| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / कङ्खावितरणी-अभिनव-टीका • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
२. भूतगामवग्गो
2. Bhūtagāmavaggo
१. भूतगामसिक्खापदवण्णना
1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
‘‘भवन्ती’’ति (सारत्थ॰ टी॰ पाचित्तिय ३.९०) इमिना विरुळ्हमूले नीलभावं आपज्जित्वा वड्ढमानके तरुणगच्छे दस्सेति। ‘‘अहेसु’’न्ति इमिना पन वड्ढित्वा ठिते महन्ते रुक्खगच्छादिके दस्सेति। तेनाह ‘‘जायन्ती’’तिआदि। एत्थ च ‘‘भवन्ती’’ति इमस्स विवरणं ‘‘जायन्ति वड्ढन्ती’’ति, ‘‘अहेसु’’न्ति इमस्स ‘‘जाता वड्ढिता’’ति। गामोति समूहो। पतिट्ठितहरिततिणरुक्खादीनन्ति भूमियं पतिट्ठितस्स हरिततिणस्स चेव हरितरुक्खादीनञ्च। आदिसद्देन ओसधिगच्छलतादयो वेदितब्बा। निमित्तत्थे च भुम्मं। यो अत्थो सम्पज्जति, तमाह ‘‘भूतगामपातब्यताया’’तिआदिना।
‘‘Bhavantī’’ti (sārattha. ṭī. pācittiya 3.90) iminā viruḷhamūle nīlabhāvaṃ āpajjitvā vaḍḍhamānake taruṇagacche dasseti. ‘‘Ahesu’’nti iminā pana vaḍḍhitvā ṭhite mahante rukkhagacchādike dasseti. Tenāha ‘‘jāyantī’’tiādi. Ettha ca ‘‘bhavantī’’ti imassa vivaraṇaṃ ‘‘jāyanti vaḍḍhantī’’ti, ‘‘ahesu’’nti imassa ‘‘jātā vaḍḍhitā’’ti. Gāmoti samūho. Patiṭṭhitaharitatiṇarukkhādīnanti bhūmiyaṃ patiṭṭhitassa haritatiṇassa ceva haritarukkhādīnañca. Ādisaddena osadhigacchalatādayo veditabbā. Nimittatthe ca bhummaṃ. Yo attho sampajjati, tamāha ‘‘bhūtagāmapātabyatāyā’’tiādinā.
ननु च रुक्खादयो चित्तरहितताय न जीवा, चित्तरहितता च परिफन्दाभावतो, छिन्नेपि विरुहनतो, विसदिसजातिकभावतो, चतुयोनियं अपरियापन्नतो च वेदितब्बा, वुड्ढि पन पवाळसिलालवणानम्पि विज्जतीति न तेसं जीवभावे कारणं, विसयग्गहणञ्च नेसं परिकप्पनामत्तं सुपनं विय चिञ्चादीनं, तथा दोहळादयो, अथ कस्मा भूतगामस्स पातब्यताय पाचित्तियं इच्छितन्ति? समणअसारुप्पतो, तन्निस्सितसत्तानुरक्खणतो च। तेनेवाह ‘‘जीवसञ्ञिनो हि मोघपुरिसा मनुस्सा रुक्खस्मि’’न्तिआदि (पाचि॰ ८९)। सासपबीजकसेवालम्पीति सासपबीजकसङ्खातं सेवालम्पि, सासपसेवालं, बीजकसेवालम्पीति अत्थो। तत्थ सासपसेवालो नाम सासपमत्तो खुद्दकसेवालो। बीजकसेवालो नाम उपरि खुद्दकपत्तो हेट्ठा खुद्दकमूलो सेवालो।
Nanu ca rukkhādayo cittarahitatāya na jīvā, cittarahitatā ca pariphandābhāvato, chinnepi viruhanato, visadisajātikabhāvato, catuyoniyaṃ apariyāpannato ca veditabbā, vuḍḍhi pana pavāḷasilālavaṇānampi vijjatīti na tesaṃ jīvabhāve kāraṇaṃ, visayaggahaṇañca nesaṃ parikappanāmattaṃ supanaṃ viya ciñcādīnaṃ, tathā dohaḷādayo, atha kasmā bhūtagāmassa pātabyatāya pācittiyaṃ icchitanti? Samaṇaasāruppato, tannissitasattānurakkhaṇato ca. Tenevāha ‘‘jīvasaññino hi moghapurisā manussā rukkhasmi’’ntiādi (pāci. 89). Sāsapabījakasevālampīti sāsapabījakasaṅkhātaṃ sevālampi, sāsapasevālaṃ, bījakasevālampīti attho. Tattha sāsapasevālo nāma sāsapamatto khuddakasevālo. Bījakasevālo nāma upari khuddakapatto heṭṭhā khuddakamūlo sevālo.
मूलबीजखन्धबीजफळुबीजअग्गबीजबीजबीजानन्ति एत्थ मूलमेव बीजं मूलबीजं। एवं सेसेसुपि। तत्थ मूलबीजं हलिद्दिआदिकं। खन्धबीजं अस्सत्थादिकं। फळुबीजं उच्छुआदिकं। अग्गबीजं हिरिवेरादिकं। बीजंबीजं पुब्बण्णादिकं। भाजनगतन्ति सरावादिभाजनगतं। निक्खन्तं मूलमत्तं एतस्माति निक्खन्तमूलमत्तं। मत्त सद्देन चेत्थ पण्णस्स निक्खमनं पटिक्खिपति। एस नयो निक्खन्तअङ्कुरमत्तन्ति एत्थापि। सचे पन मूलञ्च पण्णञ्च निग्गतं, भूतगामसङ्खं गच्छति। विदत्थिमत्ता पत्तवट्टि निग्गच्छतीति विदत्थिमत्ता अनीलवण्णा पत्तवट्टि निक्खमति। तेनाह ‘‘निक्खन्ते’’तिआदि। हरितो न होतीति नीलवण्णो न होति। मुग्गादीनं पन पण्णेसु उट्ठितेसु, वीहिआदीनं वा अङ्कुरे हरिते भूतगामसङ्गहं गच्छन्ति। एस नयो अम्बट्ठिआदीसु।
Mūlabījakhandhabījaphaḷubījaaggabījabījabījānanti ettha mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ. Evaṃ sesesupi. Tattha mūlabījaṃ haliddiādikaṃ. Khandhabījaṃ assatthādikaṃ. Phaḷubījaṃ ucchuādikaṃ. Aggabījaṃ hiriverādikaṃ. Bījaṃbījaṃ pubbaṇṇādikaṃ. Bhājanagatanti sarāvādibhājanagataṃ. Nikkhantaṃ mūlamattaṃ etasmāti nikkhantamūlamattaṃ. Matta saddena cettha paṇṇassa nikkhamanaṃ paṭikkhipati. Esa nayo nikkhantaaṅkuramattanti etthāpi. Sace pana mūlañca paṇṇañca niggataṃ, bhūtagāmasaṅkhaṃ gacchati. Vidatthimattā pattavaṭṭi niggacchatīti vidatthimattā anīlavaṇṇā pattavaṭṭi nikkhamati. Tenāha ‘‘nikkhante’’tiādi. Harito na hotīti nīlavaṇṇo na hoti. Muggādīnaṃ pana paṇṇesu uṭṭhitesu, vīhiādīnaṃ vā aṅkure harite bhūtagāmasaṅgahaṃ gacchanti. Esa nayo ambaṭṭhiādīsu.
भूतगामबीजगामेति एत्थ भूतगामतो वियोजितं विरुहनसमत्थमेव मूलबीजादिकं बीजगामो नामाति वेदितब्बं। उभयत्थाति भूतगामबीजगामेसु। अतथासञ्ञिस्साति अभूतगामाबीजगामसञ्ञिस्स। को पन वादो अभूतगामाबीजगामेसु अभूतगामाबीजगामसञ्ञिस्स। असञ्चिच्चाति पासाणरुक्खादीनि वा पवट्टेन्तस्स, साखं वा कड्ढन्तस्स, कत्तरदण्डेन वा भूमिं पहरित्वा गच्छन्तस्स तिणानि कुप्पन्ति। तानि तेन ‘‘विकोपेस्सामी’’ति एवं सञ्चिच्च अविकोपितत्ता असञ्चिच्च विकोपितानि नाम होन्ति। इति असञ्चिच्च विकोपेन्तस्स अनापत्ति।
Bhūtagāmabījagāmeti ettha bhūtagāmato viyojitaṃ viruhanasamatthameva mūlabījādikaṃ bījagāmo nāmāti veditabbaṃ. Ubhayatthāti bhūtagāmabījagāmesu. Atathāsaññissāti abhūtagāmābījagāmasaññissa. Ko pana vādo abhūtagāmābījagāmesu abhūtagāmābījagāmasaññissa. Asañciccāti pāsāṇarukkhādīni vā pavaṭṭentassa, sākhaṃ vā kaḍḍhantassa, kattaradaṇḍena vā bhūmiṃ paharitvā gacchantassa tiṇāni kuppanti. Tāni tena ‘‘vikopessāmī’’ti evaṃ sañcicca avikopitattā asañcicca vikopitāni nāma honti. Iti asañcicca vikopentassa anāpatti.
असतियाति अञ्ञविहितो केनचि सद्धिं किञ्चि कथेन्तो पादङ्गुट्ठकेन वा हत्थेन वा तिणं वा लतं वा विकोपेन्तो तिट्ठति, एवं असतिया विकोपेन्तस्स अनापत्ति।
Asatiyāti aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena vā hatthena vā tiṇaṃ vā lataṃ vā vikopento tiṭṭhati, evaṃ asatiyā vikopentassa anāpatti.
अजानित्वाति एत्थ अब्भन्तरे ‘‘बीजगामो’’ति वा ‘‘भूतगामो’’ति वा न जानाति, ‘‘विकोपेमी’’ति पन जानाति। एवं तिणे वा पलालपुञ्जे वा खणित्तिं वा कुदालं वा सङ्गोपनत्थाय ठपेति, डय्हमानहत्थो वा अग्गिं पातेति। तत्र चे तिणानि छिज्जन्ति वा डय्हन्ति वा, एवं अजानित्वा विकोपेन्तस्स अनापत्ति।
Ajānitvāti ettha abbhantare ‘‘bījagāmo’’ti vā ‘‘bhūtagāmo’’ti vā na jānāti, ‘‘vikopemī’’ti pana jānāti. Evaṃ tiṇe vā palālapuñje vā khaṇittiṃ vā kudālaṃ vā saṅgopanatthāya ṭhapeti, ḍayhamānahattho vā aggiṃ pāteti. Tatra ce tiṇāni chijjanti vā ḍayhanti vā, evaṃ ajānitvā vikopentassa anāpatti.
येन केनचि अग्गिनाति कट्ठग्गिगोमयग्गिआदीसु येन केनचि अग्गिना, अन्तमसो लोहखण्डेनपि आदित्तेन। ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वावाति याय कायचि भासाय ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वाव। एव-सद्देन पठमं अग्गिना फुसित्वा पच्छा ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्तुं न वट्टती’’ति दस्सेति। ‘‘पठमं अग्गिं निक्खिपित्वा तं अनुद्धरित्वाव ‘कप्पिय’न्ति वुत्ते पन वट्टती’’ति (सारत्थ॰ टी॰ पाचित्तिय ३.९३) वदन्ति। एस नयो सेसेसुपि। तथेवाति ‘कप्पिय’न्ति वत्वाव। अस्समहिंससूकरमिगगोरूपानं पन खुरा अतिखिणा, तस्मा तेहि न कातब्बं, कतम्पि अकतं होतीति आह ‘‘ठपेत्वा गोमहिंसादीनं खुरे’’ति। हत्थिनखा पन खुरा न होन्ति, तस्मा तेहि वट्टति। तिरच्छानानन्ति सीहब्यग्घदीपिमक्कटानं, सकुन्तानञ्च। तेसञ्हि नखा तिखिणा होन्ति, तस्मा तेहि कातब्बं। ‘‘अन्तमसो छिन्दित्वा आहटेनपी’’ति इमिना येहि कातुं वट्टति, तेहि तत्थजातकेहि कातब्बन्ति एत्थ वत्तब्बमेव नत्थीति दस्सेति। ‘‘सत्थे वुत्तनयेनेवा’’ति इमिना छेदं वा वेधं वा दस्सेन्तेन ‘‘कप्पियन्ति वत्वावा’’ति वुत्तमतिदिसति। एत्थ च किञ्चापि ‘‘कप्पियन्ति वत्वाव कातब्ब’’न्तिआदिना कप्पियं करोन्तेन कत्तब्बाकारमेव दस्सितं, तथापि भिक्खुना ‘‘कप्पियं करोही’’ति वुत्तेयेव अनुपसम्पन्नेन ‘‘कप्पिय’’न्ति वत्वा अग्गिपरिजितादि कातब्बन्ति गहेतब्बं। अवचनं पन ‘‘पुनपि कप्पियं करोहीति कारेत्वाव परिभुञ्जितब्ब’’न्ति पठममेव वुत्तत्ता।
Yena kenaci aggināti kaṭṭhaggigomayaggiādīsu yena kenaci agginā, antamaso lohakhaṇḍenapi ādittena. ‘‘Kappiya’’nti vatvāvāti yāya kāyaci bhāsāya ‘‘kappiya’’nti vatvāva. Eva-saddena paṭhamaṃ agginā phusitvā pacchā ‘‘kappiya’’nti vattuṃ na vaṭṭatī’’ti dasseti. ‘‘Paṭhamaṃ aggiṃ nikkhipitvā taṃ anuddharitvāva ‘kappiya’nti vutte pana vaṭṭatī’’ti (sārattha. ṭī. pācittiya 3.93) vadanti. Esa nayo sesesupi. Tathevāti ‘kappiya’nti vatvāva. Assamahiṃsasūkaramigagorūpānaṃ pana khurā atikhiṇā, tasmā tehi na kātabbaṃ, katampi akataṃ hotīti āha ‘‘ṭhapetvā gomahiṃsādīnaṃ khure’’ti. Hatthinakhā pana khurā na honti, tasmā tehi vaṭṭati. Tiracchānānanti sīhabyagghadīpimakkaṭānaṃ, sakuntānañca. Tesañhi nakhā tikhiṇā honti, tasmā tehi kātabbaṃ. ‘‘Antamaso chinditvā āhaṭenapī’’ti iminā yehi kātuṃ vaṭṭati, tehi tatthajātakehi kātabbanti ettha vattabbameva natthīti dasseti. ‘‘Satthe vuttanayenevā’’ti iminā chedaṃ vā vedhaṃ vā dassentena ‘‘kappiyanti vatvāvā’’ti vuttamatidisati. Ettha ca kiñcāpi ‘‘kappiyanti vatvāva kātabba’’ntiādinā kappiyaṃ karontena kattabbākārameva dassitaṃ, tathāpi bhikkhunā ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti vutteyeva anupasampannena ‘‘kappiya’’nti vatvā aggiparijitādi kātabbanti gahetabbaṃ. Avacanaṃ pana ‘‘punapi kappiyaṃ karohīti kāretvāva paribhuñjitabba’’nti paṭhamameva vuttattā.
एकस्मिं…पे॰… कप्पिये कते सब्बं कतं होतीति एकंयेव ‘‘कप्पियं करोमी’’ति अधिप्पायेनपि कप्पिये कते एकाबद्धत्ता सब्बं कतं होति। दारुकं विज्झतीति जानित्वा वा अजानित्वा वा विज्झति वा विज्झापेति वा, वट्टतियेव। भत्तसित्थे विज्झतीति एत्थापि एसेव नयो। तं विज्झति, न वट्टतीति वल्लिआदीनं भाजनगतिकत्ताति अधिप्पायो। भिन्दापेत्वा कप्पियं कारेतब्बन्ति बीजतो मुत्तस्स कटाहस्स भाजनगतिकत्ता वुत्तं। अबीजन्ति अङ्कुरजननसमत्थबीजरहिततरुणम्बफलादि। तेनाह ‘‘यं पन फलं तरुणं होति, अबीज’’न्ति। निब्बत्तबीजं नाम बीजं निब्बत्तेत्वा विसुं कत्वा परिभुञ्जितुं सक्कुणेय्यं अम्बपनसादिफलं। तेनाह ‘‘बीजं अपनेत्वा परिभुञ्जितब्ब’’न्ति। तत्थ कप्पियकरणकिच्चं नत्थि, सयमेव कप्पियानीति अधिप्पायो।
Ekasmiṃ…pe… kappiye kate sabbaṃ kataṃ hotīti ekaṃyeva ‘‘kappiyaṃ karomī’’ti adhippāyenapi kappiye kate ekābaddhattā sabbaṃ kataṃ hoti. Dārukaṃ vijjhatīti jānitvā vā ajānitvā vā vijjhati vā vijjhāpeti vā, vaṭṭatiyeva. Bhattasitthe vijjhatīti etthāpi eseva nayo. Taṃ vijjhati, na vaṭṭatīti valliādīnaṃ bhājanagatikattāti adhippāyo. Bhindāpetvā kappiyaṃ kāretabbanti bījato muttassa kaṭāhassa bhājanagatikattā vuttaṃ. Abījanti aṅkurajananasamatthabījarahitataruṇambaphalādi. Tenāha ‘‘yaṃ pana phalaṃ taruṇaṃ hoti, abīja’’nti. Nibbattabījaṃ nāma bījaṃ nibbattetvā visuṃ katvā paribhuñjituṃ sakkuṇeyyaṃ ambapanasādiphalaṃ. Tenāha ‘‘bījaṃ apanetvā paribhuñjitabba’’nti. Tattha kappiyakaraṇakiccaṃ natthi, sayameva kappiyānīti adhippāyo.
भूतगामसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
