| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / विभङ्ग-अनुटीका • Vibhaṅga-anuṭīkā |
१०. बोज्झङ्गविभङ्गो
10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
१. सुत्तन्तभाजनीयं
1. Suttantabhājanīyaṃ
पठमनयवण्णना
Paṭhamanayavaṇṇanā
४६६. पतिट्ठानं इध संसारे अवट्ठानं, तस्स मूलं किलेसाति आह ‘‘किलेसवसेन पतिट्ठान’’न्ति। पतिट्ठानाय पन ब्यापारापत्ति कम्मन्ति वुत्तं ‘‘अभिसङ्खारवसेन आयूहना’’ति। यस्मा किलेसेसु तण्हादिट्ठियो तण्हादिट्ठिचरितानं विसेसतो संसारनायिका, किलेससहितमेव च कम्मं पतिट्ठानाय होति, न केवलं, तस्मा वुत्तं ‘‘तण्हादिट्ठीहि…पे॰… आयूहना’’ति। तथा तण्हाय भवस्सादभावतो, दिट्ठिया विभवाभिनन्दनभूताय विभवाभिसङ्खरणभावतो ‘‘तण्हावसेन पतिट्ठानं, दिट्ठिवसेन आयूहना’’ति वुत्तं। दिट्ठीसुपि अन्तोमुखप्पवत्ताय भवदिट्ठिया विसेसतो संसारे अवट्ठानं, यतो ओलीयनाति वुच्चतीति आह ‘‘सस्सतदिट्ठिया पतिट्ठान’’न्ति। बहिमुखप्पवत्तापि विभवदिट्ठि भवाभिसङ्खरणं नातिवत्ततीति वुत्तं ‘‘उच्छेददिट्ठिया आयूहना’’ति। लयापत्ति यथारद्धस्स आरम्भस्स अनिट्ठानं अन्तोसङ्कोचभावतोति आह ‘‘लीनवसेन पतिट्ठान’’न्ति। उद्धतापत्ति अनुपायभूता ब्यापारापत्ति असङ्कोचभावतोति वुत्तं ‘‘उद्धच्चवसेन आयूहना’’ति। तथा कोसज्जपक्खिकत्ता च कामसुखानुयोगस्स उद्धच्चपक्खिकत्ता च अत्तकिलमथानुयोगस्स तदुभयवसेन पतिट्ठानायूहना वुत्ता, इतरं वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं। इधाति इमिस्सा सम्मोहविनोदनिया। अवुत्तानन्ति ‘‘किलेसवसेन पतिट्ठान’’न्तिआदीनं वसेन वेदितब्बा पतिट्ठानायूहनाति योजना।
466. Patiṭṭhānaṃ idha saṃsāre avaṭṭhānaṃ, tassa mūlaṃ kilesāti āha ‘‘kilesavasena patiṭṭhāna’’nti. Patiṭṭhānāya pana byāpārāpatti kammanti vuttaṃ ‘‘abhisaṅkhāravasena āyūhanā’’ti. Yasmā kilesesu taṇhādiṭṭhiyo taṇhādiṭṭhicaritānaṃ visesato saṃsāranāyikā, kilesasahitameva ca kammaṃ patiṭṭhānāya hoti, na kevalaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘taṇhādiṭṭhīhi…pe… āyūhanā’’ti. Tathā taṇhāya bhavassādabhāvato, diṭṭhiyā vibhavābhinandanabhūtāya vibhavābhisaṅkharaṇabhāvato ‘‘taṇhāvasena patiṭṭhānaṃ, diṭṭhivasena āyūhanā’’ti vuttaṃ. Diṭṭhīsupi antomukhappavattāya bhavadiṭṭhiyā visesato saṃsāre avaṭṭhānaṃ, yato olīyanāti vuccatīti āha ‘‘sassatadiṭṭhiyā patiṭṭhāna’’nti. Bahimukhappavattāpi vibhavadiṭṭhi bhavābhisaṅkharaṇaṃ nātivattatīti vuttaṃ ‘‘ucchedadiṭṭhiyā āyūhanā’’ti. Layāpatti yathāraddhassa ārambhassa aniṭṭhānaṃ antosaṅkocabhāvatoti āha ‘‘līnavasena patiṭṭhāna’’nti. Uddhatāpatti anupāyabhūtā byāpārāpatti asaṅkocabhāvatoti vuttaṃ ‘‘uddhaccavasena āyūhanā’’ti. Tathā kosajjapakkhikattā ca kāmasukhānuyogassa uddhaccapakkhikattā ca attakilamathānuyogassa tadubhayavasena patiṭṭhānāyūhanā vuttā, itaraṃ vuttanayānusārena veditabbaṃ. Idhāti imissā sammohavinodaniyā. Avuttānanti ‘‘kilesavasena patiṭṭhāna’’ntiādīnaṃ vasena veditabbā patiṭṭhānāyūhanāti yojanā.
समप्पवत्ते धम्मेति लीनुद्धच्चविरहेन समप्पवत्ते सम्पयुत्तधम्मे। पटिसञ्चिक्खतीति पतिरूपं सङ्कलेति गणेति तुलेति। तेनाह ‘‘उपपत्तितो इक्खती’’ति। तदाकारोति पटिसङ्खानाकारो उपपत्तितो इक्खनाकारो। एवञ्च कत्वाति पटिसङ्खानसभावत्ता एव उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स। पच्छिमपच्छिमकारणभावोति पच्छिमस्स पच्छिमस्स कारणभावो। पुरिमं पुरिमञ्हि पच्छिमस्स पच्छिमस्स विसेसपच्चयोति।
Samappavatte dhammeti līnuddhaccavirahena samappavatte sampayuttadhamme. Paṭisañcikkhatīti patirūpaṃ saṅkaleti gaṇeti tuleti. Tenāha ‘‘upapattito ikkhatī’’ti. Tadākāroti paṭisaṅkhānākāro upapattito ikkhanākāro. Evañca katvāti paṭisaṅkhānasabhāvattā eva upekkhāsambojjhaṅgassa. Pacchimapacchimakāraṇabhāvoti pacchimassa pacchimassa kāraṇabhāvo. Purimaṃ purimañhi pacchimassa pacchimassa visesapaccayoti.
४६७. अविपरीतकायादिसभावग्गहणसमत्थताय बलवती एव सति। पञ्ञा गहिता सतिनेपक्केनाति अत्थो। एवंचित्तोति एवं लाभसक्कारसिलोकसन्निस्सितचित्तो। चिरकतवत्तादिवसेनाति चिरकतवत्तादिसीसेन। ‘‘वुत्तो’’ति इमिनापि ‘‘कत्वा आह कायविञ्ञत्तिं…पे॰… कोट्ठास’’न्ति योजना।
467. Aviparītakāyādisabhāvaggahaṇasamatthatāya balavatī eva sati. Paññā gahitā satinepakkenāti attho. Evaṃcittoti evaṃ lābhasakkārasilokasannissitacitto. Cirakatavattādivasenāti cirakatavattādisīsena. ‘‘Vutto’’ti imināpi ‘‘katvā āha kāyaviññattiṃ…pe… koṭṭhāsa’’nti yojanā.
परेसन्ति न अनन्तरानं। सब्बेसं…पे॰… योजेतब्बा ‘‘सब्बे बोज्झङ्गा सब्बेसं पच्चयविसेसा होन्तियेवा’’ति। कामेतीति कामो, अस्सादनवसेन आमसतीति आमिसं, कामोव आमिसन्ति कामामिसं, किलेसकामो। वत्थुकामो पन आमसीयतीति आमिसं। एवं सेसद्वयम्पि। तेसु लोकीयन्ति एत्थ सुखविसेसाति लोको, उपपत्तिविसेसो। वट्टं संसारो। कामस्सादवसेन पवत्तो लोभो कामामिसं। भवविसेसपत्थनावसेन पवत्तो लोकामिसं। विभवो नाम किमत्थियो, को वा तं अभिपत्थेय्याति वट्टानुगेधभूतो लोभो वट्टामिसन्ति च वदन्ति। तदारम्मणन्ति तस्सा तण्हाय आरम्मणं, रूपादि। लोकधम्मा लाभादयो। वुत्तावसेसा सब्बाव तण्हा संसारजनको रागो।
Paresanti na anantarānaṃ. Sabbesaṃ…pe… yojetabbā ‘‘sabbe bojjhaṅgā sabbesaṃ paccayavisesā hontiyevā’’ti. Kāmetīti kāmo, assādanavasena āmasatīti āmisaṃ, kāmova āmisanti kāmāmisaṃ, kilesakāmo. Vatthukāmo pana āmasīyatīti āmisaṃ. Evaṃ sesadvayampi. Tesu lokīyanti ettha sukhavisesāti loko, upapattiviseso. Vaṭṭaṃ saṃsāro. Kāmassādavasena pavatto lobho kāmāmisaṃ. Bhavavisesapatthanāvasena pavatto lokāmisaṃ. Vibhavo nāma kimatthiyo, ko vā taṃ abhipattheyyāti vaṭṭānugedhabhūto lobho vaṭṭāmisanti ca vadanti. Tadārammaṇanti tassā taṇhāya ārammaṇaṃ, rūpādi. Lokadhammā lābhādayo. Vuttāvasesā sabbāva taṇhā saṃsārajanako rāgo.
पठमनयवण्णना निट्ठिता।
Paṭhamanayavaṇṇanā niṭṭhitā.
दुतियनयवण्णना
Dutiyanayavaṇṇanā
४६८-९. सब्बे सत्ताति कामभवादीसु, सञ्ञीभवादीसु, एकवोकारभवादीसु च सब्बभवेसु सब्बे सत्ता। आहारतो ठिति एतेसन्ति आहारट्ठितिका, पच्चयट्ठितिका। येन पच्चयेन ते तिट्ठन्ति, सो एकोव धम्मो ञातपरिञ्ञासङ्खाताय ‘‘आहारट्ठितिका’’ति अभिञ्ञाय अभिञ्ञेय्यो। द्वे धातुयोति सङ्खतासङ्खतधातुयो। तिस्सो धातुयोति कामधातुरूपधातुअरूपधातुयो। पञ्च विमुत्तायतनानीति ‘‘इध, भिक्खवे, भिक्खुनो सत्था धम्मं देसेति अञ्ञतरो वा गरुट्ठानियो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३२२, ३५५; अ॰ नि॰ ५.२६) आगतानि विमुच्चनकारणानि। अनुत्तरियानीति दस्सनानुत्तरियादीनि छ अनुत्तरियानि। निद्दसवत्थूनीति येहि कारणेहि निद्दसो होति, तानि निद्दसवत्थूनि नाम। देसनामत्तञ्चेतं। खीणासवो हि दसवस्सो हुत्वा परिनिब्बुतो पुन दसवस्सो न होति। न केवलञ्च दसवस्सो, नववस्सोपि…पे॰… एकमुहुत्तिकोपि न होतियेव पुन पटिसन्धिया अभावा, अट्ठुप्पत्तिवसेन पनेवं वुत्तं। तानि पन ‘‘इध, भिक्खु, सिक्खासमादाने तिब्बच्छन्दो होती’’तिआदिना (दी॰ नि॰ ३.३३१) सुत्ते आगतानियेव। ‘‘सम्मादिट्ठिस्स पुरिसपुग्गलस्स मिच्छादिट्ठि निज्जिण्णा होती’’तिआदीनि (दी॰ नि॰ ३.३६०; अ॰ नि॰ १०.१०६) दस निज्जरवत्थूनि। खन्धादयोति खन्धायतनधातादयो। विनन्धनन्ति ‘‘भवादिविनन्धनट्ठेन वानं वुच्चति तण्हा’’ति दस्सेति। गमनन्ति अस्सादनवसेन आरम्मणे पवत्तिमाह। तेन वुत्तं ‘‘पियरूपसातरूपेसू’’ति।
468-9. Sabbe sattāti kāmabhavādīsu, saññībhavādīsu, ekavokārabhavādīsu ca sabbabhavesu sabbe sattā. Āhārato ṭhiti etesanti āhāraṭṭhitikā, paccayaṭṭhitikā. Yena paccayena te tiṭṭhanti, so ekova dhammo ñātapariññāsaṅkhātāya ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti abhiññāya abhiññeyyo. Dve dhātuyoti saṅkhatāsaṅkhatadhātuyo. Tisso dhātuyoti kāmadhāturūpadhātuarūpadhātuyo. Pañca vimuttāyatanānīti ‘‘idha, bhikkhave, bhikkhuno satthā dhammaṃ deseti aññataro vā garuṭṭhāniyo’’tiādinā (dī. ni. 3.322, 355; a. ni. 5.26) āgatāni vimuccanakāraṇāni. Anuttariyānīti dassanānuttariyādīni cha anuttariyāni. Niddasavatthūnīti yehi kāraṇehi niddaso hoti, tāni niddasavatthūni nāma. Desanāmattañcetaṃ. Khīṇāsavo hi dasavasso hutvā parinibbuto puna dasavasso na hoti. Na kevalañca dasavasso, navavassopi…pe… ekamuhuttikopi na hotiyeva puna paṭisandhiyā abhāvā, aṭṭhuppattivasena panevaṃ vuttaṃ. Tāni pana ‘‘idha, bhikkhu, sikkhāsamādāne tibbacchando hotī’’tiādinā (dī. ni. 3.331) sutte āgatāniyeva. ‘‘Sammādiṭṭhissa purisapuggalassa micchādiṭṭhi nijjiṇṇā hotī’’tiādīni (dī. ni. 3.360; a. ni. 10.106) dasa nijjaravatthūni. Khandhādayoti khandhāyatanadhātādayo. Vinandhananti ‘‘bhavādivinandhanaṭṭhena vānaṃ vuccati taṇhā’’ti dasseti. Gamananti assādanavasena ārammaṇe pavattimāha. Tena vuttaṃ ‘‘piyarūpasātarūpesū’’ti.
विपस्सनासहगतन्ति वेदितब्बं विञ्ञत्तिसमुट्ठापकत्ता। ‘‘मग्गं अप्पत्तं कायिकं वीरिय’’न्ति विसेसेत्वा वुत्तत्ता पन लोकुत्तरवीरियम्पि परियायेन कायिकं नाम अत्थीति दीपितं होति।
Vipassanāsahagatanti veditabbaṃ viññattisamuṭṭhāpakattā. ‘‘Maggaṃ appattaṃ kāyikaṃ vīriya’’nti visesetvā vuttattā pana lokuttaravīriyampi pariyāyena kāyikaṃ nāma atthīti dīpitaṃ hoti.
रूपावचरे पीतिसम्बोज्झङ्गोति न वुच्चतीति आह ‘‘रूपावचरे…पे॰… पटिक्खित्ता’’ति। यथा विपस्सनासहगता पीति परियायेन ‘‘पीतिसम्बोज्झङ्गो’’ति वुच्चति, एवं रूपावचरे पीति निब्बेधभागिया वत्तब्बा सिया। एवं लब्भमानापि अलब्भमानं उपादाय न वुत्ता। ‘‘अवितक्कअविचारा’’ति विसेसनं सन्तपणीताय पीतिया दस्सनत्थं। बोज्झङ्गभूताति परियायबोज्झङ्गभूता। अवितक्कअविचारो पीति…पे॰… न वुत्तो सवितक्कसविचारत्ता तस्स। न हि कामावचरा अवितक्कअविचारा पीति अत्थि।
Rūpāvacare pītisambojjhaṅgoti na vuccatīti āha ‘‘rūpāvacare…pe… paṭikkhittā’’ti. Yathā vipassanāsahagatā pīti pariyāyena ‘‘pītisambojjhaṅgo’’ti vuccati, evaṃ rūpāvacare pīti nibbedhabhāgiyā vattabbā siyā. Evaṃ labbhamānāpi alabbhamānaṃ upādāya na vuttā. ‘‘Avitakkaavicārā’’ti visesanaṃ santapaṇītāya pītiyā dassanatthaṃ. Bojjhaṅgabhūtāti pariyāyabojjhaṅgabhūtā. Avitakkaavicāro pīti…pe… na vutto savitakkasavicārattā tassa. Na hi kāmāvacarā avitakkaavicārā pīti atthi.
इध वुत्तो परियायेनाति अत्थो। मग्गपटिवेधानुलोमनतो विपस्सनाय विय पादकज्झानेसुपि सतिआदयो ‘‘बोज्झङ्गा’’त्वेव वुच्चन्तीति आह ‘‘निब्बेधभागियत्ता न पटिक्खिपितब्बो’’ति। एवं कसिणज्झानादीसु बोज्झङ्गे उद्धरन्तानं अधिप्पायं वत्वा अनुद्धरन्तानं अधिप्पायं वत्तुं ‘‘अनुद्धरन्ता पना’’तिआदिमाह। ते हि आसन्नेकन्तकिच्चनिब्बत्तीहि विपस्सनाक्खणे बोज्झङ्गे उद्धरन्ति, न झानक्खणे तदभावतो। तेनाह ‘‘विपस्सनाकिच्चस्स विय…पे॰… न उद्धरन्ती’’ति। कसिणनिस्सन्दो अरूपानीति आह ‘‘तदायत्तानी’’ति।
Idha vutto pariyāyenāti attho. Maggapaṭivedhānulomanato vipassanāya viya pādakajjhānesupi satiādayo ‘‘bojjhaṅgā’’tveva vuccantīti āha ‘‘nibbedhabhāgiyattā na paṭikkhipitabbo’’ti. Evaṃ kasiṇajjhānādīsu bojjhaṅge uddharantānaṃ adhippāyaṃ vatvā anuddharantānaṃ adhippāyaṃ vattuṃ ‘‘anuddharantā panā’’tiādimāha. Te hi āsannekantakiccanibbattīhi vipassanākkhaṇe bojjhaṅge uddharanti, na jhānakkhaṇe tadabhāvato. Tenāha ‘‘vipassanākiccassa viya…pe… na uddharantī’’ti. Kasiṇanissando arūpānīti āha ‘‘tadāyattānī’’ti.
दुतियनयवण्णना निट्ठिता।
Dutiyanayavaṇṇanā niṭṭhitā.
ततियनयवण्णना
Tatiyanayavaṇṇanā
४७०-१. वोस्सज्जनं पहानं वोस्सग्गो, वोस्सज्जनं वा विस्सट्ठभावो निरासङ्कानुप्पवेसोति आह ‘‘वोस्सग्गसद्दो…पे॰… दुविधता वुत्ता’’ति। विपस्सनाक्खणे तदङ्गतन्निन्नप्पकारेन, मग्गक्खणे समुच्छेदतदारम्मणकरणप्पकारेन।
470-1. Vossajjanaṃ pahānaṃ vossaggo, vossajjanaṃ vā vissaṭṭhabhāvo nirāsaṅkānuppavesoti āha ‘‘vossaggasaddo…pe… duvidhatā vuttā’’ti. Vipassanākkhaṇe tadaṅgatanninnappakārena, maggakkhaṇe samucchedatadārammaṇakaraṇappakārena.
ततियनयवण्णना निट्ठिता।
Tatiyanayavaṇṇanā niṭṭhitā.
सुत्तन्तभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Suttantabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना
2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
४७२. उपेक्खनमुपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स सभावो, सो च समाधिवीरियसम्बोज्झङ्गो विय सम्पयुत्तानं ऊनाधिकभावब्यावटो अहुत्वा तेसं अनूनानधिकभावे मज्झत्ताकारप्पवत्तीति इममत्थं आह ‘‘उपेक्खनवसेना’’तिआदिना। तत्थ उपपत्तितो इक्खनन्ति पटिसङ्खानमाह।
472. Upekkhanamupekkhāsambojjhaṅgassa sabhāvo, so ca samādhivīriyasambojjhaṅgo viya sampayuttānaṃ ūnādhikabhāvabyāvaṭo ahutvā tesaṃ anūnānadhikabhāve majjhattākārappavattīti imamatthaṃ āha ‘‘upekkhanavasenā’’tiādinā. Tattha upapattito ikkhananti paṭisaṅkhānamāha.
अभिधम्मभाजनीयवण्णना निट्ठिता।
Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā niṭṭhitā.
बोज्झङ्गविभङ्गवण्णना निट्ठिता।
Bojjhaṅgavibhaṅgavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / अभिधम्मपिटक • Abhidhammapiṭaka / विभङ्गपाळि • Vibhaṅgapāḷi / १०. बोज्झङ्गविभङ्गो • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / अभिधम्मपिटक (अट्ठकथा) • Abhidhammapiṭaka (aṭṭhakathā) / सम्मोहविनोदनी-अट्ठकथा • Sammohavinodanī-aṭṭhakathā
१. सुत्तन्तभाजनीयवण्णना • 1. Suttantabhājanīyavaṇṇanā
२. अभिधम्मभाजनीयवण्णना • 2. Abhidhammabhājanīyavaṇṇanā
टीका • Tīkā / अभिधम्मपिटक (टीका) • Abhidhammapiṭaka (ṭīkā) / विभङ्ग-मूलटीका • Vibhaṅga-mūlaṭīkā / १०. बोज्झङ्गविभङ्गो • 10. Bojjhaṅgavibhaṅgo
