| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
२. भूतगामवग्गो
2. Bhūtagāmavaggo
१. भूतगामसिक्खापदवण्णना
1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
८९. दुतियवग्गस्स पठमे निग्गहेतुं असक्कोन्तोति साखट्ठकविमाने साखाय छिज्जमानाय छिज्जन्ते तत्थ अछेदनत्थाय देवताय उपनीतं पुत्तं दिस्वापि कुठारिनिक्खेपवेगं निवत्तेतुं असक्कोन्तोति अत्थो। रुक्खधम्मेति रुक्खस्स पवत्तियं। रुक्खानं विय छेदनादीसु अकुप्पनञ्हि रुक्खधम्मो नाम।
89. Dutiyavaggassa paṭhame niggahetuṃ asakkontoti sākhaṭṭhakavimāne sākhāya chijjamānāya chijjante tattha achedanatthāya devatāya upanītaṃ puttaṃ disvāpi kuṭhārinikkhepavegaṃ nivattetuṃ asakkontoti attho. Rukkhadhammeti rukkhassa pavattiyaṃ. Rukkhānaṃ viya chedanādīsu akuppanañhi rukkhadhammo nāma.
उप्पतितन्ति उप्पन्नं। भन्तन्ति धावन्तं। वारयेति निग्गण्हेय्य। इतरोति उप्पन्नं कोधं अनिग्गण्हन्तो राजउपराजादीनं रस्मिमत्तग्गाहकजनो विय न उत्तमसारथीति अत्थो। विसटं सप्पविसन्ति सरीरे दाठावणानुसारेन वित्थिण्णं ब्यापेत्वा ठितं कण्हसप्पविसं विय। जहाति ओरपारन्ति पञ्चोरम्भागियसञ्ञोजनानि ततियमग्गेन जहाति। ‘‘ओरपार’’न्ति हि ओरिमतीरं वुच्चति । अथ वा सोति ततियमग्गेन कोधं विनेत्वा ठितो भिक्खु अरहत्तमग्गेन ओरपारं जहातीति अत्थो। तत्थ ओरं नाम सकत्तभावो, अज्झत्तिकानि वा आयतनानि। पारं नाम परअत्तभावो, बाहिरानि वा आयतनानि। तदुभये पन छन्दरागं जहन्तो ‘‘जहाति ओरिमपार’’न्ति वुच्चति।
Uppatitanti uppannaṃ. Bhantanti dhāvantaṃ. Vārayeti niggaṇheyya. Itaroti uppannaṃ kodhaṃ aniggaṇhanto rājauparājādīnaṃ rasmimattaggāhakajano viya na uttamasārathīti attho. Visaṭaṃ sappavisanti sarīre dāṭhāvaṇānusārena vitthiṇṇaṃ byāpetvā ṭhitaṃ kaṇhasappavisaṃ viya. Jahāti orapāranti pañcorambhāgiyasaññojanāni tatiyamaggena jahāti. ‘‘Orapāra’’nti hi orimatīraṃ vuccati . Atha vā soti tatiyamaggena kodhaṃ vinetvā ṭhito bhikkhu arahattamaggena orapāraṃ jahātīti attho. Tattha oraṃ nāma sakattabhāvo, ajjhattikāni vā āyatanāni. Pāraṃ nāma paraattabhāvo, bāhirāni vā āyatanāni. Tadubhaye pana chandarāgaṃ jahanto ‘‘jahāti orimapāra’’nti vuccati.
९०. भवन्तीति वड्ढन्ति। अहुवुन्तीति बभूवु। तेनाह ‘‘जाता वड्ढिता’’ति। भूतानं गामोति महाभूतानं हरिततिणादिभावेन समग्गानं समूहो। तब्बिनिमुत्तस्स गामस्स अभावं दस्सेतुं ‘‘भूता एव वा गामो’’ति वुत्तं। पातब्य-सद्दस्स पा पानेति धात्वत्थं सन्धायाह ‘‘परिभुञ्जितब्बता’’ति। सा च पातब्यता छेदनादि एव होतीति आह ‘‘तस्सा…पे॰… भूतगामस्स जाता छेदनादिपच्चया’’ति।
90.Bhavantīti vaḍḍhanti. Ahuvuntīti babhūvu. Tenāha ‘‘jātā vaḍḍhitā’’ti. Bhūtānaṃ gāmoti mahābhūtānaṃ haritatiṇādibhāvena samaggānaṃ samūho. Tabbinimuttassa gāmassa abhāvaṃ dassetuṃ ‘‘bhūtā eva vā gāmo’’ti vuttaṃ. Pātabya-saddassa pā pāneti dhātvatthaṃ sandhāyāha ‘‘paribhuñjitabbatā’’ti. Sā ca pātabyatā chedanādi eva hotīti āha ‘‘tassā…pe… bhūtagāmassa jātā chedanādipaccayā’’ti.
९१. जात-सद्दो एत्थ विजातपरियायोति ‘‘पुत्तं विजाता इत्थी’’तिआदीसु विय पसूतवचनोति आह ‘‘पसूतानी’’ति, निब्बत्तपण्णमूलानीति अत्थो।
91.Jāta-saddo ettha vijātapariyāyoti ‘‘puttaṃ vijātā itthī’’tiādīsu viya pasūtavacanoti āha ‘‘pasūtānī’’ti, nibbattapaṇṇamūlānīti attho.
तानि दस्सेन्तोति तानि बीजानि दस्सेन्तो। कारियदस्सनमुखेनेव कारणञ्च गहितन्ति आह ‘‘बीजतो निब्बत्तेन बीजं दस्सित’’न्ति।
Tānidassentoti tāni bījāni dassento. Kāriyadassanamukheneva kāraṇañca gahitanti āha ‘‘bījato nibbattena bījaṃ dassita’’nti.
९२. ‘‘बीजतो सम्भूतो भूतगामो बीज’’न्ति इमिना उत्तरपदलोपेन ‘‘पदुमगच्छतो निब्बत्तं पुप्फं पदुम’’न्तिआदीसु वियायं वोहारोति दस्सेति। यं बीजं भूतगामो नाम होतीति निब्बत्तपण्णमूलं सन्धाय वदति। यथारुतन्ति यथापाठं।
92.‘‘Bījato sambhūto bhūtagāmo bīja’’nti iminā uttarapadalopena ‘‘padumagacchato nibbattaṃ pupphaṃ paduma’’ntiādīsu viyāyaṃ vohāroti dasseti. Yaṃ bījaṃ bhūtagāmo nāma hotīti nibbattapaṇṇamūlaṃ sandhāya vadati. Yathārutanti yathāpāṭhaṃ.
‘‘सञ्चिच्चा’’ति वुत्तत्ता सरीरे लग्गभावं ञत्वापि उट्ठहति, ‘‘तं उद्धरिस्सामी’’तिसञ्ञाय अभावतो वट्टति। अनन्तक-ग्गहणेन सासपमत्तिका गहिता, नामञ्हेतं तस्सा सेवालजातिया। मूलपण्णानं अभावेन ‘‘असम्पुण्णभूतगामो नामा’’ति वुत्तं। सो बीजगामेन सङ्गहितोति। अवड्ढमानेपि भूतगाममूलकत्ता वुत्तं ‘‘अमूलकभूतगामे सङ्गहं गच्छती’’ति। नाळिकेरस्स आवेणिकं कत्वा वदति।
‘‘Sañciccā’’ti vuttattā sarīre laggabhāvaṃ ñatvāpi uṭṭhahati, ‘‘taṃ uddharissāmī’’tisaññāya abhāvato vaṭṭati. Anantaka-ggahaṇena sāsapamattikā gahitā, nāmañhetaṃ tassā sevālajātiyā. Mūlapaṇṇānaṃ abhāvena ‘‘asampuṇṇabhūtagāmo nāmā’’ti vuttaṃ. So bījagāmena saṅgahitoti. Avaḍḍhamānepi bhūtagāmamūlakattā vuttaṃ ‘‘amūlakabhūtagāme saṅgahaṃ gacchatī’’ti. Nāḷikerassa āveṇikaṃ katvā vadati.
सेलेय्यकं नाम सिलाय सम्भूता एका गन्धजाति। पुप्फितकालतो पट्ठायाति विकसितकालतो पभुति। छत्तकं गण्हन्तोति विकसितं गण्हन्तो। मकुळं पन रुक्खत्तचं अकोपेन्तेनपि गहेतुं न वट्टति, फुल्लं वट्टति। हत्थकुक्कुच्चेनाति हत्थचापल्लेन।
Seleyyakaṃ nāma silāya sambhūtā ekā gandhajāti. Pupphitakālato paṭṭhāyāti vikasitakālato pabhuti. Chattakaṃ gaṇhantoti vikasitaṃ gaṇhanto. Makuḷaṃ pana rukkhattacaṃ akopentenapi gahetuṃ na vaṭṭati, phullaṃ vaṭṭati. Hatthakukkuccenāti hatthacāpallena.
‘‘पानीयं न वासेतब्ब’’न्ति इदं अत्तनो पिवनपानीयं सन्धाय वुत्तं, अञ्ञेसं पन वट्टति अनुग्गहितत्ता। तेनाह ‘‘अत्तना खादितुकामेना’’ति। येसं रुक्खानं साखा रुहतीति मूलं अनोतारेत्वा पण्णमत्तनिग्गमनमत्तेनपि वड्ढति। तत्थ कप्पियम्पि अकरोन्तो छिन्ननाळिकेरवेळुदण्डादयो कोपेतुं वट्टति।
‘‘Pānīyaṃ na vāsetabba’’nti idaṃ attano pivanapānīyaṃ sandhāya vuttaṃ, aññesaṃ pana vaṭṭati anuggahitattā. Tenāha ‘‘attanā khāditukāmenā’’ti. Yesaṃ rukkhānaṃ sākhā ruhatīti mūlaṃ anotāretvā paṇṇamattaniggamanamattenapi vaḍḍhati. Tattha kappiyampi akaronto chinnanāḷikeraveḷudaṇḍādayo kopetuṃ vaṭṭati.
‘‘चङ्कमितट्ठानं दस्सेस्सामी’’ति वुत्तत्ता केवलं चङ्कमनाधिप्पायेन वा मग्गगमनाधिप्पायेन वा अक्कमन्तस्स, तिणानं उपरि निसीदनाधिप्पायेन निसीदन्तस्स च दोसो नत्थि।
‘‘Caṅkamitaṭṭhānaṃ dassessāmī’’ti vuttattā kevalaṃ caṅkamanādhippāyena vā maggagamanādhippāyena vā akkamantassa, tiṇānaṃ upari nisīdanādhippāyena nisīdantassa ca doso natthi.
समणकप्पेहीति समणानं कप्पियवोहारेहि, अबीजनिब्बट्टबीजानिपि कप्पियभावतो ‘‘समणकप्पानी’’ति वुत्तानि। अबीजं नाम तरुणअम्बफलादीनि। निब्बट्टेतब्बं वियोजेतब्बं बीजं यस्मिं, तं पनसादि निब्बट्टबीजं नाम। कप्पियन्ति वत्वावाति पुब्बकालकिरियावसेन वुत्तेपि वचनक्खणेव अग्गिसत्थादिना बीजगामे वणं कातब्बन्ति वचनतो पन पुब्बे कातुं न वट्टति, तञ्च द्विधा अकत्वा छेदनभेदनमेव दस्सेतब्बं। करोन्तेन च भिक्खुना ‘‘कप्पियं करोही’’ति याय कायचि भासाय वुत्तेयेव कातब्बं। बीजगामपरिमोचनत्थं पुन कप्पियं कारेतब्बन्ति कारापनस्स पठममेव अधिकतत्ता। ‘‘कटाहेपि कातुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता कटाहतो नीहताय मिञ्जाय वा बीजे वा यत्थ कत्थचि विज्झितुं वट्टति एव। भूतगामो, भूतगामसञ्ञिता, विकोपनं वा विकोपापनं वाति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि।
Samaṇakappehīti samaṇānaṃ kappiyavohārehi, abījanibbaṭṭabījānipi kappiyabhāvato ‘‘samaṇakappānī’’ti vuttāni. Abījaṃ nāma taruṇaambaphalādīni. Nibbaṭṭetabbaṃ viyojetabbaṃ bījaṃ yasmiṃ, taṃ panasādi nibbaṭṭabījaṃ nāma. Kappiyanti vatvāvāti pubbakālakiriyāvasena vuttepi vacanakkhaṇeva aggisatthādinā bījagāme vaṇaṃ kātabbanti vacanato pana pubbe kātuṃ na vaṭṭati, tañca dvidhā akatvā chedanabhedanameva dassetabbaṃ. Karontena ca bhikkhunā ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti yāya kāyaci bhāsāya vutteyeva kātabbaṃ. Bījagāmaparimocanatthaṃ puna kappiyaṃ kāretabbanti kārāpanassa paṭhamameva adhikatattā. ‘‘Kaṭāhepi kātuṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā kaṭāhato nīhatāya miñjāya vā bīje vā yattha katthaci vijjhituṃ vaṭṭati eva. Bhūtagāmo, bhūtagāmasaññitā, vikopanaṃ vā vikopāpanaṃ vāti imānettha tīṇi aṅgāni.
भूतगामसिक्खापदवण्णना निट्ठिता।
Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महाविभङ्ग • Mahāvibhaṅga / २. भूतगामवग्गो • 2. Bhūtagāmavaggo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महाविभङ्ग-अट्ठकथा • Mahāvibhaṅga-aṭṭhakathā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / १. भूतगामसिक्खापदवण्णना • 1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १. भूतगामसिक्खापद-अत्थयोजना • 1. Bhūtagāmasikkhāpada-atthayojanā
