| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / पटिसम्भिदामग्ग-अट्ठकथा • Paṭisambhidāmagga-aṭṭhakathā |
३. बोज्झङ्गकथा
3. Bojjhaṅgakathā
बोज्झङ्गकथावण्णना
Bojjhaṅgakathāvaṇṇanā
१७. इदानि सच्चप्पटिवेधसिद्धं बोज्झङ्गविसेसं दस्सेन्तेन कथिताय सुत्तन्तपुब्बङ्गमाय बोज्झङ्गकथाय अपुब्बत्थानुवण्णना। तत्थ सुत्तन्ते ताव बोज्झङ्गाति बोधिया, बोधिस्स वा अङ्गाति बोज्झङ्गा। किं वुत्तं होति (सं॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.५.१८२) – या हि अयं धम्मसामग्गी, याय लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पज्जमानाय लीनुद्धच्चपतिट्ठानायूहनकामसुखत्तकिलमथानुयोगउच्छेदसस्सताभिनिवेसादीनं अनेकेसं उपद्दवानं पटिपक्खभूताय सतिधम्मविचयवीरियपीतिपस्सद्धिसमाधिउपेक्खासङ्खाताय धम्मसामग्गिया अरियसावको बुज्झतीति कत्वा बोधीति वुच्चति, बुज्झतीति किलेससन्ताननिद्दाय वुट्ठहति, चत्तारि वा अरियसच्चानि पटिविज्झति, निब्बानमेव वा सच्छिकरोतीति वुत्तं होति। यथाह – ‘‘सत्त बोज्झङ्गे भावेत्वा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’’ति (सं॰ नि॰ ५.३७८; दी॰ नि॰ ३.१४३)। तस्सा धम्मसामग्गीसङ्खाताय बोधिया अङ्गाति बोज्झङ्गा झानङ्गमग्गङ्गादयो विय। योपेस यथावुत्तप्पकाराय एताय धम्मसामग्गिया बुज्झतीति कत्वा अरियसावको बोधीति वुच्चति, तस्स बोधिस्स अङ्गातिपि बोज्झङ्गा सेनङ्गरथङ्गादयो विय। तेनाहु अट्ठकथाचरिया ‘‘बुज्झनकस्स पुग्गलस्स अङ्गाति बोज्झङ्गा’’ति। सतिसम्बोज्झङ्गादीनं अत्थो अभिञ्ञेय्यनिद्देसे वुत्तो।
17. Idāni saccappaṭivedhasiddhaṃ bojjhaṅgavisesaṃ dassentena kathitāya suttantapubbaṅgamāya bojjhaṅgakathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha suttante tāva bojjhaṅgāti bodhiyā, bodhissa vā aṅgāti bojjhaṅgā. Kiṃ vuttaṃ hoti (saṃ. ni. aṭṭha. 3.5.182) – yā hi ayaṃ dhammasāmaggī, yāya lokuttaramaggakkhaṇe uppajjamānāya līnuddhaccapatiṭṭhānāyūhanakāmasukhattakilamathānuyogaucchedasassatābhinivesādīnaṃ anekesaṃ upaddavānaṃ paṭipakkhabhūtāya satidhammavicayavīriyapītipassaddhisamādhiupekkhāsaṅkhātāya dhammasāmaggiyā ariyasāvako bujjhatīti katvā bodhīti vuccati, bujjhatīti kilesasantānaniddāya vuṭṭhahati, cattāri vā ariyasaccāni paṭivijjhati, nibbānameva vā sacchikarotīti vuttaṃ hoti. Yathāha – ‘‘satta bojjhaṅge bhāvetvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho’’ti (saṃ. ni. 5.378; dī. ni. 3.143). Tassā dhammasāmaggīsaṅkhātāya bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgā jhānaṅgamaggaṅgādayo viya. Yopesa yathāvuttappakārāya etāya dhammasāmaggiyā bujjhatīti katvā ariyasāvako bodhīti vuccati, tassa bodhissa aṅgātipi bojjhaṅgā senaṅgarathaṅgādayo viya. Tenāhu aṭṭhakathācariyā ‘‘bujjhanakassa puggalassa aṅgāti bojjhaṅgā’’ti. Satisambojjhaṅgādīnaṃ attho abhiññeyyaniddese vutto.
बोज्झङ्गत्थनिद्देसे बोधाय संवत्तन्तीति बुज्झनत्थाय संवत्तन्ति। कस्स बुज्झनत्थाय? मग्गफलेहि निब्बानस्स पच्चवेक्खणाय कतकिच्चस्स बुज्झनत्थाय, मग्गेन वा किलेसनिद्दातो पबुज्झनत्थाय फलेन पबुद्धभावत्थायापीति वुत्तं होति। बलवविपस्सनायपि बोज्झङ्गा बोधाय संवत्तन्ति । तस्मा अयं विपस्सनामग्गफलबोज्झङ्गानं साधारणत्थो। तीसुपि हि ठानेसु बोधाय निब्बानपटिवेधाय संवत्तन्ति। एतेन बोधिया अङ्गाति बोज्झङ्गाति वुत्तं होति। बुज्झन्तीति बोज्झङ्गातिआदीहि पञ्चहि चतुक्केहि वुत्तानं बोज्झङ्गानं उप्पत्तिट्ठानं अभिञ्ञेय्यनिद्देसे वुत्तं। अपि च बुज्झन्तीति बोज्झङ्गानं सकिच्चकरणे समत्थभावदस्सनत्थं कत्तुनिद्देसो । बुज्झनट्ठेनाति सकिच्चकरणसमत्थत्तेपि सति कत्तुनो अभावदस्सनत्थं भावनिद्देसो। बोधेन्तीति बोज्झङ्गभावनाय बुज्झन्तानं योगीनं पयोजकत्ता बोज्झङ्गानं हेतुकत्तुनिद्देसो। बोधनट्ठेनाति पठमं वुत्तनयेनेव पयोजकहेतुकत्तुना भावनिद्देसो। एतेहि बोधिया अङ्गा बोज्झङ्गाति वुत्तं होति। बोधिपक्खियट्ठेनाति बुज्झनट्ठेन बोधीति लद्धनामस्स योगिस्स पक्खे भवत्ता। अयमेतेसं योगिनो उपकारकत्तनिद्देसो। एतेहि बोधिस्स अङ्गाति बोज्झङ्गाति वुत्तं होति। बुद्धिलभनट्ठेनातिआदिके छक्के बुद्धिलभनट्ठेनाति योगावचरेन बुद्धिया पापुणनट्ठेन। रोपनट्ठेनाति सत्तानं पतिट्ठापनट्ठेन । पापनट्ठेनाति पतिट्ठापिताय निट्ठापनट्ठेन। इमे विपस्सनाबोज्झङ्गा पति-अभि-सं-इति तीहि उपसग्गेहि विसेसिता मग्गफलबोज्झङ्गाति वदन्ति। सब्बेसम्पि धम्मवोहारेन निद्दिट्ठानं बोज्झङ्गानं बोधिया अङ्गाति बोज्झङ्गाति वुत्तं होतीति वेदितब्बं।
Bojjhaṅgatthaniddese bodhāya saṃvattantīti bujjhanatthāya saṃvattanti. Kassa bujjhanatthāya? Maggaphalehi nibbānassa paccavekkhaṇāya katakiccassa bujjhanatthāya, maggena vā kilesaniddāto pabujjhanatthāya phalena pabuddhabhāvatthāyāpīti vuttaṃ hoti. Balavavipassanāyapi bojjhaṅgā bodhāya saṃvattanti . Tasmā ayaṃ vipassanāmaggaphalabojjhaṅgānaṃ sādhāraṇattho. Tīsupi hi ṭhānesu bodhāya nibbānapaṭivedhāya saṃvattanti. Etena bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgāti vuttaṃ hoti. Bujjhantīti bojjhaṅgātiādīhi pañcahi catukkehi vuttānaṃ bojjhaṅgānaṃ uppattiṭṭhānaṃ abhiññeyyaniddese vuttaṃ. Api ca bujjhantīti bojjhaṅgānaṃ sakiccakaraṇe samatthabhāvadassanatthaṃ kattuniddeso . Bujjhanaṭṭhenāti sakiccakaraṇasamatthattepi sati kattuno abhāvadassanatthaṃ bhāvaniddeso. Bodhentīti bojjhaṅgabhāvanāya bujjhantānaṃ yogīnaṃ payojakattā bojjhaṅgānaṃ hetukattuniddeso. Bodhanaṭṭhenāti paṭhamaṃ vuttanayeneva payojakahetukattunā bhāvaniddeso. Etehi bodhiyā aṅgā bojjhaṅgāti vuttaṃ hoti. Bodhipakkhiyaṭṭhenāti bujjhanaṭṭhena bodhīti laddhanāmassa yogissa pakkhe bhavattā. Ayametesaṃ yogino upakārakattaniddeso. Etehi bodhissa aṅgāti bojjhaṅgāti vuttaṃ hoti. Buddhilabhanaṭṭhenātiādike chakke buddhilabhanaṭṭhenāti yogāvacarena buddhiyā pāpuṇanaṭṭhena. Ropanaṭṭhenāti sattānaṃ patiṭṭhāpanaṭṭhena . Pāpanaṭṭhenāti patiṭṭhāpitāya niṭṭhāpanaṭṭhena. Ime vipassanābojjhaṅgā pati-abhi-saṃ-iti tīhi upasaggehi visesitā maggaphalabojjhaṅgāti vadanti. Sabbesampi dhammavohārena niddiṭṭhānaṃ bojjhaṅgānaṃ bodhiyā aṅgāti bojjhaṅgāti vuttaṃ hotīti veditabbaṃ.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / पटिसम्भिदामग्गपाळि • Paṭisambhidāmaggapāḷi / ३. बोज्झङ्गकथा • 3. Bojjhaṅgakathā
