| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
२. भूतगामवग्गो
2. Bhūtagāmavaggo
१. भूतगामसिक्खापद-अत्थयोजना
1. Bhūtagāmasikkhāpada-atthayojanā
८९. दुतियवग्गस्स पठमे तस्साति देवताय। उक्खित्तं फरसुन्ति उद्धं खित्तं कुठारिं। निग्गहेतुन्ति सण्ठातुं, निवत्तेतुं वा। चक्खुविसयातीतेति पसादचक्खुस्स गोचरातिक्कन्ते। महाराजसन्तिकाति वेस्सवणमहाराजस्स सन्तिका। थनमूलेयेवाति थनसमीपेयेव। हिमवन्तेति हिमउग्गिरणे वने, हिमयुत्ते वा। तत्थाति हिमवन्ते, देवतासन्निपाते वा। रुक्खधम्मोति रुक्खसभावो। रुक्खधम्मो च नाम छेदनभेदनादीसु रुक्खानं अचेतनत्ता कोपस्स अकरणं, तस्मिं रुक्खधम्मे ठिता देवता रुक्खधम्मे ठिता नाम, छेदनभेदनादीसु रुक्खस्स विय रुक्खट्ठकदेवताय अकोपनं रुक्खधम्मे ठिता नामाति अधिप्पायो। तत्थाति तासु सन्निपातदेवतासु। इतीति इमस्स अलभनस्स, इमस्मिं अलभने वा, आदीनवन्ति सम्बन्धो। भगवतो चाति च-सद्दो ‘‘पुब्बचरित’’न्ति एत्थ योजेतब्बो। इमञ्च आदीनवं अद्दस, भगवतो पुब्बचरितञ्च अनुस्सरीति वाक्यसम्पिण्डनवसेन योजना कातब्बा। तेनाति दस्सनानुस्सरणकारणेन। अस्साति देवताय। संविज्जति पिता अस्साति सपितिको, पुत्तो। (तावाति अतिविय, पटिसञ्चिक्खन्तियाति सम्बन्धो) ‘‘मरियादं बन्धिस्सती’’ति वत्वा तस्स अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सिक्खापदं पञ्ञपेस्सती’’ति। इति पटिसञ्चिक्खन्तिया अस्सा देवताय एतदहोसीति योजना।
89. Dutiyavaggassa paṭhame tassāti devatāya. Ukkhittaṃ pharasunti uddhaṃ khittaṃ kuṭhāriṃ. Niggahetunti saṇṭhātuṃ, nivattetuṃ vā. Cakkhuvisayātīteti pasādacakkhussa gocarātikkante. Mahārājasantikāti vessavaṇamahārājassa santikā. Thanamūleyevāti thanasamīpeyeva. Himavanteti himauggiraṇe vane, himayutte vā. Tatthāti himavante, devatāsannipāte vā. Rukkhadhammoti rukkhasabhāvo. Rukkhadhammo ca nāma chedanabhedanādīsu rukkhānaṃ acetanattā kopassa akaraṇaṃ, tasmiṃ rukkhadhamme ṭhitā devatā rukkhadhamme ṭhitā nāma, chedanabhedanādīsu rukkhassa viya rukkhaṭṭhakadevatāya akopanaṃ rukkhadhamme ṭhitā nāmāti adhippāyo. Tatthāti tāsu sannipātadevatāsu. Itīti imassa alabhanassa, imasmiṃ alabhane vā, ādīnavanti sambandho. Bhagavato cāti ca-saddo ‘‘pubbacarita’’nti ettha yojetabbo. Imañca ādīnavaṃ addasa, bhagavato pubbacaritañca anussarīti vākyasampiṇḍanavasena yojanā kātabbā. Tenāti dassanānussaraṇakāraṇena. Assāti devatāya. Saṃvijjati pitā assāti sapitiko, putto. (Tāvāti ativiya, paṭisañcikkhantiyāti sambandho) ‘‘mariyādaṃ bandhissatī’’ti vatvā tassa atthaṃ dassento āha ‘‘sikkhāpadaṃ paññapessatī’’ti. Iti paṭisañcikkhantiyā assā devatāya etadahosīti yojanā.
योति यो कोचि जनो। वेति एकन्तेन। उप्पतितन्ति उप्पज्जनवसेन अत्तनो उपरि पतितं। भन्तन्ति भमन्तं धावन्तं, वारयेति निवारेय्य निग्गण्हेय्याति अत्थो। तन्ति जनं। अयं पनेत्थ योजना – सारथि भन्तं रथं वारये इव, तथा यो वे उप्पतितं कोधं वारये, तं अहं सारथिं इति ब्रूमि। इतरो कोधनिवारकतो अञ्ञो राजउपराजादीनं सारथिभूतो जनो रस्मिग्गाहो रज्जुग्गाहो नामाति।
Yoti yo koci jano. Veti ekantena. Uppatitanti uppajjanavasena attano upari patitaṃ. Bhantanti bhamantaṃ dhāvantaṃ, vārayeti nivāreyya niggaṇheyyāti attho. Tanti janaṃ. Ayaṃ panettha yojanā – sārathi bhantaṃ rathaṃ vāraye iva, tathā yo ve uppatitaṃ kodhaṃ vāraye, taṃ ahaṃ sārathiṃ iti brūmi. Itaro kodhanivārakato añño rājauparājādīnaṃ sārathibhūto jano rasmiggāho rajjuggāho nāmāti.
दुतियगाथाय वेज्जो विसटं वित्थतं सप्पविसं सप्पस्स आसीविसस्स विसं गरळं ओसधेहि भेसज्जेन, मन्तेन च विनेति इव, तथा यो भिक्खवे उप्पतितं कोधं मेत्ताय विनेति, सो भिक्खु उरगो भुजगो पुराणं पुरे भवं जिण्णं पुराणत्ता जिण्णं तचं जहाति इव, तथा ओरपारं अपारसङ्खातं पञ्चोरम्भागियसंयोजनं जहातीति योजना कातब्बा।
Dutiyagāthāya vejjo visaṭaṃ vitthataṃ sappavisaṃ sappassa āsīvisassa visaṃ garaḷaṃ osadhehi bhesajjena, mantena ca vineti iva, tathā yo bhikkhave uppatitaṃ kodhaṃ mettāya vineti, so bhikkhu urago bhujago purāṇaṃ pure bhavaṃ jiṇṇaṃ purāṇattā jiṇṇaṃ tacaṃ jahāti iva, tathā orapāraṃ apārasaṅkhātaṃ pañcorambhāgiyasaṃyojanaṃ jahātīti yojanā kātabbā.
तत्राति द्वीसु गाथासु। वत्थु पन विनये आरूळ्हन्ति योजना। अथाति पच्छा। यस्स देवपुत्तस्साति येन देवपुत्तेन। परिग्गहोति परिच्छिन्दित्वा गहितो। सोति देवपुत्तो। ततोति उपगमनतो। यदा होति, तदाति योजना। महेसक्खदेवतासूति महापरिवारासु देवतासु, महातेजासु वा। पटिक्कमन्तीति अपेन्ति। देवता यम्पि पञ्हं पुच्छन्तीति योजना। तत्थेवाति अत्तनो वसनट्ठानेयेव। उपट्ठानन्ति उपट्ठानत्थाय, सम्पदानत्थे चेतं उपयोगवचनं। अथ वा उपगन्त्वा तिट्ठति एत्थाति उपट्ठानं, भगवतो समीपट्ठानं, तं आगन्त्वाति अत्थो। नन्ति तं, अयमेव वा पाठो।
Tatrāti dvīsu gāthāsu. Vatthu pana vinaye ārūḷhanti yojanā. Athāti pacchā. Yassa devaputtassāti yena devaputtena. Pariggahoti paricchinditvā gahito. Soti devaputto. Tatoti upagamanato. Yadā hoti, tadāti yojanā. Mahesakkhadevatāsūti mahāparivārāsu devatāsu, mahātejāsu vā. Paṭikkamantīti apenti. Devatā yampi pañhaṃ pucchantīti yojanā. Tatthevāti attano vasanaṭṭhāneyeva. Upaṭṭhānanti upaṭṭhānatthāya, sampadānatthe cetaṃ upayogavacanaṃ. Atha vā upagantvā tiṭṭhati etthāti upaṭṭhānaṃ, bhagavato samīpaṭṭhānaṃ, taṃ āgantvāti attho. Nanti taṃ, ayameva vā pāṭho.
९०. ‘‘भवन्ती’’ति इमिना विरूळ्हे मूले नीलभावं आपज्जित्वा वड्ढमानके तरुणरुक्खगच्छादिके दस्सेति। ‘‘अहुवत्थु’’न्ति इमिना पन वड्ढित्वा ठिते महन्तरुक्खगच्छादिके दस्सेति। ‘‘अहुवत्थु’’न्ति च हिय्यत्तनिसङ्खाताय त्थुं-विभत्तिया हू-धातुस्स ऊकारस्स उवादेसो होति। पोत्थकेसु पन ‘‘अहुवती’’ति पाठो दिस्सति, सो अपाठोति दट्ठब्बो। ‘‘जायन्ती’’ति इमिना भू-धातुस्स सत्तत्थभावं दस्सेति , ‘‘वड्ढन्ती’’ति इमिना वड्ढनत्थभावं। एतन्ति ‘‘भूतगामो’’ति नामं। पीयते यथाकामं परिभुञ्जीयते, पातब्बं परिभुञ्जितब्बन्ति वा पातब्यं, पासद्दो यथाकामपरिभुञ्जनत्थो। तेनाह – ‘‘छेदनभेदनादीहि यथारुचि परिभुञ्जितब्बताति अत्थो’’ति।
90. ‘‘Bhavantī’’ti iminā virūḷhe mūle nīlabhāvaṃ āpajjitvā vaḍḍhamānake taruṇarukkhagacchādike dasseti. ‘‘Ahuvatthu’’nti iminā pana vaḍḍhitvā ṭhite mahantarukkhagacchādike dasseti. ‘‘Ahuvatthu’’nti ca hiyyattanisaṅkhātāya tthuṃ-vibhattiyā hū-dhātussa ūkārassa uvādeso hoti. Potthakesu pana ‘‘ahuvatī’’ti pāṭho dissati, so apāṭhoti daṭṭhabbo. ‘‘Jāyantī’’ti iminā bhū-dhātussa sattatthabhāvaṃ dasseti , ‘‘vaḍḍhantī’’ti iminā vaḍḍhanatthabhāvaṃ. Etanti ‘‘bhūtagāmo’’ti nāmaṃ. Pīyate yathākāmaṃ paribhuñjīyate, pātabbaṃ paribhuñjitabbanti vā pātabyaṃ, pāsaddo yathākāmaparibhuñjanattho. Tenāha – ‘‘chedanabhedanādīhi yathāruci paribhuñjitabbatāti attho’’ti.
९१. ‘‘इदानी’’ति पदं ‘‘आहा’’ति पदे कालसत्तमी। यस्मिन्ति बीजे। तन्ति बीजं। पञ्च बीजजातानीति एत्थ जातसद्दस्स तब्भावत्थतं सन्धाय अट्ठकथासु एवं वुत्तं। तब्भावत्थस्स ‘‘मूले जायन्ती’’ति इमाय पाळिया असंसन्दनतं सन्धाय वुत्तं सङ्गहकारेन ‘‘न समेन्ती’’ति। अट्ठकथाचरियानं मतेन सति जातसद्दस्स तब्भावत्थभावे ‘‘मूले जायन्ती’’तिआदीसु मूले मूलानि जायन्तीति दोसो भवेय्याति मनसि कत्वा आह ‘‘न ही’’तिआदि। हीति सच्चं, यस्मा वा। तानीति रुक्खादीनि। तस्साति ‘‘भूतगामो नाम पञ्च बीजजातानी’’ति पदस्स। एतन्ति ‘‘बीजजातानी’’ति नामं। बीजेसु जातानि बीजजातानीति वुत्ते ‘‘मूले जायन्ती’’तिआदिना समेति। एतेनाति ‘‘बीजतो’’तिआदिना सङ्गहोति सम्बन्धो।
91. ‘‘Idānī’’ti padaṃ ‘‘āhā’’ti pade kālasattamī. Yasminti bīje. Tanti bījaṃ. Pañca bījajātānīti ettha jātasaddassa tabbhāvatthataṃ sandhāya aṭṭhakathāsu evaṃ vuttaṃ. Tabbhāvatthassa ‘‘mūle jāyantī’’ti imāya pāḷiyā asaṃsandanataṃ sandhāya vuttaṃ saṅgahakārena ‘‘na samentī’’ti. Aṭṭhakathācariyānaṃ matena sati jātasaddassa tabbhāvatthabhāve ‘‘mūle jāyantī’’tiādīsu mūle mūlāni jāyantīti doso bhaveyyāti manasi katvā āha ‘‘na hī’’tiādi. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Tānīti rukkhādīni. Tassāti ‘‘bhūtagāmo nāma pañca bījajātānī’’ti padassa. Etanti ‘‘bījajātānī’’ti nāmaṃ. Bījesu jātāni bījajātānīti vutte ‘‘mūle jāyantī’’tiādinā sameti. Etenāti ‘‘bījato’’tiādinā saṅgahoti sambandho.
‘‘येही’’ति पदं ‘‘जातत्ता’’ति पदे अपादानं, हेतु वा ‘‘वुत्तानी’’ति पदे करणं, कत्ता वा। तेसन्ति बीजानं। रुक्खादीनं विरुहनं जनेतीति बीजं। ‘‘बीजतो’’तिआदिना कारियोपचारेन कारणस्स दस्सितत्ता कारणूपचारं पदीपेति। अञ्ञानिपि यानि वा पन गच्छवल्लिरुक्खादीनि अत्थि संविज्जन्ति, तानि गच्छवल्लिरुक्खादीनि जायन्ति सञ्जायन्तीति योजना। तानीति गच्छवल्लिरुक्खादीनि । तञ्च मूलं, पाळियं वुत्तहलिद्दादि च अत्थि, सब्बम्पि एतं मूलबीजं नामाति सम्बन्धो। एत्थाति बीजेसु, खन्धबीजेसु वा।
‘‘Yehī’’ti padaṃ ‘‘jātattā’’ti pade apādānaṃ, hetu vā ‘‘vuttānī’’ti pade karaṇaṃ, kattā vā. Tesanti bījānaṃ. Rukkhādīnaṃ viruhanaṃ janetīti bījaṃ. ‘‘Bījato’’tiādinā kāriyopacārena kāraṇassa dassitattā kāraṇūpacāraṃ padīpeti. Aññānipi yāni vā pana gacchavallirukkhādīni atthi saṃvijjanti, tāni gacchavallirukkhādīni jāyanti sañjāyantīti yojanā. Tānīti gacchavallirukkhādīni . Tañca mūlaṃ, pāḷiyaṃ vuttahaliddādi ca atthi, sabbampi etaṃ mūlabījaṃ nāmāti sambandho. Etthāti bījesu, khandhabījesu vā.
९२. सञ्ञावसेनाति ‘‘बीज’’न्ति सञ्ञावसेन। ‘‘तत्था’’ति पदं ‘‘वेदितब्बो’’ति पदे आधारो। ‘‘यथा’’तिआदिना कारणोपचारेन कारियस्स वुत्तत्ता फलूपचारं दस्सेति। यं बीजं वुत्तं, तं दुक्कटवत्थूति योजना। यदेतं आदिपदन्ति योजेतब्बं। तेनाति आदिपदेन। रवीयति भगवता कथीयतीति रुतं, पाळि, तस्स अनुरूपं यथारुतं, पाळिअनतिक्कन्तन्ति अत्थो।
92.Saññāvasenāti ‘‘bīja’’nti saññāvasena. ‘‘Tatthā’’ti padaṃ ‘‘veditabbo’’ti pade ādhāro. ‘‘Yathā’’tiādinā kāraṇopacārena kāriyassa vuttattā phalūpacāraṃ dasseti. Yaṃ bījaṃ vuttaṃ, taṃ dukkaṭavatthūti yojanā. Yadetaṃ ādipadanti yojetabbaṃ. Tenāti ādipadena. Ravīyati bhagavatā kathīyatīti rutaṃ, pāḷi, tassa anurūpaṃ yathārutaṃ, pāḷianatikkantanti attho.
एत्थाति ‘‘बीजे बीजसञ्ञी’’तिआदिपदे, इमस्मिं सिक्खापदे वा। उदके ठाति पवत्ततीति उदकट्ठो, एवं थलट्ठोपि। तत्थाति उदकट्ठथलट्ठेसु। सासपस्स मत्तं पमाणं अस्स सेवालस्साति सासपमत्तिको। तिलस्स बीजपमाणं अस्स सेवालस्साति तिलबीजको। पमाणत्थे को। आदिसद्देन सङ्खपणकादयो सेवाले सङ्गण्हाति। तत्थ तिलबीजपमाणो जलसण्ठितो नीलादिवण्णयुत्तो सेवालो तिलबीजं नाम, सपत्तो अप्पकण्डो उक्खलिपिधानादिपमाणो समूलो एको सेवालविसेसो सङ्खो नाम, भमरसण्ठानो नीलवण्णो एको सेवालविसेसो पणको नाम। उदकं सेवतीति सेवालो। तत्थाति सेवालेसु। योति सेवालो। पतिट्ठितं सेवालन्ति सम्बन्धो। यत्थ कत्थचीति मूले वा नळे वा पत्ते वा। उद्धरित्वाति उप्पाटेत्वा। ‘‘हत्थेही’’ति पदं ‘‘वियूहित्वा’’ति पदे करणं। हीति सच्चं, यस्मा वा। तस्साति सेवालस्स। एत्तावताति इतो चितो च वियूहनमत्तेन। यो सेवालो निक्खमति, तं सेवालन्ति योजना। परिस्सावनन्तरेनाति परिस्सावनछिद्देन। उप्पलानि अस्मिं गच्छेति उप्पलिनी। पदुमानि अस्मिं गच्छेति पदुमिनी, इनो, इत्थिलिङ्गजोतको ई। तत्थेवाति उदकेयेव। तानीति वल्लीतिणानि। हीति सच्चं, यस्मा वा। अनन्तकोति सासपमत्तिको सेवालो। सो हि नत्थि अत्ततो अन्तो लामको सेवालो एतस्साति कत्वा ‘‘अनन्तको’’ति वुच्चति। अत्तनायेव हि सुखुमो, ततो सुखुमो सेवालो नत्थीति अधिप्पायो। तत्थाति दुक्कटवत्थुभावे। तम्पीति ‘‘सम्पुण्णभूतगामं न होती’’ति वचनम्पि। पिसद्दो महापच्चरिआदिअट्ठकथाचरियानं वचनापेक्खो। हीति सच्चं, यस्मा वा। न आगतो, तस्मा न समेतीति योजना। अथाति तस्मिं अनागते। एतन्ति अनन्तकसेवालादिं। गच्छिस्सतीति वदेय्याति सम्बन्धो। तम्पीति ‘‘गच्छिस्सती’’ति वचनम्पि। पिसद्दो पुरिमट्ठकथाचरियानं वचनापेक्खो।
Etthāti ‘‘bīje bījasaññī’’tiādipade, imasmiṃ sikkhāpade vā. Udake ṭhāti pavattatīti udakaṭṭho, evaṃ thalaṭṭhopi. Tatthāti udakaṭṭhathalaṭṭhesu. Sāsapassa mattaṃ pamāṇaṃ assa sevālassāti sāsapamattiko. Tilassa bījapamāṇaṃ assa sevālassāti tilabījako. Pamāṇatthe ko. Ādisaddena saṅkhapaṇakādayo sevāle saṅgaṇhāti. Tattha tilabījapamāṇo jalasaṇṭhito nīlādivaṇṇayutto sevālo tilabījaṃ nāma, sapatto appakaṇḍo ukkhalipidhānādipamāṇo samūlo eko sevālaviseso saṅkho nāma, bhamarasaṇṭhāno nīlavaṇṇo eko sevālaviseso paṇako nāma. Udakaṃ sevatīti sevālo. Tatthāti sevālesu. Yoti sevālo. Patiṭṭhitaṃ sevālanti sambandho. Yattha katthacīti mūle vā naḷe vā patte vā. Uddharitvāti uppāṭetvā. ‘‘Hatthehī’’ti padaṃ ‘‘viyūhitvā’’ti pade karaṇaṃ. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Tassāti sevālassa. Ettāvatāti ito cito ca viyūhanamattena. Yo sevālo nikkhamati, taṃ sevālanti yojanā. Parissāvanantarenāti parissāvanachiddena. Uppalāni asmiṃ gaccheti uppalinī. Padumāni asmiṃ gaccheti paduminī, ino, itthiliṅgajotako ī. Tatthevāti udakeyeva. Tānīti vallītiṇāni. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Anantakoti sāsapamattiko sevālo. So hi natthi attato anto lāmako sevālo etassāti katvā ‘‘anantako’’ti vuccati. Attanāyeva hi sukhumo, tato sukhumo sevālo natthīti adhippāyo. Tatthāti dukkaṭavatthubhāve. Tampīti ‘‘sampuṇṇabhūtagāmaṃ na hotī’’ti vacanampi. Pisaddo mahāpaccariādiaṭṭhakathācariyānaṃ vacanāpekkho. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Na āgato, tasmā na sametīti yojanā. Athāti tasmiṃ anāgate. Etanti anantakasevālādiṃ. Gacchissatīti vadeyyāti sambandho. Tampīti ‘‘gacchissatī’’ti vacanampi. Pisaddo purimaṭṭhakathācariyānaṃ vacanāpekkho.
अभूतगाममूलत्ता तादिसस्स बीजगामस्साति एत्थ बीजगामो तिविधो होति – यो सयं भूतगामतो हुत्वा अञ्ञम्पि भूतगामं जनेति, अम्बट्ठिआदिको। यो पन सयं भूतगामतो हुत्वा अञ्ञं पन भूतगामं न जनेति, तालनाळिकेरादिखाणु। यो पन सयम्पि भूतगामतो अहुत्वा अञ्ञम्पि भूतगामं न जनेति। पानीयघटादीनं बहि सेवालोति। भूतगामो पन चतुब्बिधो होति – यो सयं बीजगामतो हुत्वा अञ्ञम्पि बीजगामं जनेति, एतरहि अम्बरुक्खादिको। यो पन सयं बीजगामतो अहुत्वाव अञ्ञं बीजगामं जनेति, आदिकप्पकाले अम्बरुक्खादिको। यो पन सयं बीजगामतो हुत्वा अञ्ञं पन बीजगामं न जनेति, नीलवण्णो फलितकदलीरुक्खादिको। यो पन सयम्पि बीजगामतो अहुत्वा अञ्ञम्पि बीजगामं न जनेति, इध वुत्तो अनन्तकसेवालादिकोति। तत्थ चतुत्थं भूतगामं सन्धाय वुत्तं ‘‘अभूतगाममूलकत्ता तादिसस्स बीजस्सा’’ति। अयं पन ततियबीजगामस्स च चतुत्थभूतगामस्स च विसेसो – ततियबीजगामे मूलपण्णानि न पञ्ञायन्ति, चतुत्थभूतगामे तानि पञ्ञायन्तीति। मूलपण्णानं अपञ्ञायनत्ता बीजगामोति वुत्तो, तेसं पञ्ञायनत्ता भूतगामोति वुत्तो। इतरथा हि विरोधो भवेय्याति। अत्तनो वादे पाचित्तियभावतो गरुकं, महापच्चरिआदीनं वादे दुक्कटमत्तभावतो लहुकं। एतन्ति ठानं।
Abhūtagāmamūlattātādisassa bījagāmassāti ettha bījagāmo tividho hoti – yo sayaṃ bhūtagāmato hutvā aññampi bhūtagāmaṃ janeti, ambaṭṭhiādiko. Yo pana sayaṃ bhūtagāmato hutvā aññaṃ pana bhūtagāmaṃ na janeti, tālanāḷikerādikhāṇu. Yo pana sayampi bhūtagāmato ahutvā aññampi bhūtagāmaṃ na janeti. Pānīyaghaṭādīnaṃ bahi sevāloti. Bhūtagāmo pana catubbidho hoti – yo sayaṃ bījagāmato hutvā aññampi bījagāmaṃ janeti, etarahi ambarukkhādiko. Yo pana sayaṃ bījagāmato ahutvāva aññaṃ bījagāmaṃ janeti, ādikappakāle ambarukkhādiko. Yo pana sayaṃ bījagāmato hutvā aññaṃ pana bījagāmaṃ na janeti, nīlavaṇṇo phalitakadalīrukkhādiko. Yo pana sayampi bījagāmato ahutvā aññampi bījagāmaṃ na janeti, idha vutto anantakasevālādikoti. Tattha catutthaṃ bhūtagāmaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘abhūtagāmamūlakattā tādisassa bījassā’’ti. Ayaṃ pana tatiyabījagāmassa ca catutthabhūtagāmassa ca viseso – tatiyabījagāme mūlapaṇṇāni na paññāyanti, catutthabhūtagāme tāni paññāyantīti. Mūlapaṇṇānaṃ apaññāyanattā bījagāmoti vutto, tesaṃ paññāyanattā bhūtagāmoti vutto. Itarathā hi virodho bhaveyyāti. Attano vāde pācittiyabhāvato garukaṃ, mahāpaccariādīnaṃ vāde dukkaṭamattabhāvato lahukaṃ. Etanti ṭhānaṃ.
एवं उदकट्ठं दस्सेत्वा थलट्ठं दस्सेन्तो आह ‘‘थलट्ठे’’तिआदि। थलट्ठे विनिच्छयो एवं वेदितब्बोति योजना। तत्थाति हरितखाणूसु। उद्धं वड्ढतीति नवसाखानिग्गमनेन छिन्नतो उपरि वड्ढति। सोति खाणु। फलिताय कदलिया खाणु बीजगामेन सङ्गहितोति योजना। फलं सञ्जातं एतिस्साति फलिता। तथाति ‘‘भूतगामेनेव सङ्गहिता’’ति पदानि आकड्ढति। यदाति यस्मिं काले। रतनप्पमाणापीति हत्थप्पमाणापि। अथाति अपादानत्थो, ततो रासिकरणतो अञ्ञन्ति अत्थो। भूमियं निखणन्तीति सम्बन्धो। ‘‘मूलेसु चेव पण्णेसु चा’’ति एत्थ चसद्दो समुच्चयत्थोव, न विकप्पत्थोति आह ‘‘मूलमत्तेसु पना’’तिआदि।
Evaṃ udakaṭṭhaṃ dassetvā thalaṭṭhaṃ dassento āha ‘‘thalaṭṭhe’’tiādi. Thalaṭṭhe vinicchayo evaṃ veditabboti yojanā. Tatthāti haritakhāṇūsu. Uddhaṃ vaḍḍhatīti navasākhāniggamanena chinnato upari vaḍḍhati. Soti khāṇu. Phalitāya kadaliyā khāṇu bījagāmena saṅgahitoti yojanā. Phalaṃ sañjātaṃ etissāti phalitā. Tathāti ‘‘bhūtagāmeneva saṅgahitā’’ti padāni ākaḍḍhati. Yadāti yasmiṃ kāle. Ratanappamāṇāpīti hatthappamāṇāpi. Athāti apādānattho, tato rāsikaraṇato aññanti attho. Bhūmiyaṃ nikhaṇantīti sambandho. ‘‘Mūlesu ceva paṇṇesu cā’’ti ettha casaddo samuccayatthova, na vikappatthoti āha ‘‘mūlamattesu panā’’tiādi.
बीजानीति मूलादिबीजानि। ठपितानि होन्तीति सम्बन्धो। ‘‘उपरी’’ति पदेन हेट्ठा मूलानि चाति अत्थं नयेन ञापेति। न अङ्कुरे निग्गतमत्तेयेव , अथ खो हरिते नीलपण्णवण्णे जातेयेव भूतगामसङ्गहो कातब्बोति आह ‘‘हरिते’’तिआदि। तालट्ठीनं मूलन्ति सम्बन्धो। दन्तसूचि वियाति हत्थिदन्तसूचि विय। यथा असम्पुण्णभूतगामो ततियो कोट्ठासो न आगतो, न एवं अमूलकभूतगामो। सो पन आगतोयेवाति आह ‘‘अमूलकभूतगामे’’ति। अमूलिकलता विय अमूलकभूतगामे सङ्गहं गच्छतीति अत्थो।
Bījānīti mūlādibījāni. Ṭhapitāni hontīti sambandho. ‘‘Uparī’’ti padena heṭṭhā mūlāni cāti atthaṃ nayena ñāpeti. Na aṅkure niggatamatteyeva , atha kho harite nīlapaṇṇavaṇṇe jāteyeva bhūtagāmasaṅgaho kātabboti āha ‘‘harite’’tiādi. Tālaṭṭhīnaṃ mūlanti sambandho. Dantasūci viyāti hatthidantasūci viya. Yathā asampuṇṇabhūtagāmo tatiyo koṭṭhāso na āgato, na evaṃ amūlakabhūtagāmo. So pana āgatoyevāti āha ‘‘amūlakabhūtagāme’’ti. Amūlikalatā viya amūlakabhūtagāme saṅgahaṃ gacchatīti attho.
वन्दाकाति रुक्खादनी। सा हि सयं रुक्खं निस्साय जायन्तीपि अत्तनो निस्सयानं रुक्खानं अदनत्ता भक्खनत्ता वदीयति थुतीयतीति ‘‘वन्दाका’’ति वुच्चति। अञ्ञा वाति वन्दाकाय अञ्ञा वा। तन्ति वन्दाकादिं। ततोति रुक्खतो। वनन्ति खुद्दको गच्छो। पगुम्बोति महागच्छो। दण्डकोति रुक्खो दण्डयोगतो। तस्सापीति अमूलिकलतायपि। अयमेव विनिच्छयोति वन्दाकादिकस्स विनिच्छयो विय अयं विनिच्छयो दट्ठब्बोति योजना। ‘‘द्वे तीणि पत्तानी’’ति वुत्तत्ता एकपत्तो सञ्जायन्तोपि अग्गबीजसङ्गहं गच्छतीति अत्थो। ‘‘अनुपसम्पन्नेना’’ति पदं ‘‘लित्तस्सा’’ति पदे कत्ता। निदाघसमयेति गिम्हकाले। अब्बोहारिकोति आपत्तिया अङ्गन्ति न वोहरितब्बो। वोहरितुं न अरहतीति अत्थो। एतन्ति अब्बोहारिकतं, ‘‘सचे…पे॰… पमज्जितब्बा’’ति वचनं वा।
Vandākāti rukkhādanī. Sā hi sayaṃ rukkhaṃ nissāya jāyantīpi attano nissayānaṃ rukkhānaṃ adanattā bhakkhanattā vadīyati thutīyatīti ‘‘vandākā’’ti vuccati. Aññā vāti vandākāya aññā vā. Tanti vandākādiṃ. Tatoti rukkhato. Vananti khuddako gaccho. Pagumboti mahāgaccho. Daṇḍakoti rukkho daṇḍayogato. Tassāpīti amūlikalatāyapi. Ayameva vinicchayoti vandākādikassa vinicchayo viya ayaṃ vinicchayo daṭṭhabboti yojanā. ‘‘Dve tīṇi pattānī’’ti vuttattā ekapatto sañjāyantopi aggabījasaṅgahaṃ gacchatīti attho. ‘‘Anupasampannenā’’ti padaṃ ‘‘littassā’’ti pade kattā. Nidāghasamayeti gimhakāle. Abbohārikoti āpattiyā aṅganti na voharitabbo. Voharituṃ na arahatīti attho. Etanti abbohārikataṃ, ‘‘sace…pe… pamajjitabbā’’ti vacanaṃ vā.
अहिं सप्पं छादेतीति अहिच्छत्तं, तंयेव अहिच्छत्तकं। यथाकथञ्चि हि ब्युप्पत्ति, रुळ्हिया अत्थविनिच्छयो। तस्माति ततो विकोपनतो। तत्थाति अहिच्छत्तके। हेट्ठा ‘‘उदकपप्पटको’’ति वत्वा इध ‘‘रुक्खपप्पटिकायपी’’ति वुत्तत्ता पप्पटकसद्दो द्विलिङ्गोति दट्ठब्बो। तन्ति पप्पटिकं। ठितं निय्यासन्ति सम्बन्धो। एवं ‘‘लग्ग’’न्ति एत्थापि। हत्थकुक्कुच्चेनाति हत्थलोलेन। ‘‘छिन्दन्तस्सापी’’ति पदे हेतु।
Ahiṃ sappaṃ chādetīti ahicchattaṃ, taṃyeva ahicchattakaṃ. Yathākathañci hi byuppatti, ruḷhiyā atthavinicchayo. Tasmāti tato vikopanato. Tatthāti ahicchattake. Heṭṭhā ‘‘udakapappaṭako’’ti vatvā idha ‘‘rukkhapappaṭikāyapī’’ti vuttattā pappaṭakasaddo dviliṅgoti daṭṭhabbo. Tanti pappaṭikaṃ. Ṭhitaṃ niyyāsanti sambandho. Evaṃ ‘‘lagga’’nti etthāpi. Hatthakukkuccenāti hatthalolena. ‘‘Chindantassāpī’’ti pade hetu.
वासत्थिकेनाति वासं इच्छन्तेन। ‘‘ओचिनापेतब्बा’’ति पदे कत्ता। उप्पाटेन्तेहीति उद्धरन्तेहि। तेसन्ति सामणेरानं। साखं गहितन्ति सम्बन्धो। ठपितस्स सिङ्गीवेरस्साति योजना।
Vāsatthikenāti vāsaṃ icchantena. ‘‘Ocināpetabbā’’ti pade kattā. Uppāṭentehīti uddharantehi. Tesanti sāmaṇerānaṃ. Sākhaṃ gahitanti sambandho. Ṭhapitassa siṅgīverassāti yojanā.
छिज्जनकन्ति छिज्जनयुत्तं, छिज्जनारहन्ति अत्थो। ‘‘चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामी’’ति इमिना वत्तसीसेन चङ्कमनं वट्टतीति दस्सेति। ‘‘भिज्जती’’ति इमिना अभिज्जमाने गण्ठिपि कातब्बोति दस्सेति। दारुमक्कटकन्ति मक्कटस्स हत्थो मक्कटो उपचारेन, मक्कटो वियाति मक्कटको, सदिसत्थे को। दारुसङ्खातो मक्कटको दारुमक्कटको। तं आकोटेन्तीति सम्बन्धो। अनियामितत्ताति इमन्ति अनियामितत्ता वचनस्स। इदं महासामञ्ञं, विसेससामञ्ञम्पि वट्टतीति आह ‘‘नामं गहेत्वापी’’तिआदि। सब्बन्ति सब्बं वचनं।
Chijjanakanti chijjanayuttaṃ, chijjanārahanti attho. ‘‘Caṅkamitaṭṭhānaṃ dassessāmī’’ti iminā vattasīsena caṅkamanaṃ vaṭṭatīti dasseti. ‘‘Bhijjatī’’ti iminā abhijjamāne gaṇṭhipi kātabboti dasseti. Dārumakkaṭakanti makkaṭassa hattho makkaṭo upacārena, makkaṭo viyāti makkaṭako, sadisatthe ko. Dārusaṅkhāto makkaṭako dārumakkaṭako. Taṃ ākoṭentīti sambandho. Aniyāmitattāti imanti aniyāmitattā vacanassa. Idaṃ mahāsāmaññaṃ, visesasāmaññampi vaṭṭatīti āha ‘‘nāmaṃ gahetvāpī’’tiādi. Sabbanti sabbaṃ vacanaṃ.
‘‘इमं जानातिआदीसू’’ति पदं ‘‘एवमत्थो दट्ठब्बो’’ति पदे आधारो। इमं मूलभेसज्जं जानाति इमं मूलभेसज्जं योजितुं जानाति योजना। एत्तावताति ‘‘इमं जाना’’तिआदिवचनमत्तेन। कप्पियन्ति समणवोहारेन, वोहारस्स वा युत्तं अनुरूपं। एत्थाति ‘‘कप्पियं कातब्ब’’न्ति वचने। निब्बट्टबीजमेवाति फलतो निब्बट्टेत्वा विसुं कतं बीजं एव। तत्थाति सुत्ते। करोन्तेन भिक्खुना कातब्बन्ति योजना। ‘‘कप्पियन्ति वत्वावा’’ति इमिना पठमं कत्वा अग्गिसत्थनखानि उद्धरित्वा पच्छा वत्तुं न वट्टतीति दस्सेति। लोहमयसत्थस्साति अयतम्बादिलोहमयस्स सत्थस्स। तेहीति मनुस्सादीनं नखेहि। तेहीति अस्सादीनं खुरेहि। तेहीति हत्थिनखेहि। येहीति नखेहि। तत्थजातकेहिपीति तस्मिं सत्थे जातकेहिपि, नखेहीति सम्बन्धो।
‘‘Imaṃ jānātiādīsū’’ti padaṃ ‘‘evamattho daṭṭhabbo’’ti pade ādhāro. Imaṃ mūlabhesajjaṃ jānāti imaṃ mūlabhesajjaṃ yojituṃ jānāti yojanā. Ettāvatāti ‘‘imaṃ jānā’’tiādivacanamattena. Kappiyanti samaṇavohārena, vohārassa vā yuttaṃ anurūpaṃ. Etthāti ‘‘kappiyaṃ kātabba’’nti vacane. Nibbaṭṭabījamevāti phalato nibbaṭṭetvā visuṃ kataṃ bījaṃ eva. Tatthāti sutte. Karontena bhikkhunā kātabbanti yojanā. ‘‘Kappiyanti vatvāvā’’ti iminā paṭhamaṃ katvā aggisatthanakhāni uddharitvā pacchā vattuṃ na vaṭṭatīti dasseti. Lohamayasatthassāti ayatambādilohamayassa satthassa. Tehīti manussādīnaṃ nakhehi. Tehīti assādīnaṃ khurehi. Tehīti hatthinakhehi. Yehīti nakhehi. Tatthajātakehipīti tasmiṃ satthe jātakehipi, nakhehīti sambandho.
तत्थाति पुरिमवचनापेक्खं। ‘‘कप्पियं करोन्तेना’’तिआदिवचनमपेक्खति। ‘‘उच्छुं कप्पियं करिस्सामी’’ति उच्छुमेव विज्झति, पगेव। ‘‘दारुं कप्पियं करिस्सामी’’ति उच्छुं विज्झति, ‘‘दारुं कप्पियं करिस्सामी’’ति दारुमेव वा विज्झति, वट्टति एकाबद्धत्ताति वदन्ति। तन्ति रज्जुं वा वल्लिं वा। सब्बं खण्डन्ति सम्बन्धो। तत्थाति मरिचपक्केसु। कटाहन्ति एकाय भाजनविकतिया नाममेतं। इध पन बीजानं भाजनभावेन तंसदिसत्ता फलफेग्गुपि ‘‘कटाह’’न्ति वुच्चति। एकाबद्धन्ति कटाहेन एकतो आबद्धं।
Tatthāti purimavacanāpekkhaṃ. ‘‘Kappiyaṃ karontenā’’tiādivacanamapekkhati. ‘‘Ucchuṃ kappiyaṃ karissāmī’’ti ucchumeva vijjhati, pageva. ‘‘Dāruṃ kappiyaṃ karissāmī’’ti ucchuṃ vijjhati, ‘‘dāruṃ kappiyaṃ karissāmī’’ti dārumeva vā vijjhati, vaṭṭati ekābaddhattāti vadanti. Tanti rajjuṃ vā valliṃ vā. Sabbaṃ khaṇḍanti sambandho. Tatthāti maricapakkesu. Kaṭāhanti ekāya bhājanavikatiyā nāmametaṃ. Idha pana bījānaṃ bhājanabhāvena taṃsadisattā phalapheggupi ‘‘kaṭāha’’nti vuccati. Ekābaddhanti kaṭāhena ekato ābaddhaṃ.
तानीति तिणानि। तेनाति रुक्खपवट्टनादिना। तत्राति तस्मिं ठपनपातनट्ठाने। ‘‘मनुस्सविग्गहपाराजिकवण्णनाय’’न्ति पदं ‘‘वुत्त’’न्ति पदे सामञ्ञाधारो। भिक्खु अज्झोत्थटो होतीति सम्बन्धो। ओपातेति आवाटे। सो हि अवपतनट्ठानत्ता ‘‘ओपातो’’ति वुच्चति। रुक्खन्ति अज्झोत्थटरुक्खं। भूमिन्ति ओपातथिरभूमिं। जीवितहेतूति निमित्तत्थे पच्चत्तवचनं, जीवितकारणाति अत्थो। ‘‘भिक्खुना’’ति पदं ‘‘निक्खामेतु’’न्ति पदे भावकत्ता, कारितकत्ता वा। ‘‘अज्झोत्थटभिक्खु’’न्ति वा ‘‘ओपातभिक्खु’’न्ति वा कारितकम्मं अज्झाहरितब्बं। तत्थाति अनापत्तिभावे, अनापत्तिभावस्स वा। एतस्साति सुत्तस्स। परो पन कारुञ्ञेन करोतीति सम्बन्धो। एतम्पीति कारुञ्ञम्पि। हीति सच्चं, यस्मा वाति। पठमं।
Tānīti tiṇāni. Tenāti rukkhapavaṭṭanādinā. Tatrāti tasmiṃ ṭhapanapātanaṭṭhāne. ‘‘Manussaviggahapārājikavaṇṇanāya’’nti padaṃ ‘‘vutta’’nti pade sāmaññādhāro. Bhikkhu ajjhotthaṭo hotīti sambandho. Opāteti āvāṭe. So hi avapatanaṭṭhānattā ‘‘opāto’’ti vuccati. Rukkhanti ajjhotthaṭarukkhaṃ. Bhūminti opātathirabhūmiṃ. Jīvitahetūti nimittatthe paccattavacanaṃ, jīvitakāraṇāti attho. ‘‘Bhikkhunā’’ti padaṃ ‘‘nikkhāmetu’’nti pade bhāvakattā, kāritakattā vā. ‘‘Ajjhotthaṭabhikkhu’’nti vā ‘‘opātabhikkhu’’nti vā kāritakammaṃ ajjhāharitabbaṃ. Tatthāti anāpattibhāve, anāpattibhāvassa vā. Etassāti suttassa. Paro pana kāruññena karotīti sambandho. Etampīti kāruññampi. Hīti saccaṃ, yasmā vāti. Paṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. भूतगामवग्गो • 2. Bhūtagāmavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
