| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / थेरगाथा-अट्ठकथा • Theragāthā-aṭṭhakathā |
१२. ब्रह्मदत्तत्थेरगाथावण्णना
12. Brahmadattattheragāthāvaṇṇanā
अक्कोधस्सातिआदिका आयस्मतो ब्रह्मदत्तत्थेरस्स गाथा। का उप्पत्ति? अयम्पि पुरिमबुद्धेसु कताधिकारो तत्थ तत्थ भवे पुञ्ञानि उपचिनित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे सावत्थियं कोसलरञ्ञो पुत्तो हुत्वा निब्बत्ति, ब्रह्मदत्तोतिस्स नामं अहोसि। सो वयप्पत्तो जेतवनमहे बुद्धानुभावं दिस्वा पटिलद्धसद्धो पब्बजित्वा विपस्सनाय कम्मं करोन्तो सह पटिसम्भिदाहि छळभिञ्ञो अहोसि। तं एकदिवसं नगरे पिण्डाय चरन्तं अञ्ञतरो ब्राह्मणो अक्कोसि। थेरो तं सुत्वापि तुण्हीभूतो पिण्डाय चरतियेव, ब्राह्मणो पुनपि अक्कोसियेव। मनुस्सा एवं अक्कोसन्तम्पि नं ‘‘अयं थेरो न किञ्चि भणती’’ति आहंसु। तं सुत्वा थेरो तेसं मनुस्सानं धम्मं देसेन्तो –
Akkodhassātiādikā āyasmato brahmadattattherassa gāthā. Kā uppatti? Ayampi purimabuddhesu katādhikāro tattha tattha bhave puññāni upacinitvā imasmiṃ buddhuppāde sāvatthiyaṃ kosalarañño putto hutvā nibbatti, brahmadattotissa nāmaṃ ahosi. So vayappatto jetavanamahe buddhānubhāvaṃ disvā paṭiladdhasaddho pabbajitvā vipassanāya kammaṃ karonto saha paṭisambhidāhi chaḷabhiñño ahosi. Taṃ ekadivasaṃ nagare piṇḍāya carantaṃ aññataro brāhmaṇo akkosi. Thero taṃ sutvāpi tuṇhībhūto piṇḍāya caratiyeva, brāhmaṇo punapi akkosiyeva. Manussā evaṃ akkosantampi naṃ ‘‘ayaṃ thero na kiñci bhaṇatī’’ti āhaṃsu. Taṃ sutvā thero tesaṃ manussānaṃ dhammaṃ desento –
४४१.
441.
‘‘अक्कोधस्स कुतो कोधो, दन्तस्स समजीविनो।
‘‘Akkodhassa kuto kodho, dantassa samajīvino;
सम्मदञ्ञा विमुत्तस्स, उपसन्तस्स तादिनो॥
Sammadaññā vimuttassa, upasantassa tādino.
४४२.
442.
‘‘तस्सेव तेन पापियो, यो कुद्धं पटिकुज्झति।
‘‘Tasseva tena pāpiyo, yo kuddhaṃ paṭikujjhati;
कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तो, सङ्गामं जेति दुज्जयं॥
Kuddhaṃ appaṭikujjhanto, saṅgāmaṃ jeti dujjayaṃ.
४४३.
443.
‘‘उभिन्नमत्थं चरति, अत्तनो च परस्स च।
‘‘Ubhinnamatthaṃ carati, attano ca parassa ca;
परं सङ्कुपितं ञत्वा, यो सतो उपसम्मति॥
Paraṃ saṅkupitaṃ ñatvā, yo sato upasammati.
४४४.
444.
‘‘उभिन्नं तिकिच्छन्तं तं, अत्तनो च परस्स च।
‘‘Ubhinnaṃ tikicchantaṃ taṃ, attano ca parassa ca;
जना मञ्ञन्ति बालोति, ये धम्मस्स अकोविदा॥ (सं॰ नि॰ १.१८९)।
Janā maññanti bāloti, ye dhammassa akovidā. (saṃ. ni. 1.189);
४४५.
445.
‘‘उप्पज्जे ते सचे कोधो, आवज्ज ककचूपमं।
‘‘Uppajje te sace kodho, āvajja kakacūpamaṃ;
उप्पज्जे चे रसे तण्हा, पुत्तमंसूपमं सर॥
Uppajje ce rase taṇhā, puttamaṃsūpamaṃ sara.
४४६.
446.
‘‘सचे धावति चित्तं ते, कामेसु च भवेसु च।
‘‘Sace dhāvati cittaṃ te, kāmesu ca bhavesu ca;
खिप्पं निग्गण्ह सतिया, किट्ठादं विय दुप्पसु’’न्ति॥ –
Khippaṃ niggaṇha satiyā, kiṭṭhādaṃ viya duppasu’’nti. –
इमा गाथा अभासि।
Imā gāthā abhāsi.
तत्थ अक्कोधस्साति कोधरहितस्स मग्गेन समुच्छिन्नकोधस्स। कुतो कोधोति कुतो नाम हेतु कोधो उप्पज्जेय्य, तस्स उप्पत्तिकारणं नत्थीति अत्थो। दन्तस्साति उत्तमेन दमेन अग्गमग्गदमथेन दन्तस्स। समजीविनोति कायविसमादीनि सब्बसो पहाय कायसमादीनं वसेन समं जीवन्तस्स सत्तट्ठानियेन सम्पजञ्ञेन सम्मदेव वत्तन्तस्स। सम्मदञ्ञा विमुत्तस्साति सम्मा अञ्ञाय अभिञ्ञेय्यादिके धम्मे जानित्वा सब्बासवेहि विप्पमुत्तस्स। ततो एव सब्बकिलेसदरथपरिळाहवूपसमेन उपसन्तस्स। इट्ठादीसु तादिलक्खणप्पत्तिया तादिनो खीणासवस्स कुतो कोधोति अञ्ञापदेसेन थेरो अत्तनो कोधाभावं तस्स च कारणानि वत्वा इदानि कोधे अकोधे च आदीनवानिसंसदस्सनेन धम्मं कथेन्तो ‘‘तस्सेवा’’तिआदिमाह। तत्थ यो कुद्धं पटिकुज्झतीति यो पुग्गलो अत्तनो उपरि कुद्धं कुपितं पुग्गलं पटिकुज्झति, तस्सेव तेन पटिकुज्झनपच्चक्कोसनपटिप्पहरणादिना पापियो इधलोके विञ्ञूगरहादिवसेन परलोके निरयदुक्खादिवसेन अभद्दकतरं अकल्याणतरं होति। कुज्झनेन पन अकुद्धस्स पापं होतीति वत्तब्बमेव नत्थि। केचि पन ‘‘यो अकुद्धं पटिकुद्धं आरब्भ कुज्झती’’ति अत्थं वदन्ति। कुद्धं अप्पटिकुज्झन्तोति यो पन कुद्धं पुग्गलं ‘‘अयं कुद्धो कोधपरेतो’’ति ञत्वा न पटिकुज्झति खमति, सो दुज्जयं किलेससङ्गामं जेति नाम। न केवलञ्चस्स किलेससङ्गामजयो एव, अथ खो उभयहितपटिपत्तिम्पीति दस्सेन्तो आह ‘‘उभिन्नमत्थं…पे॰… उपसम्मती’’ति। यो परं पुग्गलं सङ्कुपितं कुद्धं ‘‘कोधपरेतो’’ति ञत्वा तं मेत्तायन्तो अज्झुपेक्खन्तो वा सतो सम्पजानो हुत्वा उपसम्मति खमति न पटिप्फरति। सो अत्तनो च परस्स चाति उभिन्नं उभयलोकसुखावहं अत्थं हितं चरति।
Tattha akkodhassāti kodharahitassa maggena samucchinnakodhassa. Kuto kodhoti kuto nāma hetu kodho uppajjeyya, tassa uppattikāraṇaṃ natthīti attho. Dantassāti uttamena damena aggamaggadamathena dantassa. Samajīvinoti kāyavisamādīni sabbaso pahāya kāyasamādīnaṃ vasena samaṃ jīvantassa sattaṭṭhāniyena sampajaññena sammadeva vattantassa. Sammadaññā vimuttassāti sammā aññāya abhiññeyyādike dhamme jānitvā sabbāsavehi vippamuttassa. Tato eva sabbakilesadarathapariḷāhavūpasamena upasantassa. Iṭṭhādīsu tādilakkhaṇappattiyā tādino khīṇāsavassa kuto kodhoti aññāpadesena thero attano kodhābhāvaṃ tassa ca kāraṇāni vatvā idāni kodhe akodhe ca ādīnavānisaṃsadassanena dhammaṃ kathento ‘‘tassevā’’tiādimāha. Tattha yo kuddhaṃ paṭikujjhatīti yo puggalo attano upari kuddhaṃ kupitaṃ puggalaṃ paṭikujjhati, tasseva tena paṭikujjhanapaccakkosanapaṭippaharaṇādinā pāpiyo idhaloke viññūgarahādivasena paraloke nirayadukkhādivasena abhaddakataraṃ akalyāṇataraṃ hoti. Kujjhanena pana akuddhassa pāpaṃ hotīti vattabbameva natthi. Keci pana ‘‘yo akuddhaṃ paṭikuddhaṃ ārabbha kujjhatī’’ti atthaṃ vadanti. Kuddhaṃ appaṭikujjhantoti yo pana kuddhaṃ puggalaṃ ‘‘ayaṃ kuddho kodhapareto’’ti ñatvā na paṭikujjhati khamati, so dujjayaṃ kilesasaṅgāmaṃ jeti nāma. Na kevalañcassa kilesasaṅgāmajayo eva, atha kho ubhayahitapaṭipattimpīti dassento āha ‘‘ubhinnamatthaṃ…pe… upasammatī’’ti. Yo paraṃ puggalaṃ saṅkupitaṃ kuddhaṃ ‘‘kodhapareto’’ti ñatvā taṃ mettāyanto ajjhupekkhanto vā sato sampajāno hutvā upasammati khamati na paṭippharati. So attano ca parassa cāti ubhinnaṃ ubhayalokasukhāvahaṃ atthaṃ hitaṃ carati.
उभिन्नं तिकिच्छन्तं तन्ति तं अत्तनो च परस्स चाति उभिन्नं द्विन्नं कोधब्याधितिकिच्छाय तिकिच्छन्तं खमन्तं पुग्गलं ये जना धम्मस्स अरियाचारधम्मे अकुसला, ते बाला ‘‘अयं अविद्दसु यो अत्तानं अक्कोसन्तस्स पहरन्तस्स किञ्चि न करोती’’ति मञ्ञन्ति , तं तेसं अयोनिसो मञ्ञनन्ति अधिप्पायो। ‘‘तिकिच्छन’’न्तिपि पठन्ति, तिकिच्छनसभावन्ति अत्थो।
Ubhinnaṃ tikicchantaṃ tanti taṃ attano ca parassa cāti ubhinnaṃ dvinnaṃ kodhabyādhitikicchāya tikicchantaṃ khamantaṃ puggalaṃ ye janā dhammassa ariyācāradhamme akusalā, te bālā ‘‘ayaṃ aviddasu yo attānaṃ akkosantassa paharantassa kiñci na karotī’’ti maññanti , taṃ tesaṃ ayoniso maññananti adhippāyo. ‘‘Tikicchana’’ntipi paṭhanti, tikicchanasabhāvanti attho.
एवं थेरेन वुच्चमानं धम्मं सुत्वा अक्कोसकब्राह्मणो संविग्गो पसन्नचित्तो च हुत्वा थेरं खमापेत्वा तस्सेव सन्तिके पब्बजि। थेरो तस्स कम्मट्ठानं देन्तो ‘‘इमस्स मेत्ताभावना युत्ता’’ति मेत्ताकम्मट्ठानं दत्वा कोधपरियुट्ठानादीसु पच्चवेक्खणादिविधिं दस्सेन्तो ‘‘उप्पज्जे ते’’तिआदिमाह। तत्थ उप्पज्जे ते सचेति सचे ते कम्मट्ठानं अनुयुञ्जन्तस्स कञ्चि पुग्गलं निस्साय चिरपरिचयो कोधो उप्पज्जेय्य, तस्स वूपसमाय –
Evaṃ therena vuccamānaṃ dhammaṃ sutvā akkosakabrāhmaṇo saṃviggo pasannacitto ca hutvā theraṃ khamāpetvā tasseva santike pabbaji. Thero tassa kammaṭṭhānaṃ dento ‘‘imassa mettābhāvanā yuttā’’ti mettākammaṭṭhānaṃ datvā kodhapariyuṭṭhānādīsu paccavekkhaṇādividhiṃ dassento ‘‘uppajje te’’tiādimāha. Tattha uppajje te saceti sace te kammaṭṭhānaṃ anuyuñjantassa kañci puggalaṃ nissāya ciraparicayo kodho uppajjeyya, tassa vūpasamāya –
‘‘उभतोदण्डकेन चेपि, भिक्खवे, ककचेन चोरा ओचरका अङ्गमङ्गानि ओकन्तेय्युं, तत्रापि यो मनो पदूसेय्य, न मे सो तेन सासनकरो’’ति (म॰ नि॰ १.२३२) –
‘‘Ubhatodaṇḍakena cepi, bhikkhave, kakacena corā ocarakā aṅgamaṅgāni okanteyyuṃ, tatrāpi yo mano padūseyya, na me so tena sāsanakaro’’ti (ma. ni. 1.232) –
सत्थारा वुत्तं ककचूपमं ओवादं आवज्जेहि। उप्पज्जे चे रसे तण्हाति सचे ते मधुरादिभेदे रसे तण्हा अभिलासो उप्पज्जेय्य, तस्स वूपसमाय –
Satthārā vuttaṃ kakacūpamaṃ ovādaṃ āvajjehi. Uppajje ce rase taṇhāti sace te madhurādibhede rase taṇhā abhilāso uppajjeyya, tassa vūpasamāya –
‘‘पुत्तमंसं जायम्पतिका यथा कन्तारनित्थरणत्थमेव खादिंसु, न रसतण्हाय एवं कुलपुत्तोपि पब्बजितो पिण्डपातं पटिसेवति…पे॰… फासुविहारो चा’’ति (सं॰ नि॰ २.६३ अत्थतो समानं) –
‘‘Puttamaṃsaṃ jāyampatikā yathā kantāranittharaṇatthameva khādiṃsu, na rasataṇhāya evaṃ kulaputtopi pabbajito piṇḍapātaṃ paṭisevati…pe… phāsuvihāro cā’’ti (saṃ. ni. 2.63 atthato samānaṃ) –
एवं वुत्तं पुत्तमंसूपमोवादं सर अनुस्सर।
Evaṃ vuttaṃ puttamaṃsūpamovādaṃ sara anussara.
सचे धावति ते चित्तन्ति अयोनिसो मनसि करोतो तव चित्तं कामेसु पञ्चकामगुणेसु छन्दरागवसेन, कामभवादीसु भवेसु भवपत्थनावसेन सचे धावति सरति जवति। खिप्पं निग्गण्ह सतिया, किट्ठादं विय दुप्पसुन्ति तथा धावितुं अदेन्तो यथा नाम पुरिसो किट्ठादं सस्सखादकं दुप्पसुं दुट्ठगोणं योत्तेन थम्भे बन्धित्वा अत्तनो वसे वत्तेति, एवं सतिया सतियोत्तेन सम्माधिथम्भे बन्धन्तो खिप्पं सीघमेव निग्गण्ह, यथा किलेसविगमेन निब्बिसेवनं होति, तथा दमेहीति। केचि पन ‘‘थेरो पुथुज्जनोव हुत्वा अक्कोसं अधिवासेन्तो तेसं मनुस्सानं अरियगुणे पकासेन्तो धम्मं कथेत्वा पच्छा द्वीहि गाथाहि अत्तानं ओवदन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा अरहत्तं पत्वा अञ्ञं ब्याकरोन्तो इमायेव गाथा अभासी’’ति वदन्ति।
Sace dhāvati te cittanti ayoniso manasi karoto tava cittaṃ kāmesu pañcakāmaguṇesu chandarāgavasena, kāmabhavādīsu bhavesu bhavapatthanāvasena sace dhāvati sarati javati. Khippaṃ niggaṇha satiyā, kiṭṭhādaṃviya duppasunti tathā dhāvituṃ adento yathā nāma puriso kiṭṭhādaṃ sassakhādakaṃ duppasuṃ duṭṭhagoṇaṃ yottena thambhe bandhitvā attano vase vatteti, evaṃ satiyā satiyottena sammādhithambhe bandhanto khippaṃ sīghameva niggaṇha, yathā kilesavigamena nibbisevanaṃ hoti, tathā damehīti. Keci pana ‘‘thero puthujjanova hutvā akkosaṃ adhivāsento tesaṃ manussānaṃ ariyaguṇe pakāsento dhammaṃ kathetvā pacchā dvīhi gāthāhi attānaṃ ovadanto vipassanaṃ vaḍḍhetvā arahattaṃ patvā aññaṃ byākaronto imāyeva gāthā abhāsī’’ti vadanti.
ब्रह्मदत्तत्थेरगाथावण्णना निट्ठिता।
Brahmadattattheragāthāvaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / थेरगाथापाळि • Theragāthāpāḷi / १२. ब्रह्मदत्तत्थेरगाथा • 12. Brahmadattattheragāthā
