| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā |
२. भूतगामवग्गो
2. Bhūtagāmavaggo
१. भूतगामसिक्खापदवण्णना
1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
८९. सेनासनवग्गस्स पठमसिक्खापदे – अनादियन्तोति तस्सा वचनं अगण्हन्तो। दारकस्स बाहुं आकोटेसीति उक्खित्तं फरसुं निग्गहेतुं असक्कोन्तो मनुस्सानं चक्खुविसयातीते महाराजसन्तिका लद्धे रुक्खट्ठकदिब्बविमाने निपन्नस्स दारकस्स बाहुं थनमूलेयेव छिन्दि। न खो मेतं पतिरूपन्तिआदिम्हि अयं सङ्खेपवण्णना – हिमवन्ते किर पक्खदिवसेसु देवतासन्निपातो होति, तत्थ रुक्खधम्मं पुच्छन्ति – ‘‘त्वं रुक्खधम्मे ठिता न ठिता’’ति? रुक्खधम्मो नाम रुक्खे छिज्जमाने रुक्खदेवताय मनोपदोसस्स अकरणं। तत्थ या देवता रुक्खधम्मे अट्ठिता होति, सा देवतासन्निपातं पविसितुं न लभति। इति सा देवता इमञ्च रुक्खधम्मे अट्ठानपच्चयं आदीनवं अद्दस, भगवतो च सम्मुखा सुतपुब्बधम्मदेसनानुसारेन तथागतस्स छद्दन्तादिकाले पुब्बचरितं अनुस्सरि। तेनस्सा एतदहोसि – ‘‘न खो मेतं पतिरूपं…पे॰… वोरोपेय्य’’न्ति। यंनूनाहं भगवतो एतमत्थं आरोचेय्यन्ति इदं पनस्सा ‘‘अयं भिक्खु सपितिको पुत्तो, अद्धा भगवा इमं इमस्स अज्झाचारं सुत्वा मरियादं बन्धिस्सति, सिक्खापदं पञ्ञपेस्सती’’ति पटिसञ्चिक्खन्तिया अहोसि। सचज्ज त्वं देवतेति सचे अज्ज त्वं देवते। पसवेय्यासीति जनेय्यासि उप्पादेय्यासि। एवञ्च पन वत्वा भगवा तं देवतं सञ्ञापेन्तो –
89. Senāsanavaggassa paṭhamasikkhāpade – anādiyantoti tassā vacanaṃ agaṇhanto. Dārakassa bāhuṃ ākoṭesīti ukkhittaṃ pharasuṃ niggahetuṃ asakkonto manussānaṃ cakkhuvisayātīte mahārājasantikā laddhe rukkhaṭṭhakadibbavimāne nipannassa dārakassa bāhuṃ thanamūleyeva chindi. Na kho metaṃ patirūpantiādimhi ayaṃ saṅkhepavaṇṇanā – himavante kira pakkhadivasesu devatāsannipāto hoti, tattha rukkhadhammaṃ pucchanti – ‘‘tvaṃ rukkhadhamme ṭhitā na ṭhitā’’ti? Rukkhadhammo nāma rukkhe chijjamāne rukkhadevatāya manopadosassa akaraṇaṃ. Tattha yā devatā rukkhadhamme aṭṭhitā hoti, sā devatāsannipātaṃ pavisituṃ na labhati. Iti sā devatā imañca rukkhadhamme aṭṭhānapaccayaṃ ādīnavaṃ addasa, bhagavato ca sammukhā sutapubbadhammadesanānusārena tathāgatassa chaddantādikāle pubbacaritaṃ anussari. Tenassā etadahosi – ‘‘na kho metaṃ patirūpaṃ…pe… voropeyya’’nti. Yaṃnūnāhaṃ bhagavato etamatthaṃ āroceyyanti idaṃ panassā ‘‘ayaṃ bhikkhu sapitiko putto, addhā bhagavā imaṃ imassa ajjhācāraṃ sutvā mariyādaṃ bandhissati, sikkhāpadaṃ paññapessatī’’ti paṭisañcikkhantiyā ahosi. Sacajja tvaṃ devateti sace ajja tvaṃ devate. Pasaveyyāsīti janeyyāsi uppādeyyāsi. Evañca pana vatvā bhagavā taṃ devataṃ saññāpento –
‘‘यो वे उप्पतितं कोधं, रथं भन्तंव वारये।
‘‘Yo ve uppatitaṃ kodhaṃ, rathaṃ bhantaṃva vāraye;
तमहं सारथिं ब्रूमि, रस्मिग्गाहो इतरो जनो’’ति॥ (ध॰ प॰ २२२)।
Tamahaṃ sārathiṃ brūmi, rasmiggāho itaro jano’’ti. (dha. pa. 222);
इमं गाथमभासि। गाथापरियोसाने सा देवता सोतापत्तिफले पतिट्ठासि। पुन भगवा सम्पत्तपरिसाय धम्मं देसेन्तो –
Imaṃ gāthamabhāsi. Gāthāpariyosāne sā devatā sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Puna bhagavā sampattaparisāya dhammaṃ desento –
‘‘यो उप्पतितं विनेति कोधं, विसटं सप्पविसंव ओसधेहि।
‘‘Yo uppatitaṃ vineti kodhaṃ, visaṭaṃ sappavisaṃva osadhehi;
सो भिक्खु जहाति ओरपारं, उरगो जिण्णमिवत्तचं पुराण’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १)।
So bhikkhu jahāti orapāraṃ, urago jiṇṇamivattacaṃ purāṇa’’nti. (su. ni. 1);
इमं गाथमभासि। तत्र पठमगाथा धम्मपदे सङ्गहं आरुळ्हा, दुतिया सुत्तनिपाते, वत्थु पन विनयेति। अथ भगवा धम्मं देसेन्तोयेव तस्सा देवताय वसनट्ठानं आवज्जन्तो पतिरूपं ठानं दिस्वा ‘‘गच्छ, देवते, असुकस्मिं ओकासे रुक्खो विवित्तो, तस्मिं उपगच्छा’’ति आह। सो किर रुक्खो न आळविरट्ठे, जेतवनस्स अन्तोपरिक्खेपे, यस्स देवपुत्तस्स परिग्गहो अहोसि, सो चुतो; तस्मा ‘‘विवित्तो’’ति वुत्तो। ततो पट्ठाय च पन सा देवता सम्मासम्बुद्धतो लद्धपरिहारा बुद्धुपट्ठायिका अहोसि। यदा देवतासमागमो होति, तदा महेसक्खदेवतासु आगच्छन्तीसु अञ्ञा अप्पेसक्खा देवता याव महासमुद्दचक्कवाळपब्बता ताव पटिक्कमन्ति। अयं पन अत्तनो वसनट्ठाने निसीदित्वाव धम्मं सुणाति। यम्पि पठमयामे भिक्खू पञ्हं पुच्छन्ति, मज्झिमयामे देवता, तं सब्बं तत्थेव निसीदित्वा सुणाति। चत्तारो च महाराजानोपि भगवतो उपट्ठानं आगन्त्वा गच्छन्ता तं देवतं दिस्वाव गच्छन्ति।
Imaṃ gāthamabhāsi. Tatra paṭhamagāthā dhammapade saṅgahaṃ āruḷhā, dutiyā suttanipāte, vatthu pana vinayeti. Atha bhagavā dhammaṃ desentoyeva tassā devatāya vasanaṭṭhānaṃ āvajjanto patirūpaṃ ṭhānaṃ disvā ‘‘gaccha, devate, asukasmiṃ okāse rukkho vivitto, tasmiṃ upagacchā’’ti āha. So kira rukkho na āḷaviraṭṭhe, jetavanassa antoparikkhepe, yassa devaputtassa pariggaho ahosi, so cuto; tasmā ‘‘vivitto’’ti vutto. Tato paṭṭhāya ca pana sā devatā sammāsambuddhato laddhaparihārā buddhupaṭṭhāyikā ahosi. Yadā devatāsamāgamo hoti, tadā mahesakkhadevatāsu āgacchantīsu aññā appesakkhā devatā yāva mahāsamuddacakkavāḷapabbatā tāva paṭikkamanti. Ayaṃ pana attano vasanaṭṭhāne nisīditvāva dhammaṃ suṇāti. Yampi paṭhamayāme bhikkhū pañhaṃ pucchanti, majjhimayāme devatā, taṃ sabbaṃ tattheva nisīditvā suṇāti. Cattāro ca mahārājānopi bhagavato upaṭṭhānaṃ āgantvā gacchantā taṃ devataṃ disvāva gacchanti.
९०. भूतगामपातब्यतायाति एत्थ भवन्ति अहुवुञ्चाति भूता; जायन्ति वड्ढन्ति जाता वड्ढिता चाति अत्थो। गामोति रासि; भूतानं गामोति भूतगामो; भूता एव वा गामो भूतगामो; पतिट्ठितहरिततिणरुक्खादीनमेतं अधिवचनं। पातब्यस्स भावो पातब्यता; छेदनभेदनादीहि यथारुचि परिभुञ्जितब्बताति अत्थो। तस्सा भूतगामपातब्यताय; निमित्तत्थे भुम्मवचनं, भूतगामपातब्यताहेतु, भूतगामस्स छेदनादिपच्चया पाचित्तियन्ति अत्थो।
90.Bhūtagāmapātabyatāyāti ettha bhavanti ahuvuñcāti bhūtā; jāyanti vaḍḍhanti jātā vaḍḍhitā cāti attho. Gāmoti rāsi; bhūtānaṃ gāmoti bhūtagāmo; bhūtā eva vā gāmo bhūtagāmo; patiṭṭhitaharitatiṇarukkhādīnametaṃ adhivacanaṃ. Pātabyassa bhāvo pātabyatā; chedanabhedanādīhi yathāruci paribhuñjitabbatāti attho. Tassā bhūtagāmapātabyatāya; nimittatthe bhummavacanaṃ, bhūtagāmapātabyatāhetu, bhūtagāmassa chedanādipaccayā pācittiyanti attho.
९१. इदानि तं भूतगामं विभजित्वा दस्सेन्तो भूतगामो नाम पञ्च बीजजातानीतिआदिमाह। तत्थ भूतगामो नामाति भूतगामं उद्धरित्वा यस्मिं सति भूतगामो होति, तं दस्सेतुं ‘‘पञ्च बीजजातानी’’ति आहाति अट्ठकथासु वुत्तं। एवं सन्तेपि ‘‘यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूले जायन्ती’’तिआदीनि न समेन्ति। न हि मूलबीजादीनि मूलादीसु जायन्ति, मूलादीसु जायमानानि पन तानि बीजाकतानि, तस्मा एवमेत्थ वण्णना वेदितब्बा – भूतगामो नामाति विभजितब्बपदं। पञ्चाति तस्स विभागपरिच्छेदो। बीजजातानीति परिच्छिन्नधम्मनिदस्सनं। तस्सत्थो – बीजेहि जातानि बीजजातानि; रुक्खादीनमेतं अधिवचनं। अपरो नयो – बीजानि च तानि विजातानि च पसूतानि निब्बत्तपण्णमूलानीति बीजजातानि। एतेन अल्लवालिकादीसु ठपितानं निब्बत्तपण्णमूलानं सिङ्गिवेरादीनं सङ्गहो कतो होति।
91. Idāni taṃ bhūtagāmaṃ vibhajitvā dassento bhūtagāmo nāma pañca bījajātānītiādimāha. Tattha bhūtagāmo nāmāti bhūtagāmaṃ uddharitvā yasmiṃ sati bhūtagāmo hoti, taṃ dassetuṃ ‘‘pañca bījajātānī’’ti āhāti aṭṭhakathāsu vuttaṃ. Evaṃ santepi ‘‘yāni vā panaññānipi atthi mūle jāyantī’’tiādīni na samenti. Na hi mūlabījādīni mūlādīsu jāyanti, mūlādīsu jāyamānāni pana tāni bījākatāni, tasmā evamettha vaṇṇanā veditabbā – bhūtagāmo nāmāti vibhajitabbapadaṃ. Pañcāti tassa vibhāgaparicchedo. Bījajātānīti paricchinnadhammanidassanaṃ. Tassattho – bījehi jātāni bījajātāni; rukkhādīnametaṃ adhivacanaṃ. Aparo nayo – bījāni ca tāni vijātāni ca pasūtāni nibbattapaṇṇamūlānīti bījajātāni. Etena allavālikādīsu ṭhapitānaṃ nibbattapaṇṇamūlānaṃ siṅgiverādīnaṃ saṅgaho kato hoti.
इदानि येहि बीजेहि जातत्ता रुक्खादीनि बीजजातानीति वुत्तानि, तानि दस्सेन्तो ‘‘मूलबीज’’न्तिआदिमाह। तेसं उद्देसो पाकटो एव। निद्देसे यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि मूले जायन्ति मूले सञ्जायन्तीति एत्थ बीजतो निब्बत्तेन बीजं दस्सितं , तस्मा एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो, यानि वा पनञ्ञानिपि अत्थि आलुवकसेरुकमलुप्पलपुण्डरीककुवलयकन्दपाटलिमूलादिभेदे मूले गच्छवल्लिरुक्खादीनि जायन्ति सञ्जायन्ति, तानि यम्हि मूले जायन्ति चेव सञ्जायन्ति च तञ्च, पाळियं वुत्तं हलिद्दादि च सब्बम्पि एतं मूलबीजं नाम। एसेव नयो खन्धबीजादीसु। येवापनकखन्धबीजेसु पनेत्थ अम्बाटकइन्दसालनुहीपाळिभद्दकणिकारादीनि खन्धबीजानि, अमूलवल्लि चतुरस्सवल्लिकणवीरादीनि फळुबीजानि मकचिसुमनजयसुमनादीनि अग्गबीजानि, अम्बजम्बूपनसट्ठिआदीनि बीजबीजानीति दट्ठब्बानि।
Idāni yehi bījehi jātattā rukkhādīni bījajātānīti vuttāni, tāni dassento ‘‘mūlabīja’’ntiādimāha. Tesaṃ uddeso pākaṭo eva. Niddese yāni vā panaññānipi atthi mūle jāyanti mūle sañjāyantīti ettha bījato nibbattena bījaṃ dassitaṃ , tasmā evamettha attho daṭṭhabbo, yāni vā panaññānipi atthi āluvakaserukamaluppalapuṇḍarīkakuvalayakandapāṭalimūlādibhede mūle gacchavallirukkhādīni jāyanti sañjāyanti, tāni yamhi mūle jāyanti ceva sañjāyanti ca tañca, pāḷiyaṃ vuttaṃ haliddādi ca sabbampi etaṃ mūlabījaṃ nāma. Eseva nayo khandhabījādīsu. Yevāpanakakhandhabījesu panettha ambāṭakaindasālanuhīpāḷibhaddakaṇikārādīni khandhabījāni, amūlavalli caturassavallikaṇavīrādīni phaḷubījāni makacisumanajayasumanādīni aggabījāni, ambajambūpanasaṭṭhiādīni bījabījānīti daṭṭhabbāni.
९२. इदानि यं वुत्तं ‘‘भूतगामपातब्यताय पाचित्तिय’’न्ति तत्थ सञ्ञावसेन आपत्तानापत्तिभेदं पातब्यताभेदञ्च दस्सेन्तो बीजे बीजसञ्ञीतिआदिमाह। तत्थ यथा ‘‘सालीनं चेपि ओदनं भुञ्जती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.७६) सालितण्डुलानं ओदनो ‘‘सालीनं ओदनो’’ति वुच्चति, एवं बीजतो सम्भूतो भूतगामो ‘‘बीज’’न्ति वुत्तोति वेदितब्बो। यं पन ‘‘बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.१०) वुत्तं भूतगामपरिमोचनं कत्वा ठपितं बीजं, तं दुक्कटवत्थु। अथ वा यदेतं ‘‘भूतगामो नामा’’ति सिक्खापदविभङ्गस्स आदिपदं, तेन सद्धिं योजेत्वा यं बीजं भूतगामो नाम होति, तस्मिं बीजे बीजसञ्ञी सत्थकादीनि गहेत्वा सयं वा छिन्दति अञ्ञेन वा छेदापेति, पासाणादीनि गहेत्वा सयं वा भिन्दति अञ्ञेन वा भेदापेति, अग्गिं उपसंहरित्वा सयं वा पचति अञ्ञेन वा पचापेति, आपत्ति पाचित्तियस्साति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। यथारुतं पन गहेत्वा भूतगामविनिमुत्तस्स बीजस्स छिन्दनादिभेदाय पातब्यताय पाचित्तियं न वत्तब्बं।
92. Idāni yaṃ vuttaṃ ‘‘bhūtagāmapātabyatāya pācittiya’’nti tattha saññāvasena āpattānāpattibhedaṃ pātabyatābhedañca dassento bīje bījasaññītiādimāha. Tattha yathā ‘‘sālīnaṃ cepi odanaṃ bhuñjatī’’tiādīsu (ma. ni. 1.76) sālitaṇḍulānaṃ odano ‘‘sālīnaṃ odano’’ti vuccati, evaṃ bījato sambhūto bhūtagāmo ‘‘bīja’’nti vuttoti veditabbo. Yaṃ pana ‘‘bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato’’tiādīsu (dī. ni. 1.10) vuttaṃ bhūtagāmaparimocanaṃ katvā ṭhapitaṃ bījaṃ, taṃ dukkaṭavatthu. Atha vā yadetaṃ ‘‘bhūtagāmo nāmā’’ti sikkhāpadavibhaṅgassa ādipadaṃ, tena saddhiṃ yojetvā yaṃ bījaṃ bhūtagāmo nāma hoti, tasmiṃ bīje bījasaññī satthakādīni gahetvā sayaṃ vā chindati aññena vā chedāpeti, pāsāṇādīni gahetvā sayaṃ vā bhindati aññena vā bhedāpeti, aggiṃ upasaṃharitvā sayaṃ vā pacati aññena vā pacāpeti, āpatti pācittiyassāti evamettha attho veditabbo. Yathārutaṃ pana gahetvā bhūtagāmavinimuttassa bījassa chindanādibhedāya pātabyatāya pācittiyaṃ na vattabbaṃ.
अयञ्हेत्थ विनिच्छयकथा – भूतगामं विकोपेन्तस्स पाचित्तियं भूतगामपरिमोचितं पञ्चविधम्पि बीजगामं विकोपेन्तस्स दुक्कटं। बीजगामभूतगामो नामेस अत्थि उदकट्ठो, अत्थि थलट्ठो । तत्थ उदकट्ठो सासपमत्तिका तिलबीजकादिभेदा सपण्णिका अपण्णिका च सब्बा सेवालजाति अन्तमसो उदकपप्पटकं उपादाय ‘‘भूतगामो’’ति वेदितब्बो। उदकपप्पटको नाम उपरि थद्धो फरुसवण्णो, हेट्ठा मुदु नीलवण्णो होति। तत्थ यस्स सेवालस्स मूलं ओरूहित्वा पथवियं पतिट्ठितं, तस्स पथवी ठानं। यो उदके सञ्चरति, तस्स उदकं। पथवियं पतिट्ठितं यत्थ कत्थचि विकोपेन्तस्स उद्धरित्वा वा ठानन्तरं सङ्कामेन्तस्स पाचित्तियं। उदके सञ्चरन्तं विकोपेन्तस्सेव पाचित्तियं। हत्थेहि पन इतो चितो च वियूहित्वा न्हायितुं वट्टति, सकलञ्हि उदकं तस्स ठानं। तस्मा न सो एत्तावता ठानन्तरं सङ्कामितो होति। उदकतो पन उदकेन विना सञ्चिच्च उक्खिपितुं न वट्टति, उदकेन सद्धिं उक्खिपित्वा पुन उदके पक्खिपितुं वट्टति। परिस्सावनन्तरेन निक्खमति, कप्पियं कारापेत्वाव उदकं परिभुञ्जितब्बं। उप्पलिनीपदुमिनीआदीनि जलजवल्लितिणानि उदकतो उद्धरन्तस्स वा तत्थेव विकोपेन्तस्स वा पाचित्तियं। परेहि उप्पाटितानि विकोपेन्तस्स दुक्कटं। तानि हि बीजगामे सङ्गहं गच्छन्ति। तिलबीजकसासपमत्तकसेवालोपि उदकतो उद्धतो अमिलातो अग्गबीजसङ्गहं गच्छति। महापच्चरियादीसु ‘‘अनन्तकतिलबीजकउदकपप्पटकादीनि दुक्कटवत्थुकानी’’ति वुत्तं, तत्थ कारणं न दिस्सति। अन्धकट्ठकथायं ‘‘सम्पुण्णभूतगामो न होति, तस्मा दुक्कट’’न्ति वुत्तं, तम्पि न समेति, भूतगामे हि पाचित्तियं, बीजगामे दुक्कटं वुत्तं। असम्पुण्णभूतगामो नाम ततियो कोट्ठासो नेव पाळियं न अट्ठकथासु आगतो। अथ एतं बीजगामसङ्गहं गच्छिस्सतीति , तम्पि न युत्तं, अभूतगाममूलत्ता तादिसस्स बीजगामस्साति। अपिच ‘‘गरुकलहुकेसु गरुके ठातब्ब’’न्ति एतं विनयलक्खणं।
Ayañhettha vinicchayakathā – bhūtagāmaṃ vikopentassa pācittiyaṃ bhūtagāmaparimocitaṃ pañcavidhampi bījagāmaṃ vikopentassa dukkaṭaṃ. Bījagāmabhūtagāmo nāmesa atthi udakaṭṭho, atthi thalaṭṭho . Tattha udakaṭṭho sāsapamattikā tilabījakādibhedā sapaṇṇikā apaṇṇikā ca sabbā sevālajāti antamaso udakapappaṭakaṃ upādāya ‘‘bhūtagāmo’’ti veditabbo. Udakapappaṭako nāma upari thaddho pharusavaṇṇo, heṭṭhā mudu nīlavaṇṇo hoti. Tattha yassa sevālassa mūlaṃ orūhitvā pathaviyaṃ patiṭṭhitaṃ, tassa pathavī ṭhānaṃ. Yo udake sañcarati, tassa udakaṃ. Pathaviyaṃ patiṭṭhitaṃ yattha katthaci vikopentassa uddharitvā vā ṭhānantaraṃ saṅkāmentassa pācittiyaṃ. Udake sañcarantaṃ vikopentasseva pācittiyaṃ. Hatthehi pana ito cito ca viyūhitvā nhāyituṃ vaṭṭati, sakalañhi udakaṃ tassa ṭhānaṃ. Tasmā na so ettāvatā ṭhānantaraṃ saṅkāmito hoti. Udakato pana udakena vinā sañcicca ukkhipituṃ na vaṭṭati, udakena saddhiṃ ukkhipitvā puna udake pakkhipituṃ vaṭṭati. Parissāvanantarena nikkhamati, kappiyaṃ kārāpetvāva udakaṃ paribhuñjitabbaṃ. Uppalinīpaduminīādīni jalajavallitiṇāni udakato uddharantassa vā tattheva vikopentassa vā pācittiyaṃ. Parehi uppāṭitāni vikopentassa dukkaṭaṃ. Tāni hi bījagāme saṅgahaṃ gacchanti. Tilabījakasāsapamattakasevālopi udakato uddhato amilāto aggabījasaṅgahaṃ gacchati. Mahāpaccariyādīsu ‘‘anantakatilabījakaudakapappaṭakādīni dukkaṭavatthukānī’’ti vuttaṃ, tattha kāraṇaṃ na dissati. Andhakaṭṭhakathāyaṃ ‘‘sampuṇṇabhūtagāmo na hoti, tasmā dukkaṭa’’nti vuttaṃ, tampi na sameti, bhūtagāme hi pācittiyaṃ, bījagāme dukkaṭaṃ vuttaṃ. Asampuṇṇabhūtagāmo nāma tatiyo koṭṭhāso neva pāḷiyaṃ na aṭṭhakathāsu āgato. Atha etaṃ bījagāmasaṅgahaṃ gacchissatīti , tampi na yuttaṃ, abhūtagāmamūlattā tādisassa bījagāmassāti. Apica ‘‘garukalahukesu garuke ṭhātabba’’nti etaṃ vinayalakkhaṇaṃ.
थलट्ठे – छिन्नरुक्खानं अवसिट्ठो हरितखाणु नाम होति। तत्थ ककुधकरञ्जपियङ्गुपनसादीनं खाणु उद्धं वड्ढति, सो भूतगामेन सङ्गहितो। तालनाळिकेरादीनं खाणु उद्धं न वड्ढति, सो बीजगामेन सङ्गहितो। कदलिया पन अफलिताय खाणु भूतगामेन सङ्गहितो, फलिताय बीजगामेन। कदली पन फलिता याव नीलपण्णा, ताव भूतगामेनेव सङ्गहिता, तथा फलितो वेळु। यदा पन अग्गतो पट्ठाय सुस्सति, तदा बीजगामेन सङ्गहं गच्छति। कतरबीजगामेन? फळुबीजगामेन। किं ततो निब्बत्तति? न किञ्चि। यदि हि निब्बत्तेय्य, भूतगामेनेव सङ्गहं गच्छेय्य। इन्दसालादिरुक्खे छिन्दित्वा रासिं करोन्ति, किञ्चापि रासिकतदण्डकेहि रतनप्पमाणापि साखा निक्खमन्ति, बीजगामेनेव सङ्गहं गच्छन्ति। तत्थ मण्डपत्थाय वा वतिअत्थाय वा वल्लिआरोपनत्थाय वा भूमियं निखणन्ति, मूलेसु चेव पण्णेसु च निग्गतेसु पुन भूतगामसङ्ख्यं गच्छन्ति। मूलमत्तेसु पन पण्णमत्तेसु वा निग्गतेसु बीजगामेन सङ्गहिता एव।
Thalaṭṭhe – chinnarukkhānaṃ avasiṭṭho haritakhāṇu nāma hoti. Tattha kakudhakarañjapiyaṅgupanasādīnaṃ khāṇu uddhaṃ vaḍḍhati, so bhūtagāmena saṅgahito. Tālanāḷikerādīnaṃ khāṇu uddhaṃ na vaḍḍhati, so bījagāmena saṅgahito. Kadaliyā pana aphalitāya khāṇu bhūtagāmena saṅgahito, phalitāya bījagāmena. Kadalī pana phalitā yāva nīlapaṇṇā, tāva bhūtagāmeneva saṅgahitā, tathā phalito veḷu. Yadā pana aggato paṭṭhāya sussati, tadā bījagāmena saṅgahaṃ gacchati. Katarabījagāmena? Phaḷubījagāmena. Kiṃ tato nibbattati? Na kiñci. Yadi hi nibbatteyya, bhūtagāmeneva saṅgahaṃ gaccheyya. Indasālādirukkhe chinditvā rāsiṃ karonti, kiñcāpi rāsikatadaṇḍakehi ratanappamāṇāpi sākhā nikkhamanti, bījagāmeneva saṅgahaṃ gacchanti. Tattha maṇḍapatthāya vā vatiatthāya vā valliāropanatthāya vā bhūmiyaṃ nikhaṇanti, mūlesu ceva paṇṇesu ca niggatesu puna bhūtagāmasaṅkhyaṃ gacchanti. Mūlamattesu pana paṇṇamattesu vā niggatesu bījagāmena saṅgahitā eva.
यानि कानिचि बीजानि पथवियं वा उदकेन सिञ्चित्वा ठपितानि, कपालादीसु वा अल्लपंसुं पक्खिपित्वा निक्खित्तानि होन्ति, सब्बानि मूलमत्ते पण्णमत्ते वा निग्गतेपि बीजानियेव। सचेपि मूलानि च उपरि अङ्कुरो च निग्गच्छति, याव अङ्कुरो हरितो न होति, ताव बीजानियेव। मुग्गादीनं पन पण्णेसु उट्ठितेसु वीहिआदीनं वा अङ्कुरे हरिते नीलपण्णवण्णे जाते भूतगामसङ्गहं गच्छन्ति। तालट्ठीनं पठमं सूकरदाठा विय मूलं निग्गच्छति। निग्गतेपि याव उपरि पत्तवट्टि न निग्गच्छति, ताव बीजगामोयेव। नाळिकेरस्स तचं भिन्दित्वा दन्तसूचि विय अङ्कुरो निग्गच्छति , याव मिगसिङ्गसदिसा नीलपत्तवट्टि न होति, ताव बीजगामोयेव। मूले अनिग्गतेपि तादिसाय पत्तवट्टिया जाताय अमूलकभूतगामे सङ्गहं गच्छति।
Yāni kānici bījāni pathaviyaṃ vā udakena siñcitvā ṭhapitāni, kapālādīsu vā allapaṃsuṃ pakkhipitvā nikkhittāni honti, sabbāni mūlamatte paṇṇamatte vā niggatepi bījāniyeva. Sacepi mūlāni ca upari aṅkuro ca niggacchati, yāva aṅkuro harito na hoti, tāva bījāniyeva. Muggādīnaṃ pana paṇṇesu uṭṭhitesu vīhiādīnaṃ vā aṅkure harite nīlapaṇṇavaṇṇe jāte bhūtagāmasaṅgahaṃ gacchanti. Tālaṭṭhīnaṃ paṭhamaṃ sūkaradāṭhā viya mūlaṃ niggacchati. Niggatepi yāva upari pattavaṭṭi na niggacchati, tāva bījagāmoyeva. Nāḷikerassa tacaṃ bhinditvā dantasūci viya aṅkuro niggacchati , yāva migasiṅgasadisā nīlapattavaṭṭi na hoti, tāva bījagāmoyeva. Mūle aniggatepi tādisāya pattavaṭṭiyā jātāya amūlakabhūtagāme saṅgahaṃ gacchati.
अम्बट्ठिआदीनि वीहिआदीहि विनिच्छिनितब्बानि। वन्दाका वा अञ्ञा वा या काचि रुक्खे जायित्वा रुक्खं ओत्थरति, रुक्खोव तस्सा ठानं, तं विकोपेन्तस्स वा ततो उद्धरन्तस्स वा पाचित्तियं। एका अमूलिका लता होति, अङ्गुलिवेठको विय वनप्पगुम्बदण्डके वेठेति, तस्सापि अयमेव विनिच्छयो। गेहमुखपाकारवेदिकाचेतियादीसु नीलवण्णो सेवालो होति, याव द्वे तीणि पत्तानि न सञ्जायन्ति ताव अग्गबीजसङ्गहं गच्छति । पत्तेसु जातेसु पाचित्तियवत्थु। तस्मा तादिसेसु ठानेसु सुधालेपम्पि दातुं न वट्टति। अनुपसम्पन्नेन लित्तस्स उपरिस्नेहलेपो दातुं वट्टति। सचे निदाघसमये सुक्खसेवालो तिट्ठति, तं सम्मुञ्जनीआदीहि घंसित्वा अपनेतुं वट्टति। पानीयघटादीनं बहि सेवालो दुक्कटवत्थु, अन्तो अब्बोहारिको। दन्तकट्ठपूवादीसु कण्णकम्पि अब्बोहारिकमेव। वुत्तञ्हेतं – ‘‘सचे गेरुकपरिकम्मकता भित्ति कण्णकिता होति, चोळकं तेमेत्वा पीळेत्वा पमज्जितब्बा’’ति (महाव॰ ६६)।
Ambaṭṭhiādīni vīhiādīhi vinicchinitabbāni. Vandākā vā aññā vā yā kāci rukkhe jāyitvā rukkhaṃ ottharati, rukkhova tassā ṭhānaṃ, taṃ vikopentassa vā tato uddharantassa vā pācittiyaṃ. Ekā amūlikā latā hoti, aṅguliveṭhako viya vanappagumbadaṇḍake veṭheti, tassāpi ayameva vinicchayo. Gehamukhapākāravedikācetiyādīsu nīlavaṇṇo sevālo hoti, yāva dve tīṇi pattāni na sañjāyanti tāva aggabījasaṅgahaṃ gacchati . Pattesu jātesu pācittiyavatthu. Tasmā tādisesu ṭhānesu sudhālepampi dātuṃ na vaṭṭati. Anupasampannena littassa uparisnehalepo dātuṃ vaṭṭati. Sace nidāghasamaye sukkhasevālo tiṭṭhati, taṃ sammuñjanīādīhi ghaṃsitvā apanetuṃ vaṭṭati. Pānīyaghaṭādīnaṃ bahi sevālo dukkaṭavatthu, anto abbohāriko. Dantakaṭṭhapūvādīsu kaṇṇakampi abbohārikameva. Vuttañhetaṃ – ‘‘sace gerukaparikammakatā bhitti kaṇṇakitā hoti, coḷakaṃ temetvā pīḷetvā pamajjitabbā’’ti (mahāva. 66).
पासाणजातिपासाणदद्दुसेवालसेलेय्यकादीनि अहरितवण्णानि अपत्तकानि च दुक्कटवत्थुकानि। अहिच्छत्तकं याव मकुळं होति, ताव दुक्कटवत्थु। पुप्फितकालतो पट्ठाय अब्बोहारिकं। अल्लरुक्खतो पन अहिच्छत्तकं गण्हन्तो रुक्खत्तचं विकोपेति, तस्मा तत्थ पाचित्तियं। रुक्खपप्पटिकायपि एसेव नयो। या पन इन्दसालककुधादीनं पप्पटिका रुक्खतो मुच्चित्वा तिट्ठति, तं गण्हन्तस्स अनापत्ति। निय्यासम्पि रुक्खतो मुच्चित्वा ठितं सुक्खरुक्खे वा लग्गं गण्हितुं वट्टति। अल्लरुक्खतो न वट्टति। लाखायपि एसेव नयो। रुक्खं चालेत्वा पण्डुपलासं वा परिणतकणिकारादिपुप्फं वा पातेन्तस्स पाचित्तियमेव। हत्थकुक्कुच्चेन मुदुकेसु इन्दसालनुहीखन्धादीसु वा तत्थजातकतालपण्णादीसु वा अक्खरं छिन्दन्तस्सापि एसेव नयो।
Pāsāṇajātipāsāṇadaddusevālaseleyyakādīni aharitavaṇṇāni apattakāni ca dukkaṭavatthukāni. Ahicchattakaṃ yāva makuḷaṃ hoti, tāva dukkaṭavatthu. Pupphitakālato paṭṭhāya abbohārikaṃ. Allarukkhato pana ahicchattakaṃ gaṇhanto rukkhattacaṃ vikopeti, tasmā tattha pācittiyaṃ. Rukkhapappaṭikāyapi eseva nayo. Yā pana indasālakakudhādīnaṃ pappaṭikā rukkhato muccitvā tiṭṭhati, taṃ gaṇhantassa anāpatti. Niyyāsampi rukkhato muccitvā ṭhitaṃ sukkharukkhe vā laggaṃ gaṇhituṃ vaṭṭati. Allarukkhato na vaṭṭati. Lākhāyapi eseva nayo. Rukkhaṃ cāletvā paṇḍupalāsaṃ vā pariṇatakaṇikārādipupphaṃ vā pātentassa pācittiyameva. Hatthakukkuccena mudukesu indasālanuhīkhandhādīsu vā tatthajātakatālapaṇṇādīsu vā akkharaṃ chindantassāpi eseva nayo.
सामणेरानं पुप्फं ओचिनन्तानं साखं ओनामेत्वा दातुं वट्टति। तेहि पन पुप्फेहि पानीयं न वासेतब्बं। पानीयवासत्थिकेन सामणेरं उक्खिपित्वा ओचिनापेतब्बानि। फलसाखापि अत्तना खादितुकामेन न ओनामेतब्बा। सामणेरं उक्खिपित्वा फलं गाहापेतब्बं। यंकिञ्चि गच्छं वा लतं वा उप्पाटेन्तेहि सामणेरेहि सद्धिं गहेत्वा आकड्ढितुं न वट्टति। तेसं पन उस्साहजननत्थं अनाकड्ढन्तेन कड्ढनाकारं दस्सेन्तेन विय अग्गे गहेतुं वट्टति। येसं रुक्खानं साखा रुहति, तेसं साखं मक्खिकाबीजनादीनं अत्थाय कप्पियं अकारापेत्वा गहितं तचे वा पत्ते वा अन्तमसो नखेनपि विलिखन्तस्स दुक्कटं। अल्लसिङ्गिवेरादीसुपि एसेव नयो। सचे पन कप्पियं कारापेत्वा सीतले पदेसे ठपितस्स मूलं सञ्जायति, उपरिभागे छिन्दितुं वट्टति। सचे अङ्कुरो जायति, हेट्ठाभागे छिन्दितुं वट्टति। मूले च नीलङ्कुरे च जाते न वट्टति।
Sāmaṇerānaṃ pupphaṃ ocinantānaṃ sākhaṃ onāmetvā dātuṃ vaṭṭati. Tehi pana pupphehi pānīyaṃ na vāsetabbaṃ. Pānīyavāsatthikena sāmaṇeraṃ ukkhipitvā ocināpetabbāni. Phalasākhāpi attanā khāditukāmena na onāmetabbā. Sāmaṇeraṃ ukkhipitvā phalaṃ gāhāpetabbaṃ. Yaṃkiñci gacchaṃ vā lataṃ vā uppāṭentehi sāmaṇerehi saddhiṃ gahetvā ākaḍḍhituṃ na vaṭṭati. Tesaṃ pana ussāhajananatthaṃ anākaḍḍhantena kaḍḍhanākāraṃ dassentena viya agge gahetuṃ vaṭṭati. Yesaṃ rukkhānaṃ sākhā ruhati, tesaṃ sākhaṃ makkhikābījanādīnaṃ atthāya kappiyaṃ akārāpetvā gahitaṃ tace vā patte vā antamaso nakhenapi vilikhantassa dukkaṭaṃ. Allasiṅgiverādīsupi eseva nayo. Sace pana kappiyaṃ kārāpetvā sītale padese ṭhapitassa mūlaṃ sañjāyati, uparibhāge chindituṃ vaṭṭati. Sace aṅkuro jāyati, heṭṭhābhāge chindituṃ vaṭṭati. Mūle ca nīlaṅkure ca jāte na vaṭṭati.
छिन्दति वा छेदापेति वाति अन्तमसो सम्मुञ्जनोसलाकायपि तिणानि छिन्दिस्सामीति भूमिं सम्मज्जन्तो सयं वा छिन्दति, अञ्ञेन वा छेदापेति। भिन्दति वा भेदापेति वाति अन्तमसो चङ्कमन्तोपि छिज्जनकं छिज्जतु, भिज्जनकं भिज्जतु, चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामीति सञ्चिच्च पादेहि अक्कमन्तो तिणवल्लिआदीनि सयं वा भिन्दति अञ्ञेन वा भेदापेति। सचेपि हि तिणं वा लतं वा गण्ठिं करोन्तस्स भिज्जति, गण्ठिपि न कातब्बो। तालरुक्खादीसु पन चोरानं अनारुहनत्थाय दारुमक्कटकं आकोटेन्ति, कण्टके बन्धन्ति, भिक्खुस्स एवं कातुं न वट्टति। सचे दारुमक्कटको रुक्खे अल्लीनमत्तोव होति, रुक्खं न पीळेति, वट्टति। ‘‘रुक्खं छिन्द, लतं छिन्द, कन्दं वा मूलं वा उप्पाटेही’’ति वत्तुम्पि वट्टति, अनियामितत्ता। नियामेत्वा पन ‘‘इमं रुक्खं छिन्दा’’तिआदि वत्तुं न वट्टति। नामं गहेत्वापि ‘‘अम्बरुक्खं चतुरस्सवल्लिं आलुवकन्दं मुञ्जतिणं असुकरुक्खच्छल्लिं छिन्द भिन्द उप्पाटेही’’तिआदिवचनम्पि अनियामितमेव होति। ‘‘इमं अम्बरुक्ख’’न्तिआदिवचनमेव हि नियामितं नाम, तं न वट्टति।
Chindati vā chedāpeti vāti antamaso sammuñjanosalākāyapi tiṇāni chindissāmīti bhūmiṃ sammajjanto sayaṃ vā chindati, aññena vā chedāpeti. Bhindati vā bhedāpeti vāti antamaso caṅkamantopi chijjanakaṃ chijjatu, bhijjanakaṃ bhijjatu, caṅkamitaṭṭhānaṃ dassessāmīti sañcicca pādehi akkamanto tiṇavalliādīni sayaṃ vā bhindati aññena vā bhedāpeti. Sacepi hi tiṇaṃ vā lataṃ vā gaṇṭhiṃ karontassa bhijjati, gaṇṭhipi na kātabbo. Tālarukkhādīsu pana corānaṃ anāruhanatthāya dārumakkaṭakaṃ ākoṭenti, kaṇṭake bandhanti, bhikkhussa evaṃ kātuṃ na vaṭṭati. Sace dārumakkaṭako rukkhe allīnamattova hoti, rukkhaṃ na pīḷeti, vaṭṭati. ‘‘Rukkhaṃ chinda, lataṃ chinda, kandaṃ vā mūlaṃ vā uppāṭehī’’ti vattumpi vaṭṭati, aniyāmitattā. Niyāmetvā pana ‘‘imaṃ rukkhaṃ chindā’’tiādi vattuṃ na vaṭṭati. Nāmaṃ gahetvāpi ‘‘ambarukkhaṃ caturassavalliṃ āluvakandaṃ muñjatiṇaṃ asukarukkhacchalliṃ chinda bhinda uppāṭehī’’tiādivacanampi aniyāmitameva hoti. ‘‘Imaṃ ambarukkha’’ntiādivacanameva hi niyāmitaṃ nāma, taṃ na vaṭṭati.
पचति वा पचापेति वाति अन्तमसो पत्तम्पि पचितुकामो तिणादीनं उपरि सञ्चिच्च अग्गिं करोन्तो सयं वा पचति, अञ्ञेन वा पचापेतीति सब्बं पथवीखणनसिक्खापदे वुत्तनयेन वेदितब्बं। अनियामेत्वा पन ‘‘मुग्गे पच, मासे पचा’’तिआदि वत्तुं वट्टति। ‘‘इमे मुग्गे पच, इमे मासे पचा’’ति एवं वत्तुं न वट्टति।
Pacati vā pacāpeti vāti antamaso pattampi pacitukāmo tiṇādīnaṃ upari sañcicca aggiṃ karonto sayaṃ vā pacati, aññena vā pacāpetīti sabbaṃ pathavīkhaṇanasikkhāpade vuttanayena veditabbaṃ. Aniyāmetvā pana ‘‘mugge paca, māse pacā’’tiādi vattuṃ vaṭṭati. ‘‘Ime mugge paca, ime māse pacā’’ti evaṃ vattuṃ na vaṭṭati.
अनापत्ति इमं जानातिआदीसु ‘‘इमं मूलभेसज्जं जान, इमं मूलं वा पण्णं वा देहि, इमं रुक्खं वा लतं वा आहर, इमिना पुप्फेन वा फलेन वा पण्णेन वा अत्थो, इमं रुक्खं वा लतं वा फलं वा कप्पियं करोही’’ति एवमत्थो दट्ठब्बो। एत्तावता भूतगामपरिमोचनं कतं होति। परिभुञ्जन्तेन पन बीजगामपरिमोचनत्थं पुन कप्पियं कारेतब्बं।
Anāpatti imaṃ jānātiādīsu ‘‘imaṃ mūlabhesajjaṃ jāna, imaṃ mūlaṃ vā paṇṇaṃ vā dehi, imaṃ rukkhaṃ vā lataṃ vā āhara, iminā pupphena vā phalena vā paṇṇena vā attho, imaṃ rukkhaṃ vā lataṃ vā phalaṃ vā kappiyaṃ karohī’’ti evamattho daṭṭhabbo. Ettāvatā bhūtagāmaparimocanaṃ kataṃ hoti. Paribhuñjantena pana bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kāretabbaṃ.
कप्पियकरणञ्चेत्थ इमिना सुत्तानुसारेन वेदितब्बं – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, पञ्चहि समणकप्पेहि फलं परिभुञ्जितुं अग्गिपरिजितं सत्थपरिजितं नखपरिजितं अबीजं निब्बट्टबीजमेव पञ्चम’’न्ति। तत्थ ‘‘अग्गिपरिजित’’न्ति अग्गिना परिजितं अधिभूतं दड्ढं फुट्ठन्ति अत्थो। ‘‘सत्थपरिजित’’न्ति सत्थेन परिजितं अधिभूतं छिन्नं विद्धं वाति अत्थो। एस नयो नखपरिजिते। अबीजनिब्बट्टबीजानि सयमेव कप्पियानि। अग्गिना कप्पियं करोन्तेन कट्ठग्गिगोमयग्गिआदीसु येन केनचि अन्तमसो लोहखण्डेनपि आदित्तेन कप्पियं कातब्बं। तञ्च खो एकदेसे फुसन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं। सत्थेन करोन्तेन यस्स कस्सचि लोहमयसत्थस्स अन्तमसो सूचिनखच्छेदनानम्पि तुण्डेन वा धाराय वा छेदं वा वेधं वा दस्सेन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं। नखेन कप्पियं करोन्तेन पूतिनखेन न कातब्बं। मनुस्सानं पन सीहब्यग्घदीपिमक्कटादीनं सकुन्तानञ्च नखा तिखिणा होन्ति, तेहि कातब्बं। अस्समहिंससूकरमिगगोरूपादीनं खुरा अतिखिणा, तेहि न कातब्बं, कतम्पि अकतं होति। हत्थिनखा पन खुरा न होन्ति, तेहि वट्टति। येहि पन कातुं वट्टति, तेहि तत्थजातकेहिपि उद्धरित्वा गहितकेहिपि छेदं वा वेधं वा दस्सेन्तेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव कातब्बं।
Kappiyakaraṇañcettha iminā suttānusārena veditabbaṃ – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjituṃ aggiparijitaṃ satthaparijitaṃ nakhaparijitaṃ abījaṃ nibbaṭṭabījameva pañcama’’nti. Tattha ‘‘aggiparijita’’nti agginā parijitaṃ adhibhūtaṃ daḍḍhaṃ phuṭṭhanti attho. ‘‘Satthaparijita’’nti satthena parijitaṃ adhibhūtaṃ chinnaṃ viddhaṃ vāti attho. Esa nayo nakhaparijite. Abījanibbaṭṭabījāni sayameva kappiyāni. Agginā kappiyaṃ karontena kaṭṭhaggigomayaggiādīsu yena kenaci antamaso lohakhaṇḍenapi ādittena kappiyaṃ kātabbaṃ. Tañca kho ekadese phusantena ‘‘kappiya’’nti vatvāva kātabbaṃ. Satthena karontena yassa kassaci lohamayasatthassa antamaso sūcinakhacchedanānampi tuṇḍena vā dhārāya vā chedaṃ vā vedhaṃ vā dassentena ‘‘kappiya’’nti vatvāva kātabbaṃ. Nakhena kappiyaṃ karontena pūtinakhena na kātabbaṃ. Manussānaṃ pana sīhabyagghadīpimakkaṭādīnaṃ sakuntānañca nakhā tikhiṇā honti, tehi kātabbaṃ. Assamahiṃsasūkaramigagorūpādīnaṃ khurā atikhiṇā, tehi na kātabbaṃ, katampi akataṃ hoti. Hatthinakhā pana khurā na honti, tehi vaṭṭati. Yehi pana kātuṃ vaṭṭati, tehi tatthajātakehipi uddharitvā gahitakehipi chedaṃ vā vedhaṃ vā dassentena ‘‘kappiya’’nti vatvāva kātabbaṃ.
तत्थ सचेपि बीजानं पब्बतमत्तो रासि रुक्खसहस्सं वा छिन्दित्वा एकाबद्धं कत्वा उच्छूनं वा महाभारो बन्धित्वा ठपितो होति, एकस्मिं बीजे वा रुक्खसाखाय वा उच्छुम्हि वा कप्पिये कते सब्बं कतं होति। उच्छू च दारूनि च एकतो बद्धानि होन्ति, उच्छुं कप्पियं करिस्सामीति दारुं विज्झति, वट्टतियेव। सचे पन याय रज्जुया वा वल्लिया वा बद्धानि, तं विज्झति, न वट्टति। उच्छुखण्डानं पच्छिं पूरेत्वा आहरन्ति, एकस्मिं खण्डे कप्पिये कते सब्बं कतमेव होति। मरिचपक्कादीहि मिस्सेत्वा भत्तं आहरन्ति, ‘‘कप्पियं करोही’’ति वुत्ते सचेपि भत्तसित्थे विज्झति, वट्टतियेव। तिलतण्डुलादीसुपि एसेव नयो। यागुया पक्खित्तानि पन एकाबद्धानि हुत्वा न सन्तिट्ठन्ति, तत्थ एकमेकं विज्झित्वा कप्पियं कातब्बमेव। कपित्थफलादीनं अन्तो मिञ्जं कटाहं मुञ्चित्वा सञ्चरति, भिन्दापेत्वा कप्पियं कारापेतब्बं। एकाबद्धं होति, कटाहेपि कातुं वट्टति।
Tattha sacepi bījānaṃ pabbatamatto rāsi rukkhasahassaṃ vā chinditvā ekābaddhaṃ katvā ucchūnaṃ vā mahābhāro bandhitvā ṭhapito hoti, ekasmiṃ bīje vā rukkhasākhāya vā ucchumhi vā kappiye kate sabbaṃ kataṃ hoti. Ucchū ca dārūni ca ekato baddhāni honti, ucchuṃ kappiyaṃ karissāmīti dāruṃ vijjhati, vaṭṭatiyeva. Sace pana yāya rajjuyā vā valliyā vā baddhāni, taṃ vijjhati, na vaṭṭati. Ucchukhaṇḍānaṃ pacchiṃ pūretvā āharanti, ekasmiṃ khaṇḍe kappiye kate sabbaṃ katameva hoti. Maricapakkādīhi missetvā bhattaṃ āharanti, ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti vutte sacepi bhattasitthe vijjhati, vaṭṭatiyeva. Tilataṇḍulādīsupi eseva nayo. Yāguyā pakkhittāni pana ekābaddhāni hutvā na santiṭṭhanti, tattha ekamekaṃ vijjhitvā kappiyaṃ kātabbameva. Kapitthaphalādīnaṃ anto miñjaṃ kaṭāhaṃ muñcitvā sañcarati, bhindāpetvā kappiyaṃ kārāpetabbaṃ. Ekābaddhaṃ hoti, kaṭāhepi kātuṃ vaṭṭati.
असञ्चिच्चाति पासाणरुक्खादीनि वा पवट्टेन्तस्स साखं वा कड्ढन्तस्स कत्तरदण्डेन वा भूमिं पहरित्वा गच्छन्तस्स तिणानि छिज्जन्ति, तानि तेन छिन्दिस्सामीति एवं सञ्चिच्च अच्छिन्नत्ता असञ्चिच्च छिन्नानि नाम होन्ति। इति असञ्चिच्च छिन्दन्तस्स अनापत्ति।
Asañciccāti pāsāṇarukkhādīni vā pavaṭṭentassa sākhaṃ vā kaḍḍhantassa kattaradaṇḍena vā bhūmiṃ paharitvā gacchantassa tiṇāni chijjanti, tāni tena chindissāmīti evaṃ sañcicca acchinnattā asañcicca chinnāni nāma honti. Iti asañcicca chindantassa anāpatti.
असतियाति अञ्ञविहितो केनचि सद्धिं किञ्चि कथेन्तो पादङ्गुट्ठकेन वा हत्थेन वा तिणं वा लतं वा छिन्दन्तो तिट्ठति, एवं असतिया छिन्दन्तस्स अनापत्ति।
Asatiyāti aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena vā hatthena vā tiṇaṃ vā lataṃ vā chindanto tiṭṭhati, evaṃ asatiyā chindantassa anāpatti.
अजानन्तस्साति एत्थब्भन्तरे बीजगामोति वा भूतगामोति वा न जानाति, छिन्दामीतिपि न जानाति, केवलं वतिया वा पलालपुञ्जे वा निखादनं वा खणित्तिं वा कुदालं वा सङ्गोपनत्थाय ठपेति, डय्हमानहत्थो वा अग्गिं पातेति, तत्र चे तिणानि छिज्जन्ति वा डय्हन्ति वा अनापत्ति। मनुस्सविग्गहपाराजिकवण्णनायं पन सब्बअट्ठकथासु ‘‘सचे भिक्खु रुक्खेन वा अज्झोत्थटो होति, ओपाते वा पतितो सक्का च होति रुक्खं छिन्दित्वा भूमिं वा खणित्वा निक्खमितुं, जीवितहेतुपि अत्तना न कातब्बं। अञ्ञेन पन भिक्खुना भूमिं वा खणित्वा रुक्खं वा छिन्दित्वा अल्लरुक्खतो वा दण्डकं छिन्दित्वा तं रुक्खं पवट्टेत्वा निक्खामेतुं वट्टति, अनापत्ती’’ति वुत्तं। तत्थ कारणं न दिस्सति – ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, दवडाहे डय्हमाने पटग्गिं दातुं, परित्तं कातु’’न्ति (चूळव॰ २८३) इदं पन एकमेव सुत्तं दिस्सति। सचे एतस्स अनुलोमं ‘‘अत्तनो न वट्टति, अञ्ञस्स वट्टती’’ति इदं नानाकरणं न सक्का लद्धुं। अत्तनो अत्थाय करोन्तो अत्तसिनेहेन अकुसलचित्तेनेव करोति, परो पन कारुञ्ञेन, तस्मा अनापत्तीति चे। एतम्पि अकारणं। कुसलचित्तेनापि हि इमं आपत्तिं आपज्जति। सब्बअट्ठकथासु पन वुत्तत्ता न सक्का पटिसेधेतुं। गवेसितब्बा एत्थ युत्ति। अट्ठकथाचरियानं वा सद्धाय गन्तब्बन्ति। सेसं उत्तानमेव।
Ajānantassāti etthabbhantare bījagāmoti vā bhūtagāmoti vā na jānāti, chindāmītipi na jānāti, kevalaṃ vatiyā vā palālapuñje vā nikhādanaṃ vā khaṇittiṃ vā kudālaṃ vā saṅgopanatthāya ṭhapeti, ḍayhamānahattho vā aggiṃ pāteti, tatra ce tiṇāni chijjanti vā ḍayhanti vā anāpatti. Manussaviggahapārājikavaṇṇanāyaṃ pana sabbaaṭṭhakathāsu ‘‘sace bhikkhu rukkhena vā ajjhotthaṭo hoti, opāte vā patito sakkā ca hoti rukkhaṃ chinditvā bhūmiṃ vā khaṇitvā nikkhamituṃ, jīvitahetupi attanā na kātabbaṃ. Aññena pana bhikkhunā bhūmiṃ vā khaṇitvā rukkhaṃ vā chinditvā allarukkhato vā daṇḍakaṃ chinditvā taṃ rukkhaṃ pavaṭṭetvā nikkhāmetuṃ vaṭṭati, anāpattī’’ti vuttaṃ. Tattha kāraṇaṃ na dissati – ‘‘anujānāmi, bhikkhave, davaḍāhe ḍayhamāne paṭaggiṃ dātuṃ, parittaṃ kātu’’nti (cūḷava. 283) idaṃ pana ekameva suttaṃ dissati. Sace etassa anulomaṃ ‘‘attano na vaṭṭati, aññassa vaṭṭatī’’ti idaṃ nānākaraṇaṃ na sakkā laddhuṃ. Attano atthāya karonto attasinehena akusalacitteneva karoti, paro pana kāruññena, tasmā anāpattīti ce. Etampi akāraṇaṃ. Kusalacittenāpi hi imaṃ āpattiṃ āpajjati. Sabbaaṭṭhakathāsu pana vuttattā na sakkā paṭisedhetuṃ. Gavesitabbā ettha yutti. Aṭṭhakathācariyānaṃ vā saddhāya gantabbanti. Sesaṃ uttānameva.
तिसमुट्ठानं – कायचित्ततो वाचाचित्ततो कायवाचाचित्ततो च समुट्ठाति। किरियं, सञ्ञाविमोक्खं, सचित्तकं, पण्णत्तिवज्जं, कायकम्मं, वचीकम्मं, तिचित्तं, तिवेदनन्ति।
Tisamuṭṭhānaṃ – kāyacittato vācācittato kāyavācācittato ca samuṭṭhāti. Kiriyaṃ, saññāvimokkhaṃ, sacittakaṃ, paṇṇattivajjaṃ, kāyakammaṃ, vacīkammaṃ, ticittaṃ, tivedananti.
भूतगामसिक्खापदं पठमं।
Bhūtagāmasikkhāpadaṃ paṭhamaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. भूतगामवग्गो • 2. Bhūtagāmavaggo
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १. भूतगामसिक्खापद-अत्थयोजना • 1. Bhūtagāmasikkhāpada-atthayojanā
