| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
महावग्गयोजना
Mahāvaggayojanā
१. महाखन्धकं
1. Mahākhandhakaṃ
१. बोधिकथा
1. Bodhikathā
एवूभतोविभङ्गस्स , कत्वान योजनानयं।
Evūbhatovibhaṅgassa , katvāna yojanānayaṃ;
महावग्गखन्धकस्स, करिस्सं योजनानयं॥
Mahāvaggakhandhakassa, karissaṃ yojanānayaṃ.
उभिन्नन्ति उभयेसं। पातिमोक्खानन्ति पातिमोक्खविभङ्गानं। पातिमोक्खगहणेन हेत्थ तेसं विभङ्गोपि गहितो अभेदेन वा उत्तरपदलोपवसेन वा। खन्धकन्ति पञ्ञत्तिसमूहं। खन्धसद्दो हेत्थ पञ्ञत्तिवाचको। विनयपञ्ञत्तियो वुच्चन्ति ‘‘खन्धो’’ति। तेसं समूहो खन्धको। अथवा खन्धोति रासि। खन्धसद्दो हि रासत्थवाचको। विनयपञ्ञत्तिरासि वुच्चति ‘‘खन्धो’’ति। ककारो पकासकवाचको। खन्धानं विनयपञ्ञत्तिरासीनं को पकासकोति खन्धको, तं खन्धकं। अयं पनेत्थ योजना – उभिन्नं पातिमोक्खानं सङ्गीतिसमनन्तरं खन्धकोविदा खन्धकेसु कुसला महाथेरा यं खन्धकं सङ्गायिंसु, तस्स खन्धकस्स दानि संवण्णनाक्कमो यस्मा सम्पत्तो, तस्मा तस्स खन्धकस्स अयं अनुत्तानत्थवण्णना होतीति।
Ubhinnanti ubhayesaṃ. Pātimokkhānanti pātimokkhavibhaṅgānaṃ. Pātimokkhagahaṇena hettha tesaṃ vibhaṅgopi gahito abhedena vā uttarapadalopavasena vā. Khandhakanti paññattisamūhaṃ. Khandhasaddo hettha paññattivācako. Vinayapaññattiyo vuccanti ‘‘khandho’’ti. Tesaṃ samūho khandhako. Athavā khandhoti rāsi. Khandhasaddo hi rāsatthavācako. Vinayapaññattirāsi vuccati ‘‘khandho’’ti. Kakāro pakāsakavācako. Khandhānaṃ vinayapaññattirāsīnaṃ ko pakāsakoti khandhako, taṃ khandhakaṃ. Ayaṃ panettha yojanā – ubhinnaṃ pātimokkhānaṃ saṅgītisamanantaraṃ khandhakovidā khandhakesu kusalā mahātherā yaṃ khandhakaṃ saṅgāyiṃsu, tassa khandhakassa dāni saṃvaṇṇanākkamo yasmā sampatto, tasmā tassa khandhakassa ayaṃ anuttānatthavaṇṇanā hotīti.
ये अत्थाति सम्बन्धो। हिसद्दो पदालङ्कारो। येसन्ति पदानं। तेति ते अत्थे। भवेति भवेय्य, भवितुं सक्कुणेय्याति अत्थो। तेसन्ति अत्थानं। किन्ति किं पयोजनं। तेति अत्थे, ञातुन्ति सम्बन्धो। अथवा तेति अत्था, अवण्णिताति सम्बन्धो। तेसंयेवाति अत्थानमेव। अयं पनेत्थ योजना – पदभाजनीये येसं पदानं ये अत्था भगवता पकासिता, तेसं पदानन्ति पाठसेसो, ते अत्थे पुन वदेय्याम चे, कदा परियोसानं संवण्णनाय परिनिट्ठानं भवे, न भवेय्याति अधिप्पायो। ये चेव अत्था उत्ताना, तेसं संवण्णनाय किं पयोजनं, न पयोजनन्ति अधिप्पायो। अधिप्पायानुसन्धीहि च अधिप्पायेन च अनुसन्धिना च ब्यञ्जनेन च ये पन अत्था अनुत्ताना, ते अत्थे, अत्था वा अवण्णिता यस्मा ञातुं न सक्का, तस्मा तेसंयेव अत्थानं अयं संवण्णनानयो होतीति। इतिसद्दो परिसमापनत्थो।
Ye atthāti sambandho. Hisaddo padālaṅkāro. Yesanti padānaṃ. Teti te atthe. Bhaveti bhaveyya, bhavituṃ sakkuṇeyyāti attho. Tesanti atthānaṃ. Kinti kiṃ payojanaṃ. Teti atthe, ñātunti sambandho. Athavā teti atthā, avaṇṇitāti sambandho. Tesaṃyevāti atthānameva. Ayaṃ panettha yojanā – padabhājanīye yesaṃ padānaṃ ye atthā bhagavatā pakāsitā, tesaṃ padānanti pāṭhaseso, te atthe puna vadeyyāma ce, kadā pariyosānaṃ saṃvaṇṇanāya pariniṭṭhānaṃ bhave, na bhaveyyāti adhippāyo. Ye ceva atthā uttānā, tesaṃ saṃvaṇṇanāya kiṃ payojanaṃ, na payojananti adhippāyo. Adhippāyānusandhīhi ca adhippāyena ca anusandhinā ca byañjanena ca ye pana atthā anuttānā, te atthe, atthā vā avaṇṇitā yasmā ñātuṃ na sakkā, tasmā tesaṃyeva atthānaṃ ayaṃ saṃvaṇṇanānayo hotīti. Itisaddo parisamāpanattho.
१. ‘‘तेन…पे॰… वेरञ्जाय’’न्तिआदीसु (पारा॰ १) करणवचने विसेसकारणमत्थि विय, ‘‘तेन…पे॰… पठमाभिसम्बुद्धो’’ति एत्थ किञ्चापि नत्थीति योजना। असदिसोपमायं। किञ्चापिसद्दो गरहत्थजोतको, पन-सद्दो सम्भावनत्थजोतको। ‘‘करणवचनेनेवा’’ति एत्थ एवकारेन उपयोगवचनं वा भुम्मवचनं वा निवारेति। अभिलापोति अभिमुखं अत्थं लपतीति अभिलापो, सद्दो। आदितोति वेरञ्जकण्डतो। एतन्ति ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा उरुवेलाय’’न्तिआदिवचनं। ‘‘अञ्ञेसुपी’’ति वत्वा तमेवत्थं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘इतो परेसू’’ति।
1. ‘‘Tena…pe… verañjāya’’ntiādīsu (pārā. 1) karaṇavacane visesakāraṇamatthi viya, ‘‘tena…pe… paṭhamābhisambuddho’’ti ettha kiñcāpi natthīti yojanā. Asadisopamāyaṃ. Kiñcāpisaddo garahatthajotako, pana-saddo sambhāvanatthajotako. ‘‘Karaṇavacanenevā’’ti ettha evakārena upayogavacanaṃ vā bhummavacanaṃ vā nivāreti. Abhilāpoti abhimukhaṃ atthaṃ lapatīti abhilāpo, saddo. Āditoti verañjakaṇḍato. Etanti ‘‘tena samayena buddho bhagavā uruvelāya’’ntiādivacanaṃ. ‘‘Aññesupī’’ti vatvā tamevatthaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘ito paresū’’ti.
यदि विसेसकारणं नत्थि, किं पनेतस्स वचने पयोजनन्ति चोदेन्तो आह ‘‘किं पनेतस्सा’’तिआदि। एतस्साति ‘‘तेन समयेन बुद्धो भगवा उरुवेलाय’’न्तिआदिवचनस्स। निदानदस्सनं पयोजनं नामाति योजना। तमेवत्थं विभावेतुमाह ‘‘या ही’’तिआदि। या पब्बज्जा चेव या उपसम्पदा च भगवतो अनुञ्ञाताति योजना। यानि च अनुञ्ञातानीति सम्बन्धो। तानीति पब्बज्जादीनि। अभिसम्बोधिन्ति अरहत्तमग्गञाणपदट्ठानं सब्बञ्ञुतञ्ञाणञ्च सब्बञ्ञुतञ्ञाणपदट्ठानं अरहत्तमग्गञाणञ्च। बोधिमहामण्डेति महन्तानं मग्गञाणसब्बञ्ञुतञ्ञाणानं पसन्नट्ठाने बोधिरुक्खमूलेति अत्थो। एवन्तिआदि निगमनं।
Yadi visesakāraṇaṃ natthi, kiṃ panetassa vacane payojananti codento āha ‘‘kiṃ panetassā’’tiādi. Etassāti ‘‘tena samayena buddho bhagavā uruvelāya’’ntiādivacanassa. Nidānadassanaṃ payojanaṃ nāmāti yojanā. Tamevatthaṃ vibhāvetumāha ‘‘yā hī’’tiādi. Yā pabbajjā ceva yā upasampadā ca bhagavato anuññātāti yojanā. Yāni ca anuññātānīti sambandho. Tānīti pabbajjādīni. Abhisambodhinti arahattamaggañāṇapadaṭṭhānaṃ sabbaññutaññāṇañca sabbaññutaññāṇapadaṭṭhānaṃ arahattamaggañāṇañca. Bodhimahāmaṇḍeti mahantānaṃ maggañāṇasabbaññutaññāṇānaṃ pasannaṭṭhāne bodhirukkhamūleti attho. Evantiādi nigamanaṃ.
तत्थाति यं ‘‘तेन समयेन उरुवेलाय’’न्तिआदिवचनं वुत्तं, तत्थ। उरुवेलायन्ति एत्थ उरुसद्दो महन्तपरियायोति आह ‘‘महावेलाय’’न्ति। ‘‘वालिकरासिम्ही’’ति इमिना वेलासद्दस्स रासत्थं दस्सेति, कालसीमादयो निवत्तेति। यदि पन ‘‘उरू’’ति वालिकाय नामं, ‘‘वेला’’ति मरियादाय, एवञ्हि सति ननु उरुया वेलाति अत्थो दट्ठब्बोति आह ‘‘वेलातिक्कमनहेतु आहटा उरु उरुवेला’’ति। इमिना वेलाय अतिक्कमो वेला उत्तरपदलोपवसेन, वेलाय आहटा उरु उरुवेला पदविपरियायवसेनाति दस्सेति। एत्थाति ‘‘उरुवेलाय’’न्तिपदे। तमेवत्थं विभावेन्तो आह ‘‘अतीते किरा’’तिआदि। अनुप्पन्ने बुद्धे पब्बजित्वाति सम्बन्धो। तापसपब्बज्जन्ति इसिपब्बज्जं, न समणपब्बज्जं। कतिकवत्तन्ति करणं कतं, कतेन पवत्तं कतिकं, तमेव वत्तं कतिकवत्तं। अकंसु किराति सम्बन्धो। योति यो कोचि। अञ्ञोति अत्तना अपरो। सो आकिरतूति सम्बन्धो। पत्तपुटेनाति पण्णेन कतेन पुटेन। ततोति कतिकवत्तकरणतो। तत्थाति तस्मिं पदेसे। ततोति महावालिकरासिजननतो, परन्ति सम्बन्धो। नन्ति तं पदेसं। तन्ति महावालिकरासिं।
Tatthāti yaṃ ‘‘tena samayena uruvelāya’’ntiādivacanaṃ vuttaṃ, tattha. Uruvelāyanti ettha urusaddo mahantapariyāyoti āha ‘‘mahāvelāya’’nti. ‘‘Vālikarāsimhī’’ti iminā velāsaddassa rāsatthaṃ dasseti, kālasīmādayo nivatteti. Yadi pana ‘‘urū’’ti vālikāya nāmaṃ, ‘‘velā’’ti mariyādāya, evañhi sati nanu uruyā velāti attho daṭṭhabboti āha ‘‘velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelā’’ti. Iminā velāya atikkamo velā uttarapadalopavasena, velāya āhaṭā uru uruvelā padavipariyāyavasenāti dasseti. Etthāti ‘‘uruvelāya’’ntipade. Tamevatthaṃ vibhāvento āha ‘‘atīte kirā’’tiādi. Anuppanne buddhe pabbajitvāti sambandho. Tāpasapabbajjanti isipabbajjaṃ, na samaṇapabbajjaṃ. Katikavattanti karaṇaṃ kataṃ, katena pavattaṃ katikaṃ, tameva vattaṃ katikavattaṃ. Akaṃsu kirāti sambandho. Yoti yo koci. Aññoti attanā aparo. So ākiratūti sambandho. Pattapuṭenāti paṇṇena katena puṭena. Tatoti katikavattakaraṇato. Tatthāti tasmiṃ padese. Tatoti mahāvālikarāsijananato, paranti sambandho. Nanti taṃ padesaṃ. Tanti mahāvālikarāsiṃ.
‘‘बोधिरुक्खमूले’’ति एत्थ अस्सत्थरुक्खस्स उपचारवसेन बोधीति नामलभनं दस्सेन्तो आह ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्तिआदि। इमिना चत्तारि सच्चानि बुज्झतीति बोधीति वचनत्थेन चतूसु मग्गेसु ञाणं बोधि नामाति दस्सेति। एत्थाति बोधिम्हि, बोधियं वा। समीपत्थे चेतं भुम्मवचनं। रुक्खोपीति पिसद्देन न मग्गञाणमेवाति दस्सेति। मूलेति आसन्ने। पठमाभिसम्बुद्धोति अनुनासिकलोपवसेन सन्धीति आह ‘‘पठमं अभिसम्बुद्धो’’ति। ‘‘हुत्वा’’ति इमिना ‘‘पठम’’न्तिपदस्स भावनपुंसकं दस्सेति। सब्बपठमंयेवाति सब्बेसं जनानं पठममेव अभिसम्बुद्धो हुत्वाति सम्बन्धो। एको एव पल्लङ्को एकपल्लङ्कोति अवधारणसमासं दस्सेन्तो आह ‘‘एकेनेव पल्लङ्केना’’ति। ‘‘सकिं…पे॰… आभुजितेना’’ति इमिना अवधारणफलं दस्सेति। पल्लङ्कोति च ऊरुबद्धासनं। विमुत्तिसुखं पटिसंवेदीति एत्थ तदङ्गादीसु (पटि॰ म॰ अट्ठ॰ १.१.१०४) पञ्चसु विमुत्तीसु पटिप्पस्सद्धिसङ्खाता फलसमापत्ति एवाधिप्पेताति आह ‘‘फलसमापत्तिसुख’’न्ति। फलसमापत्तीति अरहत्तफलसमापत्ति। सा हि विरुद्धेहि उपक्किलेसेहि मुच्चितट्ठेन विमुत्तीति वुच्चति, ताय सम्पयुत्तं सुखं विमुत्तिसुखं, चतुत्थज्झानिकं अरहत्तफलसमापत्तिसुखं। अथवा ताय जातं सुखं विमुत्तिसुखं, सकलकिलेसदुक्खूपसमसुखं । ‘‘पटिसंवेदयमानो’’तिइमिना ‘‘पटिसंवेदी’’ति एत्थ णीपच्चयस्स कत्तुत्थं दस्सेति। पुनप्पुनं सुट्ठु वदति अनुभवतीति पटिसंवेदी। पटिसंवेदी हुत्वा निसीदीति सम्बन्धो।
‘‘Bodhirukkhamūle’’ti ettha assattharukkhassa upacāravasena bodhīti nāmalabhanaṃ dassento āha ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’ntiādi. Iminā cattāri saccāni bujjhatīti bodhīti vacanatthena catūsu maggesu ñāṇaṃ bodhi nāmāti dasseti. Etthāti bodhimhi, bodhiyaṃ vā. Samīpatthe cetaṃ bhummavacanaṃ. Rukkhopīti pisaddena na maggañāṇamevāti dasseti. Mūleti āsanne. Paṭhamābhisambuddhoti anunāsikalopavasena sandhīti āha ‘‘paṭhamaṃ abhisambuddho’’ti. ‘‘Hutvā’’ti iminā ‘‘paṭhama’’ntipadassa bhāvanapuṃsakaṃ dasseti. Sabbapaṭhamaṃyevāti sabbesaṃ janānaṃ paṭhamameva abhisambuddho hutvāti sambandho. Eko eva pallaṅko ekapallaṅkoti avadhāraṇasamāsaṃ dassento āha ‘‘ekeneva pallaṅkenā’’ti. ‘‘Sakiṃ…pe… ābhujitenā’’ti iminā avadhāraṇaphalaṃ dasseti. Pallaṅkoti ca ūrubaddhāsanaṃ. Vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedīti ettha tadaṅgādīsu (paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.104) pañcasu vimuttīsu paṭippassaddhisaṅkhātā phalasamāpatti evādhippetāti āha ‘‘phalasamāpattisukha’’nti. Phalasamāpattīti arahattaphalasamāpatti. Sā hi viruddhehi upakkilesehi muccitaṭṭhena vimuttīti vuccati, tāya sampayuttaṃ sukhaṃ vimuttisukhaṃ, catutthajjhānikaṃ arahattaphalasamāpattisukhaṃ. Athavā tāya jātaṃ sukhaṃ vimuttisukhaṃ, sakalakilesadukkhūpasamasukhaṃ . ‘‘Paṭisaṃvedayamāno’’tiiminā ‘‘paṭisaṃvedī’’ti ettha ṇīpaccayassa kattutthaṃ dasseti. Punappunaṃ suṭṭhu vadati anubhavatīti paṭisaṃvedī. Paṭisaṃvedī hutvā nisīdīti sambandho.
पच्चयाकारन्ति अविज्जादिपच्चयानं उप्पादाकारं। कस्मा पच्चयाकारो पटिच्चसमुप्पादो नामाति आह ‘‘पच्चयाकारो ही’’तिआदि। हीति सच्चं, यस्मा वा। ‘‘अञ्ञमञ्ञ’’न्तिइमिना ‘‘पटिच्चा’’तिपदस्स कम्मं दस्सेति, ‘‘सहिते’’तिइमिना संसद्दस्सत्थं। ‘‘धम्मे’’तिइमिना तस्स सरूपं। एत्थाति इमिस्सं विनयट्ठकथायं। तत्थाति ‘‘अनुलोमपटिलोम’’न्तिपदे, अनुलोमपटिलोमेसु वा। स्वेव पच्चयाकारो वुच्चतीति योजना। ‘‘अत्तना कत्तब्बकिच्चकरणतो’’तिइमिना अनुलोमसद्दस्स सभावत्थं दस्सेति। स्वेवाति पच्चयाकारो एव। तं किच्चन्ति अत्तना कत्तब्बं तं किच्चं। तस्स अकरणतोति अत्तना कत्तब्बकिच्चस्स अकरणतो। इमिना पटिलोमसद्दस्स सभावत्थं दस्सेति। पुरिमनयेनेवाति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना पुरिमनयेनेव। वाति अथवा। पवत्तियाति संसारपवत्तिया। अनुलोमोति अनुकूलो, अनुरूपो वा। इतरोति ‘‘अविज्जायत्वेवा’’तिआदिना वुत्तो पच्चयाकारो। तस्साति पवत्तिया। पटिलोमोति पटिविरुद्धो, एत्थाति ‘‘अनुलोमपटिलोम’’न्तिपदे। अत्थो दट्ठब्बोति एत्थ अत्थो एवाति सम्भवतो तस्स फलं वा ‘‘सद्दन्तरत्थापोहनेन सद्दो अत्थं वदती’’ति वचनतो (उदा॰ अट्ठ॰ १; दी॰ नि॰ टी॰ १.१; म॰ नि॰ टी॰ १.मुलपरियायसुत्तवण्णना; सं॰ नि॰ टी॰ १.१.ओघतरयसुत्तवण्णना; अ॰ नि॰ टी॰ १.१.रुपादिवग्गवण्णना) सद्दन्तरत्थापोहनं वा दस्सेन्तो आह ‘‘आदितो पना’’तिआदि। यावसद्दो अवधिवचनो। याव अन्तं पापेत्वाति सम्बन्धो। इतोति इमेहि वुत्तेहि द्वीहि अत्थेहि। ‘‘मनसाकासी’’ति एत्थ इकारलोपवसेन सन्धीति आह ‘‘मनसि अकासी’’ति। तत्थाति ‘‘मनसाकासी’’तिपदे। यथाति येनाकारेन। इदन्ति इमं आकारं। तत्थाति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिपाठे अवयवत्थो एवं वेदितब्बोति योजना। समासमज्झे तसद्देन पुब्बपदस्सेव लिङ्गवचनानि गहेतब्बानीति आह ‘‘अविज्जा च सा पच्चयो चा’’ति । वाक्ये पन तसद्देन परपदस्सेव लिङ्गवचनानि गहेतब्बानि। ‘‘अविज्जापच्चया’’तिपदं ‘‘सम्भवन्ती’’तिपदेन सम्बन्धितब्बन्ति आह ‘‘तस्मा अविज्जापच्चया सङ्खारा सम्भवन्ती’’ति। सब्बपदेसूति ‘‘सङ्खारपच्चया विञ्ञाण’’न्तिआदीसु सब्बेसु पदेसु।
Paccayākāranti avijjādipaccayānaṃ uppādākāraṃ. Kasmā paccayākāro paṭiccasamuppādo nāmāti āha ‘‘paccayākāro hī’’tiādi. Hīti saccaṃ, yasmā vā. ‘‘Aññamañña’’ntiiminā ‘‘paṭiccā’’tipadassa kammaṃ dasseti, ‘‘sahite’’tiiminā saṃsaddassatthaṃ. ‘‘Dhamme’’tiiminā tassa sarūpaṃ. Etthāti imissaṃ vinayaṭṭhakathāyaṃ. Tatthāti ‘‘anulomapaṭiloma’’ntipade, anulomapaṭilomesu vā. Sveva paccayākāro vuccatīti yojanā. ‘‘Attanā kattabbakiccakaraṇato’’tiiminā anulomasaddassa sabhāvatthaṃ dasseti. Svevāti paccayākāro eva. Taṃ kiccanti attanā kattabbaṃ taṃ kiccaṃ. Tassa akaraṇatoti attanā kattabbakiccassa akaraṇato. Iminā paṭilomasaddassa sabhāvatthaṃ dasseti. Purimanayenevāti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā purimanayeneva. Vāti athavā. Pavattiyāti saṃsārapavattiyā. Anulomoti anukūlo, anurūpo vā. Itaroti ‘‘avijjāyatvevā’’tiādinā vutto paccayākāro. Tassāti pavattiyā. Paṭilomoti paṭiviruddho, etthāti ‘‘anulomapaṭiloma’’ntipade. Attho daṭṭhabboti ettha attho evāti sambhavato tassa phalaṃ vā ‘‘saddantaratthāpohanena saddo atthaṃ vadatī’’ti vacanato (udā. aṭṭha. 1; dī. ni. ṭī. 1.1; ma. ni. ṭī. 1.mulapariyāyasuttavaṇṇanā; saṃ. ni. ṭī. 1.1.oghatarayasuttavaṇṇanā; a. ni. ṭī. 1.1.rupādivaggavaṇṇanā) saddantaratthāpohanaṃ vā dassento āha ‘‘ādito panā’’tiādi. Yāvasaddo avadhivacano. Yāva antaṃ pāpetvāti sambandho. Itoti imehi vuttehi dvīhi atthehi. ‘‘Manasākāsī’’ti ettha ikāralopavasena sandhīti āha ‘‘manasi akāsī’’ti. Tatthāti ‘‘manasākāsī’’tipade. Yathāti yenākārena. Idanti imaṃ ākāraṃ. Tatthāti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādipāṭhe avayavattho evaṃ veditabboti yojanā. Samāsamajjhe tasaddena pubbapadasseva liṅgavacanāni gahetabbānīti āha ‘‘avijjā ca sā paccayo cā’’ti . Vākye pana tasaddena parapadasseva liṅgavacanāni gahetabbāni. ‘‘Avijjāpaccayā’’tipadaṃ ‘‘sambhavantī’’tipadena sambandhitabbanti āha ‘‘tasmā avijjāpaccayā saṅkhārā sambhavantī’’ti. Sabbapadesūti ‘‘saṅkhārapaccayā viññāṇa’’ntiādīsu sabbesu padesu.
यथा पनाति येनाकारेन पन। इदन्ति इमं आकारं। तत्थाति ‘‘अविज्जाय…पे॰… निरोधो’’तिआदिवाक्ये। अविज्जायत्वेवाति एत्थ ‘‘भद्दियोत्वेवा’’तिआदीसु विय ‘‘भद्दियो इति एवा’’ति पदच्छेदो कत्तब्बो, न एवं ‘‘अविज्जाय इति एवा’’ति, अथ खो ‘‘अविज्जाय तु एवा’’ति कातब्बोति आह ‘‘अविज्जाय तु एवा’’ति। ‘‘प अतिमोक्खं अतिपमोक्ख’’न्तिआदीसु (कङ्खा॰ अट्ठ॰ निदानवण्णना) विय उपसग्गब्यत्तयेन वुत्तं, एवमिध निपातब्यत्तयेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। तत्थ एवसद्देन सत्तजीवादयो निवत्तेति। तुसद्दो पक्खन्तरत्थजोतको। अनुलोमपक्खतो पटिलोमसङ्खातं पक्खन्तरं मनसाकासीति अत्थो। असेसविरागनिरोधसद्दो अयुत्तसमासो, उत्तरपदेन च ततियासमासोति आह ‘‘विरागसङ्खातेन मग्गेन असेसनिरोधा’’ति। तत्थ असेससद्दं विरागसद्देन सम्बन्धमकत्वा निरोधसद्देन सम्बन्धं कत्वा अत्थस्स गहणं अयुत्तसमासो नाम। ‘‘मग्गेना’’तिइमिना विरागसद्दस्सत्थं दस्सेति। मग्गो हि विरज्जनट्ठेन विरागोति वुच्चति। सङ्खारनिरोधोति एत्थ मग्गेन निरोधत्ता अनुप्पादनिरोधो होतीति आह ‘‘सङ्खारानं अनुप्पादनिरोधो होती’’ति। अनुप्पादनिरोधोति च अनुप्पादेन निरोधो समुच्छेदवसेन निरुद्धत्ता। एवन्ति यथा अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा सङ्खारनिरोधो, एवं तथाति अत्थो। तत्थाति ‘‘एवमेतस्सा’’तिआदिवचने। केवलसद्दो सकलपरियायोति आह ‘‘सकलस्सा’’ति, अनवसेसस्साति अत्थो। अथवा सत्तजीवादीहि अमिस्सितत्ता अमिस्सत्थोति आह ‘‘सुद्धस्स वा’’ति। ‘‘सत्तविरहितस्सा’’ति इमिना सुद्धभावं दस्सेति। दुक्खक्खन्धस्साति एत्थ खन्धसद्दो रासत्थवाचकोति आह ‘‘दुक्खरासिस्सा’’ति।
Yathā panāti yenākārena pana. Idanti imaṃ ākāraṃ. Tatthāti ‘‘avijjāya…pe… nirodho’’tiādivākye. Avijjāyatvevāti ettha ‘‘bhaddiyotvevā’’tiādīsu viya ‘‘bhaddiyo iti evā’’ti padacchedo kattabbo, na evaṃ ‘‘avijjāya iti evā’’ti, atha kho ‘‘avijjāya tu evā’’ti kātabboti āha ‘‘avijjāya tu evā’’ti. ‘‘Pa atimokkhaṃ atipamokkha’’ntiādīsu (kaṅkhā. aṭṭha. nidānavaṇṇanā) viya upasaggabyattayena vuttaṃ, evamidha nipātabyattayena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Tattha evasaddena sattajīvādayo nivatteti. Tusaddo pakkhantaratthajotako. Anulomapakkhato paṭilomasaṅkhātaṃ pakkhantaraṃ manasākāsīti attho. Asesavirāganirodhasaddo ayuttasamāso, uttarapadena ca tatiyāsamāsoti āha ‘‘virāgasaṅkhātena maggena asesanirodhā’’ti. Tattha asesasaddaṃ virāgasaddena sambandhamakatvā nirodhasaddena sambandhaṃ katvā atthassa gahaṇaṃ ayuttasamāso nāma. ‘‘Maggenā’’tiiminā virāgasaddassatthaṃ dasseti. Maggo hi virajjanaṭṭhena virāgoti vuccati. Saṅkhāranirodhoti ettha maggena nirodhattā anuppādanirodho hotīti āha ‘‘saṅkhārānaṃ anuppādanirodho hotī’’ti. Anuppādanirodhoti ca anuppādena nirodho samucchedavasena niruddhattā. Evanti yathā avijjāyatveva asesavirāganirodhā saṅkhāranirodho, evaṃ tathāti attho. Tatthāti ‘‘evametassā’’tiādivacane. Kevalasaddo sakalapariyāyoti āha ‘‘sakalassā’’ti, anavasesassāti attho. Athavā sattajīvādīhi amissitattā amissatthoti āha ‘‘suddhassa vā’’ti. ‘‘Sattavirahitassā’’ti iminā suddhabhāvaṃ dasseti. Dukkhakkhandhassāti ettha khandhasaddo rāsatthavācakoti āha ‘‘dukkharāsissā’’ti.
एतमत्थं विदित्वाति एत्थ एतसद्दस्स विसयं दस्सेतुं वुत्तं ‘‘य्वाय’’न्तिआदि। तत्थ ‘‘अविज्जादिवसेन…पे॰… निरोधो होती’’ति य्वायं अत्थो वुत्तोति योजना। समुदयो च होतीति सम्बन्धो। विदितवेलायन्ति पाकटवेलायं पसिद्धकालेति अत्थो। इमं उदानन्ति एत्थ इमसद्दो वुच्चमानापेक्खो। तस्मिं अत्थे विदिते सतीति योजना। पजाननतायाति पकारेन जाननभावस्स। सोमनस्सयुत्तञाणसमुट्ठानन्ति सोमनस्सेन एकुप्पादादिवसेन युत्तेन ञाणेन समुट्ठानं, युत्तं वा ञाणसङ्खातं समुट्ठानं उदानन्ति सम्बन्धो। तत्थ उदानन्ति केनट्ठेन उदानं? उदानट्ठेन, मोदनट्ठेन, कीळनट्ठेन चाति अत्थो। किमिदं उदानं नाम? पीतिवेगसमुट्ठापितो उदाहारो। यथा (उदा॰ अट्ठ॰ गन्थारम्भकथा) हि यं तेलादिमिनितब्बवत्थु मानं गहेतुं न सक्कोति विसन्दित्वा गच्छति, तं ‘‘अवसेको’’ति वुच्चति। यञ्च जलं तळाकं गहेतुं न सक्कोति, अज्झोत्थरित्वा गच्छति, तं ‘‘ओघो’’ति वुच्चति। एवमेवं यं पीतिवेगसमुट्ठापितं वितक्कविप्फारं हदयं सन्धारेतुं न सक्कोति, सो अधिको हुत्वा अन्तो असण्ठहित्वा वचीद्वारेन निक्खमन्तो पटिग्गाहकनिरपेक्खो उदाहारविसेसो ‘‘उदान’’न्ति वुच्चति। ‘‘अत्तमनवाचं निच्छारेसी’’ति इमिना उदधातुस्स उदाहारत्थं दस्सेति।
Etamatthaṃviditvāti ettha etasaddassa visayaṃ dassetuṃ vuttaṃ ‘‘yvāya’’ntiādi. Tattha ‘‘avijjādivasena…pe… nirodho hotī’’ti yvāyaṃ attho vuttoti yojanā. Samudayo ca hotīti sambandho. Viditavelāyanti pākaṭavelāyaṃ pasiddhakāleti attho. Imaṃ udānanti ettha imasaddo vuccamānāpekkho. Tasmiṃ atthe vidite satīti yojanā. Pajānanatāyāti pakārena jānanabhāvassa. Somanassayuttañāṇasamuṭṭhānanti somanassena ekuppādādivasena yuttena ñāṇena samuṭṭhānaṃ, yuttaṃ vā ñāṇasaṅkhātaṃ samuṭṭhānaṃ udānanti sambandho. Tattha udānanti kenaṭṭhena udānaṃ? Udānaṭṭhena, modanaṭṭhena, kīḷanaṭṭhena cāti attho. Kimidaṃ udānaṃ nāma? Pītivegasamuṭṭhāpito udāhāro. Yathā (udā. aṭṭha. ganthārambhakathā) hi yaṃ telādiminitabbavatthu mānaṃ gahetuṃ na sakkoti visanditvā gacchati, taṃ ‘‘avaseko’’ti vuccati. Yañca jalaṃ taḷākaṃ gahetuṃ na sakkoti, ajjhottharitvā gacchati, taṃ ‘‘ogho’’ti vuccati. Evamevaṃ yaṃ pītivegasamuṭṭhāpitaṃ vitakkavipphāraṃ hadayaṃ sandhāretuṃ na sakkoti, so adhiko hutvā anto asaṇṭhahitvā vacīdvārena nikkhamanto paṭiggāhakanirapekkho udāhāraviseso ‘‘udāna’’nti vuccati. ‘‘Attamanavācaṃ nicchāresī’’ti iminā udadhātussa udāhāratthaṃ dasseti.
तस्साति उदानस्स अत्थो एवं वेदितब्बोति योजना। यदाति एत्थ दापच्चयस्स अत्थवाक्यं दस्सेन्तो आह ‘‘यस्मिं काले’’ति। हवेति ‘‘ब्यत्त’’न्ति इमस्मिं अत्थे निपातो। ब्यत्तं पाकटन्ति हि अत्थो। पातुभवन्तीति एत्थ पातुनिपातस्स अत्थस्स ‘‘हवे’’ति निपातेन वुत्तत्ता भूधातुस्सेव अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘उप्पज्जन्ती’’ति। अनुलोम पटिलोम पच्चयाकार पटिवेधसाधकाति अनुलोमतो च पटिलोमतो च पच्चयाकारस्स पटिविज्झनस्स साधका। बोधिपक्खियधम्माति बोधिया मग्गञाणस्स पक्खे भवा सत्ततिंस धम्मा। अथवा पातुनिपातेन सह ‘‘भवन्ती’’तिपदस्स अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘पकासन्ती’’ति। इमस्मिं नये हवेसद्दो एकंसत्थवाचको। हवे एकंसेनाति हि अत्थो। अभिसमयवसेनाति मग्गञाणवसेन । मग्गञाणञ्हि यस्मा अभिमुखं चत्तारि सच्चानि समेच्च अयति जानाति, तस्मा अभिसमयोति वुच्चति।
Tassāti udānassa attho evaṃ veditabboti yojanā. Yadāti ettha dāpaccayassa atthavākyaṃ dassento āha ‘‘yasmiṃ kāle’’ti. Haveti ‘‘byatta’’nti imasmiṃ atthe nipāto. Byattaṃ pākaṭanti hi attho. Pātubhavantīti ettha pātunipātassa atthassa ‘‘have’’ti nipātena vuttattā bhūdhātusseva atthaṃ dassento āha ‘‘uppajjantī’’ti. Anuloma paṭiloma paccayākāra paṭivedhasādhakāti anulomato ca paṭilomato ca paccayākārassa paṭivijjhanassa sādhakā. Bodhipakkhiyadhammāti bodhiyā maggañāṇassa pakkhe bhavā sattatiṃsa dhammā. Athavā pātunipātena saha ‘‘bhavantī’’tipadassa atthaṃ dassento āha ‘‘pakāsantī’’ti. Imasmiṃ naye havesaddo ekaṃsatthavācako. Have ekaṃsenāti hi attho. Abhisamayavasenāti maggañāṇavasena . Maggañāṇañhi yasmā abhimukhaṃ cattāri saccāni samecca ayati jānāti, tasmā abhisamayoti vuccati.
‘‘किलेससन्तापनट्ठेना’’ति इमिना आभुसो किलेसे तापेतीति आतापोति वचनत्थं दस्सेति। न वीरियसामञ्ञं होति, अथ खो सम्मप्पधानवीरियमेवाति आह ‘‘सम्मप्पधानवीरियवतो’’ति। इमिना आतापीति एत्थ ईपच्चयस्स वन्तुअत्थं दस्सेति। आरम्मणूपनिज्झानलक्खणेन चाति कसिणादिआरम्मणं उपगन्त्वा निज्झानसभावेन अट्ठसमापत्तिसङ्खातेन झानेन च। लक्खणूपनिज्झानलक्खणेन चाति अनिच्चादिलक्खणं उपगन्त्वा निज्झानसभावेन विपस्सनामग्गफलसङ्खातेन झानेन च। ‘‘बाहितपापस्सा’’ति इमिना बाहितो अणो पापो अनेनाति ब्राह्मणोति वचनत्थं दस्सेति। अणसद्दो हि पापपरियायो। ‘‘खीणासवस्सा’’ति इमिना तस्स सरूपं दस्सेति। अथस्साति अथ अस्स, तस्मिं काले ब्राह्मणस्साति अत्थो। या एता कङ्खा वुत्ताति सम्बन्धो। ‘‘को नु खो…पे॰… अवोचा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.१२) नयेन च तथा ‘‘कतमं नु खो…पे॰… अवोचा’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.३५) नयेन च पच्चयाकारे वुत्ताति योजना। नो कल्लो पञ्होति अयुत्तो पञ्हो, दुप्पञ्हो एसोति अत्थो। तथाति एवं, ततो अञ्ञथा वा। या च सोळस कङ्खा (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) आगताति सम्बन्धो। अपटिविद्धत्ता कङ्खाति योजना। सोळस कङ्खाति अतीतविसया पञ्च, अनागतविसया पञ्च, पच्चुप्पन्नविसया छाति सोळसविधा कङ्खा। वपयन्तीति वि अपयन्ति, इकारलोपेनायं सन्धि। वित्यूपसग्गो धात्वत्थानुवत्तको, अपयन्ति – सद्दो अपगमनत्थोति आह ‘‘अपगच्छन्ती’’ति। ‘‘निरुज्झन्ती’’तिइमिना अपगमनत्थमेव परियायन्तरेन दीपेति। ‘‘कस्मा’’ति इमिना ‘‘यतो पजानाति सहेतुधम्म’’न्ति वाक्यस्स पुब्बवाक्यकारणभावं दस्सेति। सहेतुधम्मन्ति एत्थ सह अविज्जादिहेतुनाति सहेतु, सङ्खारादिको पच्चयुप्पन्नधम्मो। सहेतु च सो धम्मो चाति सहेतुधम्मोति वचनत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अविज्जादिकेना’’तिआदि । ‘‘पटिविज्झती’’ति इमिना पजाना तीति एत्थ ञाधातुया अवबोधनत्थं दस्सेति, मारणतोसनादिके अत्थे निवत्तेति। इतीति तस्मा, वपयन्तीति योजना।
‘‘Kilesasantāpanaṭṭhenā’’ti iminā ābhuso kilese tāpetīti ātāpoti vacanatthaṃ dasseti. Na vīriyasāmaññaṃ hoti, atha kho sammappadhānavīriyamevāti āha ‘‘sammappadhānavīriyavato’’ti. Iminā ātāpīti ettha īpaccayassa vantuatthaṃ dasseti. Ārammaṇūpanijjhānalakkhaṇena cāti kasiṇādiārammaṇaṃ upagantvā nijjhānasabhāvena aṭṭhasamāpattisaṅkhātena jhānena ca. Lakkhaṇūpanijjhānalakkhaṇena cāti aniccādilakkhaṇaṃ upagantvā nijjhānasabhāvena vipassanāmaggaphalasaṅkhātena jhānena ca. ‘‘Bāhitapāpassā’’ti iminā bāhito aṇo pāpo anenāti brāhmaṇoti vacanatthaṃ dasseti. Aṇasaddo hi pāpapariyāyo. ‘‘Khīṇāsavassā’’ti iminā tassa sarūpaṃ dasseti. Athassāti atha assa, tasmiṃ kāle brāhmaṇassāti attho. Yā etā kaṅkhā vuttāti sambandho. ‘‘Ko nu kho…pe… avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.12) nayena ca tathā ‘‘katamaṃ nu kho…pe… avocā’’tiādinā (saṃ. ni. 2.35) nayena ca paccayākāre vuttāti yojanā. No kallo pañhoti ayutto pañho, duppañho esoti attho. Tathāti evaṃ, tato aññathā vā. Yā ca soḷasa kaṅkhā (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) āgatāti sambandho. Apaṭividdhattā kaṅkhāti yojanā. Soḷasa kaṅkhāti atītavisayā pañca, anāgatavisayā pañca, paccuppannavisayā chāti soḷasavidhā kaṅkhā. Vapayantīti vi apayanti, ikāralopenāyaṃ sandhi. Vityūpasaggo dhātvatthānuvattako, apayanti – saddo apagamanatthoti āha ‘‘apagacchantī’’ti. ‘‘Nirujjhantī’’tiiminā apagamanatthameva pariyāyantarena dīpeti. ‘‘Kasmā’’ti iminā ‘‘yato pajānāti sahetudhamma’’nti vākyassa pubbavākyakāraṇabhāvaṃ dasseti. Sahetudhammanti ettha saha avijjādihetunāti sahetu, saṅkhārādiko paccayuppannadhammo. Sahetu ca so dhammo cāti sahetudhammoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘avijjādikenā’’tiādi . ‘‘Paṭivijjhatī’’ti iminā pajānā tīti ettha ñādhātuyā avabodhanatthaṃ dasseti, māraṇatosanādike atthe nivatteti. Itīti tasmā, vapayantīti yojanā.
२. पच्चयक्खयस्साति पच्चयानं खयट्ठानस्स असङ्खतस्साति योजना। तत्राति दुतियउदाने। खीयन्ति पच्चया एत्थाति खयं, निब्बानन्ति आह ‘‘पच्चयानं खयसङ्खातं निब्बान’’न्ति। ‘‘अञ्ञासी’’ति इमिना अवेदीति एत्थ विदधातुया ञाणत्थं दस्सेति, अनुभवनलाभादिके निवत्तेति। तस्मा वपयन्तीति सम्बन्धो। वुत्तप्पकाराति पठमउदाने वुत्तसदिसा। धम्माति बोधिपक्खियधम्मा, चतुअरियसच्चधम्मा वा।
2.Paccayakkhayassāti paccayānaṃ khayaṭṭhānassa asaṅkhatassāti yojanā. Tatrāti dutiyaudāne. Khīyanti paccayā etthāti khayaṃ, nibbānanti āha ‘‘paccayānaṃ khayasaṅkhātaṃ nibbāna’’nti. ‘‘Aññāsī’’ti iminā avedīti ettha vidadhātuyā ñāṇatthaṃ dasseti, anubhavanalābhādike nivatteti. Tasmā vapayantīti sambandho. Vuttappakārāti paṭhamaudāne vuttasadisā. Dhammāti bodhipakkhiyadhammā, catuariyasaccadhammā vā.
३. इमं उदानं उदानेसीति सम्बन्धो। येन मग्गेन विदितोति योजना। तत्राति ततियउदाने। सो ब्राह्मणो तिट्ठतीति सम्बन्धो। तेहि उप्पन्नेहि बोधिपक्खियधम्मेहि वा यस्स अरियमग्गस्स चतुसच्चधम्मा पातुभूता, तेन अरियमग्गेन वा विधूपयन्ति योजना। वुत्तप्पकारन्ति सुत्तनिपाते वुत्तप्पकारं। मारसेनन्ति कामादिकं दसविधं मारसेनं। ‘‘विधमेन्तो’’तिइमिना विधूपयन्ति एत्थ धूपधातुया विधमनत्थं दस्सेति, लिम्पनत्थादयो निवत्तेति। ‘‘विद्धं सेन्तो’’तिइमिना विधमेन्तोति एत्थ धमुधातुया धंसनत्थं दस्सेति, सद्दत्थादयो निवत्तेति। ‘‘सूरियोव ओभासय’’न्तिपदस्स ‘‘सूरियो इवा’’ति अत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘यथा’’तिआदि। सूरियोति आदिच्चो। सो हि यस्मा पठमकप्पिकानं सूरं जनेति, तस्मा सूरियोति वुच्चति। अब्भुग्गतोति अभिमुखं उद्धं आकासं गतो, अब्भं वा आकासं उग्गतो। अब्भसद्दो हि आकासपरियायो। आकासो हि यस्मा आभुसो भाति दिप्पति, तस्मा ‘‘अब्भ’’न्ति वुच्चति। अयं पनेत्थ ओपम्मसंसन्दनं – यथा सूरियो ओभासयन्तो तिट्ठति, एवं ब्राह्मणो सच्चानि पटिविज्झन्तो। यथा सूरियो अन्धकारं विधमेन्तो तिट्ठति, एवं ब्राह्मणो मारसेनम्पि विधूपयन्तोति।
3. Imaṃ udānaṃ udānesīti sambandho. Yena maggena viditoti yojanā. Tatrāti tatiyaudāne. So brāhmaṇo tiṭṭhatīti sambandho. Tehi uppannehi bodhipakkhiyadhammehi vā yassa ariyamaggassa catusaccadhammā pātubhūtā, tena ariyamaggena vā vidhūpayanti yojanā. Vuttappakāranti suttanipāte vuttappakāraṃ. Mārasenanti kāmādikaṃ dasavidhaṃ mārasenaṃ. ‘‘Vidhamento’’tiiminā vidhūpayanti ettha dhūpadhātuyā vidhamanatthaṃ dasseti, limpanatthādayo nivatteti. ‘‘Viddhaṃ sento’’tiiminā vidhamentoti ettha dhamudhātuyā dhaṃsanatthaṃ dasseti, saddatthādayo nivatteti. ‘‘Sūriyova obhāsaya’’ntipadassa ‘‘sūriyo ivā’’ti atthaṃ dassento āha ‘‘yathā’’tiādi. Sūriyoti ādicco. So hi yasmā paṭhamakappikānaṃ sūraṃ janeti, tasmā sūriyoti vuccati. Abbhuggatoti abhimukhaṃ uddhaṃ ākāsaṃ gato, abbhaṃ vā ākāsaṃ uggato. Abbhasaddo hi ākāsapariyāyo. Ākāso hi yasmā ābhuso bhāti dippati, tasmā ‘‘abbha’’nti vuccati. Ayaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ – yathā sūriyo obhāsayanto tiṭṭhati, evaṃ brāhmaṇo saccāni paṭivijjhanto. Yathā sūriyo andhakāraṃ vidhamento tiṭṭhati, evaṃ brāhmaṇo mārasenampi vidhūpayantoti.
एत्थाति एतेसु तीसु उदानेसु। पठमं उदानं उप्पन्नन्ति सम्बन्धो। इमिस्सा खन्धकपाळिया उदानपाळिं संसन्दन्तो आह ‘‘उदाने पना’’तिआदि । उदाने पन वुत्तन्ति सम्बन्धो। तन्ति उदाने वुत्तवचनं, वुत्तन्ति सम्बन्धो। अच्चयेनाति अतिक्कमेन, तमेवत्थं विभावेन्तो आह ‘‘तदा ही’’तिआदि। तदाति ‘‘स्वे आसना वुट्ठहिस्सामी’’ति रत्तिं उप्पादितमनसिकारकाले। भगवा मनसाकासीति सम्बन्धो। पुरिमा द्वे उदानगाथा आनुभावदीपिका होन्तीति योजना। तस्साति पच्चयाकारपजाननपच्चयक्खयाधिगमस्स। एकेकमेवाति अनुलोमपटिलोमेसु एकेकमेव। पठमयामञ्चाति अच्चन्तसंयोगे उपयोगवचनं, निरन्तरं पठमयामकालन्ति अत्थो। इध पनाति इमस्मिं खन्धके पन। तमेवत्थं वित्थारेन्तो आह ‘‘भगवा ही’’तिआदि। तत्थ भगवा उदानेसीति सम्बन्धो। विसाखपुण्णमायाति विसाखाय युत्ताय पुण्णमाय। ‘‘अरुणो उग्गमिस्सती’’ति वत्तब्बसमयेति सम्बन्धो। सब्बञ्ञुतन्ति सब्बञ्ञुभावं, अनावरणञाणन्ति अत्थो। ततोति अरुणुग्गमनतो। तं दिवसन्ति भुम्मत्थे उपयोगवचनं, तस्मिं दिवसेति हि अत्थो। अच्चन्तसंयोगे वा, तं दिवसं कालन्ति हि अत्थो। एवं मनसि कत्वाति यथा तं दिवसं अनुलोमपटिलोमं मनसाकासि, एवं मनसि कत्वाति अत्थो। इतीति एवं। ‘‘बोधिरुक्खमूले…पे॰… निसीदी’’ति एवं वुत्तं तं सत्ताहन्ति योजना। तत्थेवाति बोधिरुक्खमूलेयेव।
Etthāti etesu tīsu udānesu. Paṭhamaṃ udānaṃ uppannanti sambandho. Imissā khandhakapāḷiyā udānapāḷiṃ saṃsandanto āha ‘‘udāne panā’’tiādi . Udāne pana vuttanti sambandho. Tanti udāne vuttavacanaṃ, vuttanti sambandho. Accayenāti atikkamena, tamevatthaṃ vibhāvento āha ‘‘tadā hī’’tiādi. Tadāti ‘‘sve āsanā vuṭṭhahissāmī’’ti rattiṃ uppāditamanasikārakāle. Bhagavā manasākāsīti sambandho. Purimā dve udānagāthā ānubhāvadīpikā hontīti yojanā. Tassāti paccayākārapajānanapaccayakkhayādhigamassa. Ekekamevāti anulomapaṭilomesu ekekameva. Paṭhamayāmañcāti accantasaṃyoge upayogavacanaṃ, nirantaraṃ paṭhamayāmakālanti attho. Idha panāti imasmiṃ khandhake pana. Tamevatthaṃ vitthārento āha ‘‘bhagavā hī’’tiādi. Tattha bhagavā udānesīti sambandho. Visākhapuṇṇamāyāti visākhāya yuttāya puṇṇamāya. ‘‘Aruṇo uggamissatī’’ti vattabbasamayeti sambandho. Sabbaññutanti sabbaññubhāvaṃ, anāvaraṇañāṇanti attho. Tatoti aruṇuggamanato. Taṃ divasanti bhummatthe upayogavacanaṃ, tasmiṃ divaseti hi attho. Accantasaṃyoge vā, taṃ divasaṃ kālanti hi attho. Evaṃ manasi katvāti yathā taṃ divasaṃ anulomapaṭilomaṃ manasākāsi, evaṃ manasi katvāti attho. Itīti evaṃ. ‘‘Bodhirukkhamūle…pe… nisīdī’’ti evaṃ vuttaṃ taṃ sattāhanti yojanā. Tatthevāti bodhirukkhamūleyeva.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / बोधिकथा • Bodhikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
