| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
बिम्बिसारसमागमकथावण्णना
Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
५५. यञ्ञा अभिवदन्तीति यागहेतु इज्झन्तीति वदन्ति। उपधीसूति एत्थ दुक्खसुखादीनं अधिट्ठानट्ठेन चत्तारो उपधी कामखन्धकिलेसअभिसङ्खारूपधीनं वसेन। तेसु खन्धूपधि इधाधिप्पेतोति आह ‘‘खन्धूपधीसु मलन्ति ञत्वा’’ति। यञ्ञाति यञ्ञहेतु। यिट्ठेति महायागे। हुतेति दिवसे दिवसे कत्तब्बे अग्गिपरिचरणे। किं वक्खामीति कथं वक्खामि।
55.Yaññāabhivadantīti yāgahetu ijjhantīti vadanti. Upadhīsūti ettha dukkhasukhādīnaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena cattāro upadhī kāmakhandhakilesaabhisaṅkhārūpadhīnaṃ vasena. Tesu khandhūpadhi idhādhippetoti āha ‘‘khandhūpadhīsu malanti ñatvā’’ti. Yaññāti yaññahetu. Yiṭṭheti mahāyāge. Huteti divase divase kattabbe aggiparicaraṇe. Kiṃ vakkhāmīti kathaṃ vakkhāmi.
५७-८. आसीसनाति मनोरथा। सिङ्गीसुवण्णनिक्खेनाति सिङ्गीसुवण्णस्स रासिना। सुवण्णेसु हि युत्तिकतं हीनं। ततो रसविद्धं सेट्ठं, ततो आकरुप्पन्नं सेट्ठं, ततो यंकिञ्चि दिब्बसुवण्णं सेट्ठं , तत्रापि चामीकरं, ततो सातकुम्भं, ततो जम्बुनदं, ततोपि सिङ्गीसुवण्णं सेट्ठं। तस्स निक्खं नाम पञ्चसुवण्णपरिमाणं। अट्ठसुवण्णादिभेदं अनेकविधम्पि वदन्ति। दससु अरियवासेसूति –
57-8.Āsīsanāti manorathā. Siṅgīsuvaṇṇanikkhenāti siṅgīsuvaṇṇassa rāsinā. Suvaṇṇesu hi yuttikataṃ hīnaṃ. Tato rasaviddhaṃ seṭṭhaṃ, tato ākaruppannaṃ seṭṭhaṃ, tato yaṃkiñci dibbasuvaṇṇaṃ seṭṭhaṃ , tatrāpi cāmīkaraṃ, tato sātakumbhaṃ, tato jambunadaṃ, tatopi siṅgīsuvaṇṇaṃ seṭṭhaṃ. Tassa nikkhaṃ nāma pañcasuvaṇṇaparimāṇaṃ. Aṭṭhasuvaṇṇādibhedaṃ anekavidhampi vadanti. Dasasu ariyavāsesūti –
‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चङ्गविप्पहीनो होति छळङ्गसमन्नागतो एकारक्खो चतुरापस्सेनो पणुन्नपच्चेकसच्चो समवयसट्ठेसनो अनाविलसङ्कप्पो पस्सद्धकायसङ्खारो सुविमुत्तचित्तो सुविमुत्तपञ्ञो’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०; अ॰ नि॰ १०.१९) –
‘‘Idha, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno paṇunnapaccekasacco samavayasaṭṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño’’ti (dī. ni. 3.348, 360; a. ni. 10.19) –
एवमागतेसु दससु अरियवासेसु। तत्थ पञ्चङ्गविप्पहीनोति पञ्चनीवरणेहि विप्पयुत्तता वुत्ता। छळङ्गसमन्नागतोति इट्ठादीसु छसु आरम्मणेसु सोमनस्सितादिपटिपक्खा छळङ्गुपेक्खा वुत्ता। एकारक्खोति उपट्ठितसतिता। सङ्खायसेवना अधिवासना परिवज्जना विनोदनासङ्खातानि चत्तारि अपस्सेना निस्सया एतस्साति चतुरापस्सेनो, एतेन च ते निस्सया दस्सिता। पणुन्नानि अपनीतानि दिट्ठिगतिकेहि पच्चेकं गहितानि दिट्ठिसच्चानि यस्स, सो पणुन्नपच्चेकसच्चो, तेन लोकियञाणेन दिट्ठिप्पहानं वुत्तं। कामेसना भवेसनाब्रह्मचरियेसनासङ्खाता एसना सम्मदेव अवया अनूना सट्ठा निसट्ठा अनेनाति समवयसट्ठेसनो। एतेन तिण्णं एसनानं अभावो वुत्तो। ‘‘अनाविलसङ्कप्पो’’ति इमिना कामवितक्कादीहि अनाविलचित्तता। ‘‘पस्सद्धकायसङ्खारो’’ति इमिना चतुत्थज्झानसमायोगेन विगतदरथता वुत्ता। ‘‘सुविमुत्तचित्तो’’ति इमिना मग्गो। ‘‘सुविमुत्तपञ्ञो’’ति इमिना पच्चवेक्खणञाणमुखेन फलञाणं वुत्तं। एते हि अरिया वसन्ति एत्थाति अरियवासाति वुच्चन्ति । ते पन वासा वुत्था वसिता सम्पादिता येन, सो वुत्थवासो, भगवा। दसबलोति दसहि कायबलेहि, ञाणबलेहि च उपेतो। यानि हेतानि –
Evamāgatesu dasasu ariyavāsesu. Tattha pañcaṅgavippahīnoti pañcanīvaraṇehi vippayuttatā vuttā. Chaḷaṅgasamannāgatoti iṭṭhādīsu chasu ārammaṇesu somanassitādipaṭipakkhā chaḷaṅgupekkhā vuttā. Ekārakkhoti upaṭṭhitasatitā. Saṅkhāyasevanā adhivāsanā parivajjanā vinodanāsaṅkhātāni cattāri apassenā nissayā etassāti caturāpasseno, etena ca te nissayā dassitā. Paṇunnāni apanītāni diṭṭhigatikehi paccekaṃ gahitāni diṭṭhisaccāni yassa, so paṇunnapaccekasacco, tena lokiyañāṇena diṭṭhippahānaṃ vuttaṃ. Kāmesanā bhavesanābrahmacariyesanāsaṅkhātā esanā sammadeva avayā anūnā saṭṭhā nisaṭṭhā anenāti samavayasaṭṭhesano. Etena tiṇṇaṃ esanānaṃ abhāvo vutto. ‘‘Anāvilasaṅkappo’’ti iminā kāmavitakkādīhi anāvilacittatā. ‘‘Passaddhakāyasaṅkhāro’’ti iminā catutthajjhānasamāyogena vigatadarathatā vuttā. ‘‘Suvimuttacitto’’ti iminā maggo. ‘‘Suvimuttapañño’’ti iminā paccavekkhaṇañāṇamukhena phalañāṇaṃ vuttaṃ. Ete hi ariyā vasanti etthāti ariyavāsāti vuccanti . Te pana vāsā vutthā vasitā sampāditā yena, so vutthavāso, bhagavā. Dasabaloti dasahi kāyabalehi, ñāṇabalehi ca upeto. Yāni hetāni –
‘‘काळावकञ्च गङ्गेय्यं, पण्डरं तम्बपिङ्गलं।
‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;
गन्धमङ्गलहेमञ्च, उपोसथछद्दन्तिमे दसा’’ति॥ (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४८; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.२.२२; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.१०.२१; विभ॰ अट्ठ॰ ७६०; उदा॰ अट्ठ॰ ७५; बु॰ व॰ अट्ठ॰ १.३९; चूळनि॰ अट्ठ॰ ८१; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ २.२.४४) –
Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; vibha. aṭṭha. 760; udā. aṭṭha. 75; bu. va. aṭṭha. 1.39; cūḷani. aṭṭha. 81; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44) –
एवं वुत्तानि दसहत्थिकुलानि पुरिमपुरिमतो दसबलगुणोपेतानि, तेसु सब्बजेट्ठानं दसन्नं छद्दन्तानं बलानि भगवतो कायस्स दसबलानि नाम। तञ्च काळावकसङ्खातानं पकतिहत्थीनं कोटिसहस्सस्स, मज्झिमपुरिसानं पन दसन्नं कोटिसहस्सानञ्च बलं होति, तं ‘‘नारायनसङ्घातबल’’न्तिपि वुच्चति।
Evaṃ vuttāni dasahatthikulāni purimapurimato dasabalaguṇopetāni, tesu sabbajeṭṭhānaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ balāni bhagavato kāyassa dasabalāni nāma. Tañca kāḷāvakasaṅkhātānaṃ pakatihatthīnaṃ koṭisahassassa, majjhimapurisānaṃ pana dasannaṃ koṭisahassānañca balaṃ hoti, taṃ ‘‘nārāyanasaṅghātabala’’ntipi vuccati.
यानि पनेतानि पाळियं ‘‘इध, सारिपुत्त, तथागतो ठानञ्च ठानतो अट्ठानञ्च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१४८; अ॰ नि॰ १०.२१; विभ॰ ७६०; पटि॰ म॰ २.४४) वुत्तानि ठानाठानञाणबलं, कम्मविपाकञाणबलं, सब्बत्थगामिनिपटिपदाञाणबलं, अनेकधातुनानाधातुलोकञाणबलं, सत्तानं नानाधिमुत्तिकताञाणबलं, इन्द्रियपरोपरियत्तञाणबलं, झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसवोदानवुट्ठानञाणबलं, पुब्बेनिवासञाणबलं, दिब्बचक्खुञाणबलं, आसवक्खयञाणबलन्ति दसबलञाणानि, इमानि भगवतो दसबलानि नाम। दसहि असेक्खेहि अङ्गेहीति अरहत्तफलसम्पयुत्तेहि पाळियं ‘‘असेक्खा सम्मादिट्ठि…पे॰… असेक्खो सम्मासमाधि, असेक्खं सम्माञाणं, असेक्खा सम्माविमुत्ती’’ति (दी॰ नि॰ ३.३४८, ३६०) एवं वुत्तेहि दसहि असेक्खधम्मेहि समन्नागतो। एत्थ च दस्सनट्ठेन वुत्ता सम्मादिट्ठि एव जाननट्ठेन सम्माञाणन्तिपि वुत्ता, वुत्तावसेसा पन फलचित्तसम्पयुत्ता सब्बे फस्सादिधम्मा सम्माविमुत्तीति वुत्ताति दट्ठब्बं।
Yāni panetāni pāḷiyaṃ ‘‘idha, sāriputta, tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādinā (ma. ni. 1.148; a. ni. 10.21; vibha. 760; paṭi. ma. 2.44) vuttāni ṭhānāṭhānañāṇabalaṃ, kammavipākañāṇabalaṃ, sabbatthagāminipaṭipadāñāṇabalaṃ, anekadhātunānādhātulokañāṇabalaṃ, sattānaṃ nānādhimuttikatāñāṇabalaṃ, indriyaparopariyattañāṇabalaṃ, jhānavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ saṃkilesavodānavuṭṭhānañāṇabalaṃ, pubbenivāsañāṇabalaṃ, dibbacakkhuñāṇabalaṃ, āsavakkhayañāṇabalanti dasabalañāṇāni, imāni bhagavato dasabalāni nāma. Dasahi asekkhehi aṅgehīti arahattaphalasampayuttehi pāḷiyaṃ ‘‘asekkhā sammādiṭṭhi…pe… asekkho sammāsamādhi, asekkhaṃ sammāñāṇaṃ, asekkhā sammāvimuttī’’ti (dī. ni. 3.348, 360) evaṃ vuttehi dasahi asekkhadhammehi samannāgato. Ettha ca dassanaṭṭhena vuttā sammādiṭṭhi eva jānanaṭṭhena sammāñāṇantipi vuttā, vuttāvasesā pana phalacittasampayuttā sabbe phassādidhammā sammāvimuttīti vuttāti daṭṭhabbaṃ.
बिम्बिसारसमागमकथावण्णना निट्ठिता।
Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १३. बिम्बिसारसमागमकथा • 13. Bimbisārasamāgamakathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / बिम्बिसारसमागमकथा • Bimbisārasamāgamakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बिम्बिसारसमागमकथावण्णना • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / बिम्बिसारसमागमकथावण्णना • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १३. बिम्बिसारसमागमकथा • 13. Bimbisārasamāgamakathā
