| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
१३. बिम्बिसारसमागमकथा
13. Bimbisārasamāgamakathā
५५. लट्ठिसद्दो तरुणरुक्खवाचको ‘‘अम्बलट्ठिकाय’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.२), इधापि तरुणतालरुक्खो लट्ठि नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘तालुय्याने’’ति। वटरुक्खेति निग्रोधरुक्खे। एत्थ ‘‘वट’’इति इमिना वटरुक्खो बहुमूलत्ता सुट्ठुं पतिट्ठातीति अत्थेन सुप्पतिट्ठो नामाति दस्सेति। ‘‘रुक्खे’’इति इमिना चेतियसद्दो चेतियरुक्खे वत्ततीति दस्सेति, देवालयञ्च थूपञ्च निवत्तेति। तस्साति वटरुक्खस्स। एतन्ति ‘‘सुप्पतिट्ठे चेतिये’’ति एतं नामं। लोकवोहारवसेन दससहस्ससङ्खाते सङ्ख्याविसेसे नीहरित्वा युज्जितब्बन्ति नियुतन्ति वचनत्थेन दससहस्सं नियुतं नामाति दस्सेन्तो आह ‘‘एकनियुतं दससहस्सानी’’ति। ‘‘नहुत’’न्तिपि पाठो, सो अयुत्तो नहुतसङ्खातेन सङ्ख्याविसेसेन मिस्सीभावेन पसङ्गत्ता। तेसन्ति द्वादसनियुतानं ब्राह्मणगहपतिकानं।
55.Laṭṭhisaddo taruṇarukkhavācako ‘‘ambalaṭṭhikāya’’ntiādīsu (dī. ni. 1.2), idhāpi taruṇatālarukkho laṭṭhi nāmāti dassento āha ‘‘tāluyyāne’’ti. Vaṭarukkheti nigrodharukkhe. Ettha ‘‘vaṭa’’iti iminā vaṭarukkho bahumūlattā suṭṭhuṃ patiṭṭhātīti atthena suppatiṭṭho nāmāti dasseti. ‘‘Rukkhe’’iti iminā cetiyasaddo cetiyarukkhe vattatīti dasseti, devālayañca thūpañca nivatteti. Tassāti vaṭarukkhassa. Etanti ‘‘suppatiṭṭhe cetiye’’ti etaṃ nāmaṃ. Lokavohāravasena dasasahassasaṅkhāte saṅkhyāvisese nīharitvā yujjitabbanti niyutanti vacanatthena dasasahassaṃ niyutaṃ nāmāti dassento āha ‘‘ekaniyutaṃ dasasahassānī’’ti. ‘‘Nahuta’’ntipi pāṭho, so ayutto nahutasaṅkhātena saṅkhyāvisesena missībhāvena pasaṅgattā. Tesanti dvādasaniyutānaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ.
‘‘किससरीरत्ता’’ति इमिना किसो को अत्ता एतेसन्ति किसकाति वचनत्थं दस्सेति। ककारो हेत्थ अत्तवाचको। ‘‘ओवादको’’ति इमिना ओवदानोति एत्थ युपच्चयो कत्तुत्थोति दस्सेति। गाथाबन्धत्ता अकारस्स दीघो। ‘‘अथ वा’’तिआदिना किसको हुत्वा अञ्ञे ओवदानो किसकोवदानोति वचनत्थं दस्सेति। इदन्ति इदं अत्थजातं, अयमत्थो वा। त्वं पहासीति सम्बन्धो। तन्ति तुवं। इति वुत्तं होतीति योजना।
‘‘Kisasarīrattā’’ti iminā kiso ko attā etesanti kisakāti vacanatthaṃ dasseti. Kakāro hettha attavācako. ‘‘Ovādako’’ti iminā ovadānoti ettha yupaccayo kattutthoti dasseti. Gāthābandhattā akārassa dīgho. ‘‘Atha vā’’tiādinā kisako hutvā aññe ovadāno kisakovadānoti vacanatthaṃ dasseti. Idanti idaṃ atthajātaṃ, ayamattho vā. Tvaṃ pahāsīti sambandho. Tanti tuvaṃ. Iti vuttaṃ hotīti yojanā.
कामित्थियोति एकारलोपवसेन सन्धीति आह ‘‘कामे इत्थियो चा’’ति। उपचीसूति एत्थ कामखन्धकिलेसअभिसङ्खारसङ्खातेसु चतूसु उपधीसु खन्धुपधि अधिप्पेतोति आह ‘‘खन्धुपधीसू’’ति।
Kāmitthiyoti ekāralopavasena sandhīti āha ‘‘kāme itthiyo cā’’ti. Upacīsūti ettha kāmakhandhakilesaabhisaṅkhārasaṅkhātesu catūsu upadhīsu khandhupadhi adhippetoti āha ‘‘khandhupadhīsū’’ti.
कोचरहीति एत्थ कोसद्दो ‘‘को ते बलं महाराजा’’तिआदीसु (जा॰ २.२२.१८८०) विय क्वसद्दत्थोति आह ‘‘क्वचरही’’ति। निपातोयेवेस।
Kocarahīti ettha kosaddo ‘‘ko te balaṃ mahārājā’’tiādīsu (jā. 2.22.1880) viya kvasaddatthoti āha ‘‘kvacarahī’’ti. Nipātoyevesa.
पदसद्दस्स चरणपदादयो निवत्तेतुं वुत्तं ‘‘निब्बानपद’’न्ति। ‘‘सन्तसभावताया’’तिआदिना सन्तो सभावो इमस्स पदस्साति सन्तं। नत्थि उपधयो एत्थाति अनुपधिकं। नत्थि किञ्चनमेत्थाति अकिञ्चनं। तीसु भवेसु न सञ्जतीति असत्तं। अञ्ञथा न भवतीति अनञ्ञथाभावि। अञ्ञेन केनचि न नेतब्बन्ति अनञ्ञनेय्यन्ति वचनत्थं दस्सेति। तेनाति ‘‘सन्त’’न्तिआदिपदेन। मेति मम, मनोति सम्बन्धो। एत्थ देवमनुस्सलोके मे मनो रतो नामाति किं वक्खामि। इति इममत्थं दस्सेतीति योजना।
Padasaddassa caraṇapadādayo nivattetuṃ vuttaṃ ‘‘nibbānapada’’nti. ‘‘Santasabhāvatāyā’’tiādinā santo sabhāvo imassa padassāti santaṃ. Natthi upadhayo etthāti anupadhikaṃ. Natthi kiñcanametthāti akiñcanaṃ. Tīsu bhavesu na sañjatīti asattaṃ. Aññathā na bhavatīti anaññathābhāvi. Aññena kenaci na netabbanti anaññaneyyanti vacanatthaṃ dasseti. Tenāti ‘‘santa’’ntiādipadena. Meti mama, manoti sambandho. Ettha devamanussaloke me mano rato nāmāti kiṃ vakkhāmi. Iti imamatthaṃ dassetīti yojanā.
५६. तञ्चाति सावकभावञ्च।
56.Tañcāti sāvakabhāvañca.
५७. अस्सासकाति एत्थ आपुब्बो सासधातु आपुब्ब सिसधातुना सदिसो, ‘‘मे’’ति छट्ठीयोगत्ता ण्वुपच्चयो च भावत्थोति आह ‘‘आसिसना’’ति। ‘‘पत्थना’’ति इमिना आपुब्बसिसधातुया अत्थं दस्सेति। अस्साति बिम्बिसाररञ्ञो। तत्थाति रतनत्तये। निच्छयगमनमेवाति ‘‘सरण’’इतिनिच्छयेन जाननमेव गतो। अत्तसन्निय्यातनन्ति अत्तनो अत्तानं रतनत्तये सन्निय्यातनं। इमिना अत्तसन्निय्यातन, पणिपात, तप्परायन, सिस्सभावूपगमनसङ्खातेसु चतूसु सरणगमनेसु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२५०; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.५६; खु॰ पा॰ अट्ठ॰ १.सरणगमनगमकविभावना) अत्तसन्निय्यातनसरणगमनं दीपेति। अयन्ति बिम्बिसारो राजा। तन्ति नियतसरणतं। पणिपातगमनञ्चाति एत्थ पणीति करो। यथा हि पादपदसद्दा दीघरस्सवसेन हुत्वा चरणं वदन्ति, एवं पाणिपणिसद्दा करं वदन्ति। तस्मा वुत्तं ‘‘पणीति करो’’ति। पतनं पातो, पणिनो पातो पणिपातो। अत्थतो अञ्जलिपणमनन्ति वुत्तं होति। तस्स गमनञ्च गच्छन्तोति अत्थो। इमिना पणिपातसरणगमनं दीपेति। चसद्दो ‘‘पाकट’’न्ति एत्थापि योजेतब्बो। पाकटञ्च करोन्तोति हि अत्थो।
57.Assāsakāti ettha āpubbo sāsadhātu āpubba sisadhātunā sadiso, ‘‘me’’ti chaṭṭhīyogattā ṇvupaccayo ca bhāvatthoti āha ‘‘āsisanā’’ti. ‘‘Patthanā’’ti iminā āpubbasisadhātuyā atthaṃ dasseti. Assāti bimbisārarañño. Tatthāti ratanattaye. Nicchayagamanamevāti ‘‘saraṇa’’itinicchayena jānanameva gato. Attasanniyyātananti attano attānaṃ ratanattaye sanniyyātanaṃ. Iminā attasanniyyātana, paṇipāta, tapparāyana, sissabhāvūpagamanasaṅkhātesu catūsu saraṇagamanesu (dī. ni. aṭṭha. 1.250; ma. ni. aṭṭha. 1.56; khu. pā. aṭṭha. 1.saraṇagamanagamakavibhāvanā) attasanniyyātanasaraṇagamanaṃ dīpeti. Ayanti bimbisāro rājā. Tanti niyatasaraṇataṃ. Paṇipātagamanañcāti ettha paṇīti karo. Yathā hi pādapadasaddā dīgharassavasena hutvā caraṇaṃ vadanti, evaṃ pāṇipaṇisaddā karaṃ vadanti. Tasmā vuttaṃ ‘‘paṇīti karo’’ti. Patanaṃ pāto, paṇino pāto paṇipāto. Atthato añjalipaṇamananti vuttaṃ hoti. Tassa gamanañca gacchantoti attho. Iminā paṇipātasaraṇagamanaṃ dīpeti. Casaddo ‘‘pākaṭa’’nti etthāpi yojetabbo. Pākaṭañca karontoti hi attho.
५८. सिङ्गीनिक्खसवण्णोति एत्थ सिङ्गीसङ्खातो निक्खो सिङ्गीनिक्खो, तेन समानो वण्णो एतस्साति सिङ्गीनिक्खसवण्णोति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘सिङ्गीसुवण्णनिक्खेन समानवण्णो’’ति। तत्थ ‘‘सुवण्ण’’इतिपदेन निक्खसद्दस्स सुवण्णत्थं दस्सेति, पञ्चसुवण्णादयो अत्थे निवत्तेति। ‘‘समान’’इतिपदेन सवण्णोति एत्थ सकारो समानसद्दस्सेव कारियोति दस्सेति। सब्बेसूति अखिलेसु चक्खादिइन्द्रियेसु। दन्तोति दमितो। इन्द्रियसंवरोति वुत्तं होति। तमेवत्थं पाकटं करोन्तो आह ‘‘भगवतो ही’’तिआदि।
58.Siṅgīnikkhasavaṇṇoti ettha siṅgīsaṅkhāto nikkho siṅgīnikkho, tena samāno vaṇṇo etassāti siṅgīnikkhasavaṇṇoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘siṅgīsuvaṇṇanikkhena samānavaṇṇo’’ti. Tattha ‘‘suvaṇṇa’’itipadena nikkhasaddassa suvaṇṇatthaṃ dasseti, pañcasuvaṇṇādayo atthe nivatteti. ‘‘Samāna’’itipadena savaṇṇoti ettha sakāro samānasaddasseva kāriyoti dasseti. Sabbesūti akhilesu cakkhādiindriyesu. Dantoti damito. Indriyasaṃvaroti vuttaṃ hoti. Tamevatthaṃ pākaṭaṃ karonto āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi.
५९. ओणीतो पत्ततो पाणि येनाति ओणीतपत्तपाणीति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पत्ततो चा’’तिआदि। ‘‘अपनीतपाणि’’न्ति इमिना ओणीतसद्दो अपनीतत्थो, पाणिसद्देन च सम्बन्धितब्बोति दस्सेति। ‘‘सल्लक्खेत्वा’’ति इमिना ‘‘भगवन्त’’न्ति इमं कम्मं ‘‘सल्लक्खेत्वा’’ति पाठसेसेन योजेतब्बन्ति दस्सेति। एकमन्तन्ति एत्थ अन्तसद्दो समीपदेसत्थो, कोटिदेसत्थो वा होति , उपयोगवचनञ्च भुम्मत्थे होतीति दस्सेन्तो आह ‘‘एकस्मिं पदेसे’’ति। अत्थिकपयोगे करणस्स सम्भवतो आह ‘‘बुद्धाभिवादनगमनेन वा धम्मस्सवनगमनेन वा’’ति। अप्पाकिण्णन्ति एत्थ अप्पसद्दो पटिसेधत्थोति आह ‘‘अनाकिण्ण’’न्ति। ‘‘अब्बोकिण्ण’’न्तिपि पाठो। अप्पनिग्घोसन्ति एत्थ ‘‘अप्पसद्द’’न्तिपदेन वचनसद्दस्स गहितत्ता इमिना पारिसेसनयेन नगरनिग्घोससद्दोयेव गहेतब्बोति आह ‘‘नगरनिग्घोससद्देन अप्पनिग्घोस’’न्ति। तीसु पाठेसु पठमेन पाठेन जनस्स वातो जनवातो, तेन विरहितं विजनवातन्ति विकप्पं दस्सेति। दुतियेन जनस्स वादो जनवादो, तेन विरहितं विजनवादन्ति विकप्पं दस्सेति। ततियेन जनस्स पातो सञ्चरणं जनपातो, तेन विरहितं विजनपातन्ति विकप्पं दस्सेति। रहस्सं करीयति एत्थाति राहस्सेय्यकं। मनुस्सानं राहस्सेय्यकं मनुस्सराहस्सेय्यकन्ति वचनत्थं दस्सेति ‘‘मनुस्सान’’न्तिआदिना।
59. Oṇīto pattato pāṇi yenāti oṇītapattapāṇīti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘pattato cā’’tiādi. ‘‘Apanītapāṇi’’nti iminā oṇītasaddo apanītattho, pāṇisaddena ca sambandhitabboti dasseti. ‘‘Sallakkhetvā’’ti iminā ‘‘bhagavanta’’nti imaṃ kammaṃ ‘‘sallakkhetvā’’ti pāṭhasesena yojetabbanti dasseti. Ekamantanti ettha antasaddo samīpadesattho, koṭidesattho vā hoti , upayogavacanañca bhummatthe hotīti dassento āha ‘‘ekasmiṃ padese’’ti. Atthikapayoge karaṇassa sambhavato āha ‘‘buddhābhivādanagamanena vā dhammassavanagamanena vā’’ti. Appākiṇṇanti ettha appasaddo paṭisedhatthoti āha ‘‘anākiṇṇa’’nti. ‘‘Abbokiṇṇa’’ntipi pāṭho. Appanigghosanti ettha ‘‘appasadda’’ntipadena vacanasaddassa gahitattā iminā pārisesanayena nagaranigghosasaddoyeva gahetabboti āha ‘‘nagaranigghosasaddena appanigghosa’’nti. Tīsu pāṭhesu paṭhamena pāṭhena janassa vāto janavāto, tena virahitaṃ vijanavātanti vikappaṃ dasseti. Dutiyena janassa vādo janavādo, tena virahitaṃ vijanavādanti vikappaṃ dasseti. Tatiyena janassa pāto sañcaraṇaṃ janapāto, tena virahitaṃ vijanapātanti vikappaṃ dasseti. Rahassaṃ karīyati etthāti rāhasseyyakaṃ. Manussānaṃ rāhasseyyakaṃ manussarāhasseyyakanti vacanatthaṃ dasseti ‘‘manussāna’’ntiādinā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १३. बिम्बिसारसमागमकथा • 13. Bimbisārasamāgamakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / बिम्बिसारसमागमकथा • Bimbisārasamāgamakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बिम्बिसारसमागमकथावण्णना • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / बिम्बिसारसमागमकथावण्णना • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / बिम्बिसारसमागमकथावण्णना • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
