| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[३२३] ३. ब्रह्मदत्तजातकवण्णना
[323] 3. Brahmadattajātakavaṇṇanā
द्वयं याचनकोति इदं सत्था आळविं निस्साय अग्गाळवे चेतिये विहरन्तो कुटिकारसिक्खापदं आरब्भ कथेसि। वत्थु पन हेट्ठा मणिकण्ठजातके (जा॰ १.३.७ आदयो) आगतमेव। इध पन सत्था ‘‘सच्चं किर तुम्हे, भिक्खवे, याचनबहुला विञ्ञत्तिबहुला विहरथा’’ति वत्वा ‘‘आम, भन्ते’’ति वुत्ते ते भिक्खू गरहित्वा ‘‘भिक्खवे, पोराणकपण्डिता पथविस्सरेन रञ्ञा पवारितापि पण्णच्छत्तञ्च एकपटलिकं उपाहनयुगञ्च याचितुकामा हिरोत्तप्पभेदनभयेन महाजनमज्झे अकथेत्वा रहो कथयिंसू’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Dvayaṃ yācanakoti idaṃ satthā āḷaviṃ nissāya aggāḷave cetiye viharanto kuṭikārasikkhāpadaṃ ārabbha kathesi. Vatthu pana heṭṭhā maṇikaṇṭhajātake (jā. 1.3.7 ādayo) āgatameva. Idha pana satthā ‘‘saccaṃ kira tumhe, bhikkhave, yācanabahulā viññattibahulā viharathā’’ti vatvā ‘‘āma, bhante’’ti vutte te bhikkhū garahitvā ‘‘bhikkhave, porāṇakapaṇḍitā pathavissarena raññā pavāritāpi paṇṇacchattañca ekapaṭalikaṃ upāhanayugañca yācitukāmā hirottappabhedanabhayena mahājanamajjhe akathetvā raho kathayiṃsū’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते कपिलरट्ठे उत्तरपञ्चालनगरे उत्तरपञ्चालराजे रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो एकस्मिं निगमगामे ब्राह्मणकुले निब्बत्तित्वा वयप्पत्तो तक्कसिलायं सब्बसिप्पानि उग्गण्हित्वा अपरभागे तापसपब्बज्जं पब्बजित्वा हिमवन्ते उञ्छाचरियाय वनमूलफलाफलेन यापेन्तो चिरं वसित्वा लोणम्बिलसेवनत्थाय मनुस्सपथं विचरन्तो उत्तरपञ्चालनगरं पत्वा राजुय्याने वसित्वा पुनदिवसे भिक्खं परियेसमानो नगरं पविसित्वा राजद्वारं सम्पापुणि। राजा तस्साचारे च विहारे च पसीदित्वा महातले निसीदापेत्वा राजारहं पणीतभोजनं भोजेत्वा पटिञ्ञं गहेत्वा उय्यानेयेव वसापेसि। सो निबद्धं राजघरेयेव भुञ्जन्तो वस्सानस्स अच्चयेन हिमवन्तमेव गन्तुकामो हुत्वा चिन्तेसि ‘‘मय्हं मग्गं गच्छन्तस्स एकपटलिका उपाहना चेव पण्णच्छत्तञ्च लद्धुं वट्टति, राजानं याचिस्सामी’’ति। सो एकदिवसं राजानं उय्यानं आगन्त्वा वन्दित्वा निसिन्नं दिस्वा ‘‘उपाहनञ्च छत्तञ्च याचिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा पुन चिन्तेसि ‘‘परं ‘इमं नाम देही’ति याचन्तो रोदति नाम, परोपि ‘नत्थी’ति वदन्तो पटिरोदति नाम, ‘मा खो पन मं रोदन्तं महाजनो अद्दस, मा राजान’’न्ति रहो पटिच्छन्नट्ठाने उभोपि रोदित्वा तुण्ही भविस्सामा’’ति। अथ नं ‘‘महाराज, रहो पच्चासीसामी’’ति आह। राजा तं सुत्वा राजपुरिसे अपसक्कि। बोधिसत्तो ‘‘सचे मयि याचन्ते राजा न दस्सति, मेत्ति नो भिज्जिस्सति, तस्मा न याचिस्सामी’’ति तं दिवसं नामं गहेतुं असक्कोन्तो ‘‘गच्छ, ताव, महाराज, पुनेकदिवसं जानिस्सामी’’ति आह।
Atīte kapilaraṭṭhe uttarapañcālanagare uttarapañcālarāje rajjaṃ kārente bodhisatto ekasmiṃ nigamagāme brāhmaṇakule nibbattitvā vayappatto takkasilāyaṃ sabbasippāni uggaṇhitvā aparabhāge tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā himavante uñchācariyāya vanamūlaphalāphalena yāpento ciraṃ vasitvā loṇambilasevanatthāya manussapathaṃ vicaranto uttarapañcālanagaraṃ patvā rājuyyāne vasitvā punadivase bhikkhaṃ pariyesamāno nagaraṃ pavisitvā rājadvāraṃ sampāpuṇi. Rājā tassācāre ca vihāre ca pasīditvā mahātale nisīdāpetvā rājārahaṃ paṇītabhojanaṃ bhojetvā paṭiññaṃ gahetvā uyyāneyeva vasāpesi. So nibaddhaṃ rājaghareyeva bhuñjanto vassānassa accayena himavantameva gantukāmo hutvā cintesi ‘‘mayhaṃ maggaṃ gacchantassa ekapaṭalikā upāhanā ceva paṇṇacchattañca laddhuṃ vaṭṭati, rājānaṃ yācissāmī’’ti. So ekadivasaṃ rājānaṃ uyyānaṃ āgantvā vanditvā nisinnaṃ disvā ‘‘upāhanañca chattañca yācissāmī’’ti cintetvā puna cintesi ‘‘paraṃ ‘imaṃ nāma dehī’ti yācanto rodati nāma, paropi ‘natthī’ti vadanto paṭirodati nāma, ‘mā kho pana maṃ rodantaṃ mahājano addasa, mā rājāna’’nti raho paṭicchannaṭṭhāne ubhopi roditvā tuṇhī bhavissāmā’’ti. Atha naṃ ‘‘mahārāja, raho paccāsīsāmī’’ti āha. Rājā taṃ sutvā rājapurise apasakki. Bodhisatto ‘‘sace mayi yācante rājā na dassati, metti no bhijjissati, tasmā na yācissāmī’’ti taṃ divasaṃ nāmaṃ gahetuṃ asakkonto ‘‘gaccha, tāva, mahārāja, punekadivasaṃ jānissāmī’’ti āha.
पुनेकदिवसं रञ्ञो उय्यानं आगतकाले तथेव पुन तथेवाति एवं याचितुं असक्कोन्तस्सेव द्वादस संवच्छरानि अतिक्कन्तानि। ततो राजा चिन्तेसि ‘‘मय्हं अय्यो ‘महाराज, रहो पच्चासीसामी’ति वत्वा परिसाय अपगताय किञ्चि वत्तुं न विसहति, वत्तुकामस्सेवस्स द्वादस वस्सानि अतिक्कन्तानि, चिरं खो पनस्स ब्रह्मचरियं चरन्तस्स उक्कण्ठित्वा भोगे भुञ्जितुकामो रज्जं पच्चासीसति मञ्ञे, रज्जस्स पन नामं गहेतुं असक्कोन्तो तुण्ही होति, अज्ज दानिस्साहं रज्जं आदिं कत्वा यं इच्छति, तं दस्सामी’’ति। सो उय्यानं गन्त्वा वन्दित्वा निसिन्नो बोधिसत्तेन ‘‘रहो पच्चासीसामी’’ति वुत्ते परिसाय अपगताय तं किञ्चि वत्तुं असक्कोन्तं आह ‘‘तुम्हे द्वादस वस्सानि ‘रहो पच्चासीसामी’ति वत्वा रहो लद्धापि किञ्चि वत्तुं न सक्कोथ, अहं वो रज्जं आदिं कत्वा सब्बं पवारेमि, निब्भया हुत्वा यं वो रुच्चति, तं याचथा’’ति। ‘‘महाराज, यमहं याचामि, तं दस्ससी’’ति? ‘‘दस्सामि, भन्ते’’ति। ‘‘महाराज, मय्हं मग्गं गच्छन्तस्स एकपटलिका उपाहना च पण्णच्छत्तञ्च लद्धुं वट्टती’’ति। ‘‘एत्तकं, भन्ते, तुम्हे द्वादस संवच्छरानि याचितुं न सक्कोथा’’ति। ‘‘आम, महाराजा’’ति। ‘‘किंकारणा, भन्ते, एवमकत्था’’ति। ‘‘महाराज, ‘इमं नाम मे देही’ति याचन्तो रोदति नाम, ‘नत्थी’ति वदन्तो पटिरोदति नाम। ‘सचे त्वं मया याचितो न ददेय्यासि, तं नो रोदितपटिरोदितं नाम महाजनो मा पस्सतू’ति एतदत्थं रहो पच्चासीसामी’’ति वत्वा आदितो तिस्सो गाथा अभासि –
Punekadivasaṃ rañño uyyānaṃ āgatakāle tatheva puna tathevāti evaṃ yācituṃ asakkontasseva dvādasa saṃvaccharāni atikkantāni. Tato rājā cintesi ‘‘mayhaṃ ayyo ‘mahārāja, raho paccāsīsāmī’ti vatvā parisāya apagatāya kiñci vattuṃ na visahati, vattukāmassevassa dvādasa vassāni atikkantāni, ciraṃ kho panassa brahmacariyaṃ carantassa ukkaṇṭhitvā bhoge bhuñjitukāmo rajjaṃ paccāsīsati maññe, rajjassa pana nāmaṃ gahetuṃ asakkonto tuṇhī hoti, ajja dānissāhaṃ rajjaṃ ādiṃ katvā yaṃ icchati, taṃ dassāmī’’ti. So uyyānaṃ gantvā vanditvā nisinno bodhisattena ‘‘raho paccāsīsāmī’’ti vutte parisāya apagatāya taṃ kiñci vattuṃ asakkontaṃ āha ‘‘tumhe dvādasa vassāni ‘raho paccāsīsāmī’ti vatvā raho laddhāpi kiñci vattuṃ na sakkotha, ahaṃ vo rajjaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ pavāremi, nibbhayā hutvā yaṃ vo ruccati, taṃ yācathā’’ti. ‘‘Mahārāja, yamahaṃ yācāmi, taṃ dassasī’’ti? ‘‘Dassāmi, bhante’’ti. ‘‘Mahārāja, mayhaṃ maggaṃ gacchantassa ekapaṭalikā upāhanā ca paṇṇacchattañca laddhuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Ettakaṃ, bhante, tumhe dvādasa saṃvaccharāni yācituṃ na sakkothā’’ti. ‘‘Āma, mahārājā’’ti. ‘‘Kiṃkāraṇā, bhante, evamakatthā’’ti. ‘‘Mahārāja, ‘imaṃ nāma me dehī’ti yācanto rodati nāma, ‘natthī’ti vadanto paṭirodati nāma. ‘Sace tvaṃ mayā yācito na dadeyyāsi, taṃ no roditapaṭiroditaṃ nāma mahājano mā passatū’ti etadatthaṃ raho paccāsīsāmī’’ti vatvā ādito tisso gāthā abhāsi –
८९.
89.
‘‘द्वयं याचनको राज, ब्रह्मदत्त निगच्छति।
‘‘Dvayaṃ yācanako rāja, brahmadatta nigacchati;
अलाभं धनलाभं वा, एवंधम्मा हि याचना॥
Alābhaṃ dhanalābhaṃ vā, evaṃdhammā hi yācanā.
९०.
90.
‘‘याचनं रोदनं आहु, पञ्चालानं रथेसभ।
‘‘Yācanaṃ rodanaṃ āhu, pañcālānaṃ rathesabha;
यो याचनं पच्चक्खाति, तमाहु पटिरोदनं॥
Yo yācanaṃ paccakkhāti, tamāhu paṭirodanaṃ.
९१.
91.
‘‘मा मद्दसंसु रोदन्तं, पञ्चाला सुसमागता।
‘‘Mā maddasaṃsu rodantaṃ, pañcālā susamāgatā;
तुवं वा पटिरोदन्तं, तस्मा इच्छामहं रहो’’ति॥
Tuvaṃ vā paṭirodantaṃ, tasmā icchāmahaṃ raho’’ti.
तत्थ राज ब्रह्मदत्ताति द्वीहिपि राजानं आलपति। निगच्छतीति लभति विन्दति। एवंधम्माति एवंसभावा। आहूति पण्डिता कथेन्ति। पञ्चालानं रथेसभाति पञ्चालरट्ठस्स इस्सर रथपवर। यो याचनं पच्चक्खातीति यो पन यं याचनकं ‘‘नत्थी’’ति पटिक्खिपति। तमाहूति तं पटिक्खिपनं ‘‘पटिरोदन’’न्ति वदन्ति। मा मद्दसंसूति तव रट्ठवासिनो पञ्चाला सुसमागता मं रोदन्तं मा अद्दसंसूति।
Tattha rāja brahmadattāti dvīhipi rājānaṃ ālapati. Nigacchatīti labhati vindati. Evaṃdhammāti evaṃsabhāvā. Āhūti paṇḍitā kathenti. Pañcālānaṃ rathesabhāti pañcālaraṭṭhassa issara rathapavara. Yo yācanaṃ paccakkhātīti yo pana yaṃ yācanakaṃ ‘‘natthī’’ti paṭikkhipati. Tamāhūti taṃ paṭikkhipanaṃ ‘‘paṭirodana’’nti vadanti. Mā maddasaṃsūti tava raṭṭhavāsino pañcālā susamāgatā maṃ rodantaṃ mā addasaṃsūti.
राजा बोधिसत्तस्स गारवलक्खणे पसीदित्वा वरं ददमानो चतुत्थं गाथमाह –
Rājā bodhisattassa gāravalakkhaṇe pasīditvā varaṃ dadamāno catutthaṃ gāthamāha –
९२.
92.
‘‘ददामि ते ब्राह्मण रोहिणीनं, गवं सहस्सं सह पुङ्गवेन।
‘‘Dadāmi te brāhmaṇa rohiṇīnaṃ, gavaṃ sahassaṃ saha puṅgavena;
अरियो हि अरियस्स कथं न दज्जा, सुत्वान गाथा तव धम्मयुत्ता’’ति॥
Ariyo hi ariyassa kathaṃ na dajjā, sutvāna gāthā tava dhammayuttā’’ti.
तत्थ रोहिणीनन्ति रत्तवण्णानं। अरियोति आचारसम्पन्नो। अरियस्साति आचारसम्पन्नस्स। कथं न दज्जाति केन कारणेन न ददेय्य। धम्मयुत्ताति कारणयुत्ता।
Tattha rohiṇīnanti rattavaṇṇānaṃ. Ariyoti ācārasampanno. Ariyassāti ācārasampannassa. Kathaṃ na dajjāti kena kāraṇena na dadeyya. Dhammayuttāti kāraṇayuttā.
बोधिसत्तो पन ‘‘नाहं, महाराज, वत्थुकामेहि अत्थिको, यं अहं याचामि, तदेव मे देही’’ति एकपटलिका उपाहना च पण्णच्छत्तञ्च गहेत्वा ‘‘महाराज, अप्पमत्तो होहि, दानं देहि, सीलं रक्खाहि, उपोसथकम्मं करोही’’ति राजानं ओवदित्वा तस्स याचन्तस्सेव हिमवन्तमेव गतो। तत्थ अभिञ्ञा च समापत्तियो च निब्बत्तेत्वा ब्रह्मलोकपरायणो अहोसि।
Bodhisatto pana ‘‘nāhaṃ, mahārāja, vatthukāmehi atthiko, yaṃ ahaṃ yācāmi, tadeva me dehī’’ti ekapaṭalikā upāhanā ca paṇṇacchattañca gahetvā ‘‘mahārāja, appamatto hohi, dānaṃ dehi, sīlaṃ rakkhāhi, uposathakammaṃ karohī’’ti rājānaṃ ovaditvā tassa yācantasseva himavantameva gato. Tattha abhiññā ca samāpattiyo ca nibbattetvā brahmalokaparāyaṇo ahosi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा राजा आनन्दो अहोसि, तापसो पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā rājā ānando ahosi, tāpaso pana ahameva ahosi’’nti.
ब्रह्मदत्तजातकवण्णना ततिया।
Brahmadattajātakavaṇṇanā tatiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ३२३. ब्रह्मदत्तजातकं • 323. Brahmadattajātakaṃ
