Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā |
బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా
Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
౫౫. ఇదాని ‘‘అథ ఖో భగవా గయాసీసే యథాభిరన్తం విహరిత్వా’’తిఆదీసు యా సా అనుత్తానపదవణ్ణనా, తం దస్సేతుం ‘‘లట్ఠివనేతి తాలుయ్యానే’’తిఆది ఆరద్ధం. తత్థ తాలుయ్యానేతి తాలరుక్ఖానం బహుభావతో ఏవంలద్ధనామే ఉయ్యానే. అప్పేకచ్చే యేన భగవా తేనఞ్జలిం పణామేత్వాతిఆదీసు అఞ్జలిం పణామేత్వాతి యే ఉభతోపక్ఖికా, తే సన్ధాయేతం వుత్తం. తే కిర ఏవం చిన్తయింసు ‘‘సచే నో మిచ్ఛాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా తుమ్హే సమణం గోతమం వన్దిత్థా’తి, తేసం ‘కిం అఞ్జలిమత్తకరణేనపి వన్దితం హోతీ’తి వక్ఖామ. సచే నో సమ్మాదిట్ఠికా చోదేస్సన్తి ‘కస్మా భగవన్తం న వన్దిత్థా’తి, ‘కిం సీసేన భూమిం పహరన్తేనేవ వన్దితం హోతి, నను అఞ్జలికమ్మమ్పి వన్దనా ఏవా’తి వక్ఖామా’’తి. నామగోత్తం సావేత్వాతి ‘‘భో గోతమ, అహం అసుకస్స పుత్తో దత్తో నామ మిత్తో నామ ఇధ ఆగతో’’తి వదన్తా నామం సావేన్తి నామ, ‘‘భో గోతమ, అహం వాసేట్ఠో నామ కచ్చానో నామ ఇధాగతో’’తి వదన్తా గోత్తం సావేన్తి నామ. ఏతే కిర దలిద్దా జిణ్ణకులపుత్తా పరిసమజ్ఝే నామగోత్తవసేన పాకటా భవిస్సామాతి ఏవం అకంసు. యే పన తుణ్హీభూతా నిసీదింసు, తే కేరాటికా చేవ అన్ధబాలా చ. తత్థ కేరాటికా ‘‘ఏకం ద్వే కథాసల్లాపే కరోన్తే విస్సాసికో హోతి, అథ విస్సాసే సతి ఏకం ద్వే భిక్ఖా అదాతుం న యుత్త’’న్తి తతో అత్తానం మోచేన్తా తుణ్హీ నిసీదన్తి. అన్ధబాలా అఞ్ఞాణతాయేవ అవక్ఖిత్తా మత్తికాపిణ్డో వియ యత్థ కత్థచి తుణ్హీభూతా నిసీదన్తి.
55. Idāni ‘‘atha kho bhagavā gayāsīse yathābhirantaṃ viharitvā’’tiādīsu yā sā anuttānapadavaṇṇanā, taṃ dassetuṃ ‘‘laṭṭhivaneti tāluyyāne’’tiādi āraddhaṃ. Tattha tāluyyāneti tālarukkhānaṃ bahubhāvato evaṃladdhanāme uyyāne. Appekacce yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvātiādīsu añjaliṃ paṇāmetvāti ye ubhatopakkhikā, te sandhāyetaṃ vuttaṃ. Te kira evaṃ cintayiṃsu ‘‘sace no micchādiṭṭhikā codessanti ‘kasmā tumhe samaṇaṃ gotamaṃ vanditthā’ti, tesaṃ ‘kiṃ añjalimattakaraṇenapi vanditaṃ hotī’ti vakkhāma. Sace no sammādiṭṭhikā codessanti ‘kasmā bhagavantaṃ na vanditthā’ti, ‘kiṃ sīsena bhūmiṃ paharanteneva vanditaṃ hoti, nanu añjalikammampi vandanā evā’ti vakkhāmā’’ti. Nāmagottaṃ sāvetvāti ‘‘bho gotama, ahaṃ asukassa putto datto nāma mitto nāma idha āgato’’ti vadantā nāmaṃ sāventi nāma, ‘‘bho gotama, ahaṃ vāseṭṭho nāma kaccāno nāma idhāgato’’ti vadantā gottaṃ sāventi nāma. Ete kira daliddā jiṇṇakulaputtā parisamajjhe nāmagottavasena pākaṭā bhavissāmāti evaṃ akaṃsu. Ye pana tuṇhībhūtā nisīdiṃsu, te kerāṭikā ceva andhabālā ca. Tattha kerāṭikā ‘‘ekaṃ dve kathāsallāpe karonte vissāsiko hoti, atha vissāse sati ekaṃ dve bhikkhā adātuṃ na yutta’’nti tato attānaṃ mocentā tuṇhī nisīdanti. Andhabālā aññāṇatāyeva avakkhittā mattikāpiṇḍo viya yattha katthaci tuṇhībhūtā nisīdanti.
కిసకోవదానోతి ఏత్థ కిసకానం ఓవదానో కిసకోవదానోతి ఇమం తావ అత్థవికప్పం దస్సేతుం ‘‘తాపసచరియాయ కిససరీరత్తా’’తిఆది వుత్తం. అగ్గిహుత్తన్తి అగ్గిపరిచరణం. రూపాదయోవ ఇధ కామనీయట్ఠేన ‘‘కామా’’తి వుత్తాతి ఆహ ‘‘ఏతే రూపాదయో కామే’’తి. యఞ్ఞా అభివదన్తీతి యాగహేతు ఇజ్ఝన్తీతి వదన్తి. ఉపధీసూతి ఏత్థ చత్తారో ఉపధీ కాముపధి ఖన్ధుపధి కిలేసుపధి అభిసఙ్ఖారుపధీతి. కామాపి హి ‘‘యం పఞ్చ కామగుణే పటిచ్చ ఉప్పజ్జతి సుఖం సోమనస్సం, అయం కామానం అస్సాదో’’తి (మ॰ ని॰ ౧.౧౬౭) ఏవం వుత్తస్స సుఖస్స అధిట్ఠానభావతో ఉపధీయతి ఏత్థ సుఖన్తి ఇమినా వచనత్థేన ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి. ఖన్ధాపి ఖన్ధమూలకస్స దుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, కిలేసాపి అపాయదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో, అభిసఙ్ఖారాపి భవదుక్ఖస్స అధిట్ఠానభావతో ‘‘ఉపధీ’’తి వుచ్చన్తి, తేసు ఖన్ధుపధి ఇధాధిప్పేతోతి ఆహ ‘‘ఖన్ధుపధీసు మలన్తి ఞత్వా’’తి. యఞ్ఞా మలమేవ వదన్తీతి యాగహేతు మలమేవ ఇజ్ఝతీతి వదన్తి. యిట్ఠేతి మహాయాగే. హుతేతి దివసే దివసే కత్తబ్బఅగ్గిపరిచరణే. కామభవే అసత్తన్తి కామభవే అలగ్గం, తబ్బినిముత్తన్తి వుత్తం హోతి.
Kisakovadānoti ettha kisakānaṃ ovadāno kisakovadānoti imaṃ tāva atthavikappaṃ dassetuṃ ‘‘tāpasacariyāya kisasarīrattā’’tiādi vuttaṃ. Aggihuttanti aggiparicaraṇaṃ. Rūpādayova idha kāmanīyaṭṭhena ‘‘kāmā’’ti vuttāti āha ‘‘ete rūpādayo kāme’’ti. Yaññā abhivadantīti yāgahetu ijjhantīti vadanti. Upadhīsūti ettha cattāro upadhī kāmupadhi khandhupadhi kilesupadhi abhisaṅkhārupadhīti. Kāmāpi hi ‘‘yaṃ pañca kāmaguṇe paṭicca uppajjati sukhaṃ somanassaṃ, ayaṃ kāmānaṃ assādo’’ti (ma. ni. 1.167) evaṃ vuttassa sukhassa adhiṭṭhānabhāvato upadhīyati ettha sukhanti iminā vacanatthena ‘‘upadhī’’ti vuccanti. Khandhāpi khandhamūlakassa dukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, kilesāpi apāyadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato, abhisaṅkhārāpi bhavadukkhassa adhiṭṭhānabhāvato ‘‘upadhī’’ti vuccanti, tesu khandhupadhi idhādhippetoti āha ‘‘khandhupadhīsu malanti ñatvā’’ti. Yaññā malameva vadantīti yāgahetu malameva ijjhatīti vadanti. Yiṭṭheti mahāyāge. Huteti divase divase kattabbaaggiparicaraṇe. Kāmabhave asattanti kāmabhave alaggaṃ, tabbinimuttanti vuttaṃ hoti.
౫౭-౫౮. ఆసీసనాతి పత్థనా. దిబ్బసువణ్ణేసుపి సిఙ్గీసువణ్ణస్స సబ్బసేట్ఠత్తా ‘‘సిఙ్గీనిక్ఖసవణ్ణో’’తి వుత్తం. యథేవ హి మనుస్సపరిభోగే సువణ్ణే యుత్తికతం హీనం, తతో రసవిద్ధం సేట్ఠం, రసవిద్ధతో ఆకరుప్పన్నం, తతో యం కిఞ్చి దిబ్బం సేట్ఠం, ఏవం దిబ్బసువణ్ణేసుపి చామీకరతో సాతకుమ్భం, సాతకుమ్భతో జమ్బునదం, జమ్బునదతో సిఙ్గీసువణ్ణం, తస్మా తం సబ్బసేట్ఠం. సిఙ్గీనిక్ఖన్తి చ నిక్ఖపరిమాణేన సిఙ్గీసువణ్ణేన కతం సువణ్ణపట్టం. ఊనకనిక్ఖేన కతఞ్హి ఘట్టనమజ్జనక్ఖమం న హోతి, అతిరేకేన కతం ఘట్టనమజ్జనం ఖమతి, వణ్ణవన్తం పన న హోతి, ఫరుసధాతుకం ఖాయతి, నిక్ఖేన కతం ఘట్టనమజ్జనఞ్చేవ ఖమతి వణ్ణవన్తఞ్చ హోతి. నిక్ఖం పన వీసతిసువణ్ణన్తి కేచి . పఞ్చవీసతిసువణ్ణన్తి అపరే. మజ్ఝిమనికాయట్ఠకథాయం పన ‘‘నిక్ఖం నామ పఞ్చసువణ్ణా’’తి వుత్తం. సువణ్ణో నామ చతుధరణన్తి వదన్తి.
57-58.Āsīsanāti patthanā. Dibbasuvaṇṇesupi siṅgīsuvaṇṇassa sabbaseṭṭhattā ‘‘siṅgīnikkhasavaṇṇo’’ti vuttaṃ. Yatheva hi manussaparibhoge suvaṇṇe yuttikataṃ hīnaṃ, tato rasaviddhaṃ seṭṭhaṃ, rasaviddhato ākaruppannaṃ, tato yaṃ kiñci dibbaṃ seṭṭhaṃ, evaṃ dibbasuvaṇṇesupi cāmīkarato sātakumbhaṃ, sātakumbhato jambunadaṃ, jambunadato siṅgīsuvaṇṇaṃ, tasmā taṃ sabbaseṭṭhaṃ. Siṅgīnikkhanti ca nikkhaparimāṇena siṅgīsuvaṇṇena kataṃ suvaṇṇapaṭṭaṃ. Ūnakanikkhena katañhi ghaṭṭanamajjanakkhamaṃ na hoti, atirekena kataṃ ghaṭṭanamajjanaṃ khamati, vaṇṇavantaṃ pana na hoti, pharusadhātukaṃ khāyati, nikkhena kataṃ ghaṭṭanamajjanañceva khamati vaṇṇavantañca hoti. Nikkhaṃ pana vīsatisuvaṇṇanti keci . Pañcavīsatisuvaṇṇanti apare. Majjhimanikāyaṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘nikkhaṃ nāma pañcasuvaṇṇā’’ti vuttaṃ. Suvaṇṇo nāma catudharaṇanti vadanti.
దససు అరియవాసేసు వుత్థవాసోతి –
Dasasu ariyavāsesu vutthavāsoti –
‘‘ఇధ, (దీ॰ ని॰ ౩.౩౪౮; అ॰ ని॰ ౧౦.౨౦) భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి ఛళఙ్గసమన్నాగతో ఏకారక్ఖో చతురాపస్సేనో పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో సమవయసట్ఠేసనో అనావిలసఙ్కప్పో పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో సువిముత్తచిత్తో సువిముత్తపఞ్ఞో.
‘‘Idha, (dī. ni. 3.348; a. ni. 10.20) bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti chaḷaṅgasamannāgato ekārakkho caturāpasseno panuṇṇapaccekasacco samavayasaṭṭhesano anāvilasaṅkappo passaddhakāyasaṅkhāro suvimuttacitto suvimuttapañño.
‘‘కథఞ్చ , భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో కామచ్ఛన్దో పహీనో హోతి, బ్యాపాదో పహీనో హోతి, థినమిద్ధం పహీనం హోతి, ఉద్ధచ్చకుక్కుచ్చం పహీనం హోతి, విచికిచ్ఛా పహీనా హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పఞ్చఙ్గవిప్పహీనో హోతి.
‘‘Kathañca , bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno kāmacchando pahīno hoti, byāpādo pahīno hoti, thinamiddhaṃ pahīnaṃ hoti, uddhaccakukkuccaṃ pahīnaṃ hoti, vicikicchā pahīnā hoti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu pañcaṅgavippahīno hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఛళఙ్గసమన్నాగతో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చక్ఖునా రూపం దిస్వా నేవ సుమనో హోతి న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో విహరతి సతో సమ్పజానో. సోతేన సద్దం సుత్వా…పే॰… ఘానేన గన్ధం ఘాయిత్వా… జివ్హాయ రసం సాయిత్వా… కాయేన ఫోట్ఠబ్బం ఫుసిత్వా… మనసా ధమ్మం విఞ్ఞాయ నేవ సుమనో హోతి న దుమ్మనో, ఉపేక్ఖకో విహరతి సతో సమ్పజానో. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఛళఙ్గసమన్నాగతో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Sotena saddaṃ sutvā…pe… ghānena gandhaṃ ghāyitvā… jivhāya rasaṃ sāyitvā… kāyena phoṭṭhabbaṃ phusitvā… manasā dhammaṃ viññāya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato sampajāno. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu chaḷaṅgasamannāgato hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏకారక్ఖో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సతారక్ఖేన చేతసా సమన్నాగతో హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ఏకారక్ఖో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu ekārakkho hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu satārakkhena cetasā samannāgato hoti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu ekārakkho hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చతురాపస్సేనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతి, సఙ్ఖాయేకం అధివాసేతి, సఙ్ఖాయేకం పరివజ్జేతి, సఙ్ఖాయేకం వినోదేతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు చతురాపస్సేనో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu caturāpasseno hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu saṅkhāyekaṃ paṭisevati, saṅkhāyekaṃ adhivāseti, saṅkhāyekaṃ parivajjeti, saṅkhāyekaṃ vinodeti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu caturāpasseno hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు యాని తాని పుథుసమణబ్రాహ్మణానం పుథుపచ్చేకసచ్చాని , సబ్బాని తాని నుణ్ణాని హోన్తి పనుణ్ణాని చత్తాని వన్తాని ముత్తాని పహీనాని పటినిస్సట్ఠాని. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu panuṇṇapaccekasacco hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu yāni tāni puthusamaṇabrāhmaṇānaṃ puthupaccekasaccāni , sabbāni tāni nuṇṇāni honti panuṇṇāni cattāni vantāni muttāni pahīnāni paṭinissaṭṭhāni. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu panuṇṇapaccekasacco hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమవయసట్ఠేసనో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో కామేసనా పహీనా హోతి, భవేసనా పహీనా హోతి, బ్రహ్మచరియేసనా పటిప్పస్సద్ధా. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సమవయసట్ఠేసనో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu samavayasaṭṭhesano hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno kāmesanā pahīnā hoti, bhavesanā pahīnā hoti, brahmacariyesanā paṭippassaddhā. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu samavayasaṭṭhesano hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అనావిలసఙ్కప్పో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో కామసఙ్కప్పో పహీనో హోతి, బ్యాపాదసఙ్కప్పో పహీనో హోతి, విహింసాసఙ్కప్పో పహీనో హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు అనావిలసఙ్కప్పో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu anāvilasaṅkappo hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno kāmasaṅkappo pahīno hoti, byāpādasaṅkappo pahīno hoti, vihiṃsāsaṅkappo pahīno hoti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu anāvilasaṅkappo hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సుఖస్స చ పహానా దుక్ఖస్స చ పహానా పుబ్బేవ సోమనస్సదోమనస్సానం అత్థఙ్గమా అదుక్ఖమసుఖం ఉపేక్ఖాసతిపారిసుద్ధిం చతుత్థం ఝానం ఉపసమ్పజ్జ విహరతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు పస్సద్ధకాయసఙ్ఖారో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu passaddhakāyasaṅkhāro hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānā pubbeva somanassadomanassānaṃ atthaṅgamā adukkhamasukhaṃ upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu passaddhakāyasaṅkhāro hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తచిత్తో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖునో రాగాచిత్తం విముత్తం హోతి, దోసా చిత్తం విముత్తం హోతి, మోహా చిత్తం విముత్తం హోతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తచిత్తో హోతి.
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu suvimuttacitto hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhuno rāgācittaṃ vimuttaṃ hoti, dosā cittaṃ vimuttaṃ hoti, mohā cittaṃ vimuttaṃ hoti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu suvimuttacitto hoti.
‘‘కథఞ్చ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తపఞ్ఞో హోతి? ఇధ, భిక్ఖవే, భిక్ఖు ‘రాగో మే పహీనో ఉచ్ఛిన్నమూలో తాలావత్థుకతో అనభావంకతో ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మో’తి పజానాతి, ‘దోసో మే పహీనో…పే॰… మోహో మే పహీనో ఉచ్ఛిన్నమూలో తాలావత్థుకతో అనభావంకతో ఆయతిం అనుప్పాదధమ్మో’తి పజానాతి. ఏవం ఖో, భిక్ఖవే, భిక్ఖు సువిముత్తపఞ్ఞో హోతీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౪౮; అ॰ ని॰ ౧౦.౨౦) –
‘‘Kathañca, bhikkhave, bhikkhu suvimuttapañño hoti? Idha, bhikkhave, bhikkhu ‘rāgo me pahīno ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo’ti pajānāti, ‘doso me pahīno…pe… moho me pahīno ucchinnamūlo tālāvatthukato anabhāvaṃkato āyatiṃ anuppādadhammo’ti pajānāti. Evaṃ kho, bhikkhave, bhikkhu suvimuttapañño hotī’’ti (dī. ni. 3.348; a. ni. 10.20) –
ఏవమాగతేసు దససు అరియవాసేసు వుత్థవాసో.
Evamāgatesu dasasu ariyavāsesu vutthavāso.
తత్థ వసన్తి ఏత్థాతి వాసా, అరియానం ఏవ వాసాతి అరియవాసా అనరియానం తాదిసానం వాసానం అసమ్భవతో. అరియాతి చేత్థ ఉక్కట్ఠనిద్దేసేన ఖీణాసవా గహితా. ఏకారక్ఖోతి ఏకా సతిసఙ్ఖాతా ఆరక్ఖా ఏతస్సాతి ఏకారక్ఖో. ఖీణాసవస్స (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౩౪౮; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౦.౨౦) హి తీసు ద్వారేసు సబ్బకాలే సతి ఆరక్ఖకిచ్చం సాధేతి. తేనేవస్స చరతో చ తిట్ఠతో చ సుత్తస్స చ జాగరస్స చ సతతం సమితం ఞాణదస్సనం పచ్చుపట్ఠితం హోతీతి వుచ్చతి.
Tattha vasanti etthāti vāsā, ariyānaṃ eva vāsāti ariyavāsā anariyānaṃ tādisānaṃ vāsānaṃ asambhavato. Ariyāti cettha ukkaṭṭhaniddesena khīṇāsavā gahitā. Ekārakkhoti ekā satisaṅkhātā ārakkhā etassāti ekārakkho. Khīṇāsavassa (dī. ni. aṭṭha. 3.348; a. ni. aṭṭha. 3.10.20) hi tīsu dvāresu sabbakāle sati ārakkhakiccaṃ sādheti. Tenevassa carato ca tiṭṭhato ca suttassa ca jāgarassa ca satataṃ samitaṃ ñāṇadassanaṃ paccupaṭṭhitaṃ hotīti vuccati.
చతురాపస్సేనోతి చత్తారి అపస్సేనాని అపస్సయా ఏతస్సాతి చతురాపస్సేనో. సఙ్ఖాయాతి ఞాణేన (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౩౦౮). పటిసేవతీతి ఞాణేన ఞత్వా సేవితబ్బయుత్తకమేవ సేవతి. తస్స విత్థారో ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చీవరం పరిభుఞ్జతీ’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౨౩; అ॰ ని॰ ౬.౫౮) నయేన వేదితబ్బో. సఙ్ఖాయేకం అధివాసేతీతి ఞాణేన ఞత్వా అధివాసేతబ్బయుత్తకమేవ అధివాసేతి. విత్థారో పనేత్థ ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో ఖమో హోతి సీతస్సా’’తిఆదినా (మ॰ ని॰ ౧.౨౪) నయేన వేదితబ్బో. పరివజ్జేతీతి ఞాణేన ఞత్వా పరివజ్జేతబ్బయుత్తకమేవ పరివజ్జేతి. తస్స విత్థారో ‘‘పటిసఙ్ఖా యోనిసో చణ్డం హత్థిం పరివజ్జేతీ’’తిఆదినా నయేన వేదితబ్బో. వినోదేతీతి ఞాణేన ఞత్వా వినోదేతబ్బమేవ వినోదేతి నుదతి నీహరతి అన్తో వసితుం న దేతి. తస్స విత్థారో ‘‘ఉప్పన్నం కామవితక్కం నాధివాసేతీ’’తిఆదినా నయేన వేదితబ్బో.
Caturāpassenoti cattāri apassenāni apassayā etassāti caturāpasseno. Saṅkhāyāti ñāṇena (dī. ni. aṭṭha. 3.308). Paṭisevatīti ñāṇena ñatvā sevitabbayuttakameva sevati. Tassa vitthāro ‘‘paṭisaṅkhā yoniso cīvaraṃ paribhuñjatī’’tiādinā (ma. ni. 1.23; a. ni. 6.58) nayena veditabbo. Saṅkhāyekaṃ adhivāsetīti ñāṇena ñatvā adhivāsetabbayuttakameva adhivāseti. Vitthāro panettha ‘‘paṭisaṅkhā yoniso khamo hoti sītassā’’tiādinā (ma. ni. 1.24) nayena veditabbo. Parivajjetīti ñāṇena ñatvā parivajjetabbayuttakameva parivajjeti. Tassa vitthāro ‘‘paṭisaṅkhā yoniso caṇḍaṃ hatthiṃ parivajjetī’’tiādinā nayena veditabbo. Vinodetīti ñāṇena ñatvā vinodetabbameva vinodeti nudati nīharati anto vasituṃ na deti. Tassa vitthāro ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā nayena veditabbo.
పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చోతి (అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౪.౩౮; దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౩౪౮) ‘‘ఇదమేవ దస్సనం సచ్చం, ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి ఏవం పాటియేక్కం గహితత్తా పచ్చేకసఙ్ఖాతాని దిట్ఠిసచ్చాని పనుణ్ణాని నీహటాని పహీనాని అస్సాతి పనుణ్ణపచ్చేకసచ్చో. పుథుసమణబ్రాహ్మణానన్తి బహూనం సమణబ్రాహ్మణానం. ఏత్థ చ సమణాతి పబ్బజ్జుపగతా. బ్రాహ్మణాతి భోవాదినో. పుథుపచ్చేకసచ్చానీతి బహూని పాటేక్కసచ్చాని, ‘‘ఇదమేవ దస్సనం సచ్చం, ఇదమేవ సచ్చ’’న్తి పాటియేక్కం గహితాని బహూని సచ్చానీతి అత్థో. నుణ్ణానీతి నీహటాని. పనుణ్ణానీతి సుట్ఠు నీహతాని. చత్తానీతి విస్సట్ఠాని. వన్తానీతి వమితాని. ముత్తానీతి ఛిన్నబన్ధనాని కతాని. పహీనానీతి పజహితాని. పటినిస్సట్ఠానీతి యథా న పున చిత్తం ఆరోహన్తి, ఏవం పటివిస్సజ్జితాని. సబ్బానేవ చేతాని అరియమగ్గాధిగమతో పుబ్బే గహితస్స దిట్ఠిగ్గాహస్స విస్సట్ఠభావవేవచనాని.
Panuṇṇapaccekasaccoti (a. ni. aṭṭha. 2.4.38; dī. ni. aṭṭha. 3.348) ‘‘idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva sacca’’nti evaṃ pāṭiyekkaṃ gahitattā paccekasaṅkhātāni diṭṭhisaccāni panuṇṇāni nīhaṭāni pahīnāni assāti panuṇṇapaccekasacco. Puthusamaṇabrāhmaṇānanti bahūnaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ. Ettha ca samaṇāti pabbajjupagatā. Brāhmaṇāti bhovādino. Puthupaccekasaccānīti bahūni pāṭekkasaccāni, ‘‘idameva dassanaṃ saccaṃ, idameva sacca’’nti pāṭiyekkaṃ gahitāni bahūni saccānīti attho. Nuṇṇānīti nīhaṭāni. Panuṇṇānīti suṭṭhu nīhatāni. Cattānīti vissaṭṭhāni. Vantānīti vamitāni. Muttānīti chinnabandhanāni katāni. Pahīnānīti pajahitāni. Paṭinissaṭṭhānīti yathā na puna cittaṃ ārohanti, evaṃ paṭivissajjitāni. Sabbāneva cetāni ariyamaggādhigamato pubbe gahitassa diṭṭhiggāhassa vissaṭṭhabhāvavevacanāni.
సమవయసట్ఠేసనోతి (దీ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౩౪౮; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౦.౨౦) ఏత్థ అవయాతి అనూనా. సట్ఠాతి నిస్సట్ఠా. సమ్మా అవయా సట్ఠా ఏసనా అస్సాతి సమవయసట్ఠేసనో, సమ్మా విస్సట్ఠసబ్బఏసనోతి అత్థో. ‘‘రాగా చిత్తం విముత్త’’న్తిఆదీహి మగ్గస్స కిచ్చనిప్ఫత్తి కథితా రాగాదీనం పహీనభావదీపనతో. ‘‘రాగో మే పహీనో’’తిఆదీహి పచ్చవేక్ఖణాముఖేన అరియఫలం కథితం. అధిగతే హి అగ్గఫలే సబ్బసో రాగాదీనం అనుప్పాదధమ్మతం పజానాతి, తఞ్చ పజాననం పచ్చవేక్ఖణఞాణన్తి. తత్థ పఞ్చఙ్గవిప్పహానపచ్చేకసచ్చాపనోదనఏసనాసమవయసజ్జనాని ‘‘సఙ్ఖాయేకం పటిసేవతి అధివాసేతి పరివజ్జేతి వినోదేతీ’’తి వుత్తేసు అపస్సేనేసు వినోదనా చ మగ్గకిచ్చానేవ, ఇతరే చ మగ్గేనేవ సమిజ్ఝన్తి.
Samavayasaṭṭhesanoti (dī. ni. aṭṭha. 3.348; a. ni. aṭṭha. 3.10.20) ettha avayāti anūnā. Saṭṭhāti nissaṭṭhā. Sammā avayā saṭṭhā esanā assāti samavayasaṭṭhesano, sammā vissaṭṭhasabbaesanoti attho. ‘‘Rāgā cittaṃ vimutta’’ntiādīhi maggassa kiccanipphatti kathitā rāgādīnaṃ pahīnabhāvadīpanato. ‘‘Rāgo me pahīno’’tiādīhi paccavekkhaṇāmukhena ariyaphalaṃ kathitaṃ. Adhigate hi aggaphale sabbaso rāgādīnaṃ anuppādadhammataṃ pajānāti, tañca pajānanaṃ paccavekkhaṇañāṇanti. Tattha pañcaṅgavippahānapaccekasaccāpanodanaesanāsamavayasajjanāni ‘‘saṅkhāyekaṃ paṭisevati adhivāseti parivajjeti vinodetī’’ti vuttesu apassenesu vinodanā ca maggakiccāneva, itare ca maggeneva samijjhanti.
దసబలోతి కాయబలసఙ్ఖాతాని ఞాణబలసఙ్ఖాతాని చ దస బలాని ఏతస్సాతి దసబలో. దువిధఞ్హి తథాగతస్స బలం కాయబలం ఞాణబలఞ్చ. తేసు కాయబలం హత్థికులానుసారేన వేదితబ్బం. వుత్తఞ్హేతం పోరాణేహి –
Dasabaloti kāyabalasaṅkhātāni ñāṇabalasaṅkhātāni ca dasa balāni etassāti dasabalo. Duvidhañhi tathāgatassa balaṃ kāyabalaṃ ñāṇabalañca. Tesu kāyabalaṃ hatthikulānusārena veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ porāṇehi –
‘‘కాళావకఞ్చ గఙ్గేయ్యం, పణ్డరం తమ్బపిఙ్గలం;
‘‘Kāḷāvakañca gaṅgeyyaṃ, paṇḍaraṃ tambapiṅgalaṃ;
గన్ధమఙ్గలహేమఞ్చ, ఉపోసథఛద్దన్తిమే దసా’’తి. (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮; సం॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౨౨; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౦.౨౧; విభ॰ అట్ఠ ౭౬; ఉదా॰ అట్ఠ॰ ౭౫; బు॰ వం॰ అట్ఠ॰ ౧.౩౯; పటి॰ మ॰ అట్ఠ॰ ౨.౨.౪౪; చూళని॰ అట్ఠ॰ ౮౧);
Gandhamaṅgalahemañca, uposathachaddantime dasā’’ti. (ma. ni. aṭṭha. 1.148; saṃ. ni. aṭṭha. 2.2.22; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; vibha. aṭṭha 76; udā. aṭṭha. 75; bu. vaṃ. aṭṭha. 1.39; paṭi. ma. aṭṭha. 2.2.44; cūḷani. aṭṭha. 81);
ఇమాని హి దస హత్థికులాని. తత్థ కాళావకన్తి పకతిహత్థికులం దట్ఠబ్బం. యం దసన్నం పురిసానం కాయబలం, తం ఏకస్స కాళావకస్స హత్థినో. యం దసన్నం కాళావకానం బలం, తం ఏకస్స గఙ్గేయ్యస్స. యం దసన్నం గఙ్గేయ్యానం, తం ఏకస్స పణ్డరస్స. యం దసన్నం పణ్డరానం, తం ఏకస్స తమ్బస్స. యం దసన్నం తమ్బానం, తం ఏకస్స పిఙ్గలస్స. యం దసన్నం పిఙ్గలానం, తం ఏకస్స గన్ధహత్థినో. యం దసన్నం గన్ధహత్థీనం, తం ఏకస్స మఙ్గలస్స. యం దసన్నం మఙ్గలానం, తం ఏకస్స హేమవతస్స. యం దసన్నం హేమవతానం, తం ఏకస్స ఉపోసథస్స. యం దసన్నం ఉపోసథానం, తం ఏకస్స ఛద్దన్తస్స. యం దసన్నం ఛద్దన్తానం, తం ఏకస్స తథాగతస్స కాయబలం. నారాయనసఙ్ఘాతబలన్తిపి ఇదమేవ వుచ్చతి. తత్థ నారా వుచ్చన్తి రస్మియో, తా బహూ నానావిధా తతో ఉప్పజ్జన్తీతి నారాయనం, వజిరం, తస్మా వజిరసఙ్ఘాతబలన్తి అత్థో. తదేతం పకతిహత్థిగణనాయ హత్థీనం కోటిసహస్సానం, పురిసగణనాయ దసన్నం పురిసకోటిసహస్సానం బలం హోతి. ఇదం తావ తథాగతస్స కాయబలం.
Imāni hi dasa hatthikulāni. Tattha kāḷāvakanti pakatihatthikulaṃ daṭṭhabbaṃ. Yaṃ dasannaṃ purisānaṃ kāyabalaṃ, taṃ ekassa kāḷāvakassa hatthino. Yaṃ dasannaṃ kāḷāvakānaṃ balaṃ, taṃ ekassa gaṅgeyyassa. Yaṃ dasannaṃ gaṅgeyyānaṃ, taṃ ekassa paṇḍarassa. Yaṃ dasannaṃ paṇḍarānaṃ, taṃ ekassa tambassa. Yaṃ dasannaṃ tambānaṃ, taṃ ekassa piṅgalassa. Yaṃ dasannaṃ piṅgalānaṃ, taṃ ekassa gandhahatthino. Yaṃ dasannaṃ gandhahatthīnaṃ, taṃ ekassa maṅgalassa. Yaṃ dasannaṃ maṅgalānaṃ, taṃ ekassa hemavatassa. Yaṃ dasannaṃ hemavatānaṃ, taṃ ekassa uposathassa. Yaṃ dasannaṃ uposathānaṃ, taṃ ekassa chaddantassa. Yaṃ dasannaṃ chaddantānaṃ, taṃ ekassa tathāgatassa kāyabalaṃ. Nārāyanasaṅghātabalantipi idameva vuccati. Tattha nārā vuccanti rasmiyo, tā bahū nānāvidhā tato uppajjantīti nārāyanaṃ, vajiraṃ, tasmā vajirasaṅghātabalanti attho. Tadetaṃ pakatihatthigaṇanāya hatthīnaṃ koṭisahassānaṃ, purisagaṇanāya dasannaṃ purisakoṭisahassānaṃ balaṃ hoti. Idaṃ tāva tathāgatassa kāyabalaṃ.
ఞాణబలం పన పాళియం ఆగతమేవ. తత్రాయం పాళి (మ॰ ని॰ ౧.౧౪౮; అ॰ ని॰ ౧౦.౨౧) –
Ñāṇabalaṃ pana pāḷiyaṃ āgatameva. Tatrāyaṃ pāḷi (ma. ni. 1.148; a. ni. 10.21) –
‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలాని, యేహి బలేహి సమన్నాగతో తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. కతమాని దస? ఇధ, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి, యమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. (౧)
‘‘Dasa kho panimāni, sāriputta, tathāgatassa tathāgatabalāni, yehi balehi samannāgato tathāgato āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti, parisāsu sīhanādaṃ nadati, brahmacakkaṃ pavatteti. Katamāni dasa? Idha, sāriputta, tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānāti, yampi, sāriputta, tathāgato ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānāti. Idampi, sāriputta, tathāgatassa tathāgatabalaṃ hoti, yaṃ balaṃ āgamma tathāgato āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti, parisāsu sīhanādaṃ nadati, brahmacakkaṃ pavatteti. (1)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అతీతానాగతపచ్చుప్పన్నానం కమ్మసమాదానానం ఠానసో హేతుసో విపాకం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౨)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato atītānāgatapaccuppannānaṃ kammasamādānānaṃ ṭhānaso hetuso vipākaṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (2)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో సబ్బత్థగామినిం పటిపదం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౩)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato sabbatthagāminiṃ paṭipadaṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (3)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అనేకధాతుం నానాధాతుం లోకం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౪)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato anekadhātuṃ nānādhātuṃ lokaṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (4)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో సత్తానం నానాధిముత్తికతం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౫)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato sattānaṃ nānādhimuttikataṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (5)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో పరసత్తానం పరపుగ్గలానం ఇన్ద్రియపరోపరియత్తం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౬)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato parasattānaṃ parapuggalānaṃ indriyaparopariyattaṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (6)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనం సంకిలేసం వోదానం వుట్ఠానం యథాభూతం పజానాతి…పే॰…. (౭)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato jhānavimokkhasamādhisamāpattīnaṃ saṃkilesaṃ vodānaṃ vuṭṭhānaṃ yathābhūtaṃ pajānāti…pe…. (7)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి. సేయ్యథిదం? ఏకమ్పి జాతిం ద్వేపి జాతియో…పే॰… ఇతి సాకారం సఉద్దేసం అనేకవిహితం పుబ్బేనివాసం అనుస్సరతి…పే॰…. (౮)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati. Seyyathidaṃ? Ekampi jātiṃ dvepi jātiyo…pe… iti sākāraṃ sauddesaṃ anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarati…pe…. (8)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో దిబ్బేన చక్ఖునా విసుద్ధేన అతిక్కన్తమానుసకేన సత్తే పస్సతి చవమానే ఉపపజ్జమానే హీనే పణీతే సువణ్ణే దుబ్బణ్ణే సుగతే దుగ్గతే, యథాకమ్మూపగే సత్తే పజానాతి…పే॰…. (౯)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena satte passati cavamāne upapajjamāne hīne paṇīte suvaṇṇe dubbaṇṇe sugate duggate, yathākammūpage satte pajānāti…pe…. (9)
‘‘పున చపరం, సారిపుత్త, తథాగతో ఆసవానం ఖయా అనాసవం చేతోవిముత్తిం పఞ్ఞావిముత్తిం దిట్ఠేవ ధమ్మే సయం అభిఞ్ఞా సచ్ఛికత్వా ఉపసమ్పజ్జ విహరతి…పే॰… ఇదమ్పి, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలం హోతి, యం బలం ఆగమ్మ తథాగతో ఆసభం ఠానం పటిజానాతి, పరిసాసు సీహనాదం నదతి, బ్రహ్మచక్కం పవత్తేతి. ఇమాని ఖో, సారిపుత్త, దస తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి. (౧౦)
‘‘Puna caparaṃ, sāriputta, tathāgato āsavānaṃ khayā anāsavaṃ cetovimuttiṃ paññāvimuttiṃ diṭṭheva dhamme sayaṃ abhiññā sacchikatvā upasampajja viharati…pe… idampi, sāriputta, tathāgatassa tathāgatabalaṃ hoti, yaṃ balaṃ āgamma tathāgato āsabhaṃ ṭhānaṃ paṭijānāti, parisāsu sīhanādaṃ nadati, brahmacakkaṃ pavatteti. Imāni kho, sāriputta, dasa tathāgatassa tathāgatabalānī’’ti. (10)
తత్థ (మ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౧.౧౪౮; అ॰ ని॰ అట్ఠ॰ ౩.౧౦.౨౧; విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౬౦) ఠానఞ్చ ఠానతోతి కారణఞ్చ కారణతో. ‘‘యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం హేతూ పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం ఠానం. యే యే ధమ్మా యేసం యేసం ధమ్మానం న హేతూ న పచ్చయా ఉప్పాదాయ, తం తం అట్ఠాన’’న్తి పజానన్తో ఠానఞ్చ ఠానతో అట్ఠానఞ్చ అట్ఠానతో యథాభూతం పజానాతి. యమ్పీతి యేన ఞాణేన.
Tattha (ma. ni. aṭṭha. 1.148; a. ni. aṭṭha. 3.10.21; vibha. aṭṭha. 760) ṭhānañca ṭhānatoti kāraṇañca kāraṇato. ‘‘Ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ hetū paccayā uppādāya, taṃ taṃ ṭhānaṃ. Ye ye dhammā yesaṃ yesaṃ dhammānaṃ na hetū na paccayā uppādāya, taṃ taṃ aṭṭhāna’’nti pajānanto ṭhānañca ṭhānato aṭṭhānañca aṭṭhānato yathābhūtaṃ pajānāti. Yampīti yena ñāṇena.
కమ్మసమాదానానన్తి సమాదియిత్వా కతానం కుసలాకుసలకమ్మానం, కమ్మమేవ వా కమ్మసమాదానం. ఠానసో హేతుసోతి పచ్చయతో చేవ హేతుతో చ. తత్థ గతిఉపధికాలపయోగా విపాకస్స ఠానం, కమ్మం హేతు.
Kammasamādānānanti samādiyitvā katānaṃ kusalākusalakammānaṃ, kammameva vā kammasamādānaṃ. Ṭhānaso hetusoti paccayato ceva hetuto ca. Tattha gatiupadhikālapayogā vipākassa ṭhānaṃ, kammaṃ hetu.
సబ్బత్థగామినిన్తి సబ్బగతిగామినిఞ్చ అగతిగామినిఞ్చ. పటిపదన్తి మగ్గం. యథాభూతం పజానాతీతి బహూసుపి మనుస్సేసు ఏకమేవ పాణం ఘాతేన్తేసు కామం సబ్బేసమ్పి చేతనా తస్సేవేకస్స జీవితిన్ద్రియారమ్మణా, తం పన కమ్మం తేసం నానాకారం. తేసు హి ఏకో ఆదరేన ఛన్దజాతో కరోతి, ఏకో ‘‘ఏహి త్వమ్పి కరోహీ’’తి పరేహి నిప్పీళితో కరోతి, ఏకో సమానచ్ఛన్దో వియ హుత్వా అప్పటిబాహియమానో విచరతి, తస్మా తేసు ఏకో తేనేవ కమ్మేన నిరయే నిబ్బత్తతి, ఏకో తిరచ్ఛానయోనియం, ఏకో పేత్తివిసయే. తం తథాగతో ఆయూహనక్ఖణేయేవ ‘‘ఇమినా నీహారేన ఆయూహితత్తా ఏస నిరయే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస తిరచ్ఛానయోనియం, ఏస పేత్తివిసయే’’తి జానాతి. నిరయే నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస మహానిరయే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస ఉస్సదనిరయే’’తి జానాతి. తిరచ్ఛానయోనియం నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస అపాదకో భవిస్సతి, ఏస ద్విపాదకో, ఏస చతుప్పాదో, ఏస బహుప్పాదో’’తి జానాతి. పేత్తివిసయే నిబ్బత్తమానమ్పి ‘‘ఏస నిజ్ఝామతణ్హికో భవిస్సతి, ఏస ఖుప్పిపాసికో, ఏస పరదత్తూపజీవీ’’తి జానాతి. తేసు చ కమ్మేసు ‘‘ఇదం కమ్మం పటిసన్ధిం ఆకడ్ఢిస్సతి, ఏతం అఞ్ఞేన దిన్నాయ పటిసన్ధియా ఉపధివేపక్కం భవిస్సతీ’’తి జానాతి.
Sabbatthagāmininti sabbagatigāminiñca agatigāminiñca. Paṭipadanti maggaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti bahūsupi manussesu ekameva pāṇaṃ ghātentesu kāmaṃ sabbesampi cetanā tassevekassa jīvitindriyārammaṇā, taṃ pana kammaṃ tesaṃ nānākāraṃ. Tesu hi eko ādarena chandajāto karoti, eko ‘‘ehi tvampi karohī’’ti parehi nippīḷito karoti, eko samānacchando viya hutvā appaṭibāhiyamāno vicarati, tasmā tesu eko teneva kammena niraye nibbattati, eko tiracchānayoniyaṃ, eko pettivisaye. Taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇeyeva ‘‘iminā nīhārena āyūhitattā esa niraye nibbattissati, esa tiracchānayoniyaṃ, esa pettivisaye’’ti jānāti. Niraye nibbattamānampi ‘‘esa mahāniraye nibbattissati, esa ussadaniraye’’ti jānāti. Tiracchānayoniyaṃ nibbattamānampi ‘‘esa apādako bhavissati, esa dvipādako, esa catuppādo, esa bahuppādo’’ti jānāti. Pettivisaye nibbattamānampi ‘‘esa nijjhāmataṇhiko bhavissati, esa khuppipāsiko, esa paradattūpajīvī’’ti jānāti. Tesu ca kammesu ‘‘idaṃ kammaṃ paṭisandhiṃ ākaḍḍhissati, etaṃ aññena dinnāya paṭisandhiyā upadhivepakkaṃ bhavissatī’’ti jānāti.
తథా సకలగామవాసికేసు ఏకతో పిణ్డపాతం దదమానేసు కామం సబ్బేసమ్పి చేతనా పిణ్డపాతారమ్మణావ, తం పన కమ్మం తేసం నానాకారం. తేసు హి ఏకో ఆదరేన కరోతీతి సబ్బం పురిమసదిసం. తస్మా తేసు చ కేచి దేవలోకే నిబ్బత్తన్తి, కేచి మనుస్సలోకే. తం తథాగతో ఆయూహనక్ఖణేయేవ జానాతి. ‘‘ఇమినా నీహారేన ఆయూహితత్తా ఏస మనుస్సలోకే నిబ్బత్తిస్సతి, ఏస దేవలోకే, తత్థాపి ఏస ఖత్తియకులే, ఏస బ్రాహ్మణకులే, ఏస వేస్సకులే, ఏస సుద్దకులే, ఏస పరనిమ్మితవసవత్తీసు, ఏస నిమ్మానరతీసు, ఏస తుసితేసు, ఏస యామేసు, ఏస తావతింసేసు, ఏస చాతుమహారాజికేసు, ఏస భుమ్మదేవేసూ’’తిఆదినా తత్థ తత్థ హీనపణీతసువణ్ణదుబ్బణ్ణఅప్పపరివారమహాపరివారతాదిభేదం తం తం విసేసం ఆయూహనక్ఖణేయేవ జానాతి.
Tathā sakalagāmavāsikesu ekato piṇḍapātaṃ dadamānesu kāmaṃ sabbesampi cetanā piṇḍapātārammaṇāva, taṃ pana kammaṃ tesaṃ nānākāraṃ. Tesu hi eko ādarena karotīti sabbaṃ purimasadisaṃ. Tasmā tesu ca keci devaloke nibbattanti, keci manussaloke. Taṃ tathāgato āyūhanakkhaṇeyeva jānāti. ‘‘Iminā nīhārena āyūhitattā esa manussaloke nibbattissati, esa devaloke, tatthāpi esa khattiyakule, esa brāhmaṇakule, esa vessakule, esa suddakule, esa paranimmitavasavattīsu, esa nimmānaratīsu, esa tusitesu, esa yāmesu, esa tāvatiṃsesu, esa cātumahārājikesu, esa bhummadevesū’’tiādinā tattha tattha hīnapaṇītasuvaṇṇadubbaṇṇaappaparivāramahāparivāratādibhedaṃ taṃ taṃ visesaṃ āyūhanakkhaṇeyeva jānāti.
తథా విపస్సనం పట్ఠపేన్తేసుయేవ ‘‘ఇమినా నీహారేన ఏస కిఞ్చి సల్లక్ఖేతుం న సక్ఖిస్సతి, ఏస మహాభూతమత్తమేవ వవత్థపేస్సతి, ఏస రూపపరిగ్గహే ఏవ ఠస్సతి, ఏస అరూపపరిగ్గహేయేవ, ఏస నామరూపపరిగ్గహేయేవ, ఏస పచ్చయపరిగ్గహేయేవ, ఏస లక్ఖణారమ్మణికవిపస్సనాయమేవ, ఏస పఠమఫలేయేవ, ఏస దుతియఫలే ఏవ, ఏస తతియఫలే ఏవ, ఏస అరహత్తం పాపుణిస్సతీ’’తి జానాతి. కసిణపరికమ్మం కరోన్తేసుపి ‘‘ఇమస్స పరికమ్మమత్తమేవ భవిస్సతి, ఏస నిమిత్తం ఉప్పాదేస్సతి, ఏస అప్పనం ఏవ పాపుణిస్సతి, ఏస ఝానం పాదకం కత్వా విపస్సనం పట్ఠపేత్వా అరహత్తం గణ్హిస్సతీ’’తి జానాతి.
Tathā vipassanaṃ paṭṭhapentesuyeva ‘‘iminā nīhārena esa kiñci sallakkhetuṃ na sakkhissati, esa mahābhūtamattameva vavatthapessati, esa rūpapariggahe eva ṭhassati, esa arūpapariggaheyeva, esa nāmarūpapariggaheyeva, esa paccayapariggaheyeva, esa lakkhaṇārammaṇikavipassanāyameva, esa paṭhamaphaleyeva, esa dutiyaphale eva, esa tatiyaphale eva, esa arahattaṃ pāpuṇissatī’’ti jānāti. Kasiṇaparikammaṃ karontesupi ‘‘imassa parikammamattameva bhavissati, esa nimittaṃ uppādessati, esa appanaṃ eva pāpuṇissati, esa jhānaṃ pādakaṃ katvā vipassanaṃ paṭṭhapetvā arahattaṃ gaṇhissatī’’ti jānāti.
అనేకధాతున్తి చక్ఖుధాతుఆదీహి, కామధాతుఆదీహి వా ధాతూహి బహుధాతుం. నానాధాతున్తి తాసంయేవ ధాతూనం విలక్ఖణత్తా నానప్పకారధాతుం. లోకన్తి ఖన్ధాయతనధాతులోకం. యథాభూతం పజానాతీతి తాసం ధాతూనం అవిపరీతతో సభావం పటివిజ్ఝతి.
Anekadhātunti cakkhudhātuādīhi, kāmadhātuādīhi vā dhātūhi bahudhātuṃ. Nānādhātunti tāsaṃyeva dhātūnaṃ vilakkhaṇattā nānappakāradhātuṃ. Lokanti khandhāyatanadhātulokaṃ. Yathābhūtaṃ pajānātīti tāsaṃ dhātūnaṃ aviparītato sabhāvaṃ paṭivijjhati.
నానాధిముత్తికతన్తి హీనాదీహి అధిముత్తీహి నానాధిముత్తికభావం. పరసత్తానన్తి పధానసత్తానం. పరపుగ్గలానన్తి తతో పరేసం హీనసత్తానం. ఏకత్థమేవ వా ఏతం పదద్వయం, వేనేయ్యవసేన పన ద్వేధా వుత్తం. ఇన్ద్రియపరోపరియత్తన్తి సద్ధాదీనం ఇన్ద్రియానం పరభావఞ్చ అపరభావఞ్చ, వుద్ధిఞ్చ హానిఞ్చాతి అత్థో.
Nānādhimuttikatanti hīnādīhi adhimuttīhi nānādhimuttikabhāvaṃ. Parasattānanti padhānasattānaṃ. Parapuggalānanti tato paresaṃ hīnasattānaṃ. Ekatthameva vā etaṃ padadvayaṃ, veneyyavasena pana dvedhā vuttaṃ. Indriyaparopariyattanti saddhādīnaṃ indriyānaṃ parabhāvañca aparabhāvañca, vuddhiñca hāniñcāti attho.
ఝానవిమోక్ఖసమాధిసమాపత్తీనన్తి పఠమాదీనం చతున్నం ఝానానం, ‘‘రూపీ రూపాని పస్సతీ’’తిఆదీనం అట్ఠన్నం విమోక్ఖానం, సవితక్కసవిచారాదీనం తిణ్ణం సమాధీనం, పఠమజ్ఝానసమాపత్తిఆదీనఞ్చ నవన్నం అనుపుబ్బసమాపత్తీనం. సంకిలేసన్తి హానభాగియధమ్మం. వోదానన్తి విసేసభాగియధమ్మం. వుట్ఠానన్తి ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠానం, తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి (విభ॰ ౮౨౮) ఏవం వుత్తం పగుణజ్ఝానఞ్చేవ భవఙ్గఫలసమాపత్తియో చ. హేట్ఠిమం హేట్ఠిమఞ్హి పగుణజ్ఝానం ఉపరిమస్స ఉపరిమస్స పదట్ఠానం హోతి, తస్మా ‘‘వోదానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. భవఙ్గేన సబ్బఝానేహి వుట్ఠానం హోతి, ఫలసమాపత్తియా నిరోధసమాపత్తితో వుట్ఠానం హోతి. తమేతం సన్ధాయ ‘‘తమ్హా తమ్హా సమాధిమ్హా వుట్ఠానమ్పి వుట్ఠాన’’న్తి వుత్తం. సబ్బఞాణానఞ్చ విత్థారకథాయ వినిచ్ఛయో సమ్మోహవినోదనియం విభఙ్గట్ఠకథాయం (విభ॰ అట్ఠ॰ ౭౬౦) వుత్తో. పుబ్బేనివాసానుస్సతిదిబ్బచక్ఖుఆసవక్ఖయఞాణకథా పన వేరఞ్జకణ్డే (పారా॰ ౧౨) విత్థారితాయేవ.
Jhānavimokkhasamādhisamāpattīnanti paṭhamādīnaṃ catunnaṃ jhānānaṃ, ‘‘rūpī rūpāni passatī’’tiādīnaṃ aṭṭhannaṃ vimokkhānaṃ, savitakkasavicārādīnaṃ tiṇṇaṃ samādhīnaṃ, paṭhamajjhānasamāpattiādīnañca navannaṃ anupubbasamāpattīnaṃ. Saṃkilesanti hānabhāgiyadhammaṃ. Vodānanti visesabhāgiyadhammaṃ. Vuṭṭhānanti ‘‘vodānampi vuṭṭhānaṃ, tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti (vibha. 828) evaṃ vuttaṃ paguṇajjhānañceva bhavaṅgaphalasamāpattiyo ca. Heṭṭhimaṃ heṭṭhimañhi paguṇajjhānaṃ uparimassa uparimassa padaṭṭhānaṃ hoti, tasmā ‘‘vodānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Bhavaṅgena sabbajhānehi vuṭṭhānaṃ hoti, phalasamāpattiyā nirodhasamāpattito vuṭṭhānaṃ hoti. Tametaṃ sandhāya ‘‘tamhā tamhā samādhimhā vuṭṭhānampi vuṭṭhāna’’nti vuttaṃ. Sabbañāṇānañca vitthārakathāya vinicchayo sammohavinodaniyaṃ vibhaṅgaṭṭhakathāyaṃ (vibha. aṭṭha. 760) vutto. Pubbenivāsānussatidibbacakkhuāsavakkhayañāṇakathā pana verañjakaṇḍe (pārā. 12) vitthāritāyeva.
ఇమాని ఖో సారిపుత్తాతి యాని పుబ్బే ‘‘దస ఖో పనిమాని, సారిపుత్త, తథాగతస్స తథాగతబలానీ’’తి అవోచం, ఇమాని తానీతి అప్పనం కరోతి. తత్థ పరవాదికథా హోతి ‘‘దసబలఞాణం నామ పాటియేక్కం నత్థి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణస్సేవాయం పభేదో’’తి, తం న తథా దట్ఠబ్బం. అఞ్ఞమేవ హి దసబలఞాణం, అఞ్ఞం సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం. దసబలఞాణం సకసకకిచ్చమేవ జానాతి, సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం తమ్పి తతో అవసేసమ్పి పజానాతి. దసబలఞాణేసు హి పఠమం కారణాకారణమేవ జానాతి, దుతియం కమ్మన్తరవిపాకన్తరమేవ, తతియం కమ్మపరిచ్ఛేదమేవ, చతుత్థం ధాతునానత్తకారణమేవ , పఞ్చమం సత్తానం అజ్ఝాసయాధిముత్తిమేవ, ఛట్ఠం ఇన్ద్రియానం తిక్ఖముదుభావమేవ, సత్తమం ఝానాదీహి సద్ధిం తేసం సంకిలేసాదిమేవ, అట్ఠమం పుబ్బేనివుత్థక్ఖన్ధసన్తతిమేవ, నవమం సత్తానం చుతిపటిసన్ధిమేవ, దసమం సచ్చపరిచ్ఛేదమేవ. సబ్బఞ్ఞుతఞ్ఞాణం పన ఏతేహి జానితబ్బఞ్చ తతో ఉత్తరిఞ్చ పజానాతి, ఏతేసం పన కిచ్చం న సబ్బం కరోతి. తఞ్హి ఝానం హుత్వా అప్పేతుం న సక్కోతి, ఇద్ధి హుత్వా వికుబ్బితుం న సక్కోతి, మగ్గో హుత్వా కిలేసే ఖేపేతుం న సక్కోతి. ఇతి యథావుత్తకాయబలేన చేవ ఞాణబలేన చ సమన్నాగతత్తా భగవా ‘‘దసబలో’’తి వుచ్చతి.
Imāni kho sāriputtāti yāni pubbe ‘‘dasa kho panimāni, sāriputta, tathāgatassa tathāgatabalānī’’ti avocaṃ, imāni tānīti appanaṃ karoti. Tattha paravādikathā hoti ‘‘dasabalañāṇaṃ nāma pāṭiyekkaṃ natthi, sabbaññutaññāṇassevāyaṃ pabhedo’’ti, taṃ na tathā daṭṭhabbaṃ. Aññameva hi dasabalañāṇaṃ, aññaṃ sabbaññutaññāṇaṃ. Dasabalañāṇaṃ sakasakakiccameva jānāti, sabbaññutaññāṇaṃ tampi tato avasesampi pajānāti. Dasabalañāṇesu hi paṭhamaṃ kāraṇākāraṇameva jānāti, dutiyaṃ kammantaravipākantarameva, tatiyaṃ kammaparicchedameva, catutthaṃ dhātunānattakāraṇameva , pañcamaṃ sattānaṃ ajjhāsayādhimuttimeva, chaṭṭhaṃ indriyānaṃ tikkhamudubhāvameva, sattamaṃ jhānādīhi saddhiṃ tesaṃ saṃkilesādimeva, aṭṭhamaṃ pubbenivutthakkhandhasantatimeva, navamaṃ sattānaṃ cutipaṭisandhimeva, dasamaṃ saccaparicchedameva. Sabbaññutaññāṇaṃ pana etehi jānitabbañca tato uttariñca pajānāti, etesaṃ pana kiccaṃ na sabbaṃ karoti. Tañhi jhānaṃ hutvā appetuṃ na sakkoti, iddhi hutvā vikubbituṃ na sakkoti, maggo hutvā kilese khepetuṃ na sakkoti. Iti yathāvuttakāyabalena ceva ñāṇabalena ca samannāgatattā bhagavā ‘‘dasabalo’’ti vuccati.
దసహి అసేక్ఖేహి అఙ్గేహి ఉపేతోతి ‘‘అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠి, అసేక్ఖో సమ్మాసఙ్కప్పో, అసేక్ఖా సమ్మావాచా, అసేక్ఖో సమ్మాకమ్మన్తో, అసేక్ఖో సమ్మాఆజీవో, అసేక్ఖో సమ్మావాయామో, అసేక్ఖా సమ్మాసతి, అసేక్ఖో సమ్మాసమాధి, అసేక్ఖం సమ్మాఞాణం, అసేక్ఖా సమ్మావిముత్తీ’’తి (దీ॰ ని॰ ౩.౩౪౮, ౩౬౦) ఏవం వుత్తేహి దసహి అసేక్ఖధమ్మేహి సమన్నాగతో. అసేక్ఖా సమ్మాదిట్ఠిఆదయో చ సబ్బే ఫలసమ్పయుత్తధమ్మా ఏవ. ఏత్థ చ సమ్మాదిట్ఠి సమ్మాఞాణన్తి ద్వీసు ఠానేసు పఞ్ఞావ కథితా ‘‘సమ్మా దస్సనట్ఠేన సమ్మాదిట్ఠి, సమ్మా పజాననట్ఠేన సమ్మాఞాణ’’న్తి. అత్థి హి దస్సనజాననానం విసయే పవత్తిఆకారవిసేసో. సమ్మావిముత్తీతి ఇమినా పన పదేన వుత్తావసేసా ఫలసమాపత్తిసహగతధమ్మా సఙ్గహితాతి వేదితబ్బా . అరియఫలసమ్పయుత్తధమ్మాపి హి సబ్బసో పటిపక్ఖతో విముత్తతం ఉపాదాయ విముత్తీతి వత్తబ్బతం లభన్తి.
Dasahi asekkhehi aṅgehi upetoti ‘‘asekkhā sammādiṭṭhi, asekkho sammāsaṅkappo, asekkhā sammāvācā, asekkho sammākammanto, asekkho sammāājīvo, asekkho sammāvāyāmo, asekkhā sammāsati, asekkho sammāsamādhi, asekkhaṃ sammāñāṇaṃ, asekkhā sammāvimuttī’’ti (dī. ni. 3.348, 360) evaṃ vuttehi dasahi asekkhadhammehi samannāgato. Asekkhā sammādiṭṭhiādayo ca sabbe phalasampayuttadhammā eva. Ettha ca sammādiṭṭhi sammāñāṇanti dvīsu ṭhānesu paññāva kathitā ‘‘sammā dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi, sammā pajānanaṭṭhena sammāñāṇa’’nti. Atthi hi dassanajānanānaṃ visaye pavattiākāraviseso. Sammāvimuttīti iminā pana padena vuttāvasesā phalasamāpattisahagatadhammā saṅgahitāti veditabbā . Ariyaphalasampayuttadhammāpi hi sabbaso paṭipakkhato vimuttataṃ upādāya vimuttīti vattabbataṃ labhanti.
౫౯. వచనసద్దేన అప్పసద్దన్తి ఆరాముపచారేన గచ్ఛతో అద్ధికజనస్సపి వచనసద్దేన అప్పసద్దం. నగరనిగ్ఘోససద్దేనాతి అవిభావితత్థేన నగరే మనుస్సానం నిగ్ఘోససద్దేన. మనుస్సేహి సమాగమ్మ ఏకజ్ఝం పవత్తితసద్దో హి నిగ్ఘోసో. అనుసఞ్చరణజనస్సాతి అన్తోసఞ్చారినో జనస్స. మనుస్సానం రహస్సకిరియట్ఠానియన్తి మనుస్సానం రహస్సకరణస్స యుత్తం అనుచ్ఛవికం. వివేకానురూపన్తి ఏకీభావస్స అనురూపం. సేసమేత్థ ఉత్తానమేవ.
59.Vacanasaddena appasaddanti ārāmupacārena gacchato addhikajanassapi vacanasaddena appasaddaṃ. Nagaranigghosasaddenāti avibhāvitatthena nagare manussānaṃ nigghosasaddena. Manussehi samāgamma ekajjhaṃ pavattitasaddo hi nigghoso. Anusañcaraṇajanassāti antosañcārino janassa. Manussānaṃ rahassakiriyaṭṭhāniyanti manussānaṃ rahassakaraṇassa yuttaṃ anucchavikaṃ. Vivekānurūpanti ekībhāvassa anurūpaṃ. Sesamettha uttānameva.
బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా నిట్ఠితా.
Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / వినయపిటక • Vinayapiṭaka / మహావగ్గపాళి • Mahāvaggapāḷi / ౧౩. బిమ్బిసారసమాగమకథా • 13. Bimbisārasamāgamakathā
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / వినయపిటక (అట్ఠకథా) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / మహావగ్గ-అట్ఠకథా • Mahāvagga-aṭṭhakathā / బిమ్బిసారసమాగమకథా • Bimbisārasamāgamakathā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / వజిరబుద్ధి-టీకా • Vajirabuddhi-ṭīkā / బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / విమతివినోదనీ-టీకా • Vimativinodanī-ṭīkā / బిమ్బిసారసమాగమకథావణ్ణనా • Bimbisārasamāgamakathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / పాచిత్యాదియోజనాపాళి • Pācityādiyojanāpāḷi / ౧౩. బిమ్బిసారసమాగమకథా • 13. Bimbisārasamāgamakathā