| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
विनयपिटके
Vinayapiṭake
महावग्ग-अट्ठकथा
Mahāvagga-aṭṭhakathā
१. महाखन्धकं
1. Mahākhandhakaṃ
बोधिकथा
Bodhikathā
उभिन्नं पातिमोक्खानं, सङ्गीतिसमनन्तरं।
Ubhinnaṃ pātimokkhānaṃ, saṅgītisamanantaraṃ;
सङ्गायिंसु महाथेरा, खन्धकं खन्धकोविदा॥
Saṅgāyiṃsu mahātherā, khandhakaṃ khandhakovidā.
यं तस्स दानि सम्पत्तो, यस्मा संवण्णनाक्कमो।
Yaṃ tassa dāni sampatto, yasmā saṃvaṇṇanākkamo;
तस्मा होति अयं तस्स, अनुत्तानत्थवण्णना॥
Tasmā hoti ayaṃ tassa, anuttānatthavaṇṇanā.
पदभाजनिये अत्था, येहि येसं पकासिता।
Padabhājaniye atthā, yehi yesaṃ pakāsitā;
ते चे पुन वदेय्याम, परियोसानं कदा भवे॥
Te ce puna vadeyyāma, pariyosānaṃ kadā bhave.
उत्ताना चेव ये अत्था, तेसं संवण्णनाय किं।
Uttānā ceva ye atthā, tesaṃ saṃvaṇṇanāya kiṃ;
अधिप्पायानुसन्धीहि, ब्यञ्जनेन च ये पन॥
Adhippāyānusandhīhi, byañjanena ca ye pana.
अनुत्ताना न ते यस्मा, सक्का ञातुं अवण्णिता।
Anuttānā na te yasmā, sakkā ñātuṃ avaṇṇitā;
तेसंयेव अयं तस्मा, होति संवण्णनानयोति॥
Tesaṃyeva ayaṃ tasmā, hoti saṃvaṇṇanānayoti.
१. तेन समयेन बुद्धो भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे बोधिरुक्खमूले पठमाभिसम्बुद्धोति एत्थ किञ्चापि ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा वेरञ्जाय’’न्तिआदीसु विय करणवचने विसेसकारणं नत्थि, विनयं पत्वा पन करणवचनेनेव अयमभिलापो आरोपितोति आदितो पट्ठाय आरुळ्हाभिलापवसेनेवेतं वुत्तन्ति वेदितब्बं। एस नयो अञ्ञेसुपि इतो परेसु एवरूपेसु।
1.Tena samayena buddho bhagavā uruvelāyaṃ viharati najjā nerañjarāya tīre bodhirukkhamūle paṭhamābhisambuddhoti ettha kiñcāpi ‘‘tena samayena buddho bhagavā verañjāya’’ntiādīsu viya karaṇavacane visesakāraṇaṃ natthi, vinayaṃ patvā pana karaṇavacaneneva ayamabhilāpo āropitoti ādito paṭṭhāya āruḷhābhilāpavasenevetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Esa nayo aññesupi ito paresu evarūpesu.
किं पनेतस्स वचने पयोजनन्ति? पब्बज्जादीनं विनयकम्मानं आदितो पट्ठाय निदानदस्सनं। या हि भगवता ‘‘अनुजानामि, भिक्खवे, इमेहि तीहि सरणगमनेहि पब्बज्जं उपसम्पद’’न्ति (महाव॰ ३४) एवं पब्बज्जा चेव उपसम्पदा च अनुञ्ञाता, यानि च राजगहादीसु उपज्झायउपज्झायवत्तआचरियआचरियवत्तादीनि अनुञ्ञातानि, तानि अभिसम्बोधिं पत्वा सत्तसत्ताहं बोधिमण्डे वीतिनामेत्वा बाराणसियं धम्मचक्कं पवत्तेत्वा इमिना अनुक्कमेन इदञ्चिदञ्च ठानं पत्वा इमस्मिञ्च इमस्मिञ्च वत्थुस्मिं पञ्ञत्तानीति एवमेतेसं पब्बज्जादीनं विनयकम्मानं आदितो पट्ठाय निदानदस्सनं एतस्स वचने पयोजनन्ति वेदितब्बं।
Kiṃ panetassa vacane payojananti? Pabbajjādīnaṃ vinayakammānaṃ ādito paṭṭhāya nidānadassanaṃ. Yā hi bhagavatā ‘‘anujānāmi, bhikkhave, imehi tīhi saraṇagamanehi pabbajjaṃ upasampada’’nti (mahāva. 34) evaṃ pabbajjā ceva upasampadā ca anuññātā, yāni ca rājagahādīsu upajjhāyaupajjhāyavattaācariyaācariyavattādīni anuññātāni, tāni abhisambodhiṃ patvā sattasattāhaṃ bodhimaṇḍe vītināmetvā bārāṇasiyaṃ dhammacakkaṃ pavattetvā iminā anukkamena idañcidañca ṭhānaṃ patvā imasmiñca imasmiñca vatthusmiṃ paññattānīti evametesaṃ pabbajjādīnaṃ vinayakammānaṃ ādito paṭṭhāya nidānadassanaṃ etassa vacane payojananti veditabbaṃ.
तत्थ उरुवेलायन्ति महावेलायं; महन्ते वालिकरासिम्हीति अत्थो। अथ वा ‘‘उरू’’ति वालिका वुच्चति; ‘‘वेला’’ति मरियादा; वेलातिक्कमनहेतु आहटा उरु उरुवेलाति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अतीते किर अनुप्पन्ने बुद्धे दससहस्सकुलपुत्ता तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा तस्मिं पदेसे विहरन्ता एकदिवसं सन्निपतित्वा कतिकवत्तं अकंसु – ‘‘कायकम्मवचीकम्मानि नाम परेसम्पि पाकटानि होन्ति, मनोकम्मं पन अपाकटं; तस्मा यो कामवितक्कं वा ब्यापादवितक्कं वा विहिंसावितक्कं वा वितक्केति, तस्स अञ्ञो चोदको नाम नत्थि, सो अत्तनाव अत्तानं चोदेत्वा पत्तपुटेन वालिकं आहरित्वा इमस्मिं ठाने आकिरतु, इदमस्स दण्डकम्म’’न्ति। ततो पट्ठाय यो तादिसं वितक्कं वितक्केति, सो तत्थ पत्तपुटेन वालिकं आकिरति। एवं तत्थ अनुक्कमेन महावालिकरासि जातो, ततो नं पच्छिमा जनता परिक्खिपित्वा चेतियट्ठानमकासि। तं सन्धाय वुत्तं – ‘‘उरुवेलायन्ति महावेलायं; महन्ते वालिकरासिम्हीति अत्थो’’ति। तमेव सन्धाय वुत्तं – ‘‘अथ वा उरूति वालिका वुच्चति; वेलाति मरियादा; वेलातिक्कमनहेतु आहटा उरु उरुवेलाति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो’’ति।
Tattha uruvelāyanti mahāvelāyaṃ; mahante vālikarāsimhīti attho. Atha vā ‘‘urū’’ti vālikā vuccati; ‘‘velā’’ti mariyādā; velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelāti evampettha attho daṭṭhabbo. Atīte kira anuppanne buddhe dasasahassakulaputtā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tasmiṃ padese viharantā ekadivasaṃ sannipatitvā katikavattaṃ akaṃsu – ‘‘kāyakammavacīkammāni nāma paresampi pākaṭāni honti, manokammaṃ pana apākaṭaṃ; tasmā yo kāmavitakkaṃ vā byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, tassa añño codako nāma natthi, so attanāva attānaṃ codetvā pattapuṭena vālikaṃ āharitvā imasmiṃ ṭhāne ākiratu, idamassa daṇḍakamma’’nti. Tato paṭṭhāya yo tādisaṃ vitakkaṃ vitakketi, so tattha pattapuṭena vālikaṃ ākirati. Evaṃ tattha anukkamena mahāvālikarāsi jāto, tato naṃ pacchimā janatā parikkhipitvā cetiyaṭṭhānamakāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ – ‘‘uruvelāyanti mahāvelāyaṃ; mahante vālikarāsimhīti attho’’ti. Tameva sandhāya vuttaṃ – ‘‘atha vā urūti vālikā vuccati; velāti mariyādā; velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelāti evampettha attho daṭṭhabbo’’ti.
बोधिरुक्खमूलेति बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाणं; तं बोधिं भगवा एत्थ पत्तोति रुक्खोपि ‘‘बोधिरुक्खो’’त्वेव नामं लभि, तस्स बोधिरुक्खस्स मूले बोधिरुक्खमूले। पठमाभिसम्बुद्धोति पठमं अभिसम्बुद्धो; अभिसम्बुद्धो हुत्वा सब्बपठमंयेवाति अत्थो। एकपल्लङ्केनाति सकिम्पि अनुट्ठहित्वा यथाआभुजितेन एकेनेव पल्लङ्केन। विमुत्तिसुखपटिसंवेदीति विमुत्तिसुखं फलसमापत्तिसुखं पटिसंवेदयमानो।
Bodhirukkhamūleti bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇaṃ; taṃ bodhiṃ bhagavā ettha pattoti rukkhopi ‘‘bodhirukkho’’tveva nāmaṃ labhi, tassa bodhirukkhassa mūle bodhirukkhamūle. Paṭhamābhisambuddhoti paṭhamaṃ abhisambuddho; abhisambuddho hutvā sabbapaṭhamaṃyevāti attho. Ekapallaṅkenāti sakimpi anuṭṭhahitvā yathāābhujitena ekeneva pallaṅkena. Vimuttisukhapaṭisaṃvedīti vimuttisukhaṃ phalasamāpattisukhaṃ paṭisaṃvedayamāno.
पटिच्चसमुप्पादन्ति पच्चयाकारं। पच्चयाकारो हि अञ्ञमञ्ञं पटिच्च सहिते धम्मे उप्पादेतीति ‘‘पटिच्चसमुप्पादो’’ति वुच्चति। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन सब्बाकारसम्पन्नं विनिच्छयं इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गतो गहेतब्बो। अनुलोमपटिलोमन्ति अनुलोमञ्च पटिलोमञ्च। तत्थ ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन वुत्तो अविज्जादिको पच्चयाकारो अत्तना कत्तब्बकिच्चकरणतो ‘‘अनुलोमो’’ति वुच्चति। ‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’तिआदिना नयेन वुत्तो स्वेव अनुप्पादनिरोधेन निरुज्झमानो तं किच्चं न करोतीति तस्स अकरणतो ‘‘पटिलोमो’’ति वुच्चति। पुरिमनयेन वा वुत्तो पवत्तिया अनुलोमो, इतरो तस्सा पटिलोमोति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। आदितो पन पट्ठाय याव अन्तं, अन्ततो च पट्ठाय याव आदिं पापेत्वा अवुत्तत्ता इतो अञ्ञेनत्थेन अनुलोमपटिलोमता न युज्जति।
Paṭiccasamuppādanti paccayākāraṃ. Paccayākāro hi aññamaññaṃ paṭicca sahite dhamme uppādetīti ‘‘paṭiccasamuppādo’’ti vuccati. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana sabbākārasampannaṃ vinicchayaṃ icchantena visuddhimaggato gahetabbo. Anulomapaṭilomanti anulomañca paṭilomañca. Tattha ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena vutto avijjādiko paccayākāro attanā kattabbakiccakaraṇato ‘‘anulomo’’ti vuccati. ‘‘Avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’tiādinā nayena vutto sveva anuppādanirodhena nirujjhamāno taṃ kiccaṃ na karotīti tassa akaraṇato ‘‘paṭilomo’’ti vuccati. Purimanayena vā vutto pavattiyā anulomo, itaro tassā paṭilomoti evampettha attho daṭṭhabbo. Ādito pana paṭṭhāya yāva antaṃ, antato ca paṭṭhāya yāva ādiṃ pāpetvā avuttattā ito aññenatthena anulomapaṭilomatā na yujjati.
मनसाकासीति मनसि अकासि। तत्थ यथा अनुलोमं मनसि अकासि, इदं ताव दस्सेतुं ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अविज्जा च सा पच्चयो चाति अविज्जापच्चयो। तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्तीति इमिना नयेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो। अयमेत्थ सङ्खेपो। वित्थारो पन सब्बाकारसम्पन्नं विनिच्छयं इच्छन्तेन विसुद्धिमग्गतोव गहेतब्बो।
Manasākāsīti manasi akāsi. Tattha yathā anulomaṃ manasi akāsi, idaṃ tāva dassetuṃ ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādi vuttaṃ. Tattha avijjā ca sā paccayo cāti avijjāpaccayo. Tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantīti iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo. Ayamettha saṅkhepo. Vitthāro pana sabbākārasampannaṃ vinicchayaṃ icchantena visuddhimaggatova gahetabbo.
यथा पन पटिलोमं मनसि अकासि, इदं दस्सेतुं अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधोतिआदि वुत्तं। तत्थ अविज्जाय त्वेवाति अविज्जाय तु एव। असेसविरागनिरोधाति विरागसङ्खातेन मग्गेन असेसनिरोधा । सङ्खारनिरोधोति सङ्खारानं अनुप्पादनिरोधो होति। एवं निरुद्धानं पन सङ्खारानं निरोधा विञ्ञाणं निरुद्धं, विञ्ञाणादीनञ्च निरोधा नामरूपादीनि निरुद्धानियेव होन्तीति दस्सेतुं सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधोतिआदीनि वत्वा एवमेतस्स केवलस्स दुक्खक्खन्धस्स निरोधो होतीति वुत्तं। तत्थ केवलस्साति सकलस्स; सुद्धस्स वा सत्तविरहितस्साति अत्थो। दुक्खक्खन्धस्साति दुक्खरासिस्स। निरोधो होतीति अनुप्पादो होति।
Yathā pana paṭilomaṃ manasi akāsi, idaṃ dassetuṃ avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodhotiādi vuttaṃ. Tattha avijjāya tvevāti avijjāya tu eva. Asesavirāganirodhāti virāgasaṅkhātena maggena asesanirodhā . Saṅkhāranirodhoti saṅkhārānaṃ anuppādanirodho hoti. Evaṃ niruddhānaṃ pana saṅkhārānaṃ nirodhā viññāṇaṃ niruddhaṃ, viññāṇādīnañca nirodhā nāmarūpādīni niruddhāniyeva hontīti dassetuṃ saṅkhāranirodhā viññāṇanirodhotiādīni vatvā evametassa kevalassa dukkhakkhandhassa nirodho hotīti vuttaṃ. Tattha kevalassāti sakalassa; suddhassa vā sattavirahitassāti attho. Dukkhakkhandhassāti dukkharāsissa. Nirodho hotīti anuppādo hoti.
एतमत्थं विदित्वाति य्वायं ‘‘अविज्जादिवसेन सङ्खारादिकस्स दुक्खक्खन्धस्स समुदयो च अविज्जानिरोधादिवसेन च निरोधो होती’’ति वुत्तो, सब्बाकारेन एतमत्थं विदित्वा। तायं वेलायन्ति तायं तस्स अत्थस्स विदितवेलायं। इमं उदानं उदानेसीति इमं तस्मिं विदिते अत्थे हेतुनो च हेतुसमुप्पन्नधम्मस्स च पजाननाय आनुभावदीपकं ‘‘यदा हवे पातुभवन्ती’’तिआदिकं सोमनस्सयुत्तञाणसमुट्ठानं उदानं उदानेसि, अत्तमनवाचं निच्छारेसीति वुत्तं होति।
Etamatthaṃviditvāti yvāyaṃ ‘‘avijjādivasena saṅkhārādikassa dukkhakkhandhassa samudayo ca avijjānirodhādivasena ca nirodho hotī’’ti vutto, sabbākārena etamatthaṃ viditvā. Tāyaṃ velāyanti tāyaṃ tassa atthassa viditavelāyaṃ. Imaṃ udānaṃ udānesīti imaṃ tasmiṃ vidite atthe hetuno ca hetusamuppannadhammassa ca pajānanāya ānubhāvadīpakaṃ ‘‘yadā have pātubhavantī’’tiādikaṃ somanassayuttañāṇasamuṭṭhānaṃ udānaṃ udānesi, attamanavācaṃ nicchāresīti vuttaṃ hoti.
तस्सत्थो – यदा हवेति यस्मिं भवे काले। पातुभवन्तीति उप्पज्जन्ति। धम्माति अनुलोमपच्चयाकारपटिवेधसाधका बोधिपक्खियधम्मा। अथ वा पातुभवन्तीति पकासन्ति; अभिसमयवसेन ब्यत्ता पाकटा होन्ति। धम्माति चतुअरियसच्चधम्मा। आतापो वुच्चति किलेससन्तापनट्ठेन वीरियं; आतापिनोति सम्मप्पधानवीरियवतो। झायतोति आरम्मणूपनिज्झानलक्खणेन च लक्खणूपनिज्झानलक्खणेन च झानेन झायन्तस्स। ब्राह्मणस्साति बाहितपापस्स खीणासवस्स। अथस्स कङ्खा वपयन्तीति अथस्स एवं पातुभूतधम्मस्स कङ्खा वपयन्ति। सब्बाति या एता ‘‘को नु खो भन्ते फुसतीति; नो कल्लो पञ्होति भगवा अवोचा’’तिआदिना, तथा ‘‘कतमं नु खो भन्ते जरामरणं; कस्स च पनिदं जरामरणन्ति ; नो कल्लो पञ्होति भगवा अवोचा’’तिआदिना च नयेन पच्चयाकारे कङ्खा वुत्ता, या च पच्चयाकारस्सेव अप्पटिविद्धत्ता ‘‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धान’’न्तिआदिका सोळस कङ्खा आगता, ता सब्बा वपयन्ति अपगच्छन्ति निरुज्झन्ति। कस्मा? यतो पजानाति सहेतुधम्मन्ति यस्मा अविज्जादिकेन हेतुना सहेतुकं इमं सङ्खारादिं केवलं दुक्खक्खन्धधम्मं पजानाति अञ्ञाति पटिविज्झतीति।
Tassattho – yadā haveti yasmiṃ bhave kāle. Pātubhavantīti uppajjanti. Dhammāti anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā. Atha vā pātubhavantīti pakāsanti; abhisamayavasena byattā pākaṭā honti. Dhammāti catuariyasaccadhammā. Ātāpo vuccati kilesasantāpanaṭṭhena vīriyaṃ; ātāpinoti sammappadhānavīriyavato. Jhāyatoti ārammaṇūpanijjhānalakkhaṇena ca lakkhaṇūpanijjhānalakkhaṇena ca jhānena jhāyantassa. Brāhmaṇassāti bāhitapāpassa khīṇāsavassa. Athassa kaṅkhā vapayantīti athassa evaṃ pātubhūtadhammassa kaṅkhā vapayanti. Sabbāti yā etā ‘‘ko nu kho bhante phusatīti; no kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā, tathā ‘‘katamaṃ nu kho bhante jarāmaraṇaṃ; kassa ca panidaṃ jarāmaraṇanti ; no kallo pañhoti bhagavā avocā’’tiādinā ca nayena paccayākāre kaṅkhā vuttā, yā ca paccayākārasseva appaṭividdhattā ‘‘ahosiṃ nu kho ahaṃ atītamaddhāna’’ntiādikā soḷasa kaṅkhā āgatā, tā sabbā vapayanti apagacchanti nirujjhanti. Kasmā? Yato pajānāti sahetudhammanti yasmā avijjādikena hetunā sahetukaṃ imaṃ saṅkhārādiṃ kevalaṃ dukkhakkhandhadhammaṃ pajānāti aññāti paṭivijjhatīti.
२. दुतियवारे – इमं उदानं उदानेसीति इमं तस्मिं विदिते अत्थे ‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो’’ति एवं पकासितस्स निब्बानसङ्खातस्स पच्चयक्खयस्स अवबोधानुभावदीपकं वुत्तप्पकारं उदानं उदानेसीति अत्थो। तत्रायं सङ्खेपत्थो – यस्मा पच्चयानं खयसङ्खातं निब्बानं अवेदि अञ्ञासि पटिविज्झि, तस्मा यदास्स आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स वुत्तप्पकारा धम्मा पातुभवन्ति, अथस्स या निब्बानस्स अविदितत्ता उप्पज्जेय्युं, ता सब्बापि कङ्खा वपयन्तीति।
2. Dutiyavāre – imaṃ udānaṃ udānesīti imaṃ tasmiṃ vidite atthe ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho’’ti evaṃ pakāsitassa nibbānasaṅkhātassa paccayakkhayassa avabodhānubhāvadīpakaṃ vuttappakāraṃ udānaṃ udānesīti attho. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – yasmā paccayānaṃ khayasaṅkhātaṃ nibbānaṃ avedi aññāsi paṭivijjhi, tasmā yadāssa ātāpino jhāyato brāhmaṇassa vuttappakārā dhammā pātubhavanti, athassa yā nibbānassa aviditattā uppajjeyyuṃ, tā sabbāpi kaṅkhā vapayantīti.
३. ततियवारे – इमं उदानं उदानेसीति इमं येन मग्गेन सो दुक्खक्खन्धस्स समुदयनिरोधसङ्खातो अत्थो किच्चवसेन च आरम्मणकिरियाय च विदितो, तस्स अरियमग्गस्स आनुभावदीपकं वुत्तप्पकारं उदानं उदानेसीति अत्थो। तत्रापायं सङ्खेपत्थो – यदा हवे पातुभवन्ति धम्मा आतापिनो झायतो ब्राह्मणस्स, तदा सो ब्राह्मणो तेहि वा उप्पन्नेहि बोधिपक्खियधम्मेहि, यस्स वा अरियमग्गस्स चतुसच्चधम्मा पातुभूता, तेन अरियमग्गेन विधूपयं तिट्ठति मारसेनं ‘‘कामा ते पठमा सेना’’तिआदिना नयेन वुत्तप्पकारं मारसेनं विधूपयन्तो विधमेन्तो विद्धंसेन्तो तिट्ठति। कथं? सूरियोव ओभासयमन्तलिक्खं, यथा सूरियो अब्भुग्गतो अत्तनो पभाय अन्तलिक्खं ओभासेन्तोव अन्धकारं विधमेन्तो तिट्ठति, एवं सोपि ब्राह्मणो तेहि धम्मेहि तेन वा मग्गेन सच्चानि पटिविज्झन्तोव मारसेनं विधूपयन्तो तिट्ठतीति।
3. Tatiyavāre – imaṃ udānaṃ udānesīti imaṃ yena maggena so dukkhakkhandhassa samudayanirodhasaṅkhāto attho kiccavasena ca ārammaṇakiriyāya ca vidito, tassa ariyamaggassa ānubhāvadīpakaṃ vuttappakāraṃ udānaṃ udānesīti attho. Tatrāpāyaṃ saṅkhepattho – yadā have pātubhavanti dhammā ātāpino jhāyato brāhmaṇassa, tadā so brāhmaṇo tehi vā uppannehi bodhipakkhiyadhammehi, yassa vā ariyamaggassa catusaccadhammā pātubhūtā, tena ariyamaggena vidhūpayaṃ tiṭṭhati mārasenaṃ ‘‘kāmā te paṭhamā senā’’tiādinā nayena vuttappakāraṃ mārasenaṃ vidhūpayanto vidhamento viddhaṃsento tiṭṭhati. Kathaṃ? Sūriyova obhāsayamantalikkhaṃ, yathā sūriyo abbhuggato attano pabhāya antalikkhaṃ obhāsentova andhakāraṃ vidhamento tiṭṭhati, evaṃ sopi brāhmaṇo tehi dhammehi tena vā maggena saccāni paṭivijjhantova mārasenaṃ vidhūpayanto tiṭṭhatīti.
एवमेत्थ पठमं उदानं पच्चयाकारपच्चवेक्खणवसेन, दुतियं निब्बानपच्चवेक्खणवसेन , ततियं मग्गपच्चवेक्खणवसेन उप्पन्नन्ति वेदितब्बं। उदाने पन ‘‘रत्तिया पठमं यामं पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमं, दुतियं यामं पटिलोमं, ततियं यामं अनुलोमपटिलोम’’न्ति वुत्तं; तं सत्ताहस्स अच्चयेन ‘‘स्वे आसना वुट्ठहिस्सामी’’ति रत्तिं उप्पादितमनसिकारं सन्धाय वुत्तं। तदा हि भगवा यस्स पच्चयाकारपजाननस्स च पच्चयक्खयाधिगमस्स च आनुभावदीपिका पुरिमा द्वे उदानगाथा, तस्स वसेन एकेकमेव कोट्ठासं पठमयामञ्च मज्झिमयामञ्च मनसाकासि, इध पन पाटिपदरत्तिया एवं मनसाकासि। भगवा हि विसाखपुण्णमाय रत्तिया पठमयामे पुब्बेनिवासं अनुस्सरि, मज्झिमयामे दिब्बचक्खुं विसोधेसि, पच्छिमयामे पटिच्चसमुप्पादं अनुलोमपटिलोमं मनसि कत्वा ‘‘इदानि अरुणो उग्गमिस्सती’’ति सब्बञ्ञुतं पापुणि। सब्बञ्ञुतप्पत्तिसमनन्तरमेव च अरुणो उग्गच्छि। ततो तं दिवसं तेनेव पल्लङ्केन वीतिनामेत्वा सम्पत्ताय पाटिपदरत्तिया तीसु यामेसु एवं मनसि कत्वा इमानि उदानानि उदानेसि। इति पाटिपदरत्तिया एवं मनसि कत्वा तं ‘‘बोधिरुक्खमूले सत्ताहं एकपल्लङ्केन निसीदी’’ति एवं वुत्तसत्ताहं तत्थेव वीतिनामेसि।
Evamettha paṭhamaṃ udānaṃ paccayākārapaccavekkhaṇavasena, dutiyaṃ nibbānapaccavekkhaṇavasena , tatiyaṃ maggapaccavekkhaṇavasena uppannanti veditabbaṃ. Udāne pana ‘‘rattiyā paṭhamaṃ yāmaṃ paṭiccasamuppādaṃ anulomaṃ, dutiyaṃ yāmaṃ paṭilomaṃ, tatiyaṃ yāmaṃ anulomapaṭiloma’’nti vuttaṃ; taṃ sattāhassa accayena ‘‘sve āsanā vuṭṭhahissāmī’’ti rattiṃ uppāditamanasikāraṃ sandhāya vuttaṃ. Tadā hi bhagavā yassa paccayākārapajānanassa ca paccayakkhayādhigamassa ca ānubhāvadīpikā purimā dve udānagāthā, tassa vasena ekekameva koṭṭhāsaṃ paṭhamayāmañca majjhimayāmañca manasākāsi, idha pana pāṭipadarattiyā evaṃ manasākāsi. Bhagavā hi visākhapuṇṇamāya rattiyā paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussari, majjhimayāme dibbacakkhuṃ visodhesi, pacchimayāme paṭiccasamuppādaṃ anulomapaṭilomaṃ manasi katvā ‘‘idāni aruṇo uggamissatī’’ti sabbaññutaṃ pāpuṇi. Sabbaññutappattisamanantarameva ca aruṇo uggacchi. Tato taṃ divasaṃ teneva pallaṅkena vītināmetvā sampattāya pāṭipadarattiyā tīsu yāmesu evaṃ manasi katvā imāni udānāni udānesi. Iti pāṭipadarattiyā evaṃ manasi katvā taṃ ‘‘bodhirukkhamūle sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdī’’ti evaṃ vuttasattāhaṃ tattheva vītināmesi.
बोधिकथा निट्ठिता।
Bodhikathā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
