate pādāti ko esa pādato evarūpā pādukā omuñcatīti.

    एवं पुत्तेन सागरब्रह्मदत्तेन पुट्ठो इद्धिमा अभिञ्‍ञालाभी तापसो ‘‘तात, एते धतरट्ठरञ्‍ञो पुत्ता तव भागिनेय्यनागा’’ति आचिक्खन्तो गाथमाह –

    Evaṃ puttena sāgarabrahmadattena puṭṭho iddhimā abhiññālābhī tāpaso ‘‘tāta, ete dhataraṭṭharañño puttā tava bhāgineyyanāgā’’ti ācikkhanto gāthamāha –

    ९८१.

    981.

    ‘‘धतरट्ठा हि ते नागा, इद्धिमन्तो यसस्सिनो।

    ‘‘Dhataraṭṭhā hi te nāgā, iddhimanto yasassino;

    समुद्दजाय उप्पन्‍ना, नागा एते महिद्धिका’’ति॥

    Samuddajāya uppannā, nāgā ete mahiddhikā’’ti.

    एवं तेसं कथेन्तानञ्‍ञेव नागपरिसा पत्वा तापसस्स पादे वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। समुद्दजापि पितरं वन्दित्वा रोदित्वा नागपरिसाय सद्धिं नागभवनमेव गता। सागरब्रह्मदत्तोपि तत्थेव कतिपाहं वसित्वा बाराणसिमेव गतो। समुद्दजा नागभवनेयेव कालमकासि। बोधिसत्तो यावजीवं सीलं रक्खित्वा उपोसथकम्मं कत्वा आयुपरियोसाने सद्धिं परिसाय सग्गपुरं पूरेसि।

    Evaṃ tesaṃ kathentānaññeva nāgaparisā patvā tāpasassa pāde vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Samuddajāpi pitaraṃ vanditvā roditvā nāgaparisāya saddhiṃ nāgabhavanameva gatā. Sāgarabrahmadattopi tattheva katipāhaṃ vasitvā bārāṇasimeva gato. Samuddajā nāgabhavaneyeva kālamakāsi. Bodhisatto yāvajīvaṃ sīlaṃ rakkhitvā uposathakammaṃ katvā āyupariyosāne saddhiṃ parisāya saggapuraṃ pūresi.

    सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं उपासका पोराणकपण्डिता अनुप्पन्‍नेपि बुद्धे एवरूपं नाम सम्पत्तिं पहाय उपोसथकम्मं करिंसुयेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि। देसनापरियोसाने उपासका सोतापत्तिफले पतिट्ठहिंसु। तदा मातापितरो महाराजकुलानि अहेसुं, नेसादब्राह्मणो देवदत्तो, सोमदत्तो आनन्दो, अजमुखी उप्पलवण्णा, सुदस्सनो सारिपुत्तो, सुभोगो मोग्गल्‍लानो, काणारिट्ठो सुनक्खत्तो, भूरिदत्तो पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसिन्ति।

    Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ upāsakā porāṇakapaṇḍitā anuppannepi buddhe evarūpaṃ nāma sampattiṃ pahāya uposathakammaṃ kariṃsuyevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi. Desanāpariyosāne upāsakā sotāpattiphale patiṭṭhahiṃsu. Tadā mātāpitaro mahārājakulāni ahesuṃ, nesādabrāhmaṇo devadatto, somadatto ānando, ajamukhī uppalavaṇṇā, sudassano sāriputto, subhogo moggallāno, kāṇāriṭṭho sunakkhatto, bhūridatto pana ahameva sammāsambuddho ahosinti.

    भूरिदत्तजातकवण्णना छट्ठानिट्ठिता।

    Bhūridattajātakavaṇṇanā chaṭṭhāniṭṭhitā.




    Next: [५४४] ७. चन्दकुमारजातकवण्णना • [544] 7. Candakumārajātakavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४३. भूरिदत्तजातकं • 543. Bhūridattajātakaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact