| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / កង្ខាវិតរណី-អភិនវ-ដីកា • Kaṅkhāvitaraṇī-abhinava-ṭīkā |
២. ភូតគាមវគ្គោ
2. Bhūtagāmavaggo
១. ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា
1. Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā
‘‘ភវន្តី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៩០) ឥមិនា វិរុឡ្ហមូលេ នីលភាវំ អាបជ្ជិត្វា វឌ្ឍមានកេ តរុណគច្ឆេ ទស្សេតិ។ ‘‘អហេសុ’’ន្តិ ឥមិនា បន វឌ្ឍិត្វា ឋិតេ មហន្តេ រុក្ខគច្ឆាទិកេ ទស្សេតិ។ តេនាហ ‘‘ជាយន្តី’’តិអាទិ។ ឯត្ថ ច ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តី’’តិ, ‘‘អហេសុ’’ន្តិ ឥមស្ស ‘‘ជាតា វឌ្ឍិតា’’តិ។ គាមោតិ សមូហោ។ បតិដ្ឋិតហរិតតិណរុក្ខាទីនន្តិ ភូមិយំ បតិដ្ឋិតស្ស ហរិតតិណស្ស ចេវ ហរិតរុក្ខាទីនញ្ច។ អាទិសទ្ទេន ឱសធិគច្ឆលតាទយោ វេទិតព្ពា។ និមិត្តត្ថេ ច ភុម្មំ។ យោ អត្ថោ សម្បជ្ជតិ, តមាហ ‘‘ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិអាទិនា។
‘‘Bhavantī’’ti (sārattha. ṭī. pācittiya 3.90) iminā viruḷhamūle nīlabhāvaṃ āpajjitvā vaḍḍhamānake taruṇagacche dasseti. ‘‘Ahesu’’nti iminā pana vaḍḍhitvā ṭhite mahante rukkhagacchādike dasseti. Tenāha ‘‘jāyantī’’tiādi. Ettha ca ‘‘bhavantī’’ti imassa vivaraṇaṃ ‘‘jāyanti vaḍḍhantī’’ti, ‘‘ahesu’’nti imassa ‘‘jātā vaḍḍhitā’’ti. Gāmoti samūho. Patiṭṭhitaharitatiṇarukkhādīnanti bhūmiyaṃ patiṭṭhitassa haritatiṇassa ceva haritarukkhādīnañca. Ādisaddena osadhigacchalatādayo veditabbā. Nimittatthe ca bhummaṃ. Yo attho sampajjati, tamāha ‘‘bhūtagāmapātabyatāyā’’tiādinā.
ននុ ច រុក្ខាទយោ ចិត្តរហិតតាយ ន ជីវា, ចិត្តរហិតតា ច បរិផន្ទាភាវតោ, ឆិន្នេបិ វិរុហនតោ, វិសទិសជាតិកភាវតោ, ចតុយោនិយំ អបរិយាបន្នតោ ច វេទិតព្ពា, វុឌ្ឍិ បន បវាឡសិលាលវណានម្បិ វិជ្ជតីតិ ន តេសំ ជីវភាវេ ការណំ, វិសយគ្គហណញ្ច នេសំ បរិកប្បនាមត្តំ សុបនំ វិយ ចិញ្ចាទីនំ, តថា ទោហឡាទយោ, អថ កស្មា ភូតគាមស្ស បាតព្យតាយ បាចិត្តិយំ ឥច្ឆិតន្តិ? សមណអសារុប្បតោ, តន្និស្សិតសត្តានុរក្ខណតោ ច។ តេនេវាហ ‘‘ជីវសញ្ញិនោ ហិ មោឃបុរិសា មនុស្សា រុក្ខស្មិ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ៨៩)។ សាសបពីជកសេវាលម្បីតិ សាសបពីជកសង្ខាតំ សេវាលម្បិ, សាសបសេវាលំ, ពីជកសេវាលម្បីតិ អត្ថោ។ តត្ថ សាសបសេវាលោ នាម សាសបមត្តោ ខុទ្ទកសេវាលោ។ ពីជកសេវាលោ នាម ឧបរិ ខុទ្ទកបត្តោ ហេដ្ឋា ខុទ្ទកមូលោ សេវាលោ។
Nanu ca rukkhādayo cittarahitatāya na jīvā, cittarahitatā ca pariphandābhāvato, chinnepi viruhanato, visadisajātikabhāvato, catuyoniyaṃ apariyāpannato ca veditabbā, vuḍḍhi pana pavāḷasilālavaṇānampi vijjatīti na tesaṃ jīvabhāve kāraṇaṃ, visayaggahaṇañca nesaṃ parikappanāmattaṃ supanaṃ viya ciñcādīnaṃ, tathā dohaḷādayo, atha kasmā bhūtagāmassa pātabyatāya pācittiyaṃ icchitanti? Samaṇaasāruppato, tannissitasattānurakkhaṇato ca. Tenevāha ‘‘jīvasaññino hi moghapurisā manussā rukkhasmi’’ntiādi (pāci. 89). Sāsapabījakasevālampīti sāsapabījakasaṅkhātaṃ sevālampi, sāsapasevālaṃ, bījakasevālampīti attho. Tattha sāsapasevālo nāma sāsapamatto khuddakasevālo. Bījakasevālo nāma upari khuddakapatto heṭṭhā khuddakamūlo sevālo.
មូលពីជខន្ធពីជផឡុពីជអគ្គពីជពីជពីជានន្តិ ឯត្ថ មូលមេវ ពីជំ មូលពីជំ។ ឯវំ សេសេសុបិ។ តត្ថ មូលពីជំ ហលិទ្ទិអាទិកំ។ ខន្ធពីជំ អស្សត្ថាទិកំ។ ផឡុពីជំ ឧច្ឆុអាទិកំ។ អគ្គពីជំ ហិរិវេរាទិកំ។ ពីជំពីជំ បុព្ពណ្ណាទិកំ។ ភាជនគតន្តិ សរាវាទិភាជនគតំ។ និក្ខន្តំ មូលមត្តំ ឯតស្មាតិ និក្ខន្តមូលមត្តំ។ មត្ត សទ្ទេន ចេត្ថ បណ្ណស្ស និក្ខមនំ បដិក្ខិបតិ។ ឯស នយោ និក្ខន្តអង្កុរមត្តន្តិ ឯត្ថាបិ។ សចេ បន មូលញ្ច បណ្ណញ្ច និគ្គតំ, ភូតគាមសង្ខំ គច្ឆតិ។ វិទត្ថិមត្តា បត្តវដ្ដិ និគ្គច្ឆតីតិ វិទត្ថិមត្តា អនីលវណ្ណា បត្តវដ្ដិ និក្ខមតិ។ តេនាហ ‘‘និក្ខន្តេ’’តិអាទិ។ ហរិតោ ន ហោតីតិ នីលវណ្ណោ ន ហោតិ។ មុគ្គាទីនំ បន បណ្ណេសុ ឧដ្ឋិតេសុ, វីហិអាទីនំ វា អង្កុរេ ហរិតេ ភូតគាមសង្គហំ គច្ឆន្តិ។ ឯស នយោ អម្ពដ្ឋិអាទីសុ។
Mūlabījakhandhabījaphaḷubījaaggabījabījabījānanti ettha mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ. Evaṃ sesesupi. Tattha mūlabījaṃ haliddiādikaṃ. Khandhabījaṃ assatthādikaṃ. Phaḷubījaṃ ucchuādikaṃ. Aggabījaṃ hiriverādikaṃ. Bījaṃbījaṃ pubbaṇṇādikaṃ. Bhājanagatanti sarāvādibhājanagataṃ. Nikkhantaṃ mūlamattaṃ etasmāti nikkhantamūlamattaṃ. Matta saddena cettha paṇṇassa nikkhamanaṃ paṭikkhipati. Esa nayo nikkhantaaṅkuramattanti etthāpi. Sace pana mūlañca paṇṇañca niggataṃ, bhūtagāmasaṅkhaṃ gacchati. Vidatthimattā pattavaṭṭi niggacchatīti vidatthimattā anīlavaṇṇā pattavaṭṭi nikkhamati. Tenāha ‘‘nikkhante’’tiādi. Harito na hotīti nīlavaṇṇo na hoti. Muggādīnaṃ pana paṇṇesu uṭṭhitesu, vīhiādīnaṃ vā aṅkure harite bhūtagāmasaṅgahaṃ gacchanti. Esa nayo ambaṭṭhiādīsu.
ភូតគាមពីជគាមេតិ ឯត្ថ ភូតគាមតោ វិយោជិតំ វិរុហនសមត្ថមេវ មូលពីជាទិកំ ពីជគាមោ នាមាតិ វេទិតព្ពំ។ ឧភយត្ថាតិ ភូតគាមពីជគាមេសុ។ អតថាសញ្ញិស្សាតិ អភូតគាមាពីជគាមសញ្ញិស្ស។ កោ បន វាទោ អភូតគាមាពីជគាមេសុ អភូតគាមាពីជគាមសញ្ញិស្ស។ អសញ្ចិច្ចាតិ បាសាណរុក្ខាទីនិ វា បវដ្ដេន្តស្ស, សាខំ វា កឌ្ឍន្តស្ស, កត្តរទណ្ឌេន វា ភូមិំ បហរិត្វា គច្ឆន្តស្ស តិណានិ កុប្បន្តិ។ តានិ តេន ‘‘វិកោបេស្សាមី’’តិ ឯវំ សញ្ចិច្ច អវិកោបិតត្តា អសញ្ចិច្ច វិកោបិតានិ នាម ហោន្តិ។ ឥតិ អសញ្ចិច្ច វិកោបេន្តស្ស អនាបត្តិ។
Bhūtagāmabījagāmeti ettha bhūtagāmato viyojitaṃ viruhanasamatthameva mūlabījādikaṃ bījagāmo nāmāti veditabbaṃ. Ubhayatthāti bhūtagāmabījagāmesu. Atathāsaññissāti abhūtagāmābījagāmasaññissa. Ko pana vādo abhūtagāmābījagāmesu abhūtagāmābījagāmasaññissa. Asañciccāti pāsāṇarukkhādīni vā pavaṭṭentassa, sākhaṃ vā kaḍḍhantassa, kattaradaṇḍena vā bhūmiṃ paharitvā gacchantassa tiṇāni kuppanti. Tāni tena ‘‘vikopessāmī’’ti evaṃ sañcicca avikopitattā asañcicca vikopitāni nāma honti. Iti asañcicca vikopentassa anāpatti.
អសតិយាតិ អញ្ញវិហិតោ កេនចិ សទ្ធិំ កិញ្ចិ កថេន្តោ បាទង្គុដ្ឋកេន វា ហត្ថេន វា តិណំ វា លតំ វា វិកោបេន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯវំ អសតិយា វិកោបេន្តស្ស អនាបត្តិ។
Asatiyāti aññavihito kenaci saddhiṃ kiñci kathento pādaṅguṭṭhakena vā hatthena vā tiṇaṃ vā lataṃ vā vikopento tiṭṭhati, evaṃ asatiyā vikopentassa anāpatti.
អជានិត្វាតិ ឯត្ថ អព្ភន្តរេ ‘‘ពីជគាមោ’’តិ វា ‘‘ភូតគាមោ’’តិ វា ន ជានាតិ, ‘‘វិកោបេមី’’តិ បន ជានាតិ។ ឯវំ តិណេ វា បលាលបុញ្ជេ វា ខណិត្តិំ វា កុទាលំ វា សង្គោបនត្ថាយ ឋបេតិ, ឌយ្ហមានហត្ថោ វា អគ្គិំ បាតេតិ។ តត្រ ចេ តិណានិ ឆិជ្ជន្តិ វា ឌយ្ហន្តិ វា, ឯវំ អជានិត្វា វិកោបេន្តស្ស អនាបត្តិ។
Ajānitvāti ettha abbhantare ‘‘bījagāmo’’ti vā ‘‘bhūtagāmo’’ti vā na jānāti, ‘‘vikopemī’’ti pana jānāti. Evaṃ tiṇe vā palālapuñje vā khaṇittiṃ vā kudālaṃ vā saṅgopanatthāya ṭhapeti, ḍayhamānahattho vā aggiṃ pāteti. Tatra ce tiṇāni chijjanti vā ḍayhanti vā, evaṃ ajānitvā vikopentassa anāpatti.
យេន កេនចិ អគ្គិនាតិ កដ្ឋគ្គិគោមយគ្គិអាទីសុ យេន កេនចិ អគ្គិនា, អន្តមសោ លោហខណ្ឌេនបិ អាទិត្តេន។ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវាតិ យាយ កាយចិ ភាសាយ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ។ ឯវ-សទ្ទេន បឋមំ អគ្គិនា ផុសិត្វា បច្ឆា ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្តុំ ន វដ្ដតី’’តិ ទស្សេតិ។ ‘‘បឋមំ អគ្គិំ និក្ខិបិត្វា តំ អនុទ្ធរិត្វាវ ‘កប្បិយ’ន្តិ វុត្តេ បន វដ្ដតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៩៣) វទន្តិ។ ឯស នយោ សេសេសុបិ។ តថេវាតិ ‘កប្បិយ’ន្តិ វត្វាវ។ អស្សមហិំសសូករមិគគោរូបានំ បន ខុរា អតិខិណា, តស្មា តេហិ ន កាតព្ពំ, កតម្បិ អកតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា គោមហិំសាទីនំ ខុរេ’’តិ។ ហត្ថិនខា បន ខុរា ន ហោន្តិ, តស្មា តេហិ វដ្ដតិ។ តិរច្ឆានានន្តិ សីហព្យគ្ឃទីបិមក្កដានំ, សកុន្តានញ្ច។ តេសញ្ហិ នខា តិខិណា ហោន្តិ, តស្មា តេហិ កាតព្ពំ។ ‘‘អន្តមសោ ឆិន្ទិត្វា អាហដេនបី’’តិ ឥមិនា យេហិ កាតុំ វដ្ដតិ, តេហិ តត្ថជាតកេហិ កាតព្ពន្តិ ឯត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតិ។ ‘‘សត្ថេ វុត្តនយេនេវា’’តិ ឥមិនា ឆេទំ វា វេធំ វា ទស្សេន្តេន ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវា’’តិ វុត្តមតិទិសតិ។ ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវ កាតព្ព’’ន្តិអាទិនា កប្បិយំ ករោន្តេន កត្តព្ពាការមេវ ទស្សិតំ, តថាបិ ភិក្ខុនា ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ វុត្តេយេវ អនុបសម្បន្នេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា អគ្គិបរិជិតាទិ កាតព្ពន្តិ គហេតព្ពំ។ អវចនំ បន ‘‘បុនបិ កប្បិយំ ករោហីតិ ការេត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ បឋមមេវ វុត្តត្តា។
Yena kenaci aggināti kaṭṭhaggigomayaggiādīsu yena kenaci agginā, antamaso lohakhaṇḍenapi ādittena. ‘‘Kappiya’’nti vatvāvāti yāya kāyaci bhāsāya ‘‘kappiya’’nti vatvāva. Eva-saddena paṭhamaṃ agginā phusitvā pacchā ‘‘kappiya’’nti vattuṃ na vaṭṭatī’’ti dasseti. ‘‘Paṭhamaṃ aggiṃ nikkhipitvā taṃ anuddharitvāva ‘kappiya’nti vutte pana vaṭṭatī’’ti (sārattha. ṭī. pācittiya 3.93) vadanti. Esa nayo sesesupi. Tathevāti ‘kappiya’nti vatvāva. Assamahiṃsasūkaramigagorūpānaṃ pana khurā atikhiṇā, tasmā tehi na kātabbaṃ, katampi akataṃ hotīti āha ‘‘ṭhapetvā gomahiṃsādīnaṃ khure’’ti. Hatthinakhā pana khurā na honti, tasmā tehi vaṭṭati. Tiracchānānanti sīhabyagghadīpimakkaṭānaṃ, sakuntānañca. Tesañhi nakhā tikhiṇā honti, tasmā tehi kātabbaṃ. ‘‘Antamaso chinditvā āhaṭenapī’’ti iminā yehi kātuṃ vaṭṭati, tehi tatthajātakehi kātabbanti ettha vattabbameva natthīti dasseti. ‘‘Satthe vuttanayenevā’’ti iminā chedaṃ vā vedhaṃ vā dassentena ‘‘kappiyanti vatvāvā’’ti vuttamatidisati. Ettha ca kiñcāpi ‘‘kappiyanti vatvāva kātabba’’ntiādinā kappiyaṃ karontena kattabbākārameva dassitaṃ, tathāpi bhikkhunā ‘‘kappiyaṃ karohī’’ti vutteyeva anupasampannena ‘‘kappiya’’nti vatvā aggiparijitādi kātabbanti gahetabbaṃ. Avacanaṃ pana ‘‘punapi kappiyaṃ karohīti kāretvāva paribhuñjitabba’’nti paṭhamameva vuttattā.
ឯកស្មិំ…បេ.… កប្បិយេ កតេ សព្ពំ កតំ ហោតីតិ ឯកំយេវ ‘‘កប្បិយំ ករោមី’’តិ អធិប្បាយេនបិ កប្បិយេ កតេ ឯកាពទ្ធត្តា សព្ពំ កតំ ហោតិ។ ទារុកំ វិជ្ឈតីតិ ជានិត្វា វា អជានិត្វា វា វិជ្ឈតិ វា វិជ្ឈាបេតិ វា, វដ្ដតិយេវ។ ភត្តសិត្ថេ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ។ តំ វិជ្ឈតិ, ន វដ្ដតីតិ វល្លិអាទីនំ ភាជនគតិកត្តាតិ អធិប្បាយោ។ ភិន្ទាបេត្វា កប្បិយំ ការេតព្ពន្តិ ពីជតោ មុត្តស្ស កដាហស្ស ភាជនគតិកត្តា វុត្តំ។ អពីជន្តិ អង្កុរជននសមត្ថពីជរហិតតរុណម្ពផលាទិ។ តេនាហ ‘‘យំ បន ផលំ តរុណំ ហោតិ, អពីជ’’ន្តិ។ និព្ពត្តពីជំ នាម ពីជំ និព្ពត្តេត្វា វិសុំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ សក្កុណេយ្យំ អម្ពបនសាទិផលំ។ តេនាហ ‘‘ពីជំ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ។ តត្ថ កប្បិយករណកិច្ចំ នត្ថិ, សយមេវ កប្បិយានីតិ អធិប្បាយោ។
Ekasmiṃ…pe… kappiye kate sabbaṃ kataṃ hotīti ekaṃyeva ‘‘kappiyaṃ karomī’’ti adhippāyenapi kappiye kate ekābaddhattā sabbaṃ kataṃ hoti. Dārukaṃ vijjhatīti jānitvā vā ajānitvā vā vijjhati vā vijjhāpeti vā, vaṭṭatiyeva. Bhattasitthe vijjhatīti etthāpi eseva nayo. Taṃ vijjhati, na vaṭṭatīti valliādīnaṃ bhājanagatikattāti adhippāyo. Bhindāpetvā kappiyaṃ kāretabbanti bījato muttassa kaṭāhassa bhājanagatikattā vuttaṃ. Abījanti aṅkurajananasamatthabījarahitataruṇambaphalādi. Tenāha ‘‘yaṃ pana phalaṃ taruṇaṃ hoti, abīja’’nti. Nibbattabījaṃ nāma bījaṃ nibbattetvā visuṃ katvā paribhuñjituṃ sakkuṇeyyaṃ ambapanasādiphalaṃ. Tenāha ‘‘bījaṃ apanetvā paribhuñjitabba’’nti. Tattha kappiyakaraṇakiccaṃ natthi, sayameva kappiyānīti adhippāyo.
ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា។
Bhūtagāmasikkhāpadavaṇṇanā niṭṭhitā.
