Library / Tipiṭaka / తిపిటక • Tipiṭaka / వజిరబుద్ధి-టీకా • Vajirabuddhi-ṭīkā |
నమో తస్స భగవతో అరహతో సమ్మాసమ్బుద్ధస్స
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
మహావగ్గవణ్ణనా
Mahāvaggavaṇṇanā
౧. మహాఖన్ధకవణ్ణనా
1. Mahākhandhakavaṇṇanā
బోధికథావణ్ణనా
Bodhikathāvaṇṇanā
యం ఖన్ధకే లీనపదాదిభేద-పకాసనం దాని సుపత్తకాలం;
Yaṃ khandhake līnapadādibheda-pakāsanaṃ dāni supattakālaṃ;
తస్మా అపుబ్బం వినయత్థమేవ, వక్ఖామి సఙ్ఖేపగహణత్థం.
Tasmā apubbaṃ vinayatthameva, vakkhāmi saṅkhepagahaṇatthaṃ.
తత్థ కేనట్ఠేనాయం ఖన్ధకోతి? ఖన్ధానం సమూహత్తా విభఙ్గో వియ. తే పన కథన్తి? ఖన్ధానం పకాసనతో దీపనతో. ఖన్ధాతి చేత్థ పబ్బజ్జాదివినయకమ్మసఙ్ఖాతా, చారిత్తవారిత్తసిక్ఖాపదసఙ్ఖాతా చ పఞ్ఞత్తియో అధిప్పేతా. పబ్బజ్జాదీని హి భగవతా పఞ్ఞత్తత్తా ‘‘పఞ్ఞత్తియో’’తి వుచ్చన్తి. పఞ్ఞత్తియఞ్చ ఖన్ధ-సద్దో దిస్సతి ‘‘దారుక్ఖన్ధో అగ్గిక్ఖన్ధో ఉదకక్ఖన్ధో’’తిఆదీసు వియ. తేసం పఞ్ఞత్తిసఙ్ఖాతానం ఖన్ధానం పకాసనతో వణ్ణనతో పబ్బజ్జక్ఖన్ధకాదయో వీసతి ‘‘ఖన్ధకా’’తి వుత్తా, అవసానే ద్వే తంసదిసత్తా వేలాయ సదిసత్తా సీలస్స వేలాతి వచనం వియ. అపిచ భాగరాసత్థతాపేత్థ యుజ్జతే తేసం పఞ్ఞత్తీనం భాగతో చ రాసితో చ విభత్తత్తా. కిం పనేతేసం ఖన్ధకానం అనుపుబ్బకారణన్తి? నాయం పుచ్ఛా సమ్భవతి, అఞ్ఞథా వుత్తేసుపి తప్పసఙ్గానతిక్కమనతో. అథ వా పబ్బజ్జుపసమ్పదాపుబ్బఙ్గమత్తా సాసనప్పవేసనస్స తదత్థసఙ్గహకో మహాఖన్ధకో పఠమం వుత్తో. కేనాతి చే? ధమ్మసఙ్గాహకత్థేరేహి. భగవతా పన తత్థ తత్థ ఉప్పన్నవత్థుం పటిచ్చ తథా తథా వుత్తాని, న ఇమినా అనుక్కమేన. థేరా పన తం తం పయోజనం పటిచ్చ సమానజాతికే ఏకజ్ఝం కత్వా అనుక్కమేన సజ్ఝాయింసు. సేసానం పయోజనం తత్థ తత్థేవ ఆవి భవిస్సతి.
Tattha kenaṭṭhenāyaṃ khandhakoti? Khandhānaṃ samūhattā vibhaṅgo viya. Te pana kathanti? Khandhānaṃ pakāsanato dīpanato. Khandhāti cettha pabbajjādivinayakammasaṅkhātā, cārittavārittasikkhāpadasaṅkhātā ca paññattiyo adhippetā. Pabbajjādīni hi bhagavatā paññattattā ‘‘paññattiyo’’ti vuccanti. Paññattiyañca khandha-saddo dissati ‘‘dārukkhandho aggikkhandho udakakkhandho’’tiādīsu viya. Tesaṃ paññattisaṅkhātānaṃ khandhānaṃ pakāsanato vaṇṇanato pabbajjakkhandhakādayo vīsati ‘‘khandhakā’’ti vuttā, avasāne dve taṃsadisattā velāya sadisattā sīlassa velāti vacanaṃ viya. Apica bhāgarāsatthatāpettha yujjate tesaṃ paññattīnaṃ bhāgato ca rāsito ca vibhattattā. Kiṃ panetesaṃ khandhakānaṃ anupubbakāraṇanti? Nāyaṃ pucchā sambhavati, aññathā vuttesupi tappasaṅgānatikkamanato. Atha vā pabbajjupasampadāpubbaṅgamattā sāsanappavesanassa tadatthasaṅgahako mahākhandhako paṭhamaṃ vutto. Kenāti ce? Dhammasaṅgāhakattherehi. Bhagavatā pana tattha tattha uppannavatthuṃ paṭicca tathā tathā vuttāni, na iminā anukkamena. Therā pana taṃ taṃ payojanaṃ paṭicca samānajātike ekajjhaṃ katvā anukkamena sajjhāyiṃsu. Sesānaṃ payojanaṃ tattha tattheva āvi bhavissati.
ఖన్ధకోవిదాతి పఞ్ఞత్తిభాగరాసట్ఠేన నేసం ఖన్ధత్థకోవిదా, నిరుత్తిపటిసమ్భిదాపారప్పత్తాతి అత్థో. తేసం అనుత్తానత్థానం పదానం సంవణ్ణనా. కస్మా పనేవం విసేసితన్తి? తతో సేసభాగా యుత్తా. మాతికాట్ఠుప్పత్తిగ్గహణమ్పేత్థ పదభాజనియగ్గహణేనేవ వేదితబ్బం. యేహి అత్థా యేసం పదవిసేసానం అట్ఠకథాయం పకాసితా, తేసం తే పదవిసేసే పున ఇధ వదేయ్యామ, వణ్ణనాయ పరియోసానం కదా భవే తే తే అత్థేతి వుత్తం, తం తస్స నిద్దేసేన యుజ్జతి. ఉత్తానా చేవ యా పాళి, తస్సా సంవణ్ణనాయ కిన్తి వత్తబ్బం? న హి అత్థా ఉత్తానాతి సమ్భవతి. అధిప్పాయానుసన్ధీహీతిఆదివచనేహిపి తం వచనం సమ్భవతీతి చే? న, అత్థగ్గహణేన చేత్థ పదవిసేసానం గహితత్తా. తే హి అత్థతో అనపేతత్థేన, అభిధానత్థేన వా అత్థోపచారేన వా అత్థాతి వేదితబ్బా. సంవణ్ణనానయోతి సంవణ్ణనా నామ అవుత్తేసు ఉహాపోహక్కమనిదస్సనతో ‘‘నయో’’తి వుత్తో.
Khandhakovidāti paññattibhāgarāsaṭṭhena nesaṃ khandhatthakovidā, niruttipaṭisambhidāpārappattāti attho. Tesaṃ anuttānatthānaṃ padānaṃ saṃvaṇṇanā. Kasmā panevaṃ visesitanti? Tato sesabhāgā yuttā. Mātikāṭṭhuppattiggahaṇampettha padabhājaniyaggahaṇeneva veditabbaṃ. Yehi atthā yesaṃ padavisesānaṃ aṭṭhakathāyaṃ pakāsitā, tesaṃ te padavisese puna idha vadeyyāma, vaṇṇanāya pariyosānaṃ kadā bhave te te attheti vuttaṃ, taṃ tassa niddesena yujjati. Uttānā ceva yā pāḷi, tassā saṃvaṇṇanāya kinti vattabbaṃ? Na hi atthā uttānāti sambhavati. Adhippāyānusandhīhītiādivacanehipi taṃ vacanaṃ sambhavatīti ce? Na, atthaggahaṇena cettha padavisesānaṃ gahitattā. Te hi atthato anapetatthena, abhidhānatthena vā atthopacārena vā atthāti veditabbā. Saṃvaṇṇanānayoti saṃvaṇṇanā nāma avuttesu uhāpohakkamanidassanato ‘‘nayo’’ti vutto.
౧. ఉరువేలాతి యథావుత్తవాలికరాసివసేన లద్ధనామకో గామో, తస్మా సమీపత్థే ఏతం భుమ్మం. తథాభావదస్సనత్థం ‘‘నజ్జా నేరఞ్జరాయ తీరే’’తిఆది వుత్తం. అఞ్ఞథా తస్మిం వాలికరాసిమ్హి విహరతీతి ఆపజ్జతి, ‘‘ఉరువేలం పిణ్డాయ పావిసీతి యేన ఉరువేలసేనానిగమో’’తిఆదివచనవిరోధో చ. అట్ఠకథాయం పన మూలకారణమేవ దస్సితం. తత్థ తం సన్ధాయ వుత్తం…పే॰… దట్ఠబ్బోతి నిగమనవచనం. తం కిమత్థన్తి చే? గామం సన్ధాయ యథావుత్తపదత్థసమ్భవదస్సనత్థం. ‘‘సో పన గామో తదుపచారేన ఏవం నామం లభతీ’’తి వచనం పన అవుత్తసిద్ధన్తి కత్వా న వుత్తన్తి వేదితబ్బం, అథ వా యస్స ‘‘ఉరువేలా’’తి యథావుత్తవాలికరాసిస్స, తస్స సమీపగామస్సపి నామం. తత్థ ఆయస్మా ఉపాలిత్థేరో న ఇధ గామం సన్ధాయ ‘‘ఉరువేలాయం విహరతీ’’తి ఆహ గోచరగామపయోజనాభావతో. న హి భగవా తం గామం గోచరం కత్వా తదా తత్థ విహాసి, తస్మా ఏత్థ వాలికరాసిస్స సమీపే బోధిరుక్ఖమూలే విహారం సన్ధాయ సో ఏవమాహాతి దస్సేతుకామో అట్ఠకథాచరియో ఏవమాహాతి వేదితబ్బం, తస్మా భగవతో గామతో దూరతరే అరఞ్ఞే అభిసమ్బోధిదీపనేన దుతియుప్పత్తిట్ఠాననియమం తీహి పదేహి అకాసి థేరోతి వేదితబ్బం, అఞ్ఞథా పదత్తయవచనపయోజనాభావతో. తత్థ నదన్తా గచ్ఛతీతి నదీ. నేలఞ్జలాయాతి వత్తబ్బే ల-కారస్స ర-కారం కత్వా ‘‘నేరఞ్జరాయా’’తి వుత్తం, కద్దమసేవాలవిరహితత్తా నిద్దోసజలాయాతి అత్థో, నీలజలాయాతి తస్సా నామమేవ వా ఏతం.
1.Uruvelāti yathāvuttavālikarāsivasena laddhanāmako gāmo, tasmā samīpatthe etaṃ bhummaṃ. Tathābhāvadassanatthaṃ ‘‘najjā nerañjarāya tīre’’tiādi vuttaṃ. Aññathā tasmiṃ vālikarāsimhi viharatīti āpajjati, ‘‘uruvelaṃ piṇḍāya pāvisīti yena uruvelasenānigamo’’tiādivacanavirodho ca. Aṭṭhakathāyaṃ pana mūlakāraṇameva dassitaṃ. Tattha taṃ sandhāya vuttaṃ…pe… daṭṭhabboti nigamanavacanaṃ. Taṃ kimatthanti ce? Gāmaṃ sandhāya yathāvuttapadatthasambhavadassanatthaṃ. ‘‘So pana gāmo tadupacārena evaṃ nāmaṃ labhatī’’ti vacanaṃ pana avuttasiddhanti katvā na vuttanti veditabbaṃ, atha vā yassa ‘‘uruvelā’’ti yathāvuttavālikarāsissa, tassa samīpagāmassapi nāmaṃ. Tattha āyasmā upālitthero na idha gāmaṃ sandhāya ‘‘uruvelāyaṃ viharatī’’ti āha gocaragāmapayojanābhāvato. Na hi bhagavā taṃ gāmaṃ gocaraṃ katvā tadā tattha vihāsi, tasmā ettha vālikarāsissa samīpe bodhirukkhamūle vihāraṃ sandhāya so evamāhāti dassetukāmo aṭṭhakathācariyo evamāhāti veditabbaṃ, tasmā bhagavato gāmato dūratare araññe abhisambodhidīpanena dutiyuppattiṭṭhānaniyamaṃ tīhi padehi akāsi theroti veditabbaṃ, aññathā padattayavacanapayojanābhāvato. Tattha nadantā gacchatīti nadī. Nelañjalāyāti vattabbe la-kārassa ra-kāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālavirahitattā niddosajalāyāti attho, nīlajalāyāti tassā nāmameva vā etaṃ.
బోధిరుక్ఖమూలేతి ఏత్థ చ బోధి వుచ్చతి అభిసమ్బోధో. సో చ అత్థతో భగవతో చతుత్థమగ్గఞాణం హోతి ‘‘విమోక్ఖన్తికమేతం నామ’’న్తి (పటి॰ మ॰ ౧.౧౬౨) పటిసమ్భిదావచనతో. కిఞ్చాపి తం నామకరణభూతం చతుత్థఫలఞాణమ్పి వత్తుం సమ్భవతి, కత్తబ్బకిచ్చానం పన కరణతో తం చతుత్థమగ్గఞాణమేవ ఏత్థ బోధీతి వేదితబ్బం. తేనేవ పాళియం ‘‘తతియవిజ్జాయ ఆసవానం ఖయఞాణాయా’’తి తదేవ దస్సితం. అట్ఠకథాయం పన ‘‘బోజ్ఝఙ్గా’’తి, ‘‘బోధిపక్ఖియా ధమ్మా’’తి చ. తత్థ యస్మా చతూసు మగ్గేసు ఞాణం ‘‘బోధీ’’తి వుచ్చతి, తస్మా సామఞ్ఞతో వత్తుకామతాధిప్పాయవసేన ‘‘బోధి వుచ్చతి చతూసు మగ్గేసు ఞాణ’’న్తి (చూళని॰ ఖగ్గవిసాణసుత్తనిద్దేస ౧౨౧) వుత్తం ఇధాధిప్పేతఞాణస్సపి తదన్తోగధత్తా. అథ వా పాళియం భగవతో ఆదిమగ్గత్తయవచనస్స వుత్తట్ఠానాభావా చతుత్థమగ్గఞాణమేవ భగవతో ఉప్పన్నం, న భగవా సోతాపన్నాదిభావం పత్వా బుద్ధో జాతోతి సమయన్తరప్పసఙ్గనివారణత్థం ‘‘చతూసూ’’తి వుత్తం ఆదిత్తయస్స చతుత్థఉపనిస్సయసమ్భవేన బోధిపరియాయసిద్ధితో. ‘‘పుగ్గలోపి సేనాసనమ్పి ఉపనిస్సయపచ్చయేన పచ్చయో’’తి (పట్ఠా॰ ౧.౧.౯ పచ్చయనిద్దేస) వచనతో ఫలహేతుకో ఫలజనకో రుక్ఖో ఫలరుక్ఖోతి వియ బోధిహేతురుక్ఖో బోధిరుక్ఖోతి వేదితబ్బో. ఏత్థ ‘‘యస్మా కేవలం బోధీతి రుక్ఖస్సపి నామం, తస్మా బోధీ’’తి పరతో వుత్తం. నిగ్రోధాదిరుక్ఖతో అస్స విసేసనవచనం పన తదఞ్ఞబోధిమూలప్పసఙ్గనివారణత్థం. మగ్గఞాణఞ్హి కుసలమూలత్తా బోధి చ తం మూలఞ్చాతి సఙ్ఖ్యం లభేయ్య. పఠమాభిసమ్బుద్ధో నిసీదతీతి సమ్బన్ధో. తేన అభిసమ్బుద్ధదివసేన సద్ధిం అట్ఠాహం ఏకపల్లఙ్కేన నిసిన్నభావం దస్సేతి. ఏత్థ ఏక-సద్దో తస్స నిసజ్జాసఙ్ఖాతస్స పబ్బజ్జానుయోగానురూపస్స పల్లఙ్కస్స అఞ్ఞేన ఇరియాపథేన అనన్తరియభావం అథస్స అకోపితభావం దస్సేతి. విముత్తిసుఖన్తి ఏత్థ విముత్తియం వా సుఖన్తి న సమ్భవతి. పఞ్చమజ్ఝానికత్తా భగవతో ఫలసమాపత్తిసఙ్ఖాతా విముత్తి ఏవ అనుజఙ్ఘనట్ఠేన నిబ్బానసుఖన్తి విముత్తిసుఖం, తం సమాపజ్జనేన పటిసంవేదీ అనుభవన్తో నిసీది. వేనేయ్యకాలానతిక్కమనతో తం అపేక్ఖమానో నిసీది, న విముత్తిసుఖసఙ్గేన.
Bodhirukkhamūleti ettha ca bodhi vuccati abhisambodho. So ca atthato bhagavato catutthamaggañāṇaṃ hoti ‘‘vimokkhantikametaṃ nāma’’nti (paṭi. ma. 1.162) paṭisambhidāvacanato. Kiñcāpi taṃ nāmakaraṇabhūtaṃ catutthaphalañāṇampi vattuṃ sambhavati, kattabbakiccānaṃ pana karaṇato taṃ catutthamaggañāṇameva ettha bodhīti veditabbaṃ. Teneva pāḷiyaṃ ‘‘tatiyavijjāya āsavānaṃ khayañāṇāyā’’ti tadeva dassitaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘bojjhaṅgā’’ti, ‘‘bodhipakkhiyā dhammā’’ti ca. Tattha yasmā catūsu maggesu ñāṇaṃ ‘‘bodhī’’ti vuccati, tasmā sāmaññato vattukāmatādhippāyavasena ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) vuttaṃ idhādhippetañāṇassapi tadantogadhattā. Atha vā pāḷiyaṃ bhagavato ādimaggattayavacanassa vuttaṭṭhānābhāvā catutthamaggañāṇameva bhagavato uppannaṃ, na bhagavā sotāpannādibhāvaṃ patvā buddho jātoti samayantarappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘catūsū’’ti vuttaṃ ādittayassa catutthaupanissayasambhavena bodhipariyāyasiddhito. ‘‘Puggalopi senāsanampi upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.9 paccayaniddesa) vacanato phalahetuko phalajanako rukkho phalarukkhoti viya bodhiheturukkho bodhirukkhoti veditabbo. Ettha ‘‘yasmā kevalaṃ bodhīti rukkhassapi nāmaṃ, tasmā bodhī’’ti parato vuttaṃ. Nigrodhādirukkhato assa visesanavacanaṃ pana tadaññabodhimūlappasaṅganivāraṇatthaṃ. Maggañāṇañhi kusalamūlattā bodhi ca taṃ mūlañcāti saṅkhyaṃ labheyya. Paṭhamābhisambuddho nisīdatīti sambandho. Tena abhisambuddhadivasena saddhiṃ aṭṭhāhaṃ ekapallaṅkena nisinnabhāvaṃ dasseti. Ettha eka-saddo tassa nisajjāsaṅkhātassa pabbajjānuyogānurūpassa pallaṅkassa aññena iriyāpathena anantariyabhāvaṃ athassa akopitabhāvaṃ dasseti. Vimuttisukhanti ettha vimuttiyaṃ vā sukhanti na sambhavati. Pañcamajjhānikattā bhagavato phalasamāpattisaṅkhātā vimutti eva anujaṅghanaṭṭhena nibbānasukhanti vimuttisukhaṃ, taṃ samāpajjanena paṭisaṃvedī anubhavanto nisīdi. Veneyyakālānatikkamanato taṃ apekkhamāno nisīdi, na vimuttisukhasaṅgena.
అథ ఖోతి అధికారన్తరారమ్భే నిపాతద్వయం. తేన విముత్తిసుఖం పటిసంవేదయమానో న పటిచ్చసముప్పాదం మనసాకాసి, కిన్తు తతో వుట్ఠాయాతి దస్సేతి . పటివేధవసేనేవ సుమనసికతస్స పటిచ్చసముప్పాదస్స పునప్పునం మనసికరణం గమ్భీరత్తా అస్సాదజననతో, న అపుబ్బనయదస్సనాధిప్పాయతో. పచ్చక్ఖభూతసబ్బధమ్మత్తా భగవతో అసమ్మోహతో, పటివిద్ధస్స విసయతో వా మనసికరణం పన విజితదేసపచ్చవేక్ఖణం వియ రఞ్ఞో అపుబ్బం పీతిం జనేతి. వుత్తఞ్హి ‘‘అమానుసీ రతీ హోతి, సమ్మా ధమ్మం విపస్సతో’’తి (ధ॰ ప॰ ౩౭౩). రత్తియా పఠమం యామన్తి అచ్చన్తసంయోగవసేన ఉపయోగవచనం, తేన తస్స వికప్పనానత్తతం దస్సేతి. కిఞ్చాపి ‘‘అనులోమపటిలోమం మనసాకాసీ’’తి ఏకతోవ వుత్తం, తథాపి ఇమినా అనుక్కమేనాతి దస్సనత్థం ‘‘అవిజ్జాపచ్చయా’’తిఆది. తత్థ చ కిఞ్చాపి పవత్తిమత్తపచ్చవేక్ఖణా అధిప్పేతా కథం పఞ్ఞాయతీతి? పఠమభావాయ, పటిలోమమనసికరణం పన అనులోమే పచ్చయానం, పచ్చయుప్పన్నానఞ్చ తథాభావసాధనత్థం. యస్మా అవిజ్జాయ ఏవ నిరోధా సఙ్ఖారనిరోధో, న అఞ్ఞథా, తస్మా సఙ్ఖారానం అవిజ్జా పచ్చయో, తస్సా చ సఙ్ఖారా ఫలన్తి దీపనతో. తథా నిబ్బానపచ్చవేక్ఖణాయ అనులోమమనసికరణం కారణనిరోధా ఫలనిరోధసాధనత్థం. ఏత్థ చ అనుభావతో నిబ్బానం దస్సితం. న హి తం అవిజ్జాదినిరోధమత్తన్తి. తత్థ ‘‘యతో ఖయం పచ్చయానం అవేదీ’’తి వచనేన అనులోమో నాధిప్పేతోతి సిద్ధం. మగ్గపచ్చవేక్ఖణాయ వత్తబ్బం నత్థి, ఉభయత్థపి కిచ్చతో, ఆరమ్మణతో చ తస్స మగ్గస్స విసయతో చ తత్థ మగ్గో దస్సితో.
Atha khoti adhikārantarārambhe nipātadvayaṃ. Tena vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedayamāno na paṭiccasamuppādaṃ manasākāsi, kintu tato vuṭṭhāyāti dasseti . Paṭivedhavaseneva sumanasikatassa paṭiccasamuppādassa punappunaṃ manasikaraṇaṃ gambhīrattā assādajananato, na apubbanayadassanādhippāyato. Paccakkhabhūtasabbadhammattā bhagavato asammohato, paṭividdhassa visayato vā manasikaraṇaṃ pana vijitadesapaccavekkhaṇaṃ viya rañño apubbaṃ pītiṃ janeti. Vuttañhi ‘‘amānusī ratī hoti, sammā dhammaṃ vipassato’’ti (dha. pa. 373). Rattiyā paṭhamaṃ yāmanti accantasaṃyogavasena upayogavacanaṃ, tena tassa vikappanānattataṃ dasseti. Kiñcāpi ‘‘anulomapaṭilomaṃ manasākāsī’’ti ekatova vuttaṃ, tathāpi iminā anukkamenāti dassanatthaṃ ‘‘avijjāpaccayā’’tiādi. Tattha ca kiñcāpi pavattimattapaccavekkhaṇā adhippetā kathaṃ paññāyatīti? Paṭhamabhāvāya, paṭilomamanasikaraṇaṃ pana anulome paccayānaṃ, paccayuppannānañca tathābhāvasādhanatthaṃ. Yasmā avijjāya eva nirodhā saṅkhāranirodho, na aññathā, tasmā saṅkhārānaṃ avijjā paccayo, tassā ca saṅkhārā phalanti dīpanato. Tathā nibbānapaccavekkhaṇāya anulomamanasikaraṇaṃ kāraṇanirodhā phalanirodhasādhanatthaṃ. Ettha ca anubhāvato nibbānaṃ dassitaṃ. Na hi taṃ avijjādinirodhamattanti. Tattha ‘‘yato khayaṃ paccayānaṃ avedī’’ti vacanena anulomo nādhippetoti siddhaṃ. Maggapaccavekkhaṇāya vattabbaṃ natthi, ubhayatthapi kiccato, ārammaṇato ca tassa maggassa visayato ca tattha maggo dassito.
తత్థాహ – ‘‘పటిచ్చసముప్పాదం పటిలోమం మనసాకాసీ’’తి న యుజ్జతి, న హి పటిలోమాపదేసేన నిద్దిట్ఠం నిబ్బానం పటిచ్చసముప్పాదో భవితుమరహతీతి? వుచ్చతే – న, తదత్థజాననతో. అనులోమపటిలోమన్తి హి భావనపుంసకం. అనులోమతో, పటిలోమతో చ తం పటిచ్చసముప్పాదం మనసాకాసీతి హి తత్థ అత్థో. అఞ్ఞథా నిరోధస్స పటిలోమప్పసఙ్గాపత్తియేవాపజ్జతి. పటిలోమే చ పనేతస్మిం అనుక్కమనియమో అనులోమే అనుక్కమనియమతో సిద్ధోతి వేదితబ్బం. ఏవం సతి పటిచ్చసముప్పాదస్స పటిలోమో నామ అపటిచ్చసముప్పాదోతి సిద్ధం హోతి. తేన వుత్తం అట్ఠకథాయం ‘‘నిరోధో హోతీతి అనుప్పాదో హోతీ’’తిఆది. ఏవం సన్తే పుబ్బాపరవిరోధో హోతి. కథం? పటిచ్చాతి హి ఇమినా ఫలస్స పచ్చయపరిగ్గహేన, పచ్చయానఞ్చ పచ్చయాయత్తుపగమనేన తస్స ఉప్పాదాభిముఖభావదీపనతో అసముప్పాదో న సమ్భవతి, తస్మా అపటిచ్చసముప్పాదోతి ఏవం ఉభయపటిక్ఖేపేన పనస్స పటిలోమతా వేదితబ్బాతి ఏకే. తం అయుత్తం తస్స అనులోమభావనియమనతో, అత్థాతిసయాభావతో, తస్మా అప్పటిచ్చసముప్పాదో తస్స పటిలోమోతి వేదితబ్బం. తేనేవ భగవతా పాళియం పచ్చయపచ్చయుప్పన్ననిరోధో వుత్తో. తత్థ హి ‘‘అవిజ్జాయ త్వేవ అసేసవిరాగనిరోధా’’తి ఏవం పచ్చయస్స సముచ్ఛిన్నపచ్చయభావవసేన పచ్చయనిరోధం, ఫలస్స పచ్చయపటిగ్గహాభావవసేన పచ్చయుప్పన్ననిరోధఞ్చ దీపేతి. దువిధో పాళియం నిరోధో అత్థతో అనుప్పాదో నామ హోతీతి కత్వా అట్ఠకథాయం ‘‘నిరోధో హోతీతి అనుప్పాదో హోతీ’’తి వుత్తం. ఏవం సన్తే నిబ్బానం పచ్చయపచ్చయుప్పన్నానం నిరోధమత్తన్తి ఆపజ్జతీతి చే? న, తస్సానుభావదీపనాధిప్పాయతో. విదితవేలాయన్తి మనసికతవేలాయన్తి అత్థో, అఞ్ఞథా తతో పుబ్బే అవిదితప్పసఙ్గతో.
Tatthāha – ‘‘paṭiccasamuppādaṃ paṭilomaṃ manasākāsī’’ti na yujjati, na hi paṭilomāpadesena niddiṭṭhaṃ nibbānaṃ paṭiccasamuppādo bhavitumarahatīti? Vuccate – na, tadatthajānanato. Anulomapaṭilomanti hi bhāvanapuṃsakaṃ. Anulomato, paṭilomato ca taṃ paṭiccasamuppādaṃ manasākāsīti hi tattha attho. Aññathā nirodhassa paṭilomappasaṅgāpattiyevāpajjati. Paṭilome ca panetasmiṃ anukkamaniyamo anulome anukkamaniyamato siddhoti veditabbaṃ. Evaṃ sati paṭiccasamuppādassa paṭilomo nāma apaṭiccasamuppādoti siddhaṃ hoti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’tiādi. Evaṃ sante pubbāparavirodho hoti. Kathaṃ? Paṭiccāti hi iminā phalassa paccayapariggahena, paccayānañca paccayāyattupagamanena tassa uppādābhimukhabhāvadīpanato asamuppādo na sambhavati, tasmā apaṭiccasamuppādoti evaṃ ubhayapaṭikkhepena panassa paṭilomatā veditabbāti eke. Taṃ ayuttaṃ tassa anulomabhāvaniyamanato, atthātisayābhāvato, tasmā appaṭiccasamuppādo tassa paṭilomoti veditabbaṃ. Teneva bhagavatā pāḷiyaṃ paccayapaccayuppannanirodho vutto. Tattha hi ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā’’ti evaṃ paccayassa samucchinnapaccayabhāvavasena paccayanirodhaṃ, phalassa paccayapaṭiggahābhāvavasena paccayuppannanirodhañca dīpeti. Duvidho pāḷiyaṃ nirodho atthato anuppādo nāma hotīti katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’ti vuttaṃ. Evaṃ sante nibbānaṃ paccayapaccayuppannānaṃ nirodhamattanti āpajjatīti ce? Na, tassānubhāvadīpanādhippāyato. Viditavelāyanti manasikatavelāyanti attho, aññathā tato pubbe aviditappasaṅgato.
ఝాయతోతి ఏత్థ కామం లక్ఖణూపనిజ్ఝానేన ఝాయతో బోధిపక్ఖియధమ్మా పాతుభవన్తి, చతుఅరియసచ్చధమ్మా వా పకాసన్తి, తథాపి పుబ్బభాగే సమథాదియానికవిభాగదస్సనత్థం ఆరమ్మణూపనిజ్ఝానగ్గహణం. చతుసచ్చధమ్మగ్గహణం కామం అనులోమపటిచ్చసముప్పాదదస్సనాధికారేన విరుజ్ఝతి, తథాపి ‘‘యో దుక్ఖం పరిజానాతి, సో సముదయం పజహతీ’’తి లద్ధివసేన కతన్తి వేదితబ్బం.
Jhāyatoti ettha kāmaṃ lakkhaṇūpanijjhānena jhāyato bodhipakkhiyadhammā pātubhavanti, catuariyasaccadhammā vā pakāsanti, tathāpi pubbabhāge samathādiyānikavibhāgadassanatthaṃ ārammaṇūpanijjhānaggahaṇaṃ. Catusaccadhammaggahaṇaṃ kāmaṃ anulomapaṭiccasamuppādadassanādhikārena virujjhati, tathāpi ‘‘yo dukkhaṃ parijānāti, so samudayaṃ pajahatī’’ti laddhivasena katanti veditabbaṃ.
౨. ‘‘పచ్చయక్ఖయస్సా’’తి కిచ్చపరియాయవసేన వుత్తం. తేన పచ్చయనిబ్బానం, తదుపనిస్సయనిబ్బానఞ్చాతి దువిధం నిబ్బానం దస్సితం హోతీతి. కామఞ్చ తం న కేవలం పచ్చయక్ఖయమత్తం కరోతి, అథ ఖో పచ్చయుప్పన్నక్ఖయమ్పి కరోతి. యతో ఉభిన్నమ్పి నిరోధో దస్సితో, తథాపి హేతునిరోధా ఫలనిరోధోతి కత్వా ‘‘పచ్చయక్ఖయస్సా’’తి వుత్తం. వుత్తప్పకారా ధమ్మాతి ఏత్థ చతుసచ్చగ్గహణం పఠమగాథాయం వుత్తనయవిపల్లాసేన కతన్తి వేదితబ్బం.
2.‘‘Paccayakkhayassā’’ti kiccapariyāyavasena vuttaṃ. Tena paccayanibbānaṃ, tadupanissayanibbānañcāti duvidhaṃ nibbānaṃ dassitaṃ hotīti. Kāmañca taṃ na kevalaṃ paccayakkhayamattaṃ karoti, atha kho paccayuppannakkhayampi karoti. Yato ubhinnampi nirodho dassito, tathāpi hetunirodhā phalanirodhoti katvā ‘‘paccayakkhayassā’’ti vuttaṃ. Vuttappakārā dhammāti ettha catusaccaggahaṇaṃ paṭhamagāthāyaṃ vuttanayavipallāsena katanti veditabbaṃ.
౩. సముదయనిరోధసఙ్ఖాతో అత్థోతి ఏత్థ సముదయో కిచ్చవసేన, నిరోధో ఆరమ్మణకిరియాయ. ఏతేన ద్విప్పకారా నిరోధా దస్సితా హోన్తి తస్స అనుభావస్స వసేనాతి అత్థో. యస్మా పల్లఙ్కాభుజితట్ఠానఞ్చ ‘‘పల్లఙ్కో’’తి వుచ్చతి, తస్మా ఫలాధిగమట్ఠానం ‘‘పల్లఙ్క’’న్తి వుత్తం.
3.Samudayanirodhasaṅkhāto atthoti ettha samudayo kiccavasena, nirodho ārammaṇakiriyāya. Etena dvippakārā nirodhā dassitā honti tassa anubhāvassa vasenāti attho. Yasmā pallaṅkābhujitaṭṭhānañca ‘‘pallaṅko’’ti vuccati, tasmā phalādhigamaṭṭhānaṃ ‘‘pallaṅka’’nti vuttaṃ.
Related texts:
తిపిటక (మూల) • Tipiṭaka (Mūla) / వినయపిటక • Vinayapiṭaka / మహావగ్గపాళి • Mahāvaggapāḷi / ౧. బోధికథా • 1. Bodhikathā
అట్ఠకథా • Aṭṭhakathā / వినయపిటక (అట్ఠకథా) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / మహావగ్గ-అట్ఠకథా • Mahāvagga-aṭṭhakathā / బోధికథా • Bodhikathā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / సారత్థదీపనీ-టీకా • Sāratthadīpanī-ṭīkā / బోధికథావణ్ణనా • Bodhikathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / విమతివినోదనీ-టీకా • Vimativinodanī-ṭīkā / బోధికథావణ్ణనా • Bodhikathāvaṇṇanā
టీకా • Tīkā / వినయపిటక (టీకా) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / పాచిత్యాదియోజనాపాళి • Pācityādiyojanāpāḷi / ౧. బోధికథా • 1. Bodhikathā