| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
महावग्गवण्णना
Mahāvaggavaṇṇanā
१. महाखन्धकवण्णना
1. Mahākhandhakavaṇṇanā
बोधिकथावण्णना
Bodhikathāvaṇṇanā
यं खन्धके लीनपदादिभेद-पकासनं दानि सुपत्तकालं।
Yaṃ khandhake līnapadādibheda-pakāsanaṃ dāni supattakālaṃ;
तस्मा अपुब्बं विनयत्थमेव, वक्खामि सङ्खेपगहणत्थं॥
Tasmā apubbaṃ vinayatthameva, vakkhāmi saṅkhepagahaṇatthaṃ.
तत्थ केनट्ठेनायं खन्धकोति? खन्धानं समूहत्ता विभङ्गो विय। ते पन कथन्ति? खन्धानं पकासनतो दीपनतो। खन्धाति चेत्थ पब्बज्जादिविनयकम्मसङ्खाता, चारित्तवारित्तसिक्खापदसङ्खाता च पञ्ञत्तियो अधिप्पेता। पब्बज्जादीनि हि भगवता पञ्ञत्तत्ता ‘‘पञ्ञत्तियो’’ति वुच्चन्ति। पञ्ञत्तियञ्च खन्ध-सद्दो दिस्सति ‘‘दारुक्खन्धो अग्गिक्खन्धो उदकक्खन्धो’’तिआदीसु विय। तेसं पञ्ञत्तिसङ्खातानं खन्धानं पकासनतो वण्णनतो पब्बज्जक्खन्धकादयो वीसति ‘‘खन्धका’’ति वुत्ता, अवसाने द्वे तंसदिसत्ता वेलाय सदिसत्ता सीलस्स वेलाति वचनं विय। अपिच भागरासत्थतापेत्थ युज्जते तेसं पञ्ञत्तीनं भागतो च रासितो च विभत्तत्ता। किं पनेतेसं खन्धकानं अनुपुब्बकारणन्ति? नायं पुच्छा सम्भवति, अञ्ञथा वुत्तेसुपि तप्पसङ्गानतिक्कमनतो। अथ वा पब्बज्जुपसम्पदापुब्बङ्गमत्ता सासनप्पवेसनस्स तदत्थसङ्गहको महाखन्धको पठमं वुत्तो। केनाति चे? धम्मसङ्गाहकत्थेरेहि। भगवता पन तत्थ तत्थ उप्पन्नवत्थुं पटिच्च तथा तथा वुत्तानि, न इमिना अनुक्कमेन। थेरा पन तं तं पयोजनं पटिच्च समानजातिके एकज्झं कत्वा अनुक्कमेन सज्झायिंसु। सेसानं पयोजनं तत्थ तत्थेव आवि भविस्सति।
Tattha kenaṭṭhenāyaṃ khandhakoti? Khandhānaṃ samūhattā vibhaṅgo viya. Te pana kathanti? Khandhānaṃ pakāsanato dīpanato. Khandhāti cettha pabbajjādivinayakammasaṅkhātā, cārittavārittasikkhāpadasaṅkhātā ca paññattiyo adhippetā. Pabbajjādīni hi bhagavatā paññattattā ‘‘paññattiyo’’ti vuccanti. Paññattiyañca khandha-saddo dissati ‘‘dārukkhandho aggikkhandho udakakkhandho’’tiādīsu viya. Tesaṃ paññattisaṅkhātānaṃ khandhānaṃ pakāsanato vaṇṇanato pabbajjakkhandhakādayo vīsati ‘‘khandhakā’’ti vuttā, avasāne dve taṃsadisattā velāya sadisattā sīlassa velāti vacanaṃ viya. Apica bhāgarāsatthatāpettha yujjate tesaṃ paññattīnaṃ bhāgato ca rāsito ca vibhattattā. Kiṃ panetesaṃ khandhakānaṃ anupubbakāraṇanti? Nāyaṃ pucchā sambhavati, aññathā vuttesupi tappasaṅgānatikkamanato. Atha vā pabbajjupasampadāpubbaṅgamattā sāsanappavesanassa tadatthasaṅgahako mahākhandhako paṭhamaṃ vutto. Kenāti ce? Dhammasaṅgāhakattherehi. Bhagavatā pana tattha tattha uppannavatthuṃ paṭicca tathā tathā vuttāni, na iminā anukkamena. Therā pana taṃ taṃ payojanaṃ paṭicca samānajātike ekajjhaṃ katvā anukkamena sajjhāyiṃsu. Sesānaṃ payojanaṃ tattha tattheva āvi bhavissati.
खन्धकोविदाति पञ्ञत्तिभागरासट्ठेन नेसं खन्धत्थकोविदा, निरुत्तिपटिसम्भिदापारप्पत्ताति अत्थो। तेसं अनुत्तानत्थानं पदानं संवण्णना। कस्मा पनेवं विसेसितन्ति? ततो सेसभागा युत्ता। मातिकाट्ठुप्पत्तिग्गहणम्पेत्थ पदभाजनियग्गहणेनेव वेदितब्बं। येहि अत्था येसं पदविसेसानं अट्ठकथायं पकासिता, तेसं ते पदविसेसे पुन इध वदेय्याम, वण्णनाय परियोसानं कदा भवे ते ते अत्थेति वुत्तं, तं तस्स निद्देसेन युज्जति। उत्ताना चेव या पाळि, तस्सा संवण्णनाय किन्ति वत्तब्बं? न हि अत्था उत्तानाति सम्भवति। अधिप्पायानुसन्धीहीतिआदिवचनेहिपि तं वचनं सम्भवतीति चे? न, अत्थग्गहणेन चेत्थ पदविसेसानं गहितत्ता। ते हि अत्थतो अनपेतत्थेन, अभिधानत्थेन वा अत्थोपचारेन वा अत्थाति वेदितब्बा। संवण्णनानयोति संवण्णना नाम अवुत्तेसु उहापोहक्कमनिदस्सनतो ‘‘नयो’’ति वुत्तो।
Khandhakovidāti paññattibhāgarāsaṭṭhena nesaṃ khandhatthakovidā, niruttipaṭisambhidāpārappattāti attho. Tesaṃ anuttānatthānaṃ padānaṃ saṃvaṇṇanā. Kasmā panevaṃ visesitanti? Tato sesabhāgā yuttā. Mātikāṭṭhuppattiggahaṇampettha padabhājaniyaggahaṇeneva veditabbaṃ. Yehi atthā yesaṃ padavisesānaṃ aṭṭhakathāyaṃ pakāsitā, tesaṃ te padavisese puna idha vadeyyāma, vaṇṇanāya pariyosānaṃ kadā bhave te te attheti vuttaṃ, taṃ tassa niddesena yujjati. Uttānā ceva yā pāḷi, tassā saṃvaṇṇanāya kinti vattabbaṃ? Na hi atthā uttānāti sambhavati. Adhippāyānusandhīhītiādivacanehipi taṃ vacanaṃ sambhavatīti ce? Na, atthaggahaṇena cettha padavisesānaṃ gahitattā. Te hi atthato anapetatthena, abhidhānatthena vā atthopacārena vā atthāti veditabbā. Saṃvaṇṇanānayoti saṃvaṇṇanā nāma avuttesu uhāpohakkamanidassanato ‘‘nayo’’ti vutto.
१. उरुवेलाति यथावुत्तवालिकरासिवसेन लद्धनामको गामो, तस्मा समीपत्थे एतं भुम्मं। तथाभावदस्सनत्थं ‘‘नज्जा नेरञ्जराय तीरे’’तिआदि वुत्तं। अञ्ञथा तस्मिं वालिकरासिम्हि विहरतीति आपज्जति, ‘‘उरुवेलं पिण्डाय पाविसीति येन उरुवेलसेनानिगमो’’तिआदिवचनविरोधो च। अट्ठकथायं पन मूलकारणमेव दस्सितं। तत्थ तं सन्धाय वुत्तं…पे॰… दट्ठब्बोति निगमनवचनं। तं किमत्थन्ति चे? गामं सन्धाय यथावुत्तपदत्थसम्भवदस्सनत्थं। ‘‘सो पन गामो तदुपचारेन एवं नामं लभती’’ति वचनं पन अवुत्तसिद्धन्ति कत्वा न वुत्तन्ति वेदितब्बं, अथ वा यस्स ‘‘उरुवेला’’ति यथावुत्तवालिकरासिस्स, तस्स समीपगामस्सपि नामं। तत्थ आयस्मा उपालित्थेरो न इध गामं सन्धाय ‘‘उरुवेलायं विहरती’’ति आह गोचरगामपयोजनाभावतो। न हि भगवा तं गामं गोचरं कत्वा तदा तत्थ विहासि, तस्मा एत्थ वालिकरासिस्स समीपे बोधिरुक्खमूले विहारं सन्धाय सो एवमाहाति दस्सेतुकामो अट्ठकथाचरियो एवमाहाति वेदितब्बं, तस्मा भगवतो गामतो दूरतरे अरञ्ञे अभिसम्बोधिदीपनेन दुतियुप्पत्तिट्ठाननियमं तीहि पदेहि अकासि थेरोति वेदितब्बं, अञ्ञथा पदत्तयवचनपयोजनाभावतो। तत्थ नदन्ता गच्छतीति नदी। नेलञ्जलायाति वत्तब्बे ल-कारस्स र-कारं कत्वा ‘‘नेरञ्जराया’’ति वुत्तं, कद्दमसेवालविरहितत्ता निद्दोसजलायाति अत्थो, नीलजलायाति तस्सा नाममेव वा एतं।
1.Uruvelāti yathāvuttavālikarāsivasena laddhanāmako gāmo, tasmā samīpatthe etaṃ bhummaṃ. Tathābhāvadassanatthaṃ ‘‘najjā nerañjarāya tīre’’tiādi vuttaṃ. Aññathā tasmiṃ vālikarāsimhi viharatīti āpajjati, ‘‘uruvelaṃ piṇḍāya pāvisīti yena uruvelasenānigamo’’tiādivacanavirodho ca. Aṭṭhakathāyaṃ pana mūlakāraṇameva dassitaṃ. Tattha taṃ sandhāya vuttaṃ…pe… daṭṭhabboti nigamanavacanaṃ. Taṃ kimatthanti ce? Gāmaṃ sandhāya yathāvuttapadatthasambhavadassanatthaṃ. ‘‘So pana gāmo tadupacārena evaṃ nāmaṃ labhatī’’ti vacanaṃ pana avuttasiddhanti katvā na vuttanti veditabbaṃ, atha vā yassa ‘‘uruvelā’’ti yathāvuttavālikarāsissa, tassa samīpagāmassapi nāmaṃ. Tattha āyasmā upālitthero na idha gāmaṃ sandhāya ‘‘uruvelāyaṃ viharatī’’ti āha gocaragāmapayojanābhāvato. Na hi bhagavā taṃ gāmaṃ gocaraṃ katvā tadā tattha vihāsi, tasmā ettha vālikarāsissa samīpe bodhirukkhamūle vihāraṃ sandhāya so evamāhāti dassetukāmo aṭṭhakathācariyo evamāhāti veditabbaṃ, tasmā bhagavato gāmato dūratare araññe abhisambodhidīpanena dutiyuppattiṭṭhānaniyamaṃ tīhi padehi akāsi theroti veditabbaṃ, aññathā padattayavacanapayojanābhāvato. Tattha nadantā gacchatīti nadī. Nelañjalāyāti vattabbe la-kārassa ra-kāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālavirahitattā niddosajalāyāti attho, nīlajalāyāti tassā nāmameva vā etaṃ.
बोधिरुक्खमूलेति एत्थ च बोधि वुच्चति अभिसम्बोधो। सो च अत्थतो भगवतो चतुत्थमग्गञाणं होति ‘‘विमोक्खन्तिकमेतं नाम’’न्ति (पटि॰ म॰ १.१६२) पटिसम्भिदावचनतो। किञ्चापि तं नामकरणभूतं चतुत्थफलञाणम्पि वत्तुं सम्भवति, कत्तब्बकिच्चानं पन करणतो तं चतुत्थमग्गञाणमेव एत्थ बोधीति वेदितब्बं। तेनेव पाळियं ‘‘ततियविज्जाय आसवानं खयञाणाया’’ति तदेव दस्सितं। अट्ठकथायं पन ‘‘बोज्झङ्गा’’ति, ‘‘बोधिपक्खिया धम्मा’’ति च। तत्थ यस्मा चतूसु मग्गेसु ञाणं ‘‘बोधी’’ति वुच्चति, तस्मा सामञ्ञतो वत्तुकामताधिप्पायवसेन ‘‘बोधि वुच्चति चतूसु मग्गेसु ञाण’’न्ति (चूळनि॰ खग्गविसाणसुत्तनिद्देस १२१) वुत्तं इधाधिप्पेतञाणस्सपि तदन्तोगधत्ता। अथ वा पाळियं भगवतो आदिमग्गत्तयवचनस्स वुत्तट्ठानाभावा चतुत्थमग्गञाणमेव भगवतो उप्पन्नं, न भगवा सोतापन्नादिभावं पत्वा बुद्धो जातोति समयन्तरप्पसङ्गनिवारणत्थं ‘‘चतूसू’’ति वुत्तं आदित्तयस्स चतुत्थउपनिस्सयसम्भवेन बोधिपरियायसिद्धितो। ‘‘पुग्गलोपि सेनासनम्पि उपनिस्सयपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा॰ १.१.९ पच्चयनिद्देस) वचनतो फलहेतुको फलजनको रुक्खो फलरुक्खोति विय बोधिहेतुरुक्खो बोधिरुक्खोति वेदितब्बो। एत्थ ‘‘यस्मा केवलं बोधीति रुक्खस्सपि नामं, तस्मा बोधी’’ति परतो वुत्तं। निग्रोधादिरुक्खतो अस्स विसेसनवचनं पन तदञ्ञबोधिमूलप्पसङ्गनिवारणत्थं। मग्गञाणञ्हि कुसलमूलत्ता बोधि च तं मूलञ्चाति सङ्ख्यं लभेय्य। पठमाभिसम्बुद्धो निसीदतीति सम्बन्धो। तेन अभिसम्बुद्धदिवसेन सद्धिं अट्ठाहं एकपल्लङ्केन निसिन्नभावं दस्सेति। एत्थ एक-सद्दो तस्स निसज्जासङ्खातस्स पब्बज्जानुयोगानुरूपस्स पल्लङ्कस्स अञ्ञेन इरियापथेन अनन्तरियभावं अथस्स अकोपितभावं दस्सेति। विमुत्तिसुखन्ति एत्थ विमुत्तियं वा सुखन्ति न सम्भवति। पञ्चमज्झानिकत्ता भगवतो फलसमापत्तिसङ्खाता विमुत्ति एव अनुजङ्घनट्ठेन निब्बानसुखन्ति विमुत्तिसुखं, तं समापज्जनेन पटिसंवेदी अनुभवन्तो निसीदि। वेनेय्यकालानतिक्कमनतो तं अपेक्खमानो निसीदि, न विमुत्तिसुखसङ्गेन।
Bodhirukkhamūleti ettha ca bodhi vuccati abhisambodho. So ca atthato bhagavato catutthamaggañāṇaṃ hoti ‘‘vimokkhantikametaṃ nāma’’nti (paṭi. ma. 1.162) paṭisambhidāvacanato. Kiñcāpi taṃ nāmakaraṇabhūtaṃ catutthaphalañāṇampi vattuṃ sambhavati, kattabbakiccānaṃ pana karaṇato taṃ catutthamaggañāṇameva ettha bodhīti veditabbaṃ. Teneva pāḷiyaṃ ‘‘tatiyavijjāya āsavānaṃ khayañāṇāyā’’ti tadeva dassitaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘bojjhaṅgā’’ti, ‘‘bodhipakkhiyā dhammā’’ti ca. Tattha yasmā catūsu maggesu ñāṇaṃ ‘‘bodhī’’ti vuccati, tasmā sāmaññato vattukāmatādhippāyavasena ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) vuttaṃ idhādhippetañāṇassapi tadantogadhattā. Atha vā pāḷiyaṃ bhagavato ādimaggattayavacanassa vuttaṭṭhānābhāvā catutthamaggañāṇameva bhagavato uppannaṃ, na bhagavā sotāpannādibhāvaṃ patvā buddho jātoti samayantarappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘catūsū’’ti vuttaṃ ādittayassa catutthaupanissayasambhavena bodhipariyāyasiddhito. ‘‘Puggalopi senāsanampi upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.9 paccayaniddesa) vacanato phalahetuko phalajanako rukkho phalarukkhoti viya bodhiheturukkho bodhirukkhoti veditabbo. Ettha ‘‘yasmā kevalaṃ bodhīti rukkhassapi nāmaṃ, tasmā bodhī’’ti parato vuttaṃ. Nigrodhādirukkhato assa visesanavacanaṃ pana tadaññabodhimūlappasaṅganivāraṇatthaṃ. Maggañāṇañhi kusalamūlattā bodhi ca taṃ mūlañcāti saṅkhyaṃ labheyya. Paṭhamābhisambuddho nisīdatīti sambandho. Tena abhisambuddhadivasena saddhiṃ aṭṭhāhaṃ ekapallaṅkena nisinnabhāvaṃ dasseti. Ettha eka-saddo tassa nisajjāsaṅkhātassa pabbajjānuyogānurūpassa pallaṅkassa aññena iriyāpathena anantariyabhāvaṃ athassa akopitabhāvaṃ dasseti. Vimuttisukhanti ettha vimuttiyaṃ vā sukhanti na sambhavati. Pañcamajjhānikattā bhagavato phalasamāpattisaṅkhātā vimutti eva anujaṅghanaṭṭhena nibbānasukhanti vimuttisukhaṃ, taṃ samāpajjanena paṭisaṃvedī anubhavanto nisīdi. Veneyyakālānatikkamanato taṃ apekkhamāno nisīdi, na vimuttisukhasaṅgena.
अथ खोति अधिकारन्तरारम्भे निपातद्वयं। तेन विमुत्तिसुखं पटिसंवेदयमानो न पटिच्चसमुप्पादं मनसाकासि, किन्तु ततो वुट्ठायाति दस्सेति । पटिवेधवसेनेव सुमनसिकतस्स पटिच्चसमुप्पादस्स पुनप्पुनं मनसिकरणं गम्भीरत्ता अस्सादजननतो, न अपुब्बनयदस्सनाधिप्पायतो। पच्चक्खभूतसब्बधम्मत्ता भगवतो असम्मोहतो, पटिविद्धस्स विसयतो वा मनसिकरणं पन विजितदेसपच्चवेक्खणं विय रञ्ञो अपुब्बं पीतिं जनेति। वुत्तञ्हि ‘‘अमानुसी रती होति, सम्मा धम्मं विपस्सतो’’ति (ध॰ प॰ ३७३)। रत्तिया पठमं यामन्ति अच्चन्तसंयोगवसेन उपयोगवचनं, तेन तस्स विकप्पनानत्ततं दस्सेति। किञ्चापि ‘‘अनुलोमपटिलोमं मनसाकासी’’ति एकतोव वुत्तं, तथापि इमिना अनुक्कमेनाति दस्सनत्थं ‘‘अविज्जापच्चया’’तिआदि। तत्थ च किञ्चापि पवत्तिमत्तपच्चवेक्खणा अधिप्पेता कथं पञ्ञायतीति? पठमभावाय, पटिलोममनसिकरणं पन अनुलोमे पच्चयानं, पच्चयुप्पन्नानञ्च तथाभावसाधनत्थं। यस्मा अविज्जाय एव निरोधा सङ्खारनिरोधो, न अञ्ञथा, तस्मा सङ्खारानं अविज्जा पच्चयो, तस्सा च सङ्खारा फलन्ति दीपनतो। तथा निब्बानपच्चवेक्खणाय अनुलोममनसिकरणं कारणनिरोधा फलनिरोधसाधनत्थं। एत्थ च अनुभावतो निब्बानं दस्सितं। न हि तं अविज्जादिनिरोधमत्तन्ति। तत्थ ‘‘यतो खयं पच्चयानं अवेदी’’ति वचनेन अनुलोमो नाधिप्पेतोति सिद्धं। मग्गपच्चवेक्खणाय वत्तब्बं नत्थि, उभयत्थपि किच्चतो, आरम्मणतो च तस्स मग्गस्स विसयतो च तत्थ मग्गो दस्सितो।
Atha khoti adhikārantarārambhe nipātadvayaṃ. Tena vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedayamāno na paṭiccasamuppādaṃ manasākāsi, kintu tato vuṭṭhāyāti dasseti . Paṭivedhavaseneva sumanasikatassa paṭiccasamuppādassa punappunaṃ manasikaraṇaṃ gambhīrattā assādajananato, na apubbanayadassanādhippāyato. Paccakkhabhūtasabbadhammattā bhagavato asammohato, paṭividdhassa visayato vā manasikaraṇaṃ pana vijitadesapaccavekkhaṇaṃ viya rañño apubbaṃ pītiṃ janeti. Vuttañhi ‘‘amānusī ratī hoti, sammā dhammaṃ vipassato’’ti (dha. pa. 373). Rattiyā paṭhamaṃ yāmanti accantasaṃyogavasena upayogavacanaṃ, tena tassa vikappanānattataṃ dasseti. Kiñcāpi ‘‘anulomapaṭilomaṃ manasākāsī’’ti ekatova vuttaṃ, tathāpi iminā anukkamenāti dassanatthaṃ ‘‘avijjāpaccayā’’tiādi. Tattha ca kiñcāpi pavattimattapaccavekkhaṇā adhippetā kathaṃ paññāyatīti? Paṭhamabhāvāya, paṭilomamanasikaraṇaṃ pana anulome paccayānaṃ, paccayuppannānañca tathābhāvasādhanatthaṃ. Yasmā avijjāya eva nirodhā saṅkhāranirodho, na aññathā, tasmā saṅkhārānaṃ avijjā paccayo, tassā ca saṅkhārā phalanti dīpanato. Tathā nibbānapaccavekkhaṇāya anulomamanasikaraṇaṃ kāraṇanirodhā phalanirodhasādhanatthaṃ. Ettha ca anubhāvato nibbānaṃ dassitaṃ. Na hi taṃ avijjādinirodhamattanti. Tattha ‘‘yato khayaṃ paccayānaṃ avedī’’ti vacanena anulomo nādhippetoti siddhaṃ. Maggapaccavekkhaṇāya vattabbaṃ natthi, ubhayatthapi kiccato, ārammaṇato ca tassa maggassa visayato ca tattha maggo dassito.
तत्थाह – ‘‘पटिच्चसमुप्पादं पटिलोमं मनसाकासी’’ति न युज्जति, न हि पटिलोमापदेसेन निद्दिट्ठं निब्बानं पटिच्चसमुप्पादो भवितुमरहतीति? वुच्चते – न, तदत्थजाननतो। अनुलोमपटिलोमन्ति हि भावनपुंसकं। अनुलोमतो, पटिलोमतो च तं पटिच्चसमुप्पादं मनसाकासीति हि तत्थ अत्थो। अञ्ञथा निरोधस्स पटिलोमप्पसङ्गापत्तियेवापज्जति। पटिलोमे च पनेतस्मिं अनुक्कमनियमो अनुलोमे अनुक्कमनियमतो सिद्धोति वेदितब्बं। एवं सति पटिच्चसमुप्पादस्स पटिलोमो नाम अपटिच्चसमुप्पादोति सिद्धं होति। तेन वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘निरोधो होतीति अनुप्पादो होती’’तिआदि। एवं सन्ते पुब्बापरविरोधो होति। कथं? पटिच्चाति हि इमिना फलस्स पच्चयपरिग्गहेन, पच्चयानञ्च पच्चयायत्तुपगमनेन तस्स उप्पादाभिमुखभावदीपनतो असमुप्पादो न सम्भवति, तस्मा अपटिच्चसमुप्पादोति एवं उभयपटिक्खेपेन पनस्स पटिलोमता वेदितब्बाति एके। तं अयुत्तं तस्स अनुलोमभावनियमनतो, अत्थातिसयाभावतो, तस्मा अप्पटिच्चसमुप्पादो तस्स पटिलोमोति वेदितब्बं। तेनेव भगवता पाळियं पच्चयपच्चयुप्पन्ननिरोधो वुत्तो। तत्थ हि ‘‘अविज्जाय त्वेव असेसविरागनिरोधा’’ति एवं पच्चयस्स समुच्छिन्नपच्चयभाववसेन पच्चयनिरोधं, फलस्स पच्चयपटिग्गहाभाववसेन पच्चयुप्पन्ननिरोधञ्च दीपेति। दुविधो पाळियं निरोधो अत्थतो अनुप्पादो नाम होतीति कत्वा अट्ठकथायं ‘‘निरोधो होतीति अनुप्पादो होती’’ति वुत्तं। एवं सन्ते निब्बानं पच्चयपच्चयुप्पन्नानं निरोधमत्तन्ति आपज्जतीति चे? न, तस्सानुभावदीपनाधिप्पायतो। विदितवेलायन्ति मनसिकतवेलायन्ति अत्थो, अञ्ञथा ततो पुब्बे अविदितप्पसङ्गतो।
Tatthāha – ‘‘paṭiccasamuppādaṃ paṭilomaṃ manasākāsī’’ti na yujjati, na hi paṭilomāpadesena niddiṭṭhaṃ nibbānaṃ paṭiccasamuppādo bhavitumarahatīti? Vuccate – na, tadatthajānanato. Anulomapaṭilomanti hi bhāvanapuṃsakaṃ. Anulomato, paṭilomato ca taṃ paṭiccasamuppādaṃ manasākāsīti hi tattha attho. Aññathā nirodhassa paṭilomappasaṅgāpattiyevāpajjati. Paṭilome ca panetasmiṃ anukkamaniyamo anulome anukkamaniyamato siddhoti veditabbaṃ. Evaṃ sati paṭiccasamuppādassa paṭilomo nāma apaṭiccasamuppādoti siddhaṃ hoti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’tiādi. Evaṃ sante pubbāparavirodho hoti. Kathaṃ? Paṭiccāti hi iminā phalassa paccayapariggahena, paccayānañca paccayāyattupagamanena tassa uppādābhimukhabhāvadīpanato asamuppādo na sambhavati, tasmā apaṭiccasamuppādoti evaṃ ubhayapaṭikkhepena panassa paṭilomatā veditabbāti eke. Taṃ ayuttaṃ tassa anulomabhāvaniyamanato, atthātisayābhāvato, tasmā appaṭiccasamuppādo tassa paṭilomoti veditabbaṃ. Teneva bhagavatā pāḷiyaṃ paccayapaccayuppannanirodho vutto. Tattha hi ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā’’ti evaṃ paccayassa samucchinnapaccayabhāvavasena paccayanirodhaṃ, phalassa paccayapaṭiggahābhāvavasena paccayuppannanirodhañca dīpeti. Duvidho pāḷiyaṃ nirodho atthato anuppādo nāma hotīti katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’ti vuttaṃ. Evaṃ sante nibbānaṃ paccayapaccayuppannānaṃ nirodhamattanti āpajjatīti ce? Na, tassānubhāvadīpanādhippāyato. Viditavelāyanti manasikatavelāyanti attho, aññathā tato pubbe aviditappasaṅgato.
झायतोति एत्थ कामं लक्खणूपनिज्झानेन झायतो बोधिपक्खियधम्मा पातुभवन्ति, चतुअरियसच्चधम्मा वा पकासन्ति, तथापि पुब्बभागे समथादियानिकविभागदस्सनत्थं आरम्मणूपनिज्झानग्गहणं। चतुसच्चधम्मग्गहणं कामं अनुलोमपटिच्चसमुप्पाददस्सनाधिकारेन विरुज्झति, तथापि ‘‘यो दुक्खं परिजानाति, सो समुदयं पजहती’’ति लद्धिवसेन कतन्ति वेदितब्बं।
Jhāyatoti ettha kāmaṃ lakkhaṇūpanijjhānena jhāyato bodhipakkhiyadhammā pātubhavanti, catuariyasaccadhammā vā pakāsanti, tathāpi pubbabhāge samathādiyānikavibhāgadassanatthaṃ ārammaṇūpanijjhānaggahaṇaṃ. Catusaccadhammaggahaṇaṃ kāmaṃ anulomapaṭiccasamuppādadassanādhikārena virujjhati, tathāpi ‘‘yo dukkhaṃ parijānāti, so samudayaṃ pajahatī’’ti laddhivasena katanti veditabbaṃ.
२. ‘‘पच्चयक्खयस्सा’’ति किच्चपरियायवसेन वुत्तं। तेन पच्चयनिब्बानं, तदुपनिस्सयनिब्बानञ्चाति दुविधं निब्बानं दस्सितं होतीति। कामञ्च तं न केवलं पच्चयक्खयमत्तं करोति, अथ खो पच्चयुप्पन्नक्खयम्पि करोति। यतो उभिन्नम्पि निरोधो दस्सितो, तथापि हेतुनिरोधा फलनिरोधोति कत्वा ‘‘पच्चयक्खयस्सा’’ति वुत्तं। वुत्तप्पकारा धम्माति एत्थ चतुसच्चग्गहणं पठमगाथायं वुत्तनयविपल्लासेन कतन्ति वेदितब्बं।
2.‘‘Paccayakkhayassā’’ti kiccapariyāyavasena vuttaṃ. Tena paccayanibbānaṃ, tadupanissayanibbānañcāti duvidhaṃ nibbānaṃ dassitaṃ hotīti. Kāmañca taṃ na kevalaṃ paccayakkhayamattaṃ karoti, atha kho paccayuppannakkhayampi karoti. Yato ubhinnampi nirodho dassito, tathāpi hetunirodhā phalanirodhoti katvā ‘‘paccayakkhayassā’’ti vuttaṃ. Vuttappakārā dhammāti ettha catusaccaggahaṇaṃ paṭhamagāthāyaṃ vuttanayavipallāsena katanti veditabbaṃ.
३. समुदयनिरोधसङ्खातो अत्थोति एत्थ समुदयो किच्चवसेन, निरोधो आरम्मणकिरियाय। एतेन द्विप्पकारा निरोधा दस्सिता होन्ति तस्स अनुभावस्स वसेनाति अत्थो। यस्मा पल्लङ्काभुजितट्ठानञ्च ‘‘पल्लङ्को’’ति वुच्चति, तस्मा फलाधिगमट्ठानं ‘‘पल्लङ्क’’न्ति वुत्तं।
3.Samudayanirodhasaṅkhāto atthoti ettha samudayo kiccavasena, nirodho ārammaṇakiriyāya. Etena dvippakārā nirodhā dassitā honti tassa anubhāvassa vasenāti attho. Yasmā pallaṅkābhujitaṭṭhānañca ‘‘pallaṅko’’ti vuccati, tasmā phalādhigamaṭṭhānaṃ ‘‘pallaṅka’’nti vuttaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / बोधिकथा • Bodhikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
