| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā |
॥ नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स॥
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
महावग्गवण्णना
Mahāvaggavaṇṇanā
१. महाखन्धको
1. Mahākhandhako
बोधिकथावण्णना
Bodhikathāvaṇṇanā
महावग्गे उभिन्नं पातिमोक्खानन्ति उभिन्नं पातिमोक्खविभङ्गानं। यं खन्धकं सङ्गायिंसूति सम्बन्धो। खन्धानं समूहो, खन्धानं वा पकासनतो खन्धको। खन्धाति चेत्थ पब्बज्जादिचारित्तवारित्तसिक्खापदपञ्ञत्तिसमूहो अधिप्पेतो। पदभाजनीये येसं पदानं अत्था येहि अट्ठकथानयेहि पकासिताति योजना। अथ वा ये अत्थाति योजेतब्बं। हि-सद्दो चेत्थ पदपूरणे दट्ठब्बो।
Mahāvagge ubhinnaṃ pātimokkhānanti ubhinnaṃ pātimokkhavibhaṅgānaṃ. Yaṃ khandhakaṃ saṅgāyiṃsūti sambandho. Khandhānaṃ samūho, khandhānaṃ vā pakāsanato khandhako. Khandhāti cettha pabbajjādicārittavārittasikkhāpadapaññattisamūho adhippeto. Padabhājanīye yesaṃ padānaṃ atthā yehi aṭṭhakathānayehi pakāsitāti yojanā. Atha vā ye atthāti yojetabbaṃ. Hi-saddo cettha padapūraṇe daṭṭhabbo.
१. विसेसकारणन्ति ‘‘येन समयेन आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स सिक्खापदपञ्ञत्तियाचनहेतुभूतो परिवितक्को उदपादि, तेन समयेना’’तिआदिना वुत्तकारणं विय विसेसकारणं भुम्मवचननिवत्तनककारणन्ति अत्थो। एतस्साति अभिसम्बोधितो पट्ठाय सत्थु चरियाविभावनस्स विनयपञ्ञत्तियं किं पयोजनं? यदि विसेसकारणं नत्थीति अधिप्पायो। निदानदस्सनं पयोजनन्ति योजना। निदानन्तिचेत्थ सिक्खापदपञ्ञत्तिहेतुभूतं वत्थुपुग्गलादिकारणं अधिप्पेतं, न पञ्ञत्तिट्ठानमेव। तेनाह ‘‘या ही’’तिआदि।
1.Visesakāraṇanti ‘‘yena samayena āyasmato sāriputtattherassa sikkhāpadapaññattiyācanahetubhūto parivitakko udapādi, tena samayenā’’tiādinā vuttakāraṇaṃ viya visesakāraṇaṃ bhummavacananivattanakakāraṇanti attho. Etassāti abhisambodhito paṭṭhāya satthu cariyāvibhāvanassa vinayapaññattiyaṃ kiṃ payojanaṃ? Yadi visesakāraṇaṃ natthīti adhippāyo. Nidānadassanaṃ payojananti yojanā. Nidānanticettha sikkhāpadapaññattihetubhūtaṃ vatthupuggalādikāraṇaṃ adhippetaṃ, na paññattiṭṭhānameva. Tenāha ‘‘yā hī’’tiādi.
उरुवेलायन्ति एत्थ उरु-सद्दो महन्तवाची। वेला-सद्दो तीरपरियायो। उन्नतत्तादिना वेला विय वेला। उरु महन्ती वेला उरुवेला, तस्सं। तेनाह ‘‘महावेलाय’’न्तिआदि। मरियादाति सीलादिगुणसीमा। पत्तपुटेनाति तालादीनं पण्णपुटेन।
Uruvelāyanti ettha uru-saddo mahantavācī. Velā-saddo tīrapariyāyo. Unnatattādinā velā viya velā. Uru mahantī velā uruvelā, tassaṃ. Tenāha ‘‘mahāvelāya’’ntiādi. Mariyādāti sīlādiguṇasīmā. Pattapuṭenāti tālādīnaṃ paṇṇapuṭena.
‘‘पठमाभिसम्बुद्धो’’ति अनुनासिकलोपेनायं निद्देसोति आह ‘‘पठमं अभिसम्बुद्धो’’ति। पठमन्ति च भावनपुंसकनिद्देसो। तस्मा अभिसम्बुद्धो हुत्वा सब्बपठमं बोधिरुक्खमूले विहरतीति योजना दट्ठब्बा।
‘‘Paṭhamābhisambuddho’’ti anunāsikalopenāyaṃ niddesoti āha ‘‘paṭhamaṃ abhisambuddho’’ti. Paṭhamanti ca bhāvanapuṃsakaniddeso. Tasmā abhisambuddho hutvā sabbapaṭhamaṃ bodhirukkhamūle viharatīti yojanā daṭṭhabbā.
पाळियं अथ खोति एत्थ अथाति एतस्मिं समयेति अत्थो अनेकत्थत्ता निपातानं। सत्ताहन्ति अच्चन्तसंयोगे एतं उपयोगवचनं। अथ खोति अधिकारन्तरदस्सने निपातो। तेन विमुत्तिसुखपटिसंवेदनं पहाय पटिच्चसमुप्पादमनसिकारे अधिकतभावं दस्सेति। पटिच्चाति पटिमुखं गन्त्वा, अञ्ञमञ्ञं अपेक्खित्वाति अत्थो। एतेन कारणबहुता दस्सिता। सहितेति कारियबहुता। अनुलोमन्ति भावनपुंसकनिद्देसो। स्वेवाति सो एव पच्चयाकारो। पुरिमनयेन वा वुत्तोति ‘‘अविज्जापच्चया सङ्खारा’’तिआदिना नयेन वुत्तो पच्चयाकारो। पवत्तियाति संसारप्पवत्तिया।
Pāḷiyaṃ atha khoti ettha athāti etasmiṃ samayeti attho anekatthattā nipātānaṃ. Sattāhanti accantasaṃyoge etaṃ upayogavacanaṃ. Atha khoti adhikārantaradassane nipāto. Tena vimuttisukhapaṭisaṃvedanaṃ pahāya paṭiccasamuppādamanasikāre adhikatabhāvaṃ dasseti. Paṭiccāti paṭimukhaṃ gantvā, aññamaññaṃ apekkhitvāti attho. Etena kāraṇabahutā dassitā. Sahiteti kāriyabahutā. Anulomanti bhāvanapuṃsakaniddeso. Svevāti so eva paccayākāro. Purimanayena vā vuttoti ‘‘avijjāpaccayā saṅkhārā’’tiādinā nayena vutto paccayākāro. Pavattiyāti saṃsārappavattiyā.
पाळियं ‘‘अविज्जापच्चया’’तिआदीसु दुक्खादीसु अञ्ञाणं अविज्जा। लोकियकुसलाकुसलचेतना सङ्खारा। लोकियविपाकमेव विञ्ञाणं। लोकियवेदनादिक्खन्धत्तयं नामं, भूतुपादायभेदं रूपं। पसादविञ्ञाणभेदं सळायतनं। विपाकभूतो सब्बो फस्सो, वेदना च। रागो तण्हा। बलवरागो, तिविधा च दिट्ठि उपादानं। भवो पन दुविधो कम्मभवो, उपपत्तिभवो च। तत्थ कम्मभवो सासवकुसलाकुसलचेतनाव, उपपत्तिभवो उपादिन्नकक्खन्धा। तेसं उपपत्ति जाति। पाको जरा। भेदो मरणं। ते एव निस्साय सोचनं सोको। कन्दनं परिदेवो। दुक्खं कायिकं। दोमनस्सं चेतसिकं। अतिविय सोको उपायासो।
Pāḷiyaṃ ‘‘avijjāpaccayā’’tiādīsu dukkhādīsu aññāṇaṃ avijjā. Lokiyakusalākusalacetanā saṅkhārā. Lokiyavipākameva viññāṇaṃ. Lokiyavedanādikkhandhattayaṃ nāmaṃ, bhūtupādāyabhedaṃ rūpaṃ. Pasādaviññāṇabhedaṃ saḷāyatanaṃ. Vipākabhūto sabbo phasso, vedanā ca. Rāgo taṇhā. Balavarāgo, tividhā ca diṭṭhi upādānaṃ. Bhavo pana duvidho kammabhavo, upapattibhavo ca. Tattha kammabhavo sāsavakusalākusalacetanāva, upapattibhavo upādinnakakkhandhā. Tesaṃ upapatti jāti. Pāko jarā. Bhedo maraṇaṃ. Te eva nissāya socanaṃ soko. Kandanaṃ paridevo. Dukkhaṃ kāyikaṃ. Domanassaṃ cetasikaṃ. Ativiya soko upāyāso.
पच्चेकञ्च सम्भवति-सद्दो योजेतब्बो। तेनाह ‘‘इमिना नयेना’’तिआदि। ‘‘दुक्खरासिस्सा’’ति इमिना न सत्तस्स। नापि सुभसुखादीनन्ति दस्सेति।
Paccekañca sambhavati-saddo yojetabbo. Tenāha ‘‘iminā nayenā’’tiādi. ‘‘Dukkharāsissā’’ti iminā na sattassa. Nāpi subhasukhādīnanti dasseti.
हवेति ब्यत्तन्ति इमस्मिं अत्थे निपातो। ‘‘अनुलोमपच्चयाकारपटिवेधसाधका बोधिपक्खियधम्मा’’ति इदं पठमवारे किञ्चापि ‘‘अविज्जायत्वेव असेसविरागनिरोधा’’तिआदिना पटिलोमपच्चयाकारोपि आगतो, तथापि ‘‘यतो पजानाति सहेतुधम्म’’न्ति अनुलोमपच्चयाकारपटिवेधस्सेव कारणत्तेन वुत्तन्ति। यथा चेत्थ, एवं दुतियवारेपि ‘‘यतो खयं पच्चयानं अवेदी’’ति गाथाय वुत्तत्ता ‘‘पच्चयानं खयसङ्खात’’न्तिआदि वुत्तन्ति वेदितब्बं। नो कल्लो पञ्होति अयुत्तो न ब्याकातब्बो, अविज्जमानं अत्तानं सिद्धं कत्वा ‘‘को फुसती’’ति तस्स किरियाय पुट्ठत्ता ‘‘को वञ्झापुत्तो फुसती’’तिआदि वियाति अधिप्पायो। सोळस कङ्खाति ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धानं, ननु खो अहोसिं, किं नु खो अहोसिं, कथं नु खो अहोसिं, किं हुत्वा किं अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धानं, भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं, ननु खो भविस्सामि, किं नु खो भविस्सामि, कथं नु खो भविस्सामि, किं हुत्वा किं भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं, अहं नु खोस्मि, नो नु खोस्मि, किं नु खोस्मि, कथं नु खोस्मि, अयं नु खो सत्तो कुतो आगतो, सो कुहिं गामी भविस्सती’’ति (म॰ नि॰ १.१८; सं॰ नि॰ २.२०) एवं आगता अतीते पञ्च, अनागते पञ्च, पच्चुप्पन्ने छाति सोळसविधा कङ्खा।
Haveti byattanti imasmiṃ atthe nipāto. ‘‘Anulomapaccayākārapaṭivedhasādhakā bodhipakkhiyadhammā’’ti idaṃ paṭhamavāre kiñcāpi ‘‘avijjāyatveva asesavirāganirodhā’’tiādinā paṭilomapaccayākāropi āgato, tathāpi ‘‘yato pajānāti sahetudhamma’’nti anulomapaccayākārapaṭivedhasseva kāraṇattena vuttanti. Yathā cettha, evaṃ dutiyavārepi ‘‘yato khayaṃ paccayānaṃ avedī’’ti gāthāya vuttattā ‘‘paccayānaṃ khayasaṅkhāta’’ntiādi vuttanti veditabbaṃ. No kallo pañhoti ayutto na byākātabbo, avijjamānaṃ attānaṃ siddhaṃ katvā ‘‘ko phusatī’’ti tassa kiriyāya puṭṭhattā ‘‘ko vañjhāputto phusatī’’tiādi viyāti adhippāyo. Soḷasa kaṅkhāti ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānaṃ, nanu kho ahosiṃ, kiṃ nu kho ahosiṃ, kathaṃ nu kho ahosiṃ, kiṃ hutvā kiṃ ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānaṃ, bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, nanu kho bhavissāmi, kiṃ nu kho bhavissāmi, kathaṃ nu kho bhavissāmi, kiṃ hutvā kiṃ bhavissāmi nu kho ahaṃ anāgatamaddhānaṃ, ahaṃ nu khosmi, no nu khosmi, kiṃ nu khosmi, kathaṃ nu khosmi, ayaṃ nu kho satto kuto āgato, so kuhiṃ gāmī bhavissatī’’ti (ma. ni. 1.18; saṃ. ni. 2.20) evaṃ āgatā atīte pañca, anāgate pañca, paccuppanne chāti soḷasavidhā kaṅkhā.
तत्थ किं नु खोति मनुस्सदेवादीसु, खत्तियादीसु वा अञ्ञतरं निस्साय कङ्खति। कथं नु खोति पन सण्ठानाकारादीसु इस्सरादिजनकं, कारणं वा निस्साय। किं हुत्वा किं अहोसिन्ति च मनुस्सादीसु पठमं किं हुत्वा पच्छा किं अहोसिन्ति कङ्खति। अहं नु खोस्मीतिआदि इदानि अत्तनो विज्जमानाविज्जमानतं, सरूपपकारादिकञ्च कङ्खति। वपयन्तीति विअपयन्ति ब्यपगच्छन्ति। तेनाह ‘‘अपगच्छन्ति निरुज्झन्ती’’ति।
Tattha kiṃ nu khoti manussadevādīsu, khattiyādīsu vā aññataraṃ nissāya kaṅkhati. Kathaṃ nu khoti pana saṇṭhānākārādīsu issarādijanakaṃ, kāraṇaṃ vā nissāya. Kiṃ hutvā kiṃ ahosinti ca manussādīsu paṭhamaṃ kiṃ hutvā pacchā kiṃ ahosinti kaṅkhati. Ahaṃ nu khosmītiādi idāni attano vijjamānāvijjamānataṃ, sarūpapakārādikañca kaṅkhati. Vapayantīti viapayanti byapagacchanti. Tenāha ‘‘apagacchanti nirujjhantī’’ti.
३. तस्स वसेनाति तस्स पच्चयाकारपजाननस्स, पच्चयक्खयाधिगमस्स च वसेन। एकेकमेव कोट्ठासन्ति अनुलोमपटिलोमतो एकेकमेव कोट्ठासं। पाटिपदरत्तिया एवं मनसाकासीति रत्तिया तीसुपि यामेसु एवं इध खन्धकपाळिया आगतनयेन अनुलोमपटिलोमंयेव मनसाकासि।
3.Tassa vasenāti tassa paccayākārapajānanassa, paccayakkhayādhigamassa ca vasena. Ekekameva koṭṭhāsanti anulomapaṭilomato ekekameva koṭṭhāsaṃ. Pāṭipadarattiyā evaṃ manasākāsīti rattiyā tīsupi yāmesu evaṃ idha khandhakapāḷiyā āgatanayena anulomapaṭilomaṃyeva manasākāsi.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / विनयपिटक • Vinayapiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / बोधिकथा • Bodhikathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / बोधिकथावण्णना • Bodhikathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / १. बोधिकथा • 1. Bodhikathā
