Library / Tipiṭaka / တိပိဋက • Tipiṭaka / ဝဇိရဗုဒ္ဓိ-ဋီကာ • Vajirabuddhi-ṭīkā |
။ နမော တသ္သ ဘဂဝတော အရဟတော သမ္မာသမ္ဗုဒ္ဓသ္သ။
Namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
မဟာဝဂ္ဂဝဏ္ဏနာ
Mahāvaggavaṇṇanā
၁. မဟာခန္ဓကဝဏ္ဏနာ
1. Mahākhandhakavaṇṇanā
ဗောဓိကထာဝဏ္ဏနာ
Bodhikathāvaṇṇanā
ယံ ခန္ဓကေ လီနပဒာဒိဘေဒ-ပကာသနံ ဒာနိ သုပတ္တကာလံ။
Yaṃ khandhake līnapadādibheda-pakāsanaṃ dāni supattakālaṃ;
တသ္မာ အပုဗ္ဗံ ဝိနယတ္ထမေဝ၊ ဝက္ခာမိ သင္ခေပဂဟဏတ္ထံ။
Tasmā apubbaṃ vinayatthameva, vakkhāmi saṅkhepagahaṇatthaṃ.
တတ္ထ ကေနဋ္ဌေနာယံ ခန္ဓကောတိ? ခန္ဓာနံ သမူဟတ္တာ ဝိဘင္ဂော ဝိယ။ တေ ပန ကထန္တိ? ခန္ဓာနံ ပကာသနတော ဒီပနတော။ ခန္ဓာတိ စေတ္ထ ပဗ္ဗဇ္ဇာဒိဝိနယကမ္မသင္ခာတာ, စာရိတ္တဝာရိတ္တသိက္ခာပဒသင္ခာတာ စ ပညတ္တိယော အဓိပ္ပေတာ။ ပဗ္ဗဇ္ဇာဒီနိ ဟိ ဘဂဝတာ ပညတ္တတ္တာ ‘‘ပညတ္တိယော’’တိ ဝုစ္စန္တိ။ ပညတ္တိယဉ္စ ခန္ဓ-သဒ္ဒော ဒိသ္သတိ ‘‘ဒာရုက္ခန္ဓော အဂ္ဂိက္ခန္ဓော ဥဒကက္ခန္ဓော’’တိအာဒီသု ဝိယ။ တေသံ ပညတ္တိသင္ခာတာနံ ခန္ဓာနံ ပကာသနတော ဝဏ္ဏနတော ပဗ္ဗဇ္ဇက္ခန္ဓကာဒယော ဝီသတိ ‘‘ခန္ဓကာ’’တိ ဝုတ္တာ, အဝသာနေ ဒ္ဝေ တံသဒိသတ္တာ ဝေလာယ သဒိသတ္တာ သီလသ္သ ဝေလာတိ ဝစနံ ဝိယ။ အပိစ ဘာဂရာသတ္ထတာပေတ္ထ ယုဇ္ဇတေ တေသံ ပညတ္တီနံ ဘာဂတော စ ရာသိတော စ ဝိဘတ္တတ္တာ။ ကိံ ပနေတေသံ ခန္ဓကာနံ အနုပုဗ္ဗကာရဏန္တိ? နာယံ ပုစ္ဆာ သမ္ဘဝတိ, အညထာ ဝုတ္တေသုပိ တပ္ပသင္ဂာနတိက္ကမနတော။ အထ ဝာ ပဗ္ဗဇ္ဇုပသမ္ပဒာပုဗ္ဗင္ဂမတ္တာ သာသနပ္ပဝေသနသ္သ တဒတ္ထသင္ဂဟကော မဟာခန္ဓကော ပဌမံ ဝုတ္တော။ ကေနာတိ စေ? ဓမ္မသင္ဂာဟကတ္ထေရေဟိ။ ဘဂဝတာ ပန တတ္ထ တတ္ထ ဥပ္ပန္နဝတ္ထုံ ပဋိစ္စ တထာ တထာ ဝုတ္တာနိ, န ဣမိနာ အနုက္ကမေန။ ထေရာ ပန တံ တံ ပယောဇနံ ပဋိစ္စ သမာနဇာတိကေ ဧကဇ္ဈံ ကတ္ဝာ အနုက္ကမေန သဇ္ဈာယိံသု။ သေသာနံ ပယောဇနံ တတ္ထ တတ္ထေဝ အာဝိ ဘဝိသ္သတိ။
Tattha kenaṭṭhenāyaṃ khandhakoti? Khandhānaṃ samūhattā vibhaṅgo viya. Te pana kathanti? Khandhānaṃ pakāsanato dīpanato. Khandhāti cettha pabbajjādivinayakammasaṅkhātā, cārittavārittasikkhāpadasaṅkhātā ca paññattiyo adhippetā. Pabbajjādīni hi bhagavatā paññattattā ‘‘paññattiyo’’ti vuccanti. Paññattiyañca khandha-saddo dissati ‘‘dārukkhandho aggikkhandho udakakkhandho’’tiādīsu viya. Tesaṃ paññattisaṅkhātānaṃ khandhānaṃ pakāsanato vaṇṇanato pabbajjakkhandhakādayo vīsati ‘‘khandhakā’’ti vuttā, avasāne dve taṃsadisattā velāya sadisattā sīlassa velāti vacanaṃ viya. Apica bhāgarāsatthatāpettha yujjate tesaṃ paññattīnaṃ bhāgato ca rāsito ca vibhattattā. Kiṃ panetesaṃ khandhakānaṃ anupubbakāraṇanti? Nāyaṃ pucchā sambhavati, aññathā vuttesupi tappasaṅgānatikkamanato. Atha vā pabbajjupasampadāpubbaṅgamattā sāsanappavesanassa tadatthasaṅgahako mahākhandhako paṭhamaṃ vutto. Kenāti ce? Dhammasaṅgāhakattherehi. Bhagavatā pana tattha tattha uppannavatthuṃ paṭicca tathā tathā vuttāni, na iminā anukkamena. Therā pana taṃ taṃ payojanaṃ paṭicca samānajātike ekajjhaṃ katvā anukkamena sajjhāyiṃsu. Sesānaṃ payojanaṃ tattha tattheva āvi bhavissati.
ခန္ဓကောဝိဒာတိ ပညတ္တိဘာဂရာသဋ္ဌေန နေသံ ခန္ဓတ္ထကောဝိဒာ, နိရုတ္တိပဋိသမ္ဘိဒာပာရပ္ပတ္တာတိ အတ္ထော။ တေသံ အနုတ္တာနတ္ထာနံ ပဒာနံ သံဝဏ္ဏနာ။ ကသ္မာ ပနေဝံ ဝိသေသိတန္တိ? တတော သေသဘာဂာ ယုတ္တာ။ မာတိကာဋ္ဌုပ္ပတ္တိဂ္ဂဟဏမ္ပေတ္ထ ပဒဘာဇနိယဂ္ဂဟဏေနေဝ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ယေဟိ အတ္ထာ ယေသံ ပဒဝိသေသာနံ အဋ္ဌကထာယံ ပကာသိတာ, တေသံ တေ ပဒဝိသေသေ ပုန ဣဓ ဝဒေယ္ယာမ, ဝဏ္ဏနာယ ပရိယောသာနံ ကဒာ ဘဝေ တေ တေ အတ္ထေတိ ဝုတ္တံ, တံ တသ္သ နိဒ္ဒေသေန ယုဇ္ဇတိ။ ဥတ္တာနာ စေဝ ယာ ပာဠိ, တသ္သာ သံဝဏ္ဏနာယ ကိန္တိ ဝတ္တဗ္ဗံ? န ဟိ အတ္ထာ ဥတ္တာနာတိ သမ္ဘဝတိ။ အဓိပ္ပာယာနုသန္ဓီဟီတိအာဒိဝစနေဟိပိ တံ ဝစနံ သမ္ဘဝတီတိ စေ? န, အတ္ထဂ္ဂဟဏေန စေတ္ထ ပဒဝိသေသာနံ ဂဟိတတ္တာ။ တေ ဟိ အတ္ထတော အနပေတတ္ထေန, အဘိဓာနတ္ထေန ဝာ အတ္ထောပစာရေန ဝာ အတ္ထာတိ ဝေဒိတဗ္ဗာ။ သံဝဏ္ဏနာနယောတိ သံဝဏ္ဏနာ နာမ အဝုတ္တေသု ဥဟာပောဟက္ကမနိဒသ္သနတော ‘‘နယော’’တိ ဝုတ္တော။
Khandhakovidāti paññattibhāgarāsaṭṭhena nesaṃ khandhatthakovidā, niruttipaṭisambhidāpārappattāti attho. Tesaṃ anuttānatthānaṃ padānaṃ saṃvaṇṇanā. Kasmā panevaṃ visesitanti? Tato sesabhāgā yuttā. Mātikāṭṭhuppattiggahaṇampettha padabhājaniyaggahaṇeneva veditabbaṃ. Yehi atthā yesaṃ padavisesānaṃ aṭṭhakathāyaṃ pakāsitā, tesaṃ te padavisese puna idha vadeyyāma, vaṇṇanāya pariyosānaṃ kadā bhave te te attheti vuttaṃ, taṃ tassa niddesena yujjati. Uttānā ceva yā pāḷi, tassā saṃvaṇṇanāya kinti vattabbaṃ? Na hi atthā uttānāti sambhavati. Adhippāyānusandhīhītiādivacanehipi taṃ vacanaṃ sambhavatīti ce? Na, atthaggahaṇena cettha padavisesānaṃ gahitattā. Te hi atthato anapetatthena, abhidhānatthena vā atthopacārena vā atthāti veditabbā. Saṃvaṇṇanānayoti saṃvaṇṇanā nāma avuttesu uhāpohakkamanidassanato ‘‘nayo’’ti vutto.
၁. ဥရုဝေလာတိ ယထာဝုတ္တဝာလိကရာသိဝသေန လဒ္ဓနာမကော ဂာမော, တသ္မာ သမီပတ္ထေ ဧတံ ဘုမ္မံ။ တထာဘာဝဒသ္သနတ္ထံ ‘‘နဇ္ဇာ နေရဉ္ဇရာယ တီရေ’’တိအာဒိ ဝုတ္တံ။ အညထာ တသ္မိံ ဝာလိကရာသိမ္ဟိ ဝိဟရတီတိ အာပဇ္ဇတိ, ‘‘ဥရုဝေလံ ပိဏ္ဍာယ ပာဝိသီတိ ယေန ဥရုဝေလသေနာနိဂမော’’တိအာဒိဝစနဝိရောဓော စ။ အဋ္ဌကထာယံ ပန မူလကာရဏမေဝ ဒသ္သိတံ။ တတ္ထ တံ သန္ဓာယ ဝုတ္တံ။ပေ.။ ဒဋ္ဌဗ္ဗောတိ နိဂမနဝစနံ။ တံ ကိမတ္ထန္တိ စေ? ဂာမံ သန္ဓာယ ယထာဝုတ္တပဒတ္ထသမ္ဘဝဒသ္သနတ္ထံ။ ‘‘သော ပန ဂာမော တဒုပစာရေန ဧဝံ နာမံ လဘတီ’’တိ ဝစနံ ပန အဝုတ္တသိဒ္ဓန္တိ ကတ္ဝာ န ဝုတ္တန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ, အထ ဝာ ယသ္သ ‘‘ဥရုဝေလာ’’တိ ယထာဝုတ္တဝာလိကရာသိသ္သ, တသ္သ သမီပဂာမသ္သပိ နာမံ။ တတ္ထ အာယသ္မာ ဥပာလိတ္ထေရော န ဣဓ ဂာမံ သန္ဓာယ ‘‘ဥရုဝေလာယံ ဝိဟရတီ’’တိ အာဟ ဂောစရဂာမပယောဇနာဘာဝတော။ န ဟိ ဘဂဝာ တံ ဂာမံ ဂောစရံ ကတ္ဝာ တဒာ တတ္ထ ဝိဟာသိ, တသ္မာ ဧတ္ထ ဝာလိကရာသိသ္သ သမီပေ ဗောဓိရုက္ခမူလေ ဝိဟာရံ သန္ဓာယ သော ဧဝမာဟာတိ ဒသ္သေတုကာမော အဋ္ဌကထာစရိယော ဧဝမာဟာတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ, တသ္မာ ဘဂဝတော ဂာမတော ဒူရတရေ အရညေ အဘိသမ္ဗောဓိဒီပနေန ဒုတိယုပ္ပတ္တိဋ္ဌာနနိယမံ တီဟိ ပဒေဟိ အကာသိ ထေရောတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ, အညထာ ပဒတ္တယဝစနပယောဇနာဘာဝတော။ တတ္ထ နဒန္တာ ဂစ္ဆတီတိ နဒီ။ နေလဉ္ဇလာယာတိ ဝတ္တဗ္ဗေ လ-ကာရသ္သ ရ-ကာရံ ကတ္ဝာ ‘‘နေရဉ္ဇရာယာ’’တိ ဝုတ္တံ, ကဒ္ဒမသေဝာလဝိရဟိတတ္တာ နိဒ္ဒောသဇလာယာတိ အတ္ထော, နီလဇလာယာတိ တသ္သာ နာမမေဝ ဝာ ဧတံ။
1.Uruvelāti yathāvuttavālikarāsivasena laddhanāmako gāmo, tasmā samīpatthe etaṃ bhummaṃ. Tathābhāvadassanatthaṃ ‘‘najjā nerañjarāya tīre’’tiādi vuttaṃ. Aññathā tasmiṃ vālikarāsimhi viharatīti āpajjati, ‘‘uruvelaṃ piṇḍāya pāvisīti yena uruvelasenānigamo’’tiādivacanavirodho ca. Aṭṭhakathāyaṃ pana mūlakāraṇameva dassitaṃ. Tattha taṃ sandhāya vuttaṃ…pe… daṭṭhabboti nigamanavacanaṃ. Taṃ kimatthanti ce? Gāmaṃ sandhāya yathāvuttapadatthasambhavadassanatthaṃ. ‘‘So pana gāmo tadupacārena evaṃ nāmaṃ labhatī’’ti vacanaṃ pana avuttasiddhanti katvā na vuttanti veditabbaṃ, atha vā yassa ‘‘uruvelā’’ti yathāvuttavālikarāsissa, tassa samīpagāmassapi nāmaṃ. Tattha āyasmā upālitthero na idha gāmaṃ sandhāya ‘‘uruvelāyaṃ viharatī’’ti āha gocaragāmapayojanābhāvato. Na hi bhagavā taṃ gāmaṃ gocaraṃ katvā tadā tattha vihāsi, tasmā ettha vālikarāsissa samīpe bodhirukkhamūle vihāraṃ sandhāya so evamāhāti dassetukāmo aṭṭhakathācariyo evamāhāti veditabbaṃ, tasmā bhagavato gāmato dūratare araññe abhisambodhidīpanena dutiyuppattiṭṭhānaniyamaṃ tīhi padehi akāsi theroti veditabbaṃ, aññathā padattayavacanapayojanābhāvato. Tattha nadantā gacchatīti nadī. Nelañjalāyāti vattabbe la-kārassa ra-kāraṃ katvā ‘‘nerañjarāyā’’ti vuttaṃ, kaddamasevālavirahitattā niddosajalāyāti attho, nīlajalāyāti tassā nāmameva vā etaṃ.
ဗောဓိရုက္ခမူလေတိ ဧတ္ထ စ ဗောဓိ ဝုစ္စတိ အဘိသမ္ဗောဓော။ သော စ အတ္ထတော ဘဂဝတော စတုတ္ထမဂ္ဂဉာဏံ ဟောတိ ‘‘ဝိမောက္ခန္တိကမေတံ နာမ’’န္တိ (ပဋိ. မ. ၁.၁၆၂) ပဋိသမ္ဘိဒာဝစနတော။ ကိဉ္စာပိ တံ နာမကရဏဘူတံ စတုတ္ထဖလဉာဏမ္ပိ ဝတ္တုံ သမ္ဘဝတိ, ကတ္တဗ္ဗကိစ္စာနံ ပန ကရဏတော တံ စတုတ္ထမဂ္ဂဉာဏမေဝ ဧတ္ထ ဗောဓီတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တေနေဝ ပာဠိယံ ‘‘တတိယဝိဇ္ဇာယ အာသဝာနံ ခယဉာဏာယာ’’တိ တဒေဝ ဒသ္သိတံ။ အဋ္ဌကထာယံ ပန ‘‘ဗောဇ္ဈင္ဂာ’’တိ, ‘‘ဗောဓိပက္ခိယာ ဓမ္မာ’’တိ စ။ တတ္ထ ယသ္မာ စတူသု မဂ္ဂေသု ဉာဏံ ‘‘ဗောဓီ’’တိ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ သာမညတော ဝတ္တုကာမတာဓိပ္ပာယဝသေန ‘‘ဗောဓိ ဝုစ္စတိ စတူသု မဂ္ဂေသု ဉာဏ’’န္တိ (စူဠနိ. ခဂ္ဂဝိသာဏသုတ္တနိဒ္ဒေသ ၁၂၁) ဝုတ္တံ ဣဓာဓိပ္ပေတဉာဏသ္သပိ တဒန္တောဂဓတ္တာ။ အထ ဝာ ပာဠိယံ ဘဂဝတော အာဒိမဂ္ဂတ္တယဝစနသ္သ ဝုတ္တဋ္ဌာနာဘာဝာ စတုတ္ထမဂ္ဂဉာဏမေဝ ဘဂဝတော ဥပ္ပန္နံ, န ဘဂဝာ သောတာပန္နာဒိဘာဝံ ပတ္ဝာ ဗုဒ္ဓော ဇာတောတိ သမယန္တရပ္ပသင္ဂနိဝာရဏတ္ထံ ‘‘စတူသူ’’တိ ဝုတ္တံ အာဒိတ္တယသ္သ စတုတ္ထဥပနိသ္သယသမ္ဘဝေန ဗောဓိပရိယာယသိဒ္ဓိတော။ ‘‘ပုဂ္ဂလောပိ သေနာသနမ္ပိ ဥပနိသ္သယပစ္စယေန ပစ္စယော’’တိ (ပဋ္ဌာ. ၁.၁.၉ ပစ္စယနိဒ္ဒေသ) ဝစနတော ဖလဟေတုကော ဖလဇနကော ရုက္ခော ဖလရုက္ခောတိ ဝိယ ဗောဓိဟေတုရုက္ခော ဗောဓိရုက္ခောတိ ဝေဒိတဗ္ဗော။ ဧတ္ထ ‘‘ယသ္မာ ကေဝလံ ဗောဓီတိ ရုက္ခသ္သပိ နာမံ, တသ္မာ ဗောဓီ’’တိ ပရတော ဝုတ္တံ။ နိဂ္ရောဓာဒိရုက္ခတော အသ္သ ဝိသေသနဝစနံ ပန တဒညဗောဓိမူလပ္ပသင္ဂနိဝာရဏတ္ထံ။ မဂ္ဂဉာဏဉ္ဟိ ကုသလမူလတ္တာ ဗောဓိ စ တံ မူလဉ္စာတိ သင္ခ္ယံ လဘေယ္ယ။ ပဌမာဘိသမ္ဗုဒ္ဓော နိသီဒတီတိ သမ္ဗန္ဓော။ တေန အဘိသမ္ဗုဒ္ဓဒိဝသေန သဒ္ဓိံ အဋ္ဌာဟံ ဧကပလ္လင္ကေန နိသိန္နဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ ဧတ္ထ ဧက-သဒ္ဒော တသ္သ နိသဇ္ဇာသင္ခာတသ္သ ပဗ္ဗဇ္ဇာနုယောဂာနုရူပသ္သ ပလ္လင္ကသ္သ အညေန ဣရိယာပထေန အနန္တရိယဘာဝံ အထသ္သ အကောပိတဘာဝံ ဒသ္သေတိ။ ဝိမုတ္တိသုခန္တိ ဧတ္ထ ဝိမုတ္တိယံ ဝာ သုခန္တိ န သမ္ဘဝတိ။ ပဉ္စမဇ္ဈာနိကတ္တာ ဘဂဝတော ဖလသမာပတ္တိသင္ခာတာ ဝိမုတ္တိ ဧဝ အနုဇင္ဃနဋ္ဌေန နိဗ္ဗာနသုခန္တိ ဝိမုတ္တိသုခံ, တံ သမာပဇ္ဇနေန ပဋိသံဝေဒီ အနုဘဝန္တော နိသီဒိ။ ဝေနေယ္ယကာလာနတိက္ကမနတော တံ အပေက္ခမာနော နိသီဒိ, န ဝိမုတ္တိသုခသင္ဂေန။
Bodhirukkhamūleti ettha ca bodhi vuccati abhisambodho. So ca atthato bhagavato catutthamaggañāṇaṃ hoti ‘‘vimokkhantikametaṃ nāma’’nti (paṭi. ma. 1.162) paṭisambhidāvacanato. Kiñcāpi taṃ nāmakaraṇabhūtaṃ catutthaphalañāṇampi vattuṃ sambhavati, kattabbakiccānaṃ pana karaṇato taṃ catutthamaggañāṇameva ettha bodhīti veditabbaṃ. Teneva pāḷiyaṃ ‘‘tatiyavijjāya āsavānaṃ khayañāṇāyā’’ti tadeva dassitaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘bojjhaṅgā’’ti, ‘‘bodhipakkhiyā dhammā’’ti ca. Tattha yasmā catūsu maggesu ñāṇaṃ ‘‘bodhī’’ti vuccati, tasmā sāmaññato vattukāmatādhippāyavasena ‘‘bodhi vuccati catūsu maggesu ñāṇa’’nti (cūḷani. khaggavisāṇasuttaniddesa 121) vuttaṃ idhādhippetañāṇassapi tadantogadhattā. Atha vā pāḷiyaṃ bhagavato ādimaggattayavacanassa vuttaṭṭhānābhāvā catutthamaggañāṇameva bhagavato uppannaṃ, na bhagavā sotāpannādibhāvaṃ patvā buddho jātoti samayantarappasaṅganivāraṇatthaṃ ‘‘catūsū’’ti vuttaṃ ādittayassa catutthaupanissayasambhavena bodhipariyāyasiddhito. ‘‘Puggalopi senāsanampi upanissayapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.1.9 paccayaniddesa) vacanato phalahetuko phalajanako rukkho phalarukkhoti viya bodhiheturukkho bodhirukkhoti veditabbo. Ettha ‘‘yasmā kevalaṃ bodhīti rukkhassapi nāmaṃ, tasmā bodhī’’ti parato vuttaṃ. Nigrodhādirukkhato assa visesanavacanaṃ pana tadaññabodhimūlappasaṅganivāraṇatthaṃ. Maggañāṇañhi kusalamūlattā bodhi ca taṃ mūlañcāti saṅkhyaṃ labheyya. Paṭhamābhisambuddho nisīdatīti sambandho. Tena abhisambuddhadivasena saddhiṃ aṭṭhāhaṃ ekapallaṅkena nisinnabhāvaṃ dasseti. Ettha eka-saddo tassa nisajjāsaṅkhātassa pabbajjānuyogānurūpassa pallaṅkassa aññena iriyāpathena anantariyabhāvaṃ athassa akopitabhāvaṃ dasseti. Vimuttisukhanti ettha vimuttiyaṃ vā sukhanti na sambhavati. Pañcamajjhānikattā bhagavato phalasamāpattisaṅkhātā vimutti eva anujaṅghanaṭṭhena nibbānasukhanti vimuttisukhaṃ, taṃ samāpajjanena paṭisaṃvedī anubhavanto nisīdi. Veneyyakālānatikkamanato taṃ apekkhamāno nisīdi, na vimuttisukhasaṅgena.
အထ ခောတိ အဓိကာရန္တရာရမ္ဘေ နိပာတဒ္ဝယံ။ တေန ဝိမုတ္တိသုခံ ပဋိသံဝေဒယမာနော န ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒံ မနသာကာသိ, ကိန္တု တတော ဝုဋ္ဌာယာတိ ဒသ္သေတိ ။ ပဋိဝေဓဝသေနေဝ သုမနသိကတသ္သ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒသ္သ ပုနပ္ပုနံ မနသိကရဏံ ဂမ္ဘီရတ္တာ အသ္သာဒဇနနတော, န အပုဗ္ဗနယဒသ္သနာဓိပ္ပာယတော။ ပစ္စက္ခဘူတသဗ္ဗဓမ္မတ္တာ ဘဂဝတော အသမ္မောဟတော, ပဋိဝိဒ္ဓသ္သ ဝိသယတော ဝာ မနသိကရဏံ ပန ဝိဇိတဒေသပစ္စဝေက္ခဏံ ဝိယ ရညော အပုဗ္ဗံ ပီတိံ ဇနေတိ။ ဝုတ္တဉ္ဟိ ‘‘အမာနုသီ ရတီ ဟောတိ, သမ္မာ ဓမ္မံ ဝိပသ္သတော’’တိ (ဓ. ပ. ၃၇၃)။ ရတ္တိယာ ပဌမံ ယာမန္တိ အစ္စန္တသံယောဂဝသေန ဥပယောဂဝစနံ, တေန တသ္သ ဝိကပ္ပနာနတ္တတံ ဒသ္သေတိ။ ကိဉ္စာပိ ‘‘အနုလောမပဋိလောမံ မနသာကာသီ’’တိ ဧကတောဝ ဝုတ္တံ, တထာပိ ဣမိနာ အနုက္ကမေနာတိ ဒသ္သနတ္ထံ ‘‘အဝိဇ္ဇာပစ္စယာ’’တိအာဒိ။ တတ္ထ စ ကိဉ္စာပိ ပဝတ္တိမတ္တပစ္စဝေက္ခဏာ အဓိပ္ပေတာ ကထံ ပညာယတီတိ? ပဌမဘာဝာယ, ပဋိလောမမနသိကရဏံ ပန အနုလောမေ ပစ္စယာနံ, ပစ္စယုပ္ပန္နာနဉ္စ တထာဘာဝသာဓနတ္ထံ။ ယသ္မာ အဝိဇ္ဇာယ ဧဝ နိရောဓာ သင္ခာရနိရောဓော, န အညထာ, တသ္မာ သင္ခာရာနံ အဝိဇ္ဇာ ပစ္စယော, တသ္သာ စ သင္ခာရာ ဖလန္တိ ဒီပနတော။ တထာ နိဗ္ဗာနပစ္စဝေက္ခဏာယ အနုလောမမနသိကရဏံ ကာရဏနိရောဓာ ဖလနိရောဓသာဓနတ္ထံ။ ဧတ္ထ စ အနုဘာဝတော နိဗ္ဗာနံ ဒသ္သိတံ။ န ဟိ တံ အဝိဇ္ဇာဒိနိရောဓမတ္တန္တိ။ တတ္ထ ‘‘ယတော ခယံ ပစ္စယာနံ အဝေဒီ’’တိ ဝစနေန အနုလောမော နာဓိပ္ပေတောတိ သိဒ္ဓံ။ မဂ္ဂပစ္စဝေက္ခဏာယ ဝတ္တဗ္ဗံ နတ္ထိ, ဥဘယတ္ထပိ ကိစ္စတော, အာရမ္မဏတော စ တသ္သ မဂ္ဂသ္သ ဝိသယတော စ တတ္ထ မဂ္ဂော ဒသ္သိတော။
Atha khoti adhikārantarārambhe nipātadvayaṃ. Tena vimuttisukhaṃ paṭisaṃvedayamāno na paṭiccasamuppādaṃ manasākāsi, kintu tato vuṭṭhāyāti dasseti . Paṭivedhavaseneva sumanasikatassa paṭiccasamuppādassa punappunaṃ manasikaraṇaṃ gambhīrattā assādajananato, na apubbanayadassanādhippāyato. Paccakkhabhūtasabbadhammattā bhagavato asammohato, paṭividdhassa visayato vā manasikaraṇaṃ pana vijitadesapaccavekkhaṇaṃ viya rañño apubbaṃ pītiṃ janeti. Vuttañhi ‘‘amānusī ratī hoti, sammā dhammaṃ vipassato’’ti (dha. pa. 373). Rattiyā paṭhamaṃ yāmanti accantasaṃyogavasena upayogavacanaṃ, tena tassa vikappanānattataṃ dasseti. Kiñcāpi ‘‘anulomapaṭilomaṃ manasākāsī’’ti ekatova vuttaṃ, tathāpi iminā anukkamenāti dassanatthaṃ ‘‘avijjāpaccayā’’tiādi. Tattha ca kiñcāpi pavattimattapaccavekkhaṇā adhippetā kathaṃ paññāyatīti? Paṭhamabhāvāya, paṭilomamanasikaraṇaṃ pana anulome paccayānaṃ, paccayuppannānañca tathābhāvasādhanatthaṃ. Yasmā avijjāya eva nirodhā saṅkhāranirodho, na aññathā, tasmā saṅkhārānaṃ avijjā paccayo, tassā ca saṅkhārā phalanti dīpanato. Tathā nibbānapaccavekkhaṇāya anulomamanasikaraṇaṃ kāraṇanirodhā phalanirodhasādhanatthaṃ. Ettha ca anubhāvato nibbānaṃ dassitaṃ. Na hi taṃ avijjādinirodhamattanti. Tattha ‘‘yato khayaṃ paccayānaṃ avedī’’ti vacanena anulomo nādhippetoti siddhaṃ. Maggapaccavekkhaṇāya vattabbaṃ natthi, ubhayatthapi kiccato, ārammaṇato ca tassa maggassa visayato ca tattha maggo dassito.
တတ္ထာဟ – ‘‘ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒံ ပဋိလောမံ မနသာကာသီ’’တိ န ယုဇ္ဇတိ, န ဟိ ပဋိလောမာပဒေသေန နိဒ္ဒိဋ္ဌံ နိဗ္ဗာနံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒော ဘဝိတုမရဟတီတိ? ဝုစ္စတေ – န, တဒတ္ထဇာနနတော။ အနုလောမပဋိလောမန္တိ ဟိ ဘာဝနပုံသကံ။ အနုလောမတော, ပဋိလောမတော စ တံ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒံ မနသာကာသီတိ ဟိ တတ္ထ အတ္ထော။ အညထာ နိရောဓသ္သ ပဋိလောမပ္ပသင္ဂာပတ္တိယေဝာပဇ္ဇတိ။ ပဋိလောမေ စ ပနေတသ္မိံ အနုက္ကမနိယမော အနုလောမေ အနုက္ကမနိယမတော သိဒ္ဓောတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ ဧဝံ သတိ ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒသ္သ ပဋိလောမော နာမ အပဋိစ္စသမုပ္ပာဒောတိ သိဒ္ဓံ ဟောတိ။ တေန ဝုတ္တံ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘နိရောဓော ဟောတီတိ အနုပ္ပာဒော ဟောတီ’’တိအာဒိ။ ဧဝံ သန္တေ ပုဗ္ဗာပရဝိရောဓော ဟောတိ။ ကထံ? ပဋိစ္စာတိ ဟိ ဣမိနာ ဖလသ္သ ပစ္စယပရိဂ္ဂဟေန, ပစ္စယာနဉ္စ ပစ္စယာယတ္တုပဂမနေန တသ္သ ဥပ္ပာဒာဘိမုခဘာဝဒီပနတော အသမုပ္ပာဒော န သမ္ဘဝတိ, တသ္မာ အပဋိစ္စသမုပ္ပာဒောတိ ဧဝံ ဥဘယပဋိက္ခေပေန ပနသ္သ ပဋိလောမတာ ဝေဒိတဗ္ဗာတိ ဧကေ။ တံ အယုတ္တံ တသ္သ အနုလောမဘာဝနိယမနတော, အတ္ထာတိသယာဘာဝတော, တသ္မာ အပ္ပဋိစ္စသမုပ္ပာဒော တသ္သ ပဋိလောမောတိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။ တေနေဝ ဘဂဝတာ ပာဠိယံ ပစ္စယပစ္စယုပ္ပန္နနိရောဓော ဝုတ္တော။ တတ္ထ ဟိ ‘‘အဝိဇ္ဇာယ တ္ဝေဝ အသေသဝိရာဂနိရောဓာ’’တိ ဧဝံ ပစ္စယသ္သ သမုစ္ဆိန္နပစ္စယဘာဝဝသေန ပစ္စယနိရောဓံ, ဖလသ္သ ပစ္စယပဋိဂ္ဂဟာဘာဝဝသေန ပစ္စယုပ္ပန္နနိရောဓဉ္စ ဒီပေတိ။ ဒုဝိဓော ပာဠိယံ နိရောဓော အတ္ထတော အနုပ္ပာဒော နာမ ဟောတီတိ ကတ္ဝာ အဋ္ဌကထာယံ ‘‘နိရောဓော ဟောတီတိ အနုပ္ပာဒော ဟောတီ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဧဝံ သန္တေ နိဗ္ဗာနံ ပစ္စယပစ္စယုပ္ပန္နာနံ နိရောဓမတ္တန္တိ အာပဇ္ဇတီတိ စေ? န, တသ္သာနုဘာဝဒီပနာဓိပ္ပာယတော။ ဝိဒိတဝေလာယန္တိ မနသိကတဝေလာယန္တိ အတ္ထော, အညထာ တတော ပုဗ္ဗေ အဝိဒိတပ္ပသင္ဂတော။
Tatthāha – ‘‘paṭiccasamuppādaṃ paṭilomaṃ manasākāsī’’ti na yujjati, na hi paṭilomāpadesena niddiṭṭhaṃ nibbānaṃ paṭiccasamuppādo bhavitumarahatīti? Vuccate – na, tadatthajānanato. Anulomapaṭilomanti hi bhāvanapuṃsakaṃ. Anulomato, paṭilomato ca taṃ paṭiccasamuppādaṃ manasākāsīti hi tattha attho. Aññathā nirodhassa paṭilomappasaṅgāpattiyevāpajjati. Paṭilome ca panetasmiṃ anukkamaniyamo anulome anukkamaniyamato siddhoti veditabbaṃ. Evaṃ sati paṭiccasamuppādassa paṭilomo nāma apaṭiccasamuppādoti siddhaṃ hoti. Tena vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’tiādi. Evaṃ sante pubbāparavirodho hoti. Kathaṃ? Paṭiccāti hi iminā phalassa paccayapariggahena, paccayānañca paccayāyattupagamanena tassa uppādābhimukhabhāvadīpanato asamuppādo na sambhavati, tasmā apaṭiccasamuppādoti evaṃ ubhayapaṭikkhepena panassa paṭilomatā veditabbāti eke. Taṃ ayuttaṃ tassa anulomabhāvaniyamanato, atthātisayābhāvato, tasmā appaṭiccasamuppādo tassa paṭilomoti veditabbaṃ. Teneva bhagavatā pāḷiyaṃ paccayapaccayuppannanirodho vutto. Tattha hi ‘‘avijjāya tveva asesavirāganirodhā’’ti evaṃ paccayassa samucchinnapaccayabhāvavasena paccayanirodhaṃ, phalassa paccayapaṭiggahābhāvavasena paccayuppannanirodhañca dīpeti. Duvidho pāḷiyaṃ nirodho atthato anuppādo nāma hotīti katvā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘nirodho hotīti anuppādo hotī’’ti vuttaṃ. Evaṃ sante nibbānaṃ paccayapaccayuppannānaṃ nirodhamattanti āpajjatīti ce? Na, tassānubhāvadīpanādhippāyato. Viditavelāyanti manasikatavelāyanti attho, aññathā tato pubbe aviditappasaṅgato.
ဈာယတောတိ ဧတ္ထ ကာမံ လက္ခဏူပနိဇ္ဈာနေန ဈာယတော ဗောဓိပက္ခိယဓမ္မာ ပာတုဘဝန္တိ, စတုအရိယသစ္စဓမ္မာ ဝာ ပကာသန္တိ, တထာပိ ပုဗ္ဗဘာဂေ သမထာဒိယာနိကဝိဘာဂဒသ္သနတ္ထံ အာရမ္မဏူပနိဇ္ဈာနဂ္ဂဟဏံ။ စတုသစ္စဓမ္မဂ္ဂဟဏံ ကာမံ အနုလောမပဋိစ္စသမုပ္ပာဒဒသ္သနာဓိကာရေန ဝိရုဇ္ဈတိ, တထာပိ ‘‘ယော ဒုက္ခံ ပရိဇာနာတိ, သော သမုဒယံ ပဇဟတီ’’တိ လဒ္ဓိဝသေန ကတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
Jhāyatoti ettha kāmaṃ lakkhaṇūpanijjhānena jhāyato bodhipakkhiyadhammā pātubhavanti, catuariyasaccadhammā vā pakāsanti, tathāpi pubbabhāge samathādiyānikavibhāgadassanatthaṃ ārammaṇūpanijjhānaggahaṇaṃ. Catusaccadhammaggahaṇaṃ kāmaṃ anulomapaṭiccasamuppādadassanādhikārena virujjhati, tathāpi ‘‘yo dukkhaṃ parijānāti, so samudayaṃ pajahatī’’ti laddhivasena katanti veditabbaṃ.
၂. ‘‘ပစ္စယက္ခယသ္သာ’’တိ ကိစ္စပရိယာယဝသေန ဝုတ္တံ။ တေန ပစ္စယနိဗ္ဗာနံ, တဒုပနိသ္သယနိဗ္ဗာနဉ္စာတိ ဒုဝိဓံ နိဗ္ဗာနံ ဒသ္သိတံ ဟောတီတိ။ ကာမဉ္စ တံ န ကေဝလံ ပစ္စယက္ခယမတ္တံ ကရောတိ, အထ ခော ပစ္စယုပ္ပန္နက္ခယမ္ပိ ကရောတိ။ ယတော ဥဘိန္နမ္ပိ နိရောဓော ဒသ္သိတော, တထာပိ ဟေတုနိရောဓာ ဖလနိရောဓောတိ ကတ္ဝာ ‘‘ပစ္စယက္ခယသ္သာ’’တိ ဝုတ္တံ။ ဝုတ္တပ္ပကာရာ ဓမ္မာတိ ဧတ္ထ စတုသစ္စဂ္ဂဟဏံ ပဌမဂာထာယံ ဝုတ္တနယဝိပလ္လာသေန ကတန္တိ ဝေဒိတဗ္ဗံ။
2.‘‘Paccayakkhayassā’’ti kiccapariyāyavasena vuttaṃ. Tena paccayanibbānaṃ, tadupanissayanibbānañcāti duvidhaṃ nibbānaṃ dassitaṃ hotīti. Kāmañca taṃ na kevalaṃ paccayakkhayamattaṃ karoti, atha kho paccayuppannakkhayampi karoti. Yato ubhinnampi nirodho dassito, tathāpi hetunirodhā phalanirodhoti katvā ‘‘paccayakkhayassā’’ti vuttaṃ. Vuttappakārā dhammāti ettha catusaccaggahaṇaṃ paṭhamagāthāyaṃ vuttanayavipallāsena katanti veditabbaṃ.
၃. သမုဒယနိရောဓသင္ခာတော အတ္ထောတိ ဧတ္ထ သမုဒယော ကိစ္စဝသေန, နိရောဓော အာရမ္မဏကိရိယာယ။ ဧတေန ဒ္ဝိပ္ပကာရာ နိရောဓာ ဒသ္သိတာ ဟောန္တိ တသ္သ အနုဘာဝသ္သ ဝသေနာတိ အတ္ထော။ ယသ္မာ ပလ္လင္ကာဘုဇိတဋ္ဌာနဉ္စ ‘‘ပလ္လင္ကော’’တိ ဝုစ္စတိ, တသ္မာ ဖလာဓိဂမဋ္ဌာနံ ‘‘ပလ္လင္က’’န္တိ ဝုတ္တံ။
3.Samudayanirodhasaṅkhāto atthoti ettha samudayo kiccavasena, nirodho ārammaṇakiriyāya. Etena dvippakārā nirodhā dassitā honti tassa anubhāvassa vasenāti attho. Yasmā pallaṅkābhujitaṭṭhānañca ‘‘pallaṅko’’ti vuccati, tasmā phalādhigamaṭṭhānaṃ ‘‘pallaṅka’’nti vuttaṃ.
Related texts:
တိပိဋက (မူလ) • Tipiṭaka (Mūla) / ဝိနယပိဋက • Vinayapiṭaka / မဟာဝဂ္ဂပာဠိ • Mahāvaggapāḷi / ၁. ဗောဓိကထာ • 1. Bodhikathā
အဋ္ဌကထာ • Aṭṭhakathā / ဝိနယပိဋက (အဋ္ဌကထာ) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / မဟာဝဂ္ဂ-အဋ္ဌကထာ • Mahāvagga-aṭṭhakathā / ဗောဓိကထာ • Bodhikathā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / သာရတ္ထဒီပနီ-ဋီကာ • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ဗောဓိကထာဝဏ္ဏနာ • Bodhikathāvaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ဝိမတိဝိနောဒနီ-ဋီကာ • Vimativinodanī-ṭīkā / ဗောဓိကထာဝဏ္ဏနာ • Bodhikathāvaṇṇanā
ဋီကာ • Tīkā / ဝိနယပိဋက (ဋီကာ) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / ပာစိတ္ယာဒိယောဇနာပာဠိ • Pācityādiyojanāpāḷi / ၁. ဗောဓိကထာ • 1. Bodhikathā