Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / दीघनिकाय (टीका) • Dīghanikāya (ṭīkā)

    १. ब्रह्मजालसुत्तवण्णना

    1. Brahmajālasuttavaṇṇanā

    परिब्बाजककथावण्णना

    Paribbājakakathāvaṇṇanā

    एवं पठममहासङ्गीतिं दस्सेत्वा यदत्थं सा इध दस्सिता, इदानि तं निगमनवसेन दस्सेतुं ‘‘इमिस्सा’’तिआदिमाह।

    Evaṃ paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassetvā yadatthaṃ sā idha dassitā, idāni taṃ nigamanavasena dassetuṃ ‘‘imissā’’tiādimāha.

    १. एत्तावता च ब्रह्मजालस्स साधारणतो बाहिरनिदानं दस्सेत्वा इदानि अब्भन्तरनिदानं संवण्णेतुं ‘‘तत्थ एव’’न्तिआदि वुत्तं। अथ वा छहि आकारेहि संवण्णना कातब्बा सम्बन्धतो पदतो पदविभागतो पदत्थतो अनुयोगतो परिहारतो चाति। तत्थ सम्बन्धो नाम देसनासम्बन्धो। यं लोकिया ‘‘उम्मुग्घातो’’ति वदन्ति। सो पन पाळिया निदानपाळिवसेन, निदानपाळिया पन सङ्गीतिवसेन वेदितब्बोति पठममहासङ्गीतिं दस्सेन्तेन निदानपाळिया सम्बन्धस्स दस्सितत्ता पदादिवसेन संवण्णनं करोन्तो ‘‘एवन्ति निपातपद’’न्तिआदिमाह। ‘‘मेतिआदीनी’’ति एत्थ अन्तरा-सद्द-च-सद्दानं निपातपदभावो, वत्तब्बो, न वा वत्तब्बो तेसं नयग्गहणेन गहितत्ता, तदवसिट्ठानं आपटि-सद्दानं आदि-सद्देन सङ्गण्हनतो। ‘‘पदविभागो’’ति पदानं विसेसो, न पन पदविग्गहो। अथ वा पदानि च पदविभागो च पदविभागो, पदविग्गहो च पदविभागो च पदविभागोति वा एकसेसवसेन पदपदविग्गहापि पदविभाग सद्देन वुत्ताति वेदितब्बं। तत्थ पदविग्गहो ‘‘भिक्खूनं सङ्घो’’तिआदिभेदेसु पदेसु दट्ठब्बो।

    1. Ettāvatā ca brahmajālassa sādhāraṇato bāhiranidānaṃ dassetvā idāni abbhantaranidānaṃ saṃvaṇṇetuṃ ‘‘tattha eva’’ntiādi vuttaṃ. Atha vā chahi ākārehi saṃvaṇṇanā kātabbā sambandhato padato padavibhāgato padatthato anuyogato parihārato cāti. Tattha sambandho nāma desanāsambandho. Yaṃ lokiyā ‘‘ummugghāto’’ti vadanti. So pana pāḷiyā nidānapāḷivasena, nidānapāḷiyā pana saṅgītivasena veditabboti paṭhamamahāsaṅgītiṃ dassentena nidānapāḷiyā sambandhassa dassitattā padādivasena saṃvaṇṇanaṃ karonto ‘‘evanti nipātapada’’ntiādimāha. ‘‘Metiādīnī’’ti ettha antarā-sadda-ca-saddānaṃ nipātapadabhāvo, vattabbo, na vā vattabbo tesaṃ nayaggahaṇena gahitattā, tadavasiṭṭhānaṃ āpaṭi-saddānaṃ ādi-saddena saṅgaṇhanato. ‘‘Padavibhāgo’’ti padānaṃ viseso, na pana padaviggaho. Atha vā padāni ca padavibhāgo ca padavibhāgo, padaviggaho ca padavibhāgo ca padavibhāgoti vā ekasesavasena padapadaviggahāpi padavibhāga saddena vuttāti veditabbaṃ. Tattha padaviggaho ‘‘bhikkhūnaṃ saṅgho’’tiādibhedesu padesu daṭṭhabbo.

    अत्थतोति पदत्थतो। तं पन पदत्थं अत्थुद्धारक्‍कमेन पठमं एवं-सद्दस्स दस्सेन्तो ‘‘एवंसद्दो तावा’’तिआदिमाह। अवधारणादीति एत्थ आदि-सद्देन इदमत्थपुच्छापरिमाणादिअत्थानं सङ्गहो दट्ठब्बो। तथा हि ‘‘एवंगतानि, एवंविधो, एवमाकारो’’तिआदीसु इदं-सद्दस्स अत्थे एवं-सद्दो। गत-सद्दो हि पकारपरियायो, तथा विधाकार-सद्दा च। तथा हि विधयुत्तगत-सद्दे लोकिया पकारत्थे वदन्ति। ‘‘एवं नु खो, न नु खो, किं नु खो, कथं नु खो’’ति, ‘‘एवं सु ते सुन्हाता सुविलित्ता कप्पितकेसमस्सु, आमुत्तमालाभरणा ओदातवत्थवसना पञ्‍चहि कामगुणेहि समप्पिता समङ्गीभूता परिचारेन्ति, सेय्यथापि त्वं एतरहि साचरियकोति? नो हिदं भो गोतमा’’ति च आदीसु पुच्छायं। ‘‘एवं लहुपरिवत्तं, एवं आयुपरियन्तो’’ति च आदीसु परिमाणे। ननु च ‘‘एवं नु खो, एवं सु ते, एवं आयुपरियन्तो’’ति एत्थ एवं-सद्देन पुच्छनाकारपरिमाणाकारानं वुत्तत्ता आकारत्थो एव एवं-सद्दो ति? न, विसेससब्भावतो। आकारमत्तवाचको हेत्थ आकारत्थोति अधिप्पेतो, यथा ‘‘एवं ब्याखोतिआदीसु पन न आकारविसेसवाचको एवञ्‍च कत्वा ‘‘एवं जातेन मच्‍चेना’’तिआदीनि उपमादीसु उदाहरणानि उपपन्‍नानि होन्ति। तथा हि ‘‘यथापि…पे॰… बहु’’न्ति? एत्थ पुप्फरासिट्ठानियतो मनुस्सुपपत्तिसप्पुरिसूपनिस्सयसद्धम्मसवनयोनिसोमनसिकारभोगसम्पत्तिआदिदानादिपुञ्‍ञकिरियाहेतुसमुदायतो सोभासुगन्धतादिगुणयोगतो मालागुणसदिसियो पहूता पुञ्‍ञकिरिया मरितब्बसभावताय मच्‍चेन सत्तेन कत्तब्बाति जोदितत्ता पुप्फरासिमालागुणाव उपमा, तेसं उपमाकारो यथा-सद्देन अनियमतो वुत्तोति एवं-सद्दो उपमाकारनिगमनत्थोति वत्तुं युत्तं। सो पन उपमाकारो नियमियमानो अत्थतो उपमाव होतीति आह ‘‘उपमायं आगतो’’ति।

    Atthatoti padatthato. Taṃ pana padatthaṃ atthuddhārakkamena paṭhamaṃ evaṃ-saddassa dassento ‘‘evaṃsaddo tāvā’’tiādimāha. Avadhāraṇādīti ettha ādi-saddena idamatthapucchāparimāṇādiatthānaṃ saṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi ‘‘evaṃgatāni, evaṃvidho, evamākāro’’tiādīsu idaṃ-saddassa atthe evaṃ-saddo. Gata-saddo hi pakārapariyāyo, tathā vidhākāra-saddā ca. Tathā hi vidhayuttagata-sadde lokiyā pakāratthe vadanti. ‘‘Evaṃ nu kho, na nu kho, kiṃ nu kho, kathaṃ nu kho’’ti, ‘‘evaṃ su te sunhātā suvilittā kappitakesamassu, āmuttamālābharaṇā odātavatthavasanā pañcahi kāmaguṇehi samappitā samaṅgībhūtā paricārenti, seyyathāpi tvaṃ etarahi sācariyakoti? No hidaṃ bho gotamā’’ti ca ādīsu pucchāyaṃ. ‘‘Evaṃ lahuparivattaṃ, evaṃ āyupariyanto’’ti ca ādīsu parimāṇe. Nanu ca ‘‘evaṃ nu kho, evaṃ su te, evaṃ āyupariyanto’’ti ettha evaṃ-saddena pucchanākāraparimāṇākārānaṃ vuttattā ākārattho eva evaṃ-saddo ti? Na, visesasabbhāvato. Ākāramattavācako hettha ākāratthoti adhippeto, yathā ‘‘evaṃ byākhotiādīsu pana na ākāravisesavācako evañca katvā ‘‘evaṃ jātena maccenā’’tiādīni upamādīsu udāharaṇāni upapannāni honti. Tathā hi ‘‘yathāpi…pe… bahu’’nti? Ettha puppharāsiṭṭhāniyato manussupapattisappurisūpanissayasaddhammasavanayonisomanasikārabhogasampattiādidānādipuññakiriyāhetusamudāyato sobhāsugandhatādiguṇayogato mālāguṇasadisiyo pahūtā puññakiriyā maritabbasabhāvatāya maccena sattena kattabbāti joditattā puppharāsimālāguṇāva upamā, tesaṃ upamākāro yathā-saddena aniyamato vuttoti evaṃ-saddo upamākāranigamanatthoti vattuṃ yuttaṃ. So pana upamākāro niyamiyamāno atthato upamāva hotīti āha ‘‘upamāyaṃ āgato’’ti.

    तथा एवं इमिना आकारेन ‘‘अभिक्‍कमितब्ब’’न्तिआदिना उपदिसियमानाय समणसारुप्पाय आकप्पसम्पत्तिया यो तत्थ उपदिसनाकारो, सो अत्थतो उपदेसोयेवाति वुत्तं ‘‘एवं ते…पे॰… उपदेसे’’ति। तथा एवमेतं भगवा, एवमेतं सुगताति एत्थ च भगवता यथावुत्तमत्थं अविपरीततो जानन्तेहि कतं तत्थ संविज्‍जमानगुणानं पकारेहि हंसनं उदग्गताकरणं सम्पहंसनं, यो तत्थ सम्पहंसनाकारोति योजेतब्बं। एवमेवं पनायन्ति एत्थ गरहणाकारोति योजेतब्बं। सो च गरहणाकारो ‘‘वसली’’तिआदि खुंसनसद्दसन्‍निधानतो इध एवं-सद्देन पकासितोति विञ्‍ञायति। यथा चेत्थ, एवं उपमाकारादयोपि उपमादिवसेन वुत्तानं पुप्फरासिआदिसद्दानं सन्‍निधानतोति दट्ठब्बं। एवञ्‍च वदेहीति ‘‘यथाहं वदामि, एवं समणं आनन्दं वदेही’’ति वदनाकारो इदानि वत्तब्बो एवं-सद्देन निदस्सीयतीति निदस्सनत्थो वुत्तो। एवं नोति एत्थापि तेसं यथावुत्तधम्मानं अहितदुक्खावहभावे सन्‍निट्ठानजननत्थं अनुमतिग्गहणवसेन ‘‘संवत्तन्ति, नो वा, कथं वा एत्थ होती’’ति पुच्छाय कताय ‘‘एवं नो एत्थ होती’’ति वुत्तत्ता तदाकारसन्‍निट्ठानं एवं-सद्देन विभावितन्ति विञ्‍ञायति, सो पन तेसं धम्मानं अहिताय दुक्खाय संवत्तनाकारो नियमियमानो अवधारणत्थो होतीति आह ‘‘एवं नो एत्थ होतीति आदीसु अवधारणे’’ति। एवं भन्तेति पन धम्मस्स साधुकं सवनमनसिकारे सन्‍नियोजितेहि भिक्खूहि अत्तनो तत्थ ठितभावस्स पटिजाननवसेन वुत्तत्ता एत्थ एवं-सद्दो वचनसम्पटिच्छनत्थो वुत्तो, तेन एवं भन्ते, साधु भन्ते, सुट्ठु भन्तेति वुत्तं होति।

    Tathā evaṃ iminā ākārena ‘‘abhikkamitabba’’ntiādinā upadisiyamānāya samaṇasāruppāya ākappasampattiyā yo tattha upadisanākāro, so atthato upadesoyevāti vuttaṃ ‘‘evaṃ te…pe… upadese’’ti. Tathā evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatāti ettha ca bhagavatā yathāvuttamatthaṃ aviparītato jānantehi kataṃ tattha saṃvijjamānaguṇānaṃ pakārehi haṃsanaṃ udaggatākaraṇaṃ sampahaṃsanaṃ, yo tattha sampahaṃsanākāroti yojetabbaṃ. Evamevaṃ panāyanti ettha garahaṇākāroti yojetabbaṃ. So ca garahaṇākāro ‘‘vasalī’’tiādi khuṃsanasaddasannidhānato idha evaṃ-saddena pakāsitoti viññāyati. Yathā cettha, evaṃ upamākārādayopi upamādivasena vuttānaṃ puppharāsiādisaddānaṃ sannidhānatoti daṭṭhabbaṃ. Evañca vadehīti ‘‘yathāhaṃ vadāmi, evaṃ samaṇaṃ ānandaṃ vadehī’’ti vadanākāro idāni vattabbo evaṃ-saddena nidassīyatīti nidassanattho vutto. Evaṃ noti etthāpi tesaṃ yathāvuttadhammānaṃ ahitadukkhāvahabhāve sanniṭṭhānajananatthaṃ anumatiggahaṇavasena ‘‘saṃvattanti, no vā, kathaṃ vā ettha hotī’’ti pucchāya katāya ‘‘evaṃ no ettha hotī’’ti vuttattā tadākārasanniṭṭhānaṃ evaṃ-saddena vibhāvitanti viññāyati, so pana tesaṃ dhammānaṃ ahitāya dukkhāya saṃvattanākāro niyamiyamāno avadhāraṇattho hotīti āha ‘‘evaṃ no ettha hotīti ādīsu avadhāraṇe’’ti. Evaṃ bhanteti pana dhammassa sādhukaṃ savanamanasikāre sanniyojitehi bhikkhūhi attano tattha ṭhitabhāvassa paṭijānanavasena vuttattā ettha evaṃ-saddo vacanasampaṭicchanattho vutto, tena evaṃ bhante, sādhu bhante, suṭṭhu bhanteti vuttaṃ hoti.

    नानानयनिपुणन्ति एकत्तनानत्तअब्यापारएवंधम्मतासङ्खाता, नन्दियावट्ट तिपुक्खलसीहविक्‍कीळितअङ्कुसदिसालोचनसङ्खाता वा आधारादिभेदवसेन नानाविधा नया नानानया, नया वा पाळिगतियो, ता च पञ्‍ञत्तिअनुपञ्‍ञत्तिआदिवसेन संकिलेभागियादिलोकियादितदुभयवोमिस्सतादिवसेन कुसलादिवसेन खन्धादिवसेन सङ्गहादिवसेन समयविमुत्तादिवसेन ठपनादिवसेन कुसलमूलादिवसेन तिकपट्ठानादिवसेन च नानप्पकाराति नानानया, तेहि निपुणं सण्हसुखुमन्ति नानानयनिपुणं। आसयोव अज्झासयो, ते च सस्सतादिभेदेन, तत्थ च अप्परजक्खतादिवसेन अनेका, अत्तज्झासयादयो एव वा समुट्ठानं उप्पत्तिहेतु एतस्साति अनेकज्झासयसमुट्ठानं। अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नन्ति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णं उपनेतब्बाभावतो, सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि, अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतन्ति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Nānānayanipuṇanti ekattanānattaabyāpāraevaṃdhammatāsaṅkhātā, nandiyāvaṭṭa tipukkhalasīhavikkīḷitaaṅkusadisālocanasaṅkhātā vā ādhārādibhedavasena nānāvidhā nayā nānānayā, nayā vā pāḷigatiyo, tā ca paññattianupaññattiādivasena saṃkilebhāgiyādilokiyāditadubhayavomissatādivasena kusalādivasena khandhādivasena saṅgahādivasena samayavimuttādivasena ṭhapanādivasena kusalamūlādivasena tikapaṭṭhānādivasena ca nānappakārāti nānānayā, tehi nipuṇaṃ saṇhasukhumanti nānānayanipuṇaṃ. Āsayova ajjhāsayo, te ca sassatādibhedena, tattha ca apparajakkhatādivasena anekā, attajjhāsayādayo eva vā samuṭṭhānaṃ uppattihetu etassāti anekajjhāsayasamuṭṭhānaṃ. Atthabyañjanasampannanti atthabyañjanaparipuṇṇaṃ upanetabbābhāvato, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatanti vā attho daṭṭhabbo.

    विविधपाटिहारियन्ति एत्थ पाटिहारियपदस्स वचनत्थं ‘‘पटिपक्खहरणतो रागादिकिलेसापनयनतो पाटिहारिय’’न्ति वदन्ति। भगवतो पन पटिपक्खा रागादयो न सन्ति, ये हरितब्बा। पुथुज्‍जनानम्पि विगतूपक्‍किलेसे अट्ठगुणसमन्‍नागते चित्ते हतपटिपक्खे इद्धिविधं पवत्तति, तस्मा तत्थ पवत्तवोहारेन च न सक्‍का इध ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वत्तुं। सचे पन महाकारुणिकस्स भगवतो वेनेय्यगता च किलेसा पटिपक्खा, तेसं हरणतो ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वुत्तं, एवं सति युत्तमेतं। अथ वा भगवतो च सासनस्स च पटिपक्खा तित्थिया, तेसं हरणतो पाटिहारियं। ते हि दिट्ठिहरणवसेन, दिट्ठिप्पकासने असमत्थभावेन च इद्धिआदेसनानुसासनीहि हरिता अपनीता होन्तीति। ‘‘पटी’’ति वा अयं सद्दो ‘‘पच्छा’’ति एतस्स अत्थं बोधेति ‘‘तस्मिं पटिपविट्ठम्हि, अञ्‍ञो आगञ्छि ब्राह्मणो’’तिआदीसु विय, तस्मा समाहिते चित्ते, विगतूपक्‍किलेसे च कतकिच्‍चेन पच्छा हरितब्बं पवत्तेतब्बन्ति पटिहारियं, अत्तनो वा उपक्‍किलेसेसु चतुत्थज्झानमग्गेहि हरितेसु पच्छा हरणं पटिहारियं। इद्धिआदेसनानुसासनियो च विगतूपक्‍किलेसेन, कतकिच्‍चेन च सत्तहितत्थं पुन पवत्तेतब्बा, हरितेसु च अत्तनो उपक्‍किलेसेसु परसत्तानं उपक्‍किलेसहरणानि होन्तीति पटिहारियानि भवन्ति। पटिहारियमेव पाटिहारियं। पटिहारिये वा इद्धिआदेसनानुसासनीसमुदाये भवं एकेकं ‘‘पाटिहारिय’’न्ति वुच्‍चति। पटिहारियं वा चतुत्थज्झानं मग्गो च पटिपक्खहरणतो, तत्थ जातं, तस्मिं वा निमित्तभूते, ततो वा आगतन्ति पाटिहारियं। तस्स पन इद्धिआदिभेदेन विसयभेदेन च बहुविधस्स भगवतो देसनाय लब्भमानत्ता आह ‘‘विविधपाटिहारिय’’न्ति।

    Vividhapāṭihāriyanti ettha pāṭihāriyapadassa vacanatthaṃ ‘‘paṭipakkhaharaṇato rāgādikilesāpanayanato pāṭihāriya’’nti vadanti. Bhagavato pana paṭipakkhā rāgādayo na santi, ye haritabbā. Puthujjanānampi vigatūpakkilese aṭṭhaguṇasamannāgate citte hatapaṭipakkhe iddhividhaṃ pavattati, tasmā tattha pavattavohārena ca na sakkā idha ‘‘pāṭihāriya’’nti vattuṃ. Sace pana mahākāruṇikassa bhagavato veneyyagatā ca kilesā paṭipakkhā, tesaṃ haraṇato ‘‘pāṭihāriya’’nti vuttaṃ, evaṃ sati yuttametaṃ. Atha vā bhagavato ca sāsanassa ca paṭipakkhā titthiyā, tesaṃ haraṇato pāṭihāriyaṃ. Te hi diṭṭhiharaṇavasena, diṭṭhippakāsane asamatthabhāvena ca iddhiādesanānusāsanīhi haritā apanītā hontīti. ‘‘Paṭī’’ti vā ayaṃ saddo ‘‘pacchā’’ti etassa atthaṃ bodheti ‘‘tasmiṃ paṭipaviṭṭhamhi, añño āgañchi brāhmaṇo’’tiādīsu viya, tasmā samāhite citte, vigatūpakkilese ca katakiccena pacchā haritabbaṃ pavattetabbanti paṭihāriyaṃ, attano vā upakkilesesu catutthajjhānamaggehi haritesu pacchā haraṇaṃ paṭihāriyaṃ. Iddhiādesanānusāsaniyo ca vigatūpakkilesena, katakiccena ca sattahitatthaṃ puna pavattetabbā, haritesu ca attano upakkilesesu parasattānaṃ upakkilesaharaṇāni hontīti paṭihāriyāni bhavanti. Paṭihāriyameva pāṭihāriyaṃ. Paṭihāriye vā iddhiādesanānusāsanīsamudāye bhavaṃ ekekaṃ ‘‘pāṭihāriya’’nti vuccati. Paṭihāriyaṃ vā catutthajjhānaṃ maggo ca paṭipakkhaharaṇato, tattha jātaṃ, tasmiṃ vā nimittabhūte, tato vā āgatanti pāṭihāriyaṃ. Tassa pana iddhiādibhedena visayabhedena ca bahuvidhassa bhagavato desanāya labbhamānattā āha ‘‘vividhapāṭihāriya’’nti.

    न अञ्‍ञथाति भगवतो सम्मुखा सुताकारतो न अञ्‍ञथाति अत्थो, न पन भगवतो देसिताकारतो। अचिन्तेय्यानुभावा हि भगवतो देसना। एवञ्‍च कत्वा ‘‘सब्बप्पकारेन को समत्थो विञ्‍ञातु’’न्ति इदं वचनं समत्थितं होति। धारणबलदस्सनञ्‍च न विरुज्झति सुताकाराविरज्झनस्स अधिप्पेतत्ता। न हेत्थ अत्थन्तरतापरिहारो द्विन्‍नम्पि अत्थानं एकविसयत्ता, इतरथा थेरो भगवतो देसनाय सब्बथा पटिग्गहणे समत्थो असमत्थो चाति आपज्‍जेय्याति।

    Na aññathāti bhagavato sammukhā sutākārato na aññathāti attho, na pana bhagavato desitākārato. Acinteyyānubhāvā hi bhagavato desanā. Evañca katvā ‘‘sabbappakārena ko samattho viññātu’’nti idaṃ vacanaṃ samatthitaṃ hoti. Dhāraṇabaladassanañca na virujjhati sutākārāvirajjhanassa adhippetattā. Na hettha atthantaratāparihāro dvinnampi atthānaṃ ekavisayattā, itarathā thero bhagavato desanāya sabbathā paṭiggahaṇe samattho asamattho cāti āpajjeyyāti.

    ‘‘यो परो न होति, सो अत्ता’’ति एवं वुत्ताय नियकज्झत्तसङ्खाताय ससन्ततियं वत्तनतो तिविधोपि मे-सद्दो किञ्‍चापि एकस्मिंयेव अत्थे दिस्सति, करणसम्पदानसामिनिद्देसवसेन पन विज्‍जमानभेदं सन्धायाह ‘‘मे-सद्दो तीसु अत्थेसु दिस्सती’’ति।

    ‘‘Yo paro na hoti, so attā’’ti evaṃ vuttāya niyakajjhattasaṅkhātāya sasantatiyaṃ vattanato tividhopi me-saddo kiñcāpi ekasmiṃyeva atthe dissati, karaṇasampadānasāminiddesavasena pana vijjamānabhedaṃ sandhāyāha ‘‘me-saddo tīsu atthesu dissatī’’ti.

    किञ्‍चापि उपसग्गो किरियं विसेसेति, जोतकभावतो पन सतिपि तस्मिं सुत-सद्दो एव तं तमत्थं अनुवदतीति अनुपसग्गस्स सुत-सद्दस्स अत्थुद्धारे सउपसग्गस्स गहणं न विरुज्झतीति दस्सेन्तो ‘‘सउपसग्गो च अनुपसग्गो चा’’ति आह। अस्साति सुत-सद्दस्स। कम्मभावसाधनानि इध सुत-सद्दे सम्भवन्तीति वुत्तं ‘‘उपधारितन्ति वा उपधारणन्ति वा अत्थो’’ति। मयाति अत्थे सतीति यदा मेसद्दस्स कत्तुवसेन करणनिद्देसो, तदाति अत्थो। ममाति अत्थे सतीति यदा सम्बन्धवसेन सामिनिद्देसो, तदा।

    Kiñcāpi upasaggo kiriyaṃ viseseti, jotakabhāvato pana satipi tasmiṃ suta-saddo eva taṃ tamatthaṃ anuvadatīti anupasaggassa suta-saddassa atthuddhāre saupasaggassa gahaṇaṃ na virujjhatīti dassento ‘‘saupasaggo ca anupasaggo cā’’ti āha. Assāti suta-saddassa. Kammabhāvasādhanāni idha suta-sadde sambhavantīti vuttaṃ ‘‘upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho’’ti. Mayāti atthe satīti yadā mesaddassa kattuvasena karaṇaniddeso, tadāti attho. Mamāti atthe satīti yadā sambandhavasena sāminiddeso, tadā.

    सुतसद्दसन्‍निधाने पयुत्तेन एवंसद्देन सवनकिरियाजोतकेन भवितब्बन्ति वुत्तं ‘‘एवन्ति सोतविञ्‍ञाणादिविञ्‍ञाणकिच्‍चनिदस्सन’’न्ति। आदि-सद्देन सम्पटिच्छनादीनं पञ्‍चद्वारिकविञ्‍ञाणानं तदभिनिहटानञ्‍च मनोद्वारिकविञ्‍ञाणानं गहणं वेदितब्बं। सब्बेसम्पि वाक्यानं एवकारत्थसहितत्ता ‘‘सुत’’न्ति एतस्स सुतं एवाति अयमत्थो लब्भतीति आह ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति, एतेन अवधारणेन निराकतं दस्सेति। यथा च सुतं सुतं एवाति नियमेतब्बं, तं सम्मा सुतं होतीति आह ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अथ वा ‘‘सद्दन्तरत्थापोहनवसेन सद्दो अत्थं वदती’’ति सुतन्ति असुतं न होतीति अयमेतस्स अत्थोति वुत्तं ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति, इमिना दिट्ठादिविनिवत्तनं करोति। इदं वुत्तं होति। न इदं मया दिट्ठं, न सयम्भुञाणेन सच्छिकतं, अथ खो सुतं, तञ्‍च खो सम्मदेवाति। तेनेवाह ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। अवधारणत्थे वा एवं-सद्दे अयं अत्थयोजना करीयतीति तदपेक्खस्स सुत-सद्दस्स अयमत्थो वुत्तो ‘‘अस्सवनभावपटिक्खेपतो’’ति। तेनेव आह ‘‘अनूनाधिकाविपरीतग्गहणनिदस्सन’’न्ति। सवनसद्दो चेत्थ कम्मत्थो वेदितब्बो सुय्यतीति।

    Sutasaddasannidhāne payuttena evaṃsaddena savanakiriyājotakena bhavitabbanti vuttaṃ ‘‘evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassana’’nti. Ādi-saddena sampaṭicchanādīnaṃ pañcadvārikaviññāṇānaṃ tadabhinihaṭānañca manodvārikaviññāṇānaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Sabbesampi vākyānaṃ evakāratthasahitattā ‘‘suta’’nti etassa sutaṃ evāti ayamattho labbhatīti āha ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti, etena avadhāraṇena nirākataṃ dasseti. Yathā ca sutaṃ sutaṃ evāti niyametabbaṃ, taṃ sammā sutaṃ hotīti āha ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Atha vā ‘‘saddantaratthāpohanavasena saddo atthaṃ vadatī’’ti sutanti asutaṃ na hotīti ayametassa atthoti vuttaṃ ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti, iminā diṭṭhādivinivattanaṃ karoti. Idaṃ vuttaṃ hoti. Na idaṃ mayā diṭṭhaṃ, na sayambhuñāṇena sacchikataṃ, atha kho sutaṃ, tañca kho sammadevāti. Tenevāha ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Avadhāraṇatthe vā evaṃ-sadde ayaṃ atthayojanā karīyatīti tadapekkhassa suta-saddassa ayamattho vutto ‘‘assavanabhāvapaṭikkhepato’’ti. Teneva āha ‘‘anūnādhikāviparītaggahaṇanidassana’’nti. Savanasaddo cettha kammattho veditabbo suyyatīti.

    एवं सवनहेतुसुणन्तपुग्गलसवनविसेसवसेन पदत्तयस्स एकेन पकारेन अत्थयोजनं दस्सेत्वा इदानि पकारन्तरेहिपि तं दस्सेतुं ‘‘तथा एव’’न्तिआदि वुत्तं। तत्थ तस्साति या सा भगवतो सम्मुखा धम्मस्सवनाकारेन पवत्ता मनोद्वारविञ्‍ञाणवीथि, तस्सा। सा हि नानप्पकारेन आरम्मणे पवत्तितुं समत्था। तथा च वुत्तं ‘‘सोतद्वारानुसारेना’’ति। नानप्पकारेनाति वक्खमानानं अनेकविहितानं ब्यञ्‍जनत्थग्गहणानानाकारेन, एतेन इमिस्सा योजनाय आकारत्थो एवं-सद्दो गहितोति दीपेति। पवत्तिभावप्पकासनन्ति पवत्तिया अत्थिभावप्पकासनं। ‘‘सुतन्ति धम्मप्पकासन’’न्ति यस्मिं आरम्मणे वुत्तप्पकारा विञ्‍ञाणवीथि नानप्पकारेन पवत्ता, तस्स धम्मत्ता वुत्तं, न सुतसद्दस्स धम्मत्थत्ता। वुत्तस्सेवत्थस्स पाकटीकरणं ‘‘अयञ्हेत्था’’तिआदि। तत्थ विञ्‍ञाणवीथियाति करणत्थे करणवचनं। मयाति कत्थुअत्थे।

    Evaṃ savanahetusuṇantapuggalasavanavisesavasena padattayassa ekena pakārena atthayojanaṃ dassetvā idāni pakārantarehipi taṃ dassetuṃ ‘‘tathā eva’’ntiādi vuttaṃ. Tattha tassāti yā sā bhagavato sammukhā dhammassavanākārena pavattā manodvāraviññāṇavīthi, tassā. Sā hi nānappakārena ārammaṇe pavattituṃ samatthā. Tathā ca vuttaṃ ‘‘sotadvārānusārenā’’ti. Nānappakārenāti vakkhamānānaṃ anekavihitānaṃ byañjanatthaggahaṇānānākārena, etena imissā yojanāya ākārattho evaṃ-saddo gahitoti dīpeti. Pavattibhāvappakāsananti pavattiyā atthibhāvappakāsanaṃ. ‘‘Sutanti dhammappakāsana’’nti yasmiṃ ārammaṇe vuttappakārā viññāṇavīthi nānappakārena pavattā, tassa dhammattā vuttaṃ, na sutasaddassa dhammatthattā. Vuttassevatthassa pākaṭīkaraṇaṃ ‘‘ayañhetthā’’tiādi. Tattha viññāṇavīthiyāti karaṇatthe karaṇavacanaṃ. Mayāti katthuatthe.

    ‘‘एवन्ति निद्दिसितब्बप्पकासन’’न्ति निदस्सनत्थं एवं-सद्दं गहेत्वा वुत्तं निदस्सेतब्बस्स निद्दिसितब्बत्ताभावाभावतो, तेन एवं-सद्देन सकलम्पि सुत्तं पच्‍चामट्ठन्ति दस्सेति। सुत-सद्दस्स किरियासद्दत्ता, सवनकिरियाय च साधारणविञ्‍ञाणप्पबन्धपटिबद्धत्ता तत्थ च पुग्गलवोहारोति वुत्तं ‘‘सुतन्ति पुग्गलकिच्‍चप्पकासन’’न्ति। न हि पुग्गलवोहाररहिते धम्मप्पबन्धे सवनकिरिया लब्भतीति।

    ‘‘Evanti niddisitabbappakāsana’’nti nidassanatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā vuttaṃ nidassetabbassa niddisitabbattābhāvābhāvato, tena evaṃ-saddena sakalampi suttaṃ paccāmaṭṭhanti dasseti. Suta-saddassa kiriyāsaddattā, savanakiriyāya ca sādhāraṇaviññāṇappabandhapaṭibaddhattā tattha ca puggalavohāroti vuttaṃ ‘‘sutanti puggalakiccappakāsana’’nti. Na hi puggalavohārarahite dhammappabandhe savanakiriyā labbhatīti.

    ‘‘यस्स चित्तसन्तानस्सा’’तिआदिपि आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा पुरिमयोजनाय अञ्‍ञथा अत्थयोजनं दस्सेतुं वुत्तं। तत्थ आकारपञ्‍ञत्तीति उपादापञ्‍ञत्ति एव, धम्मानं पवत्तिआकारुपादानवसेन तथा वुत्ता। ‘‘सुतन्ति विसयनिद्देसो’’ति सोतब्बभूतो धम्मो सवनकिरियाकत्तुपुग्गलस्स सवनकिरियावसेन पवत्तिट्ठानन्ति कत्वा वुत्तं। चित्तसन्तानविनिमुत्तस्स परमत्थतो कस्सचि कत्तु अभावेपि सद्दवोहारेन बुद्धिपरिकप्पितभेदवचनिच्छाय चित्तसन्तानतो अञ्‍ञं विय तंसमङ्गिं कत्वा वुत्तं ‘‘चित्तसन्तानेन तंसमङ्गिनो’’ति। सवनकिरियाविसयोपि सोतब्बधम्मो सवनकिरियावसेन पवत्तचित्तसन्तानस्स इध परमत्थतो कत्तुभावतो, सवनवसेन चित्तप्पवत्तिया एव वा सवनकिरियाभावतो तंकिरियाकत्तु च विसयो होतीति कत्वा वुत्तं ‘‘तंसमङ्गिनो कत्तु विसये’’ति। सुताकारस्स च थेरस्स सम्मानिच्छितभावतो आह ‘‘गहणसन्‍निट्ठान’’न्ति, एतेन वा अवधारणत्थं एवं-सद्दं गहेत्वा अयं अत्थयोजना कताति दट्ठब्बं।

    ‘‘Yassa cittasantānassā’’tiādipi ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā purimayojanāya aññathā atthayojanaṃ dassetuṃ vuttaṃ. Tattha ākārapaññattīti upādāpaññatti eva, dhammānaṃ pavattiākārupādānavasena tathā vuttā. ‘‘Sutanti visayaniddeso’’ti sotabbabhūto dhammo savanakiriyākattupuggalassa savanakiriyāvasena pavattiṭṭhānanti katvā vuttaṃ. Cittasantānavinimuttassa paramatthato kassaci kattu abhāvepi saddavohārena buddhiparikappitabhedavacanicchāya cittasantānato aññaṃ viya taṃsamaṅgiṃ katvā vuttaṃ ‘‘cittasantānena taṃsamaṅgino’’ti. Savanakiriyāvisayopi sotabbadhammo savanakiriyāvasena pavattacittasantānassa idha paramatthato kattubhāvato, savanavasena cittappavattiyā eva vā savanakiriyābhāvato taṃkiriyākattu ca visayo hotīti katvā vuttaṃ ‘‘taṃsamaṅgino kattu visaye’’ti. Sutākārassa ca therassa sammānicchitabhāvato āha ‘‘gahaṇasanniṭṭhāna’’nti, etena vā avadhāraṇatthaṃ evaṃ-saddaṃ gahetvā ayaṃ atthayojanā katāti daṭṭhabbaṃ.

    पुब्बे सुतानं नानाविहितानं सुत्तसङ्खातानं अत्थब्यञ्‍जनानं उपधारितरूपस्स आकारस्स निदस्सनस्स अवधारणस्स वा पकासनसभावो एवं-सद्दोति तदाकारादिउपधारणस्स पुग्गलपञ्‍ञत्तिया उपादानभूतधम्मप्पबन्धब्यापारताय वुत्तं ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो’’ति। सवनकिरिया पन पुग्गलवादिनोपि विञ्‍ञाणनिरपेक्खा नत्थीति विसेसतो विञ्‍ञाणब्यापारोति आह ‘‘सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। मेति सद्दप्पवत्तिया एकन्तेनेव सत्तविसयत्ता, विञ्‍ञाणकिच्‍चस्स च तत्थेव समोदहितब्बतो ‘‘मेति उभयकिच्‍चयुत्तपुग्गलनिद्देसो’’ति वुत्तं। अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिसभावा यथाक्‍कमं एवं-सद्द सुत-सद्दानं अत्थाति ते तथारूपपञ्‍ञत्तिउपादानब्यापारभावेन दस्सेन्तो आह ‘‘एवन्ति पुग्गलकिच्‍चनिद्देसो। सुतन्ति विञ्‍ञाणकिच्‍चनिद्देसो’’ति। एत्थ च करणकिरियाकत्तुकम्मविसेसप्पकासनवसेन पुग्गलब्यापाविसयपुग्गलब्यापारनिदस्सनवसेन गहणाकारगाहकतब्बिसयविसेसनिद्देसवसेन कत्तुकरण ब्यापारकत्तुनिद्देसवसेन च दुतियादयो चतस्सो अत्थयोजना दस्सिताति दट्ठब्बं।

    Pubbe sutānaṃ nānāvihitānaṃ suttasaṅkhātānaṃ atthabyañjanānaṃ upadhāritarūpassa ākārassa nidassanassa avadhāraṇassa vā pakāsanasabhāvo evaṃ-saddoti tadākārādiupadhāraṇassa puggalapaññattiyā upādānabhūtadhammappabandhabyāpāratāya vuttaṃ ‘‘evanti puggalakiccaniddeso’’ti. Savanakiriyā pana puggalavādinopi viññāṇanirapekkhā natthīti visesato viññāṇabyāpāroti āha ‘‘sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Meti saddappavattiyā ekanteneva sattavisayattā, viññāṇakiccassa ca tattheva samodahitabbato ‘‘meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso’’ti vuttaṃ. Avijjamānapaññattivijjamānapaññattisabhāvā yathākkamaṃ evaṃ-sadda suta-saddānaṃ atthāti te tathārūpapaññattiupādānabyāpārabhāvena dassento āha ‘‘evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso’’ti. Ettha ca karaṇakiriyākattukammavisesappakāsanavasena puggalabyāpāvisayapuggalabyāpāranidassanavasena gahaṇākāragāhakatabbisayavisesaniddesavasena kattukaraṇa byāpārakattuniddesavasena ca dutiyādayo catasso atthayojanā dassitāti daṭṭhabbaṃ.

    सब्बस्सापि सद्दाधिगमनीयस्स अत्थस्स पञ्‍ञत्तिमुखेनेव पटिपज्‍जितब्बत्ता, सब्बपञ्‍ञत्तीनञ्‍च विज्‍जमानादिवसेन छसु पञ्‍ञत्तिभेदेसु अन्तोगधत्ता तेसु ‘‘एव’’न्तिआदीनं पञ्‍ञत्तीनं सरूपं निद्धारेन्तो आह ‘‘एवन्ति च मेति चा’’तिआदि। तत्थ एवन्ति च मेति च वुच्‍चमानस्स अत्थस्स आकारादिनो, धम्मानञ्‍च असल्‍लक्खणभावतो अविज्‍जमानपञ्‍ञत्तिभावोति आह ‘‘सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेन अविज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तत्थ सच्‍चिकट्ठपरमत्थवसेनाति भूतत्थउत्तमत्थवसेन। इदं वुत्तं होतियो मायामरीचिआदयो विय अभूतत्थो, अनुस्सवादीहि गहेतब्बो विय अनुत्तमत्थो च न होति, सो रूपसद्दादिसभावो रुप्पनानुभवनादिसभावो वा अत्थो ‘‘सच्‍चिकट्ठो, परमत्थ चा’’ति वुच्‍चति, न तथा एवं मेति पदानमत्थोति, एतमेवत्थं पाकटतरं कातुं ‘‘किञ्हेत्थ त’’न्तिआदि वुत्तं। सुतन्ति पन सद्दायतनं सन्धायाह ‘‘विज्‍जमानपञ्‍ञत्ती’’ति। तेनेव हि ‘‘यञ्हि तमेत्थ सोतेन उपलद्ध’’न्ति वुत्तं , ‘‘सोतद्वारानुसारेन उपलद्ध’’न्ति पन वुत्ते अत्थब्यञ्‍जनादिसब्बं लब्भति। तं तं उपादाय वत्तब्बतोति सोतपथं आगते धम्मे उपादाय तेसं उपधारिताकारादिनो पच्‍चामसनवसेन ‘‘एव’’न्ति, ससन्ततिपरियापन्‍ने खन्धे उपादाय ‘‘मे’’ति वत्तब्बत्ताति अत्थो। दिट्ठादिसभावरहिते सद्दायतने पवत्तमानोपि सुतवोहारो ‘‘दुतियं ततिय’’न्तिआदिको विय पठमादीनि दिट्ठमुतविञ्‍ञाते अपेक्खित्वा पवत्तोति आह ‘‘दिट्ठादीनि उपनिधाय वत्तब्बतो’’ति। असुतं न होतीति हि ‘‘सुत’’न्ति पकासितो यमत्थोति।

    Sabbassāpi saddādhigamanīyassa atthassa paññattimukheneva paṭipajjitabbattā, sabbapaññattīnañca vijjamānādivasena chasu paññattibhedesu antogadhattā tesu ‘‘eva’’ntiādīnaṃ paññattīnaṃ sarūpaṃ niddhārento āha ‘‘evanti ca meti cā’’tiādi. Tattha evanti ca meti ca vuccamānassa atthassa ākārādino, dhammānañca asallakkhaṇabhāvato avijjamānapaññattibhāvoti āha ‘‘saccikaṭṭhaparamatthavasena avijjamānapaññattī’’ti. Tattha saccikaṭṭhaparamatthavasenāti bhūtatthauttamatthavasena. Idaṃ vuttaṃ hotiyo māyāmarīciādayo viya abhūtattho, anussavādīhi gahetabbo viya anuttamattho ca na hoti, so rūpasaddādisabhāvo ruppanānubhavanādisabhāvo vā attho ‘‘saccikaṭṭho, paramattha cā’’ti vuccati, na tathā evaṃ meti padānamatthoti, etamevatthaṃ pākaṭataraṃ kātuṃ ‘‘kiñhettha ta’’ntiādi vuttaṃ. Sutanti pana saddāyatanaṃ sandhāyāha ‘‘vijjamānapaññattī’’ti. Teneva hi ‘‘yañhi tamettha sotena upaladdha’’nti vuttaṃ , ‘‘sotadvārānusārena upaladdha’’nti pana vutte atthabyañjanādisabbaṃ labbhati. Taṃ taṃ upādāya vattabbatoti sotapathaṃ āgate dhamme upādāya tesaṃ upadhāritākārādino paccāmasanavasena ‘‘eva’’nti, sasantatipariyāpanne khandhe upādāya ‘‘me’’ti vattabbattāti attho. Diṭṭhādisabhāvarahite saddāyatane pavattamānopi sutavohāro ‘‘dutiyaṃ tatiya’’ntiādiko viya paṭhamādīni diṭṭhamutaviññāte apekkhitvā pavattoti āha ‘‘diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato’’ti. Asutaṃ na hotīti hi ‘‘suta’’nti pakāsito yamatthoti.

    अत्तना पटिविद्धा सुत्तस्स पकारविसेसा ‘‘एव’’न्ति थेरेन पच्‍चामट्ठाति आह ‘‘असम्मोहं दीपेती’’ति। ‘‘नानप्पकारपटिवेधसमत्थो होती’’ति एतेन वक्खमानस्स सुत्तस्स नानप्पकारतं दुप्पटिविज्झतञ्‍च दस्सेति। ‘‘सुतस्स असम्मोसं दीपेती’’ति सुताकारस्स याथावतो दस्सियमानत्ता वुत्तं। असम्मोहेनाति सम्मोहाभावेन, पञ्‍ञाय एव वा सवनकालसम्भूताय तदुत्तरकालपञ्‍ञासिद्धि, एवं असम्मोसेनाति एत्थापि वत्तब्बं। ब्यञ्‍जनानं पटिविज्झितब्बो आकारो नातिगम्भीरो, यथासुतधारणमेव तत्थ करणीयन्ति सतिया ब्यापारो अधिको, पञ्‍ञा तत्थ गुणीभूताति वुत्तं ‘‘पञ्‍ञापुब्बङ्गमाया’’तिआदि पञ्‍ञाय पुब्बङ्गमाति कत्वा। पुब्बङ्गमता चेत्थ पधानभावो ‘‘मनोपुब्बङ्गमा’’तिआदीसु विय, पुब्बङ्गमताय वा चक्खुविञ्‍ञाणादीसु आवज्‍जनादीनं विय अप्पधानत्ते पञ्‍ञा पुब्बङ्गमा एतिस्साति अयम्पि अत्थो युज्‍जति, एवं ‘‘सतिपुब्बङ्गमाया’’ति एत्थापि वुत्तनयानुसारेन यथासम्भवमत्थो वेदितब्बो। अत्थब्यञ्‍जनसम्पन्‍नस्साति अत्थब्यञ्‍जनपरिपुण्णस्स, सङ्कासनपकासनविवरणविभजनउत्तानीकरणपञ्‍ञत्तिवसेन छहि अत्थपदेहि, अक्खरपदब्यञ्‍जनाकारनिरुत्तिनिद्देसवसेन छहि ब्यञ्‍जनपदेहि च समन्‍नागतस्साति वा अत्थो दट्ठब्बो।

    Attanā paṭividdhā suttassa pakāravisesā ‘‘eva’’nti therena paccāmaṭṭhāti āha ‘‘asammohaṃ dīpetī’’ti. ‘‘Nānappakārapaṭivedhasamattho hotī’’ti etena vakkhamānassa suttassa nānappakārataṃ duppaṭivijjhatañca dasseti. ‘‘Sutassa asammosaṃ dīpetī’’ti sutākārassa yāthāvato dassiyamānattā vuttaṃ. Asammohenāti sammohābhāvena, paññāya eva vā savanakālasambhūtāya taduttarakālapaññāsiddhi, evaṃ asammosenāti etthāpi vattabbaṃ. Byañjanānaṃ paṭivijjhitabbo ākāro nātigambhīro, yathāsutadhāraṇameva tattha karaṇīyanti satiyā byāpāro adhiko, paññā tattha guṇībhūtāti vuttaṃ ‘‘paññāpubbaṅgamāyā’’tiādi paññāya pubbaṅgamāti katvā. Pubbaṅgamatā cettha padhānabhāvo ‘‘manopubbaṅgamā’’tiādīsu viya, pubbaṅgamatāya vā cakkhuviññāṇādīsu āvajjanādīnaṃ viya appadhānatte paññā pubbaṅgamā etissāti ayampi attho yujjati, evaṃ ‘‘satipubbaṅgamāyā’’ti etthāpi vuttanayānusārena yathāsambhavamattho veditabbo. Atthabyañjanasampannassāti atthabyañjanaparipuṇṇassa, saṅkāsanapakāsanavivaraṇavibhajanauttānīkaraṇapaññattivasena chahi atthapadehi, akkharapadabyañjanākāraniruttiniddesavasena chahi byañjanapadehi ca samannāgatassāti vā attho daṭṭhabbo.

    योनिसोमनसिकारं दीपेतीति एवं-सद्देन वुच्‍चमानानं आकारनिदस्सनावधारणत्थानं अविपरीतसद्धम्मविसयत्ताति अधिप्पायो। ‘‘अविक्खेपं दीपेती’’ति ‘‘ब्रह्मजालं कत्थ भासित’’न्तिआदि पुच्छावसेन पकरणप्पत्तस्स वक्खमानस्स सुत्तस्स सवनं समाधानमन्तरेन न सम्भवतीति कत्वा वुत्तं। ‘‘विक्खित्तचित्तस्सा’’तिआदि तस्सेवत्थस्स समत्थनवसेन वुत्तं। सब्बसम्पत्तियाति अत्थब्यञ्‍जनदेसकपयोजनादिसम्पत्तिया। अविपरीतसद्धम्मविसयेहि विय आकारनिदस्सनावधारणत्थेहि योनिसोमनसिकारस्स, सद्धम्मस्सवनेन विय च अविक्खेपस्स यथा योनिसोमनसिकारेन फलभूतेन अत्तसम्मापणिधिपुब्बेकतपुञ्‍ञतानं सिद्धि वुत्ता तदविनाभावतो, एवं अविक्खेपेन फलभूतेन कारणभूतानं सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सयानं सिद्धि दस्सेतब्बा सिया अस्सुतवतो, सप्पुरिसूपनिस्सयरहितस्स च तदभावतो।

    Yonisomanasikāraṃ dīpetīti evaṃ-saddena vuccamānānaṃ ākāranidassanāvadhāraṇatthānaṃ aviparītasaddhammavisayattāti adhippāyo. ‘‘Avikkhepaṃ dīpetī’’ti ‘‘brahmajālaṃ kattha bhāsita’’ntiādi pucchāvasena pakaraṇappattassa vakkhamānassa suttassa savanaṃ samādhānamantarena na sambhavatīti katvā vuttaṃ. ‘‘Vikkhittacittassā’’tiādi tassevatthassa samatthanavasena vuttaṃ. Sabbasampattiyāti atthabyañjanadesakapayojanādisampattiyā. Aviparītasaddhammavisayehi viya ākāranidassanāvadhāraṇatthehi yonisomanasikārassa, saddhammassavanena viya ca avikkhepassa yathā yonisomanasikārena phalabhūtena attasammāpaṇidhipubbekatapuññatānaṃ siddhi vuttā tadavinābhāvato, evaṃ avikkhepena phalabhūtena kāraṇabhūtānaṃ saddhammassavanasappurisūpanissayānaṃ siddhi dassetabbā siyā assutavato, sappurisūpanissayarahitassa ca tadabhāvato.

    ‘‘न हि विक्खित्तचित्तो’’तिआदिना समत्थनवचनेन पन अविक्खेपेन कारणभूतेन सप्पुरिसूपनिस्सयेन च फलभूतस्स सद्धम्मस्सवनस्स सिद्धि दस्सिता। अयं पनेत्थ अधिप्पायो युत्तो सियासद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपनिस्सया न एकन्तेन अविक्खेपस्स कारणं बाहिरङ्गत्ता, अविक्खेपो पन सप्पुरिसूपनिस्सयो विय सद्धम्मस्सवनस्स एकन्तकारणन्ति। एवम्पि अविक्खेपेन सप्पुरिसूपनिस्सयसिद्धिजोतना न समत्थिताव, नो न समत्थिता विक्खित्तचित्तानं सप्पुरिसपयिरुपासनाभावस्स अत्थसिद्धत्ता। एत्थ च पुरिमं फलेन कारणस्स सिद्धिदस्सनं नदीपूरेन विय उपरि वुट्ठिसब्भावस्स, दुतियं कारणेन फलस्स सिद्धिदस्सनं दट्ठब्बं एकन्तेन वस्सिना विय मेघवुट्ठानेन वुट्ठिप्पवत्तिया।

    ‘‘Nahi vikkhittacitto’’tiādinā samatthanavacanena pana avikkhepena kāraṇabhūtena sappurisūpanissayena ca phalabhūtassa saddhammassavanassa siddhi dassitā. Ayaṃ panettha adhippāyo yutto siyāsaddhammassavanasappurisūpanissayā na ekantena avikkhepassa kāraṇaṃ bāhiraṅgattā, avikkhepo pana sappurisūpanissayo viya saddhammassavanassa ekantakāraṇanti. Evampi avikkhepena sappurisūpanissayasiddhijotanā na samatthitāva, no na samatthitā vikkhittacittānaṃ sappurisapayirupāsanābhāvassa atthasiddhattā. Ettha ca purimaṃ phalena kāraṇassa siddhidassanaṃ nadīpūrena viya upari vuṭṭhisabbhāvassa, dutiyaṃ kāraṇena phalassa siddhidassanaṃ daṭṭhabbaṃ ekantena vassinā viya meghavuṭṭhānena vuṭṭhippavattiyā.

    भगवतो वचनस्स अत्थब्यञ्‍जनपभेदपरिच्छेदवसेन सकलसासनसम्पत्तिओगाहनाकारो निरवसेसपरहितपारिपूरिकारणन्ति वुत्तं ‘‘एवं भद्दको आकारो’’ति। यस्मा न होतीति सम्बन्धो। पच्छिमचक्‍कद्वयसम्पत्तिन्ति अत्तसम्मापणिधिपुब्बेकतपुञ्‍ञतासङ्खातं गुणद्वयं। अपरापरं वुत्तिया चेत्थ चक्‍कभावो, चरन्ति एतेहि सत्ता सम्पत्तिभवेसूति वा। ये सन्धाय वुत्तं ‘‘चत्तारिमानि भिक्खवे चक्‍कानि, येहि समन्‍नागतानं देवमनुस्सानं चतुचक्‍कं वत्तती’’तिआदि । पुरिमपच्छिमभावो चेत्थ देसनाक्‍कमवसेन दट्ठब्बो। पच्छिमचक्‍कद्वयसिद्धियाति पच्छिमचक्‍कद्वयस्स अत्थिताय। सम्मापणिहितत्तो पुब्बे च कतपुञ्‍ञो सुद्धासयो होति तदसुद्धिहेतूनं किलेसानं दूरीभावतोति आह ‘‘आसयसुद्धि सिद्धा होती’’ति। तथा हि वुत्तं ‘‘सम्मापणिहितं चित्तं, सेय्यसो नं ततो करे’’ति, ‘‘कतपुञ्‍ञोसि त्वं आनन्द, पधानं अनुयुञ्‍ज खिप्पं होहिसि अनासवोति च। तेनेवाह ‘‘आसयसुद्धिया अधिगमब्यत्तिसिद्धी’’ति। पयोगसुद्धियाति योनिसोमनसिकारपुब्बङ्गमस्स धम्मस्सवनपयोगस्स विसदभावेन। तथा चाह ‘‘आगमब्यत्तिसिद्धी’’ति। सब्बस्स वा कायवचीपयोगस्स निद्दोसभावेन। परिसुद्धकायवचीपयोगो हि विप्पटिसाराभावतो अविक्खित्तचित्तो परियत्तियं विसारदो होतीति।

    Bhagavato vacanassa atthabyañjanapabhedaparicchedavasena sakalasāsanasampattiogāhanākāro niravasesaparahitapāripūrikāraṇanti vuttaṃ ‘‘evaṃ bhaddako ākāro’’ti. Yasmā na hotīti sambandho. Pacchimacakkadvayasampattinti attasammāpaṇidhipubbekatapuññatāsaṅkhātaṃ guṇadvayaṃ. Aparāparaṃ vuttiyā cettha cakkabhāvo, caranti etehi sattā sampattibhavesūti vā. Ye sandhāya vuttaṃ ‘‘cattārimāni bhikkhave cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ vattatī’’tiādi . Purimapacchimabhāvo cettha desanākkamavasena daṭṭhabbo. Pacchimacakkadvayasiddhiyāti pacchimacakkadvayassa atthitāya. Sammāpaṇihitatto pubbe ca katapuñño suddhāsayo hoti tadasuddhihetūnaṃ kilesānaṃ dūrībhāvatoti āha ‘‘āsayasuddhi siddhā hotī’’ti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘sammāpaṇihitaṃ cittaṃ, seyyaso naṃ tato kare’’ti, ‘‘katapuññosi tvaṃ ānanda, padhānaṃ anuyuñja khippaṃ hohisi anāsavoti ca. Tenevāha ‘‘āsayasuddhiyā adhigamabyattisiddhī’’ti. Payogasuddhiyāti yonisomanasikārapubbaṅgamassa dhammassavanapayogassa visadabhāvena. Tathā cāha ‘‘āgamabyattisiddhī’’ti. Sabbassa vā kāyavacīpayogassa niddosabhāvena. Parisuddhakāyavacīpayogo hi vippaṭisārābhāvato avikkhittacitto pariyattiyaṃ visārado hotīti.

    ‘‘नानप्पकारपटिवेधदीपकेना’’तिआदिना अत्थब्यञ्‍जनेसु थेरस्स एवं-सद्द सुत-सद्दानं असम्मोहासम्मोसदीपनतो चतुपटिसम्भिदावसेन अत्थयोजनं दस्सेति। तत्थ ‘‘सोतब्बप्पभेदपटिवेधदीपकेना’’ति एतेन अयं सुत-सद्दो एवं-सद्दसन्‍निधानतो, वक्खमानापेक्खाय वा सामञ्‍ञेनेव सोतब्बधम्मविसेसं आमसतीति दस्सेति। मनोदिट्ठिकरणापरियत्तिधम्मानं अनुपेक्खनसुप्पटिवेधा विसेसतो मनसिकारपटिबद्धाति ते वुत्तनयेन योनिसोमनसिकारदीपकेन एवं-सद्देन योजेत्वा, सवनधारणवचीपरिचया परियत्तिधम्मानं विसेसेन सोतावधानपटिबद्धाति ते अविक्खेपदीपकेन सुत-सद्देन योजेत्वा दस्सेन्तो सासनसम्पत्तिया धम्मस्सवने उस्साहं जनेति। तत्थ धम्माति परियत्तिधम्मा। मनसानुपेक्खिताति ‘‘इध सीलं कथितं, इध समाधि, इध पञ्‍ञा, एत्तका एत्थ अनुसन्धियो’’तिआदिना नयेन मनसा अनुपेक्खिता। दिट्ठिया सुप्पटिविद्धाति निज्झानक्खन्तिभूताय, ञातपरिञ्‍ञासङ्खाताय वा दिट्ठिया तत्थ तत्थ वुत्तरूपारूपधम्मे ‘‘इति रूपं, एत्तकं रूप’’न्तिआदिना सुट्ठु ववत्थपेत्वा पटिविद्धा।

    ‘‘Nānappakārapaṭivedhadīpakenā’’tiādinā atthabyañjanesu therassa evaṃ-sadda suta-saddānaṃ asammohāsammosadīpanato catupaṭisambhidāvasena atthayojanaṃ dasseti. Tattha ‘‘sotabbappabhedapaṭivedhadīpakenā’’ti etena ayaṃ suta-saddo evaṃ-saddasannidhānato, vakkhamānāpekkhāya vā sāmaññeneva sotabbadhammavisesaṃ āmasatīti dasseti. Manodiṭṭhikaraṇāpariyattidhammānaṃ anupekkhanasuppaṭivedhā visesato manasikārapaṭibaddhāti te vuttanayena yonisomanasikāradīpakena evaṃ-saddena yojetvā, savanadhāraṇavacīparicayā pariyattidhammānaṃ visesena sotāvadhānapaṭibaddhāti te avikkhepadīpakena suta-saddena yojetvā dassento sāsanasampattiyā dhammassavane ussāhaṃ janeti. Tattha dhammāti pariyattidhammā. Manasānupekkhitāti ‘‘idha sīlaṃ kathitaṃ, idha samādhi, idha paññā, ettakā ettha anusandhiyo’’tiādinā nayena manasā anupekkhitā. Diṭṭhiyā suppaṭividdhāti nijjhānakkhantibhūtāya, ñātapariññāsaṅkhātāya vā diṭṭhiyā tattha tattha vuttarūpārūpadhamme ‘‘iti rūpaṃ, ettakaṃ rūpa’’ntiādinā suṭṭhu vavatthapetvā paṭividdhā.

    ‘‘सकलेन वचनेना’’ति पुब्बे तीहि पदेहि विसुं विसुं योजितत्ता वुत्तं। असप्पुरिसभूमिन्ति अकतञ्‍ञुतं ‘‘इधेकच्‍चो पापभिक्खु तथागतप्पवेदितं धम्मविनयं परियापुणित्वा अत्तनो दहती’’ति एवं वुत्तं अनरियवोहारावत्थं। सा एव अनरियवोहारावत्था असद्धम्मो। ननु च आनन्दत्थेरस्स ‘‘ममेदं वचन’’न्ति अधिमानस्स, महाकस्सपत्थेरादीनञ्‍च तदासङ्काय अभावतो असप्पुरिसभूमिसमतिक्‍कमादिवचनं निरत्थकं ति? नयिदं एवं ‘‘एवं मे सुत’’न्ति वदन्तेन अयम्पि अत्थो विभावितोति दस्सनतो। केचि पन ‘‘देवतानं परिवितक्‍कापेक्खं तथावचनन्ति एदिसी चोदना अनवकासा’’ति वदन्ति। तस्मिं किर खणे एकच्‍चानं देवतानं एवं चेतसो परिवितक्‍को उदपादि ‘‘तथागतो च परिनिब्बुतो, अयञ्‍च आयस्मा देसनाकुसलो, इदानि धम्मं देसेति, सक्यकुलप्पसुतो तथागतस्स भाता चूळपितुपुत्तो, किं नु खो सयं सच्छिकत धम्मं देसेति, उदाहु भगवतोयेव वचनं यथासुत’’न्ति। एवं तदासङ्कितप्पकारतो असप्पुरिसभूमिसमोक्‍कमादितो अतिक्‍कमादि विभावितन्ति। अत्तनो अदहन्तोति ‘‘ममेत’’न्ति अत्तनि अट्ठपेन्तो। अप्पेतीति निदस्सेति। दिट्ठधम्मिकसम्परायिकपरमत्थेसु यथारहं सत्ते नेतीति नेत्ति, धम्मोयेव नेत्ति धम्मनेत्ति।

    ‘‘Sakalena vacanenā’’ti pubbe tīhi padehi visuṃ visuṃ yojitattā vuttaṃ. Asappurisabhūminti akataññutaṃ ‘‘idhekacco pāpabhikkhu tathāgatappaveditaṃ dhammavinayaṃ pariyāpuṇitvā attano dahatī’’ti evaṃ vuttaṃ anariyavohārāvatthaṃ. Sā eva anariyavohārāvatthā asaddhammo. Nanu ca ānandattherassa ‘‘mamedaṃ vacana’’nti adhimānassa, mahākassapattherādīnañca tadāsaṅkāya abhāvato asappurisabhūmisamatikkamādivacanaṃ niratthakaṃ ti? Nayidaṃ evaṃ ‘‘evaṃ me suta’’nti vadantena ayampi attho vibhāvitoti dassanato. Keci pana ‘‘devatānaṃ parivitakkāpekkhaṃ tathāvacananti edisī codanā anavakāsā’’ti vadanti. Tasmiṃ kira khaṇe ekaccānaṃ devatānaṃ evaṃ cetaso parivitakko udapādi ‘‘tathāgato ca parinibbuto, ayañca āyasmā desanākusalo, idāni dhammaṃ deseti, sakyakulappasuto tathāgatassa bhātā cūḷapituputto, kiṃ nu kho sayaṃ sacchikata dhammaṃ deseti, udāhu bhagavatoyeva vacanaṃ yathāsuta’’nti. Evaṃ tadāsaṅkitappakārato asappurisabhūmisamokkamādito atikkamādi vibhāvitanti. Attano adahantoti ‘‘mameta’’nti attani aṭṭhapento. Appetīti nidasseti. Diṭṭhadhammikasamparāyikaparamatthesu yathārahaṃ satte netīti netti, dhammoyeva netti dhammanetti.

    दळ्हतरनिविट्ठा विचिकिच्छा कङ्खा। नातिसंसप्पनं मतिभेदमत्तं विमति। अस्सद्धियं विनासेति भगवतो देसितत्ता, सम्मुखा चस्स पटिग्गहितत्ता, खलितदुरुत्तादिग्गहणदोसाभावतो च। एत्थ च पठमादयो तिस्सो अत्थयोजना आकारादिअत्थेसु अग्गहितविसेसमेव एवं-सद्दं गहेत्वा दस्सिता, ततो परा तिस्सो आकारत्थमेव एवं-सद्दं गहेत्वा विभाविता। पच्छिमा पन तिस्सो यथाक्‍कमं आकारत्थं निदस्सनत्थं अवधारणत्थञ्‍च एवं-सद्दं गहेत्वा योजिताति दट्ठब्बं।

    Daḷhataraniviṭṭhā vicikicchā kaṅkhā. Nātisaṃsappanaṃ matibhedamattaṃ vimati. Assaddhiyaṃ vināseti bhagavato desitattā, sammukhā cassa paṭiggahitattā, khalitaduruttādiggahaṇadosābhāvato ca. Ettha ca paṭhamādayo tisso atthayojanā ākārādiatthesu aggahitavisesameva evaṃ-saddaṃ gahetvā dassitā, tato parā tisso ākāratthameva evaṃ-saddaṃ gahetvā vibhāvitā. Pacchimā pana tisso yathākkamaṃ ākāratthaṃ nidassanatthaṃ avadhāraṇatthañca evaṃ-saddaṃ gahetvā yojitāti daṭṭhabbaṃ.

    एक-सद्दो अञ्‍ञसेट्ठासहायसङ्ख्यदीसु दिस्सति। तथाहेस ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको च , इदमेव सच्‍चं मोघमञ्‍ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदीसु अञ्‍ञत्थे दिस्सति, ‘‘चेतसो एकोदिभाव’’न्तिआदीसु सेट्ठत्थे, ‘‘एको वूपकट्ठो’’तिआदीसु असहाये, ‘‘एकोव खो भिक्खवे खणो च समयो च ब्रह्मचरियवासाया’’तिआदीसु सङ्ख्ययं, इधापि सङ्ख्ययन्ति दस्सेन्तो आह ‘‘एकन्ति गणनपरिच्छेदनिद्देसो’’ति। कालञ्‍च समयञ्‍चाति युत्तकालञ्‍च पच्‍चयसामग्गिञ्‍च। खणोति ओकासो। तथागतुप्पादादिको हि मग्गब्रह्मचरियस्स ओकासो तप्पच्‍चयपटिलाभहेतुत्ता। खणो एव च समयो। यो ‘‘खणो’’ति च ‘‘समयो’’ति च वुच्‍चति, सो एको वाति हि अत्थो। महासमयोति महासमूहो। समयोपि खोति सिक्खापदपूरणस्स हेतुपि। समयप्पवादकेति दिट्ठिप्पवादके। तत्थ हि निसिन्‍ना तित्थिया अत्तनो अत्तनो समयं पवदन्तीति। अत्थाभिसमयाति हितपटिलाभा। अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, अभिसमयो अत्थोति अभिसमयट्ठोति पीळन आदीनि अभिसमेतब्बभावेन एकीभावं उपनेत्वा वुत्तानि। अभिसमयस्स वा पटिवेधस्स विसयभूतभावो अभिसमयट्ठोति तानेव तथा एकत्तेन वुत्तानि। तत्थ पीळनं दुक्खसच्‍चस्स तं समङ्गीनो हिंसनं अविप्फारिकताकरणं। सन्तापोदुक्खदुक्खतादिवसेन सन्तापनं परिदहणं।

    Eka-saddo aññaseṭṭhāsahāyasaṅkhyadīsu dissati. Tathāhesa ‘‘sassato attā ca loko ca , idameva saccaṃ moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādīsu aññatthe dissati, ‘‘cetaso ekodibhāva’’ntiādīsu seṭṭhatthe, ‘‘eko vūpakaṭṭho’’tiādīsu asahāye, ‘‘ekova kho bhikkhave khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā’’tiādīsu saṅkhyayaṃ, idhāpi saṅkhyayanti dassento āha ‘‘ekanti gaṇanaparicchedaniddeso’’ti. Kālañca samayañcāti yuttakālañca paccayasāmaggiñca. Khaṇoti okāso. Tathāgatuppādādiko hi maggabrahmacariyassa okāso tappaccayapaṭilābhahetuttā. Khaṇo eva ca samayo. Yo ‘‘khaṇo’’ti ca ‘‘samayo’’ti ca vuccati, so eko vāti hi attho. Mahāsamayoti mahāsamūho. Samayopi khoti sikkhāpadapūraṇassa hetupi. Samayappavādaketi diṭṭhippavādake. Tattha hi nisinnā titthiyā attano attano samayaṃ pavadantīti. Atthābhisamayāti hitapaṭilābhā. Abhisametabboti abhisamayo, abhisamayo atthoti abhisamayaṭṭhoti pīḷana ādīni abhisametabbabhāvena ekībhāvaṃ upanetvā vuttāni. Abhisamayassa vā paṭivedhassa visayabhūtabhāvo abhisamayaṭṭhoti tāneva tathā ekattena vuttāni. Tattha pīḷanaṃ dukkhasaccassa taṃ samaṅgīno hiṃsanaṃ avipphārikatākaraṇaṃ. Santāpodukkhadukkhatādivasena santāpanaṃ paridahaṇaṃ.

    तत्थ सहकारीकारणं सन्‍निज्झ समेति समवेतीति समयो, समवायो। समेति समागच्छति मग्गब्रह्मचरियमेत्थ तदाधारपुग्गलेहीति समयो, खणो। समेति एत्थ, एतेनव संगच्छति सत्तो, सभावधम्मो वा सहजातादीहि, उप्पादादीहि वाति समयो, कालो। धम्मप्पवत्तिमत्तताय अत्थतो अभूतोपि हि कालो धम्मप्पवत्तिया अधिकरणं, करणं विय च कप्पनामत्तसिद्धेन रूपेन वोहरीयतीति। समं, सह वा अवयवानं अयनं पवत्ति अवट्ठानन्ति समयो, समूहो, यथा ‘‘समुदायो’’ति। अवयवसहावट्ठानमेव हि समूहोति। अवसेसपच्‍चयानं समागमे एति फलं एतस्मा उप्पज्‍जति पवत्तति चाति समयो, हेतु यथा ‘‘समुदयो’’ति। समेति संयोजनभावतो सम्बन्धो एति अत्तनो विसये पवत्तति, दळ्हग्गहणभावतो वा संयुत्ता अयन्ति पवत्तन्ति सत्ता यथाभिनिवेसं एतेनाति समयो, दिट्ठि। दिट्ठिसंयोजनेन हि सत्ता अतिविय बज्झन्तीति। समिति सङ्गति समोधानन्ति समयो, पटिलाभो। समस्स यानं, सम्मा वा यानं अपगमोति समयो, पहानं। अभिमुखं ञाणेन एतब्बो अभिसमेतब्बोति अभिसमयो, धम्मानं अविपरीतो सभावो। अभिमुखभावेन सम्मा एति गच्छति बुज्झतीति अभिसमयो, धम्मानं यथाभूतसभावावबोधो। एवं तस्मिं तस्मिं अत्थे समय-सद्दस्स पवत्ति वेदितब्बा। समय-सद्दस्स अत्थुद्धारे अभिसमय-सद्दस्स उदाहरणं वुत्तनयेनेव वेदितब्बं। अस्साति समय-सद्दस्स। कालो अत्थो समवायादीनं अत्थानं इध असम्भवतो देसदेसकपरिसानं विय सुत्तस्स निदानभावेन कालस्स अपदिसितब्बतो च।

    Tattha sahakārīkāraṇaṃ sannijjha sameti samavetīti samayo, samavāyo. Sameti samāgacchati maggabrahmacariyamettha tadādhārapuggalehīti samayo, khaṇo. Sameti ettha, etenava saṃgacchati satto, sabhāvadhammo vā sahajātādīhi, uppādādīhi vāti samayo, kālo. Dhammappavattimattatāya atthato abhūtopi hi kālo dhammappavattiyā adhikaraṇaṃ, karaṇaṃ viya ca kappanāmattasiddhena rūpena voharīyatīti. Samaṃ, saha vā avayavānaṃ ayanaṃ pavatti avaṭṭhānanti samayo, samūho, yathā ‘‘samudāyo’’ti. Avayavasahāvaṭṭhānameva hi samūhoti. Avasesapaccayānaṃ samāgame eti phalaṃ etasmā uppajjati pavattati cāti samayo, hetu yathā ‘‘samudayo’’ti. Sameti saṃyojanabhāvato sambandho eti attano visaye pavattati, daḷhaggahaṇabhāvato vā saṃyuttā ayanti pavattanti sattā yathābhinivesaṃ etenāti samayo, diṭṭhi. Diṭṭhisaṃyojanena hi sattā ativiya bajjhantīti. Samiti saṅgati samodhānanti samayo, paṭilābho. Samassa yānaṃ, sammā vā yānaṃ apagamoti samayo, pahānaṃ. Abhimukhaṃ ñāṇena etabbo abhisametabboti abhisamayo, dhammānaṃ aviparīto sabhāvo. Abhimukhabhāvena sammā eti gacchati bujjhatīti abhisamayo, dhammānaṃ yathābhūtasabhāvāvabodho. Evaṃ tasmiṃ tasmiṃ atthe samaya-saddassa pavatti veditabbā. Samaya-saddassa atthuddhāre abhisamaya-saddassa udāharaṇaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Assāti samaya-saddassa. Kālo attho samavāyādīnaṃ atthānaṃ idha asambhavato desadesakaparisānaṃ viya suttassa nidānabhāvena kālassa apadisitabbato ca.

    कस्मा पनेत्थ अनियामितवसेनेव कालो निद्दिट्ठो, न उतुसंवच्छरादिवसेन नियमेत्वाति आह ‘‘तत्थ किञ्‍चापी’’तिआदि। उतुसंवच्छरादिवसेन नियमं अकत्वा समय-सद्दस्स वचने अयम्पि गुणो लद्धो होतीति दस्सेन्तो ‘‘ये वा इमे’’तिआदिमाह। सामञ्‍ञजोतना हि विसेसे अवतिट्ठतीति। तत्थ दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो देवसिकं झानसमापत्तीहि वीतिनामनकालो, विसेसतो सत्तसत्ताहानि। पकासाति दससहस्सिलोकधातुया पकम्पनओभासपातुभावादीहि पाकटा। यथावुत्तप्पभेदेसुयेव समयेसु एकदेसं पकारन्तरेहि सङ्गहेत्वा दस्सेतुं ‘‘यो चाय’’न्तिआदिमाह। तथा हि ञाणकिच्‍चसमयो अत्तहितपटिपत्तिसमयो च अभिसम्बोधिसमयो। अरियतुण्हिभावसमयो दिट्ठधम्मसुखविहारसमयो। करुणाकिच्‍चपरहितपटिपत्तिधम्मिकथासमयो देसनासमयेव।

    Kasmā panettha aniyāmitavaseneva kālo niddiṭṭho, na utusaṃvaccharādivasena niyametvāti āha ‘‘tattha kiñcāpī’’tiādi. Utusaṃvaccharādivasena niyamaṃ akatvā samaya-saddassa vacane ayampi guṇo laddho hotīti dassento ‘‘ye vā ime’’tiādimāha. Sāmaññajotanā hi visese avatiṭṭhatīti. Tattha diṭṭhadhammasukhavihārasamayo devasikaṃ jhānasamāpattīhi vītināmanakālo, visesato sattasattāhāni. Pakāsāti dasasahassilokadhātuyā pakampanaobhāsapātubhāvādīhi pākaṭā. Yathāvuttappabhedesuyeva samayesu ekadesaṃ pakārantarehi saṅgahetvā dassetuṃ ‘‘yo cāya’’ntiādimāha. Tathā hi ñāṇakiccasamayo attahitapaṭipattisamayo ca abhisambodhisamayo. Ariyatuṇhibhāvasamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo. Karuṇākiccaparahitapaṭipattidhammikathāsamayo desanāsamayeva.

    करणवचनेन निद्देसो कतो यथाति सम्बन्धो। तत्थाति अभिधम्मविनयेसु। तथाति भुम्मकरणेहि। अधिकरणत्थ आधारत्थो। भावो नाम किरिया, किरियाय किरियन्तरलक्खणं भावेनभावलक्खणं। तत्थ यथा कालो सभावधम्मपरिच्छिन्‍नो सयं परमत्थतो अविज्‍जमानोपि आधारभावेन पञ्‍ञातो तङ्खणप्पवत्तानं ततो पुब्बे परतो च अभावतो ‘‘पुब्बण्हे जातो, सायन्हे गच्छती’’ति, च आदीसु, समूहो च अवयवविनिमुत्तो अविज्‍जमानोपि कप्पनामत्तसिद्धो अवयवानं आधारभावेन पञ्‍ञापीयति ‘‘रुक्खे साखा, यवरासियं सम्भूतो’’तिआदीसु, एवं इधापीति दस्सेन्तो आह ‘‘अधिकरणञ्हि…पे॰… धम्मान’’न्ति। यस्मिं काले, धम्मपुञ्‍जे वा कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिंयेव काले, धम्मपुञ्‍जे च फस्सादयोपि होन्तीति अयञ्हि तत्थ अत्थो। यथा च गावीसु दुय्हमानासु गतो, दुद्धासु आगतोति दोहनकिरियाय गमनकिरिया लक्खीयति, एवं इधापि ‘‘यस्मिं समये, तस्मिं समये’’ति च वुत्ते सतीति अयमत्थो विञ्‍ञायमानो एव होति पदत्थस्स सत्ताविरहाभवतोति समयस्स सत्ताकिरियाय चित्तस्स उप्पादकिरिया, फस्सादीनं भवनकिरिया च लक्खीयति। यस्मिं समयेति यस्मिं नवमे खणे, योनिसोमनसिकारादिहेतुम्हि, पच्‍चयसमवाये वा सति कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, तस्मिंयेव खणे, हेतुम्हि, पच्‍चयसमवाये च सति फस्सादयोपि होन्तीति उभयत्थ समय-सद्दे भुम्मनिद्देसो कतो लक्खणभूतभावयुत्तोति दस्सेन्तो आह ‘‘खण…पे॰… लक्खीयती’’ति।

    Karaṇavacanena niddeso kato yathāti sambandho. Tatthāti abhidhammavinayesu. Tathāti bhummakaraṇehi. Adhikaraṇattha ādhārattho. Bhāvo nāma kiriyā, kiriyāya kiriyantaralakkhaṇaṃ bhāvenabhāvalakkhaṇaṃ. Tattha yathā kālo sabhāvadhammaparicchinno sayaṃ paramatthato avijjamānopi ādhārabhāvena paññāto taṅkhaṇappavattānaṃ tato pubbe parato ca abhāvato ‘‘pubbaṇhe jāto, sāyanhe gacchatī’’ti, ca ādīsu, samūho ca avayavavinimutto avijjamānopi kappanāmattasiddho avayavānaṃ ādhārabhāvena paññāpīyati ‘‘rukkhe sākhā, yavarāsiyaṃ sambhūto’’tiādīsu, evaṃ idhāpīti dassento āha ‘‘adhikaraṇañhi…pe… dhammāna’’nti. Yasmiṃ kāle, dhammapuñje vā kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva kāle, dhammapuñje ca phassādayopi hontīti ayañhi tattha attho. Yathā ca gāvīsu duyhamānāsu gato, duddhāsu āgatoti dohanakiriyāya gamanakiriyā lakkhīyati, evaṃ idhāpi ‘‘yasmiṃ samaye, tasmiṃ samaye’’ti ca vutte satīti ayamattho viññāyamāno eva hoti padatthassa sattāvirahābhavatoti samayassa sattākiriyāya cittassa uppādakiriyā, phassādīnaṃ bhavanakiriyā ca lakkhīyati. Yasmiṃ samayeti yasmiṃ navame khaṇe, yonisomanasikārādihetumhi, paccayasamavāye vā sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva khaṇe, hetumhi, paccayasamavāye ca sati phassādayopi hontīti ubhayattha samaya-sadde bhummaniddeso kato lakkhaṇabhūtabhāvayuttoti dassento āha ‘‘khaṇa…pe… lakkhīyatī’’ti.

    हेतुअत्थो करणत्थो च सम्भवति ‘‘अन्‍नेन वसति, अज्झेनेन वसति, फरसुना छिन्दति, कुदालेन खणती’’तिआदीसु विय। वीतिक्‍कमञ्हि सुत्वा भिक्खुसङ्घं सन्‍निपातापेत्वा ओतिण्णवत्थुकं पुग्गलं पटिपुच्छित्वा, विगरहित्वा च तं तं वत्थुं ओतिण्णकालं अनतिक्‍कमित्वा तेनेव कालेन सिक्खापदानि पञ्‍ञपेन्तो भगवा विहरति सिक्खापदपञ्‍ञत्तिहेतुञ्‍च अपेक्खमानो ततियपाराजिकादीसु वियाति।

    Hetuatthokaraṇattho ca sambhavati ‘‘annena vasati, ajjhenena vasati, pharasunā chindati, kudālena khaṇatī’’tiādīsu viya. Vītikkamañhi sutvā bhikkhusaṅghaṃ sannipātāpetvā otiṇṇavatthukaṃ puggalaṃ paṭipucchitvā, vigarahitvā ca taṃ taṃ vatthuṃ otiṇṇakālaṃ anatikkamitvā teneva kālena sikkhāpadāni paññapento bhagavā viharati sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno tatiyapārājikādīsu viyāti.

    अच्‍चन्तमेव आरम्भतो पट्ठाय याव देसनानिट्ठानं परहितपटिपत्तिसङ्खातेन करुणाविहारेन। तदत्थजोतनत्थन्ति अच्‍चन्तसंयोगत्थजोतनत्थं। उपयोगवचननिद्देसो कतो यथा ‘‘मासं अज्झेती’’ति।

    Accantameva ārambhato paṭṭhāya yāva desanāniṭṭhānaṃ parahitapaṭipattisaṅkhātena karuṇāvihārena. Tadatthajotanatthanti accantasaṃyogatthajotanatthaṃ. Upayogavacananiddeso kato yathā ‘‘māsaṃ ajjhetī’’ti.

    पोराणाति अट्ठकथाचरिया। अभिलापमत्तभेदोति वचनमत्तेन विसेसो। तेन सुत्तविनयेसु विभत्तिब्यतयो कतोति दस्सेति।

    Porāṇāti aṭṭhakathācariyā. Abhilāpamattabhedoti vacanamattena viseso. Tena suttavinayesu vibhattibyatayo katoti dasseti.

    सेट्ठन्ति सेट्ठवाचकं वचनं सेट्ठन्ति वुत्तं सेट्ठगुणसहचरणतो। तथा उत्तमन्ति एत्थापि। गारवयुत्तोति गरुभावयुत्तो गरुगुणयोगतो, गरुकरणारहताय वा गारवयुत्तो।

    Seṭṭhanti seṭṭhavācakaṃ vacanaṃ seṭṭhanti vuttaṃ seṭṭhaguṇasahacaraṇato. Tathā uttamanti etthāpi. Gāravayuttoti garubhāvayutto garuguṇayogato, garukaraṇārahatāya vā gāravayutto.

    वुत्तोयेव न पन इध वत्तब्बो विसुद्धिमग्गस्स इमिस्सा अट्ठकथाय एकदेसभावतोति अधिप्पायो।

    Vuttoyeva na pana idha vattabbo visuddhimaggassa imissā aṭṭhakathāya ekadesabhāvatoti adhippāyo.

    अपिच भगे वनि, वमीति वा भगवा, भगे सीलादिगुणे वनि भजि सेवि, ते वा विनेय्यसन्तानेसु ‘‘कथं नु खो उप्पज्‍जेय्यु’’न्ति वनि याचि पत्थयीति भगवा, भगं वा सिरिं, इस्सरियं, यसञ्‍च वमि खेलपिण्डं विय छड्डयीति भगवा। तथा हि भगवा हत्थगतं सिरिं, चतुद्दीपिस्सरियं, चक्‍कवत्तिसम्पत्तिसन्‍निस्सयञ्‍च सत्तरतनसमुज्‍जलं यसं अनपेक्खो परिच्‍चजीति। अथ वा भानि नाम नक्खत्तानि, तेहि समं गच्छन्ति पवत्तन्तीति भगा, सिनेरुयुगन्धरादिगता भाजनलोकसोभा। ते भगवा वमि तप्पटिबद्धछन्दरागप्पहानेन पजहतीति एवम्पि भगे वमीति भगवा।

    Apica bhage vani, vamīti vā bhagavā, bhage sīlādiguṇe vani bhaji sevi, te vā vineyyasantānesu ‘‘kathaṃ nu kho uppajjeyyu’’nti vani yāci patthayīti bhagavā, bhagaṃ vā siriṃ, issariyaṃ, yasañca vami khelapiṇḍaṃ viya chaḍḍayīti bhagavā. Tathā hi bhagavā hatthagataṃ siriṃ, catuddīpissariyaṃ, cakkavattisampattisannissayañca sattaratanasamujjalaṃ yasaṃ anapekkho pariccajīti. Atha vā bhāni nāma nakkhattāni, tehi samaṃ gacchanti pavattantīti bhagā, sineruyugandharādigatā bhājanalokasobhā. Te bhagavā vami tappaṭibaddhachandarāgappahānena pajahatīti evampi bhage vamīti bhagavā.

    ‘‘धम्मसरीरं पच्‍चक्खं करोती’’ति ‘‘यो वो आनन्द मया धम्मो च विनयो च देसितो पञ्‍ञत्तो, सो वो ममच्‍चयेन सत्था’’ति वचनतो धम्मस्स सत्थुभावपरियायो विज्‍जतीति कत्वा वुत्तं।

    ‘‘Dhammasarīraṃ paccakkhaṃ karotī’’ti ‘‘yo vo ānanda mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā’’ti vacanato dhammassa satthubhāvapariyāyo vijjatīti katvā vuttaṃ.

    वजिरसङ्घातसमानकायो परेहि अभेज्‍जसरीरत्ता। न हि भगवतो रूपकाये केनचि अन्तरायो सक्‍का कातुन्ति। देसनासम्पत्तिं निद्दिसति वक्खमानस्स सकलसुत्तस्स ‘‘एव’’न्ति निद्दिसनतो। सावकसम्पत्तिं निद्दिसति पटिसम्भिदाप्पत्तेन पञ्‍चसु ठानेसु भगवता एतदग्गे ठपितेन मया महासावकेन सुतं, तञ्‍च खो मयाव सुतं, न अनुस्सवितं, न परम्पराभतन्ति इमस्सत्थस्स दीपनतो। कालसम्पत्तिं निद्दिसति ‘‘भगवा’’ति पदस्स सन्‍निधाने पयुत्तस्स समय-सद्दस्स कालस्स बुद्धुप्पादपटिमण्डितभावदीपनतो। बुद्धुप्पादपरमा हि कालसम्पदा। तेनेतं वुच्‍चति –

    Vajirasaṅghātasamānakāyo parehi abhejjasarīrattā. Na hi bhagavato rūpakāye kenaci antarāyo sakkā kātunti. Desanāsampattiṃ niddisati vakkhamānassa sakalasuttassa ‘‘eva’’nti niddisanato. Sāvakasampattiṃ niddisati paṭisambhidāppattena pañcasu ṭhānesu bhagavatā etadagge ṭhapitena mayā mahāsāvakena sutaṃ, tañca kho mayāva sutaṃ, na anussavitaṃ, na paramparābhatanti imassatthassa dīpanato. Kālasampattiṃ niddisati ‘‘bhagavā’’ti padassa sannidhāne payuttassa samaya-saddassa kālassa buddhuppādapaṭimaṇḍitabhāvadīpanato. Buddhuppādaparamā hi kālasampadā. Tenetaṃ vuccati –

    ‘‘कप्पकसाये कलियुगे, बुद्धुप्पादो अहो महच्छरियं।

    ‘‘Kappakasāye kaliyuge, buddhuppādo aho mahacchariyaṃ;

    हुतावहमज्झे जातं, समुदितमकरन्दमरविन्द’’न्ति॥

    Hutāvahamajjhe jātaṃ, samuditamakarandamaravinda’’nti.

    भगवाति देसकसम्पत्तिं निद्दिसति गुणविसिट्ठसत्तुत्तमगारवाधिवचनतो।

    Bhagavāti desakasampattiṃ niddisati guṇavisiṭṭhasattuttamagāravādhivacanato.

    विज्‍जन्तरिकायाति विज्‍जुनिच्छरणक्खणे। अन्तरतोति हदये। अन्तराति आरब्भ निप्फत्तीनं वेमज्झे। अन्तरिकायाति अन्तराळे। एत्थ च ‘‘तदन्तरं को जानेय्य, एतेसं अन्तरा कप्पा, गणनातो असङ्खिया, अन्तरन्तरा कथं ओपातेती’’ति च आदीसु विय कारणवेमज्झेसु वत्तमाना अन्तरा-सद्दा एव उदाहरितब्बा सियुं, न पन चित्तखणविवरेसु वत्तमाना अन्तरन्तरिका-सद्दा। अन्तरा-सद्दस्स हि अयं अत्थुद्धारोति। अयं पनेत्थ अधिप्पायो सिया – येसु अत्थेसु अन्तरा-सद्दो वत्तति, तेसु अन्तरसद्दोपि वत्ततीति समानत्थत्ता अन्तरा-सद्दत्थे वत्तमानो अन्तर-सद्दो उदाहटो, अन्तरा-सद्दो एव वा ‘‘यस्सन्तरतो’’ति एत्थ गाथासुखत्थं रस्सं कत्वा वुत्तोति दट्ठब्बं। अन्तरा-सद्दो एव पन इक-सद्देन पदं वड्ढेत्वा ‘‘अन्तरिका’’ति वुत्तोति एवमेत्थ उदाहरणोदाहरितब्बानं विरोधाभावो दट्ठब्बो। अयोजियमाने उपयोगवचनं न पापुणाति सामिवचनस्स पसङ्गे अन्तरा-सद्दयोगेन उपयोगवचनस्स इच्छितत्ता। तेनेवाह ‘‘अन्तरासद्देन युत्तत्ता उपयोगवचनं कत’’न्ति।

    Vijjantarikāyāti vijjuniccharaṇakkhaṇe. Antaratoti hadaye. Antarāti ārabbha nipphattīnaṃ vemajjhe. Antarikāyāti antarāḷe. Ettha ca ‘‘tadantaraṃ ko jāneyya, etesaṃ antarā kappā, gaṇanāto asaṅkhiyā, antarantarā kathaṃ opātetī’’ti ca ādīsu viya kāraṇavemajjhesu vattamānā antarā-saddā eva udāharitabbā siyuṃ, na pana cittakhaṇavivaresu vattamānā antarantarikā-saddā. Antarā-saddassa hi ayaṃ atthuddhāroti. Ayaṃ panettha adhippāyo siyā – yesu atthesu antarā-saddo vattati, tesu antarasaddopi vattatīti samānatthattā antarā-saddatthe vattamāno antara-saddo udāhaṭo, antarā-saddo eva vā ‘‘yassantarato’’ti ettha gāthāsukhatthaṃ rassaṃ katvā vuttoti daṭṭhabbaṃ. Antarā-saddo eva pana ika-saddena padaṃ vaḍḍhetvā ‘‘antarikā’’ti vuttoti evamettha udāharaṇodāharitabbānaṃ virodhābhāvo daṭṭhabbo. Ayojiyamāne upayogavacanaṃ na pāpuṇāti sāmivacanassa pasaṅge antarā-saddayogena upayogavacanassa icchitattā. Tenevāha ‘‘antarāsaddena yuttattā upayogavacanaṃ kata’’nti.

    ‘‘नियतो सम्बोधिपरायणो, अट्ठानमेतं भिक्खवे अनवकासो, यं दिट्ठिसम्पन्‍नो पुग्गलो सञ्‍चिच्‍च पाणं जीविता वोरोपेय्य, ‘‘नेतं ठानं विज्‍जती’’ तिआदिवचनतो दिट्ठिसीलानं नियतसभावत्ता सोतापन्‍नापि अञ्‍ञमञ्‍ञं दिट्ठिसीलसामञ्‍ञेन संहता, पगेव सकदागामिआदयो। ‘‘तथारूपाय दिट्ठिया दिट्ठिसामञ्‍ञगतो विहरति, तथारूपेसु सीलेसु सीलसामञ्‍ञगतो विहरती’’ति वचनतो पुथुज्‍जनानम्पि दिट्ठिसीलसामञ्‍ञेन संहतभावो लब्भतियेव।

    ‘‘Niyato sambodhiparāyaṇo, aṭṭhānametaṃ bhikkhave anavakāso, yaṃ diṭṭhisampanno puggalo sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropeyya, ‘‘netaṃ ṭhānaṃ vijjatī’’ tiādivacanato diṭṭhisīlānaṃ niyatasabhāvattā sotāpannāpi aññamaññaṃ diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatā, pageva sakadāgāmiādayo. ‘‘Tathārūpāya diṭṭhiyā diṭṭhisāmaññagato viharati, tathārūpesu sīlesu sīlasāmaññagato viharatī’’ti vacanato puthujjanānampi diṭṭhisīlasāmaññena saṃhatabhāvo labbhatiyeva.

    सुप्पियोपि खोति एत्थ खो-सद्दो अवधारणत्थो ‘‘अस्सोसि खो’’तिआदीसु विय। तेन अद्धानमग्गपटिपन्‍नो अहोसियेव, नास्स मग्गपटिपत्तिया कोचि अन्तरायो अहोसीति अयमत्थो दीपितो होति। तत्राति वा कालस्स पटिनिद्देसो। सोपि हि ‘‘एकं समय’’न्ति पुब्बे अधिकतो। यञ्हि समयं भगवा अन्तरा राजगहञ्‍च नाळन्दञ्‍च अद्धानमग्गपटिपन्‍नो, तस्मिंयेव समये सुप्पियोपि तं मग्गं पटिपन्‍नो अवण्णं भासति, ब्रह्मदत्तो च वण्णं भासतीति। परियायति परिवत्ततीति परियायो, वारो। परियायेति देसेतब्बमत्थं पटिपादेतीति परियायो, देसना। परियायति अत्तनो फलं परिग्गहेत्वा पवत्ततीति परियायो, कारणन्ति एवं परियाय-सद्दस्स वारादीसु पवत्ति वेदितब्बा। कारणेनाति कारणपतिरूपकेन। तथा हि वक्खति ‘‘अकारणमेव कारणन्ति वत्वा’’ति। कस्मा पनेत्थ ‘‘अवण्णं भासती’’ति, ‘‘वण्णं भासती’’ति च वत्तमानकालनिद्देसो कतो, ननु सङ्गीतिकालतो सो अवण्णवण्णानं भासितकालो अतीतोति? सच्‍चमेतं, ‘‘अद्धानमग्गपटिपन्‍नो होती’’ति एत्थ होति-सद्दो विय अतीतकालत्थो भासति-सद्दो च दट्ठब्बो। अथ वा यस्मिं काले तेहि अवण्णो वण्णो च भासीयति, तं अपेक्खित्वा एवं वुत्तं। एवञ्‍च कत्वा ‘‘तत्राति कालस्स पटिनिद्देसो’’ति इदञ्‍च वचनं समत्थितं होति।

    Suppiyopi khoti ettha kho-saddo avadhāraṇattho ‘‘assosi kho’’tiādīsu viya. Tena addhānamaggapaṭipanno ahosiyeva, nāssa maggapaṭipattiyā koci antarāyo ahosīti ayamattho dīpito hoti. Tatrāti vā kālassa paṭiniddeso. Sopi hi ‘‘ekaṃ samaya’’nti pubbe adhikato. Yañhi samayaṃ bhagavā antarā rājagahañca nāḷandañca addhānamaggapaṭipanno, tasmiṃyeva samaye suppiyopi taṃ maggaṃ paṭipanno avaṇṇaṃ bhāsati, brahmadatto ca vaṇṇaṃ bhāsatīti. Pariyāyati parivattatīti pariyāyo, vāro. Pariyāyeti desetabbamatthaṃ paṭipādetīti pariyāyo, desanā. Pariyāyati attano phalaṃ pariggahetvā pavattatīti pariyāyo, kāraṇanti evaṃ pariyāya-saddassa vārādīsu pavatti veditabbā. Kāraṇenāti kāraṇapatirūpakena. Tathā hi vakkhati ‘‘akāraṇameva kāraṇanti vatvā’’ti. Kasmā panettha ‘‘avaṇṇaṃ bhāsatī’’ti, ‘‘vaṇṇaṃ bhāsatī’’ti ca vattamānakālaniddeso kato, nanu saṅgītikālato so avaṇṇavaṇṇānaṃ bhāsitakālo atītoti? Saccametaṃ, ‘‘addhānamaggapaṭipanno hotī’’ti ettha hoti-saddo viya atītakālattho bhāsati-saddo ca daṭṭhabbo. Atha vā yasmiṃ kāle tehi avaṇṇo vaṇṇo ca bhāsīyati, taṃ apekkhitvā evaṃ vuttaṃ. Evañca katvā ‘‘tatrāti kālassa paṭiniddeso’’ti idañca vacanaṃ samatthitaṃ hoti.

    अकारणन्ति अयुत्तिं, अनुपपत्तिन्ति अत्थो। न हि अरसरूपतादयो दोसा भगवति संविज्‍जन्ति, धम्मसङ्घानञ्‍च दुरक्खातदुप्पटिपन्‍नतादयोति। अकारणन्ति वा युत्तकारणरहितं, पटिञ्‍ञामत्तन्ति अधिप्पायो । इमस्मिञ्‍च अत्थे कारणन्ति वत्वाति कारणं वाति वत्वाति अत्थो। अरसरूपादीनञ्‍चेत्थ जातिवुड्ढेसु अभिवादनादिसामीचिकम्माकरणं कारणं, तथा उत्तरिमनुस्सधम्मालमरियञाणदस्सनाभावस्स सुन्दरिकामगुणादिनवबोधो, संसारस्स आदिकोटिया अपञ्‍ञायनपटिञ्‍ञा, अब्याकतवत्थुब्याकरणन्ति एवमादयो, तथा असब्बञ्‍ञुतादीनं कमावबोधादयो यथारहं निद्धारेतब्बा। तथा तथाति जातिवुड्ढानं अनभिवादनादिआकारेन।

    Akāraṇanti ayuttiṃ, anupapattinti attho. Na hi arasarūpatādayo dosā bhagavati saṃvijjanti, dhammasaṅghānañca durakkhātaduppaṭipannatādayoti. Akāraṇanti vā yuttakāraṇarahitaṃ, paṭiññāmattanti adhippāyo . Imasmiñca atthe kāraṇanti vatvāti kāraṇaṃ vāti vatvāti attho. Arasarūpādīnañcettha jātivuḍḍhesu abhivādanādisāmīcikammākaraṇaṃ kāraṇaṃ, tathā uttarimanussadhammālamariyañāṇadassanābhāvassa sundarikāmaguṇādinavabodho, saṃsārassa ādikoṭiyā apaññāyanapaṭiññā, abyākatavatthubyākaraṇanti evamādayo, tathā asabbaññutādīnaṃ kamāvabodhādayo yathārahaṃ niddhāretabbā. Tathā tathāti jātivuḍḍhānaṃ anabhivādanādiākārena.

    अवण्णं भासमानोति अवण्णंभासनहेतु। हेतुअत्थो हि अयं मान-सद्दो। अनयब्यसनं पापुणिस्सति एकन्तमहासावज्‍जत्ता रतनत्तयोपवादस्स। तेनेवाह –

    Avaṇṇaṃ bhāsamānoti avaṇṇaṃbhāsanahetu. Hetuattho hi ayaṃ māna-saddo. Anayabyasanaṃ pāpuṇissati ekantamahāsāvajjattā ratanattayopavādassa. Tenevāha –

    ‘‘यो निन्दियं पसंसति,

    ‘‘Yo nindiyaṃ pasaṃsati,

    तं वा निन्दति यो पसंसियो।

    Taṃ vā nindati yo pasaṃsiyo;

    विचिनाति मुखेन सो कलिं,

    Vicināti mukhena so kaliṃ,

    कलिना तेन सुखं न विन्दती’’ति॥

    Kalinā tena sukhaṃ na vindatī’’ti.

    ‘‘अम्हाकं आचरियो’’तिआदिना ब्रह्मदत्तस्स संवेगुप्पत्तिं, अत्तनो आचरिये कारुञ्‍ञप्पवत्तिञ्‍च दस्सेत्वा किञ्‍चापि अन्तेवासिना आचरियस्स अनुकूलेन भवितब्बं, अयं पन पण्डितजातिकत्ता न एदिसेसु तं अनुवत्ततीति, इदानि तस्स कम्मस्सकतञ्‍ञाणप्पवत्तिं दस्सेन्तो ‘‘आचरिये खो पना’’तिआदिमाह। वण्णं भासितुं आरद्धो ‘‘अपिनामायं एत्तकेनापि रतनत्तयावण्णतो ओरमेय्या’’ति। वण्णीयतीति वण्णो, गुणो। वण्णनं गुणसङ्कित्तनन्ति वण्णो, पसंसा। संञ्‍ञूळ्हाति गन्थिता, निबन्धिताति अत्थो। अतित्थेन पक्खन्दो धम्मकथिकोति न वत्तब्बो अपरिमाणगुणत्ता बुद्धादीनं , निरवसेसानञ्‍च तेसं इध पकासनं पाळिसंवण्णनायेव सम्पज्‍जतीति। अनुस्सवादीति एत्थ आदि-सद्देन आकारपरिवितक्‍कदिट्ठिनिज्झानक्खन्तियो सङ्गण्हाति। अत्तनो थामेन वण्णं अभासि, न पन बुद्धादीनं गुणानुरूपन्ति अधिप्पायो। असङ्ख्यय्यापरिमितप्पभेदा हि बुद्धादीनं गुणा। वुत्तञ्हेतं –

    ‘‘Amhākaṃ ācariyo’’tiādinā brahmadattassa saṃveguppattiṃ, attano ācariye kāruññappavattiñca dassetvā kiñcāpi antevāsinā ācariyassa anukūlena bhavitabbaṃ, ayaṃ pana paṇḍitajātikattā na edisesu taṃ anuvattatīti, idāni tassa kammassakataññāṇappavattiṃ dassento ‘‘ācariye kho panā’’tiādimāha. Vaṇṇaṃ bhāsituṃ āraddho ‘‘apināmāyaṃ ettakenāpi ratanattayāvaṇṇato orameyyā’’ti. Vaṇṇīyatīti vaṇṇo, guṇo. Vaṇṇanaṃ guṇasaṅkittananti vaṇṇo, pasaṃsā. Saṃññūḷhāti ganthitā, nibandhitāti attho. Atitthena pakkhando dhammakathikoti na vattabbo aparimāṇaguṇattā buddhādīnaṃ , niravasesānañca tesaṃ idha pakāsanaṃ pāḷisaṃvaṇṇanāyeva sampajjatīti. Anussavādīti ettha ādi-saddena ākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiyo saṅgaṇhāti. Attano thāmena vaṇṇaṃ abhāsi, na pana buddhādīnaṃ guṇānurūpanti adhippāyo. Asaṅkhyayyāparimitappabhedā hi buddhādīnaṃ guṇā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘बुद्धोपि बुद्धस्स भणेय्य वण्णं,

    ‘‘Buddhopi buddhassa bhaṇeyya vaṇṇaṃ,

    कप्पम्पि चे अञ्‍ञमभासमानो।

    Kappampi ce aññamabhāsamāno;

    खीयेथ कप्पो चिरदीघमन्तरे,

    Khīyetha kappo ciradīghamantare,

    वण्णो न खीयेथ तथागतस्सा’’ति॥

    Vaṇṇo na khīyetha tathāgatassā’’ti.

    इधापि वक्खति ‘‘अप्पमत्तकं खो पनेत’’न्तिआदि।

    Idhāpi vakkhati ‘‘appamattakaṃ kho paneta’’ntiādi.

    इति ह तेति एत्थ इतीति वुत्तप्पकारपरामसनं। ह-कारो निपातमत्तन्ति आह ‘‘एवं ते’’ति।

    Iti ha teti ettha itīti vuttappakāraparāmasanaṃ. Ha-kāro nipātamattanti āha ‘‘evaṃ te’’ti.

    इरियापथानुबन्धनेन अनुबन्धा होन्ति, न पन सम्मापटिपत्तिअनुबन्धनेनाति अधिप्पायो। तस्मिं कालेति यस्मिं संवच्छरे उतुम्हि मासे पक्खे वा भगवा तं अद्धानमग्गं पटिपन्‍नो, तस्मिं काले। तेनेव हि किरियाविच्छेददस्सनवसेन ‘‘राजगहे पिण्डाय चरती’’ति वत्तमानकालनिद्देसो कतो। सोति एवं राजगहे वसमानो भगवा। तं दिवसन्ति यं दिवसं अद्धानमग्गपटिपन्‍नो, तं दिवसं। तं अद्धानं पटिपन्‍नो नाळन्दायं वेनेय्यानं विविध हितसुखनिप्फत्तिं आकङ्खमानो इमिस्सा च अट्ठुप्पत्तिया तिविधसीलालङ्कतं नानाविधकुहनलपनादिमिच्छाजीवविद्धंसनं द्वासट्ठिदिट्ठिजालविनिवेठनं दससहस्सिलोकधातुपकम्पनं ब्रह्मजालसुत्तन्तं देसेस्सामीति। एत्तावता ‘‘कस्मा पन भगवा तं अद्धानं पटिपन्‍नो’’ति चोदना विसोधिता होति। ‘‘कस्मा च सुप्पियो अनुबन्धो’’ति अयं पन चोदना ‘‘भगवतो तं मग्गं पटिपन्‍नभावं अजानन्तो’’ति एतेन विसोधिता होति। न हि सो भगवन्तं दट्ठुमेव इच्छतीति। तेनेवाह ‘‘सचे पन जानेय्य, नानुबन्धेय्या’’ति।

    Iriyāpathānubandhanena anubandhā honti, na pana sammāpaṭipattianubandhanenāti adhippāyo. Tasmiṃ kāleti yasmiṃ saṃvacchare utumhi māse pakkhe vā bhagavā taṃ addhānamaggaṃ paṭipanno, tasmiṃ kāle. Teneva hi kiriyāvicchedadassanavasena ‘‘rājagahe piṇḍāya caratī’’ti vattamānakālaniddeso kato. Soti evaṃ rājagahe vasamāno bhagavā. Taṃ divasanti yaṃ divasaṃ addhānamaggapaṭipanno, taṃ divasaṃ. Taṃ addhānaṃ paṭipanno nāḷandāyaṃ veneyyānaṃ vividha hitasukhanipphattiṃ ākaṅkhamāno imissā ca aṭṭhuppattiyā tividhasīlālaṅkataṃ nānāvidhakuhanalapanādimicchājīvaviddhaṃsanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhijālaviniveṭhanaṃ dasasahassilokadhātupakampanaṃ brahmajālasuttantaṃ desessāmīti. Ettāvatā ‘‘kasmā pana bhagavā taṃ addhānaṃ paṭipanno’’ti codanā visodhitā hoti. ‘‘Kasmā ca suppiyo anubandho’’ti ayaṃ pana codanā ‘‘bhagavato taṃ maggaṃ paṭipannabhāvaṃ ajānanto’’ti etena visodhitā hoti. Na hi so bhagavantaṃ daṭṭhumeva icchatīti. Tenevāha ‘‘sace pana jāneyya, nānubandheyyā’’ti.

    नीलपीतलोहितोदातमञ्‍जिट्ठपभस्सरवसेन ‘‘छब्बण्णरस्मियो। ‘‘समन्ता असीतिहत्थप्पमाणे’’ति तासं रस्मीनं पकतिया पवत्तिट्ठानवसेन वुत्तं। ‘‘तस्मिं किर समये’’ति च तस्मिं अद्धानगमनसमये बुद्धसिरिया अनिगूहितभावदस्सनत्थं वुत्तं। न हि तदा तस्सा निगूहने पक्‍कुसातिअभिगमनादीसु विय किञ्‍चिपि कारणं अत्थीति। रतनावेळं रतनवटंसकं। चीनपिट्ठचुण्णं सिन्धनचुण्णं।

    Nīlapītalohitodātamañjiṭṭhapabhassaravasena ‘‘chabbaṇṇarasmiyo. ‘‘Samantā asītihatthappamāṇe’’ti tāsaṃ rasmīnaṃ pakatiyā pavattiṭṭhānavasena vuttaṃ. ‘‘Tasmiṃ kira samaye’’ti ca tasmiṃ addhānagamanasamaye buddhasiriyā anigūhitabhāvadassanatthaṃ vuttaṃ. Na hi tadā tassā nigūhane pakkusātiabhigamanādīsu viya kiñcipi kāraṇaṃ atthīti. Ratanāveḷaṃ ratanavaṭaṃsakaṃ. Cīnapiṭṭhacuṇṇaṃ sindhanacuṇṇaṃ.

    ब्यामप्पभापरिक्खेपविलासिनी च अस्स भगवतो लक्खणमालाति महापुरिसलक्खणानि अञ्‍ञमञ्‍ञपटिबद्धत्ता एवमाह। द्वत्तिंसाय चन्दमण्डलानं माला केनचि गन्थेत्वा ठपिता यदि सियाति परिकप्पनवसेनाह ‘‘गन्थेत्वा ठपितद्वत्तिंसचन्दमालाया’’ति। सिरिं अभिभवन्ती इवाति सम्बन्धो। एस नयो सूरियमालायातिआदीसुपि। महाथेराति महासावके सन्धायाह। एवं गच्छन्तं भगवन्तं भिक्खू च दिस्वा अथ अत्तनो परिसं अवलोकेसीति सम्बन्धो। ‘‘यस्मा पनेसा’’तिआदिना ‘‘कस्मा च सो रतनत्तयस्स अवण्णं भासती’’ति चोदनं विसोधेति। इतीति एवं, वुत्तप्पकारेनाति अत्थो। इमेहि द्वीहीति लाभपरिवारहानिं निगमनवसेन दस्सेति। भगवतो विरोधानुनयाभाववीमंसनत्थं एते अवण्णं वण्णञ्‍च भासन्तीति अपरे। ‘‘मारेन अन्वाविट्ठा एवं करोन्ती’’ति च वदन्ति।

    Byāmappabhāparikkhepavilāsinī ca assa bhagavato lakkhaṇamālāti mahāpurisalakkhaṇāni aññamaññapaṭibaddhattā evamāha. Dvattiṃsāya candamaṇḍalānaṃ mālā kenaci ganthetvā ṭhapitā yadi siyāti parikappanavasenāha ‘‘ganthetvā ṭhapitadvattiṃsacandamālāyā’’ti. Siriṃ abhibhavantī ivāti sambandho. Esa nayo sūriyamālāyātiādīsupi. Mahātherāti mahāsāvake sandhāyāha. Evaṃ gacchantaṃ bhagavantaṃ bhikkhū ca disvā atha attano parisaṃ avalokesīti sambandho. ‘‘Yasmā panesā’’tiādinā ‘‘kasmā ca so ratanattayassa avaṇṇaṃ bhāsatī’’ti codanaṃ visodheti. Itīti evaṃ, vuttappakārenāti attho. Imehi dvīhīti lābhaparivārahāniṃ nigamanavasena dasseti. Bhagavato virodhānunayābhāvavīmaṃsanatthaṃ ete avaṇṇaṃ vaṇṇañca bhāsantīti apare. ‘‘Mārena anvāviṭṭhā evaṃ karontī’’ti ca vadanti.

    २. अम्बलट्ठिकाय अविदूरे भवत्ता उय्यानं अम्बलट्ठिका यथा ‘‘वरुणानगरं, गोदागामो’’ति। केचि पन ‘‘अम्बलट्ठिकाति यथावुत्तनयेनेव एकगामो’’ति वदन्ति । तेसं मते अम्बलट्ठिकायन्ति समीपत्थे भुम्मवचनं। राजागारकं वेस्सवणमहाराजदेवायतनन्ति एके। बहुपरिस्सयोति बहुपद्दवो। ‘‘सद्धिं अन्तेवासिना ब्रह्मदत्तेन माणवेना’’ति वुत्तं सीहळट्ठकथायं। तञ्‍च खो पाळि आरुळ्हवसेनेव, न पन तदा सुप्पियस्स परिसाय अभावतो। कस्मा पनेत्थ ब्रह्मदत्तोयेव पाळि आरुळ्हो, न सुप्पियस्स परिसाति? पयोजनाभावतो। यथा चेतं, एवं अञ्‍ञम्पि एदिसं पयोजनाभावतो सङ्गीतिकारेहि न सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। केचि पन ‘‘वुत्तन्ति पाळियं वुत्त’’न्ति वदन्ति, तं न युज्‍जति पाळिआरुळ्हवसेन पाळियं वुत्तन्ति आपज्‍जनतो। तस्मा यथावुत्तनयेनेवेत्थ अत्थो गहेतब्बो। परिवारेत्वा निसिन्‍नो होतीति सम्बन्धो।

    2. Ambalaṭṭhikāya avidūre bhavattā uyyānaṃ ambalaṭṭhikā yathā ‘‘varuṇānagaraṃ, godāgāmo’’ti. Keci pana ‘‘ambalaṭṭhikāti yathāvuttanayeneva ekagāmo’’ti vadanti . Tesaṃ mate ambalaṭṭhikāyanti samīpatthe bhummavacanaṃ. Rājāgārakaṃ vessavaṇamahārājadevāyatananti eke. Bahuparissayoti bahupaddavo. ‘‘Saddhiṃ antevāsinā brahmadattena māṇavenā’’ti vuttaṃ sīhaḷaṭṭhakathāyaṃ. Tañca kho pāḷi āruḷhavaseneva, na pana tadā suppiyassa parisāya abhāvato. Kasmā panettha brahmadattoyeva pāḷi āruḷho, na suppiyassa parisāti? Payojanābhāvato. Yathā cetaṃ, evaṃ aññampi edisaṃ payojanābhāvato saṅgītikārehi na saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Keci pana ‘‘vuttanti pāḷiyaṃ vutta’’nti vadanti, taṃ na yujjati pāḷiāruḷhavasena pāḷiyaṃ vuttanti āpajjanato. Tasmā yathāvuttanayenevettha attho gahetabbo. Parivāretvā nisinno hotīti sambandho.

    ३. कथाधम्मोति कथासभावो, कथाधम्मो उपपरिक्खाविधीति केचि। नीयतीति नयो, अत्थो। सद्दसत्थं अनुगतो नयो सद्दनयो। तत्थ हि अनभिण्हवुत्तिके अच्छरिय-सद्दो इच्छितो। तेनेवाह ‘‘अन्धस्स पब्बतारोहणं विया’’ति। अच्छरायोग्गन्ति अच्छरियन्ति निरुत्तिनयो , सो पन यस्मा पोराणट्ठकथायं आगतो, तस्मा आह ‘‘अट्ठकथानयोति। यावञ्‍चिदं सुप्पटिविदिताति सम्बन्धो, तस्स यत्तकं सुट्ठु पटिविदिता, तं एत्तकन्ति न सक्‍का अम्हेहि पटिविज्झितुं, अक्खातुं वाति अत्थो। तेनेवाह ‘‘तेन सुप्पटिविदितताय अप्पमेय्यतं दस्सेती’’ति।

    3.Kathādhammoti kathāsabhāvo, kathādhammo upaparikkhāvidhīti keci. Nīyatīti nayo, attho. Saddasatthaṃ anugato nayo saddanayo. Tattha hi anabhiṇhavuttike acchariya-saddo icchito. Tenevāha ‘‘andhassa pabbatārohaṇaṃ viyā’’ti. Accharāyoggantiacchariyanti niruttinayo , so pana yasmā porāṇaṭṭhakathāyaṃ āgato, tasmā āha ‘‘aṭṭhakathānayoti. Yāvañcidaṃ suppaṭividitāti sambandho, tassa yattakaṃ suṭṭhu paṭividitā, taṃ ettakanti na sakkā amhehi paṭivijjhituṃ, akkhātuṃ vāti attho. Tenevāha ‘‘tena suppaṭividitatāya appameyyataṃ dassetī’’ti.

    पकतत्थपटिनिद्देसो तं-सद्दोति तस्स ‘‘भगवता’’तिआदीहि पदेहि समानाधिकरणभावेन वुत्तस्स येन अभिसम्बुद्धभावेन भगवा पकतो सुपाकटो च होति, तं अभिसम्बुद्धभावं सद्धिं आगमनपटिपदाय अत्थभावेन दस्सेन्तो ‘‘यो सो…पे॰… अभिसम्बुद्धो’’ति आह। सतिपि ञाणदस्सन-सद्दानं इध पञ्‍ञावेवचनभावे तेन तेन विसेसेन नेसं सविसयविसेसप्पवत्तिदस्सनत्थं असाधारणञाणविसेसवसेन विज्‍जत्तयवसेन विज्‍जाभिञ्‍ञानावरणवसेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणमंसचक्खुवसेन पटिवेधदेसनाञाणवसेन च तदत्थं योजेत्वा दस्सेन्तो ‘‘तेसं तेस’’न्तिआदिमाह। तत्थ आसयानुसयं जानताआसयानुसयञाणेन। सब्बञेय्यधम्मं पस्सता सब्बञ्‍ञुतानावरणञाणेहि।

    Pakatatthapaṭiniddeso taṃ-saddoti tassa ‘‘bhagavatā’’tiādīhi padehi samānādhikaraṇabhāvena vuttassa yena abhisambuddhabhāvena bhagavā pakato supākaṭo ca hoti, taṃ abhisambuddhabhāvaṃ saddhiṃ āgamanapaṭipadāya atthabhāvena dassento ‘‘yo so…pe… abhisambuddho’’ti āha. Satipi ñāṇadassana-saddānaṃ idha paññāvevacanabhāve tena tena visesena nesaṃ savisayavisesappavattidassanatthaṃ asādhāraṇañāṇavisesavasena vijjattayavasena vijjābhiññānāvaraṇavasena sabbaññutaññāṇamaṃsacakkhuvasena paṭivedhadesanāñāṇavasena ca tadatthaṃ yojetvā dassento ‘‘tesaṃ tesa’’ntiādimāha. Tattha āsayānusayaṃ jānatāāsayānusayañāṇena. Sabbañeyyadhammaṃ passatā sabbaññutānāvaraṇañāṇehi.

    पुब्बेनिवासादीहीति पुब्बेनिवासासवक्खयञाणेहि। पटिवेधपञ्‍ञायाति अरियमग्गपञ्‍ञाय। अरीनन्ति किलेसारीनं, पञ्‍चविधमारानं वा, सासनपच्‍चत्थिकानं वा अञ्‍ञतित्थियानं, तेसं हननं पाटिहारियेहि अभिभवनं, अप्पटिभानताकरणं, अज्झुपेक्खनञ्‍च। केसिविनयसुत्तञ्‍चेत्थ निदस्सनं।

    Pubbenivāsādīhīti pubbenivāsāsavakkhayañāṇehi. Paṭivedhapaññāyāti ariyamaggapaññāya. Arīnanti kilesārīnaṃ, pañcavidhamārānaṃ vā, sāsanapaccatthikānaṃ vā aññatitthiyānaṃ, tesaṃ hananaṃ pāṭihāriyehi abhibhavanaṃ, appaṭibhānatākaraṇaṃ, ajjhupekkhanañca. Kesivinayasuttañcettha nidassanaṃ.

    तथा ठानाठानादीनि जानता, यथाकम्मूपगे सत्ते पस्सता, सवासनानं आसवानं खीणत्ता अरहता, अभिञ्‍ञेय्यादिभेदे धम्मे अभिञ्‍ञेय्यादितो अविपरीतावबोधतो सम्मासम्बुद्धेन । अथ वा तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणताय जानता, तिण्णम्पि कम्मानं ञाणानुपरिवत्तितो निसम्मकारिताय पस्सता, दवादीनम्पि अभावसाधिकाय पहानसम्पदाय अरहता, छन्दादीनं अहानिहेतुभूताय अपरिक्खयपटिभानसाधिकाय सब्बञ्‍ञुताय सम्मासम्बुद्धेनाति एवं दसबलट्ठारसावेणिकबुद्धधम्मेहिपि योजना वेदितब्बा।

    Tathā ṭhānāṭhānādīni jānatā, yathākammūpage satte passatā, savāsanānaṃ āsavānaṃ khīṇattā arahatā, abhiññeyyādibhede dhamme abhiññeyyādito aviparītāvabodhato sammāsambuddhena. Atha vā tīsu kālesu appaṭihatañāṇatāya jānatā, tiṇṇampi kammānaṃ ñāṇānuparivattito nisammakāritāya passatā, davādīnampi abhāvasādhikāya pahānasampadāya arahatā, chandādīnaṃ ahānihetubhūtāya aparikkhayapaṭibhānasādhikāya sabbaññutāya sammāsambuddhenāti evaṃ dasabalaṭṭhārasāveṇikabuddhadhammehipi yojanā veditabbā.

    यदिपि हीनकल्याणभेदेन दुविधाव अधिमुत्ति पाळियं वुत्ता, पवत्तिआकारवसेन पन अनेकभेदभिन्‍नाति आह ‘‘नानाधिमुत्तिकता’’ति। सा पन अधिमुत्ति अज्झासयधातु, तदपि तथा तथा दस्सनं खमनं रोचनञ्‍चाति आह ‘‘नानाज्झासयता…पे॰… रुचिता’’ति। नानाधिमुत्तिकतञाणेनाति चेत्थ सब्बञ्‍ञुतञाणं अधिप्पेतं, न दसबलञाणन्ति आह ‘‘सब्बञ्‍ञुतञाणेना’’ति। इति ह मेति एत्थ एवं-सद्दत्थो इति-सद्दो, ह-कारो निपातमत्तं सरलोपो च कतोति दस्सेतुं वुत्तं ‘‘एवं इमे’’ति।

    Yadipi hīnakalyāṇabhedena duvidhāva adhimutti pāḷiyaṃ vuttā, pavattiākāravasena pana anekabhedabhinnāti āha ‘‘nānādhimuttikatā’’ti. Sā pana adhimutti ajjhāsayadhātu, tadapi tathā tathā dassanaṃ khamanaṃ rocanañcāti āha ‘‘nānājjhāsayatā…pe… rucitā’’ti. Nānādhimuttikatañāṇenāti cettha sabbaññutañāṇaṃ adhippetaṃ, na dasabalañāṇanti āha ‘‘sabbaññutañāṇenā’’ti. Iti ha meti ettha evaṃ-saddattho iti-saddo, ha-kāro nipātamattaṃ saralopo ca katoti dassetuṃ vuttaṃ ‘‘evaṃ ime’’ti.

    ४. अरहत्तमग्गेन समुग्घातं कतं, यतो ‘‘नत्थि अब्यावटमनो’’ति बुद्धधम्मेसु वुच्‍चति। वीतिनामेत्वा फलसमापत्तीहि। निवासेत्वा विहारनिवासनपरिवत्तनवसेन। ‘‘कदाचि एकको’’तिआदि तेसं तेसं विनेय्यानं विनयनानुकूलं भगवतो उपसङ्कमदस्सनं। पादनिक्खेपसमये भूमिया समभावापत्ति सुप्पतिट्ठितपादताय निस्सन्दफलं, न इद्धिनिम्मानं। ‘‘ठपितमत्ते दक्खिणपादे’’ति बुद्धानं सब्बदक्खिणताय वुत्तं। अरहत्ते पतिट्ठहन्तीति सम्बन्धो।

    4.Arahattamaggena samugghātaṃ kataṃ, yato ‘‘natthi abyāvaṭamano’’ti buddhadhammesu vuccati. Vītināmetvā phalasamāpattīhi. Nivāsetvā vihāranivāsanaparivattanavasena. ‘‘Kadāci ekako’’tiādi tesaṃ tesaṃ vineyyānaṃ vinayanānukūlaṃ bhagavato upasaṅkamadassanaṃ. Pādanikkhepasamaye bhūmiyā samabhāvāpatti suppatiṭṭhitapādatāya nissandaphalaṃ, na iddhinimmānaṃ. ‘‘Ṭhapitamatte dakkhiṇapāde’’ti buddhānaṃ sabbadakkhiṇatāya vuttaṃ. Arahatte patiṭṭhahantīti sambandho.

    दुल्‍लभा सम्पत्तीति सतिपि मनुस्सत्तपटिलाभे पतिरूपदेसवासइन्द्रियावेकल्‍लसद्धापटिलाभादयो गुणा दुल्‍लभाति अत्थो। चातुमहाराजिकभवनन्ति चातुमहाराजिकदेवलोके सुञ्‍ञविमानानि गच्छन्तीति अत्थो। एस नयो तावतिंसभवनादीसुपि। कालयुत्तन्ति इमिस्सा वेलाय इमस्स एवं वत्तब्बन्ति तंतंकालानुरूपं। समययुत्तन्ति तस्सेव वेवचनं, अट्ठुप्पत्तिअनुरूपं वा। अथ वा समययुत्तन्ति हेतूदाहरणसहितं। कालेन सापदेसञ्हि भगवा धम्मं देसेति। उतुं गण्हपेति, न पन मलं पक्खालेतीति अधिप्पायो। न हि भगवतो काये रजोजल्‍लं उपलिम्पतीति।

    Dullabhā sampattīti satipi manussattapaṭilābhe patirūpadesavāsaindriyāvekallasaddhāpaṭilābhādayo guṇā dullabhāti attho. Cātumahārājikabhavananti cātumahārājikadevaloke suññavimānāni gacchantīti attho. Esa nayo tāvatiṃsabhavanādīsupi. Kālayuttanti imissā velāya imassa evaṃ vattabbanti taṃtaṃkālānurūpaṃ. Samayayuttanti tasseva vevacanaṃ, aṭṭhuppattianurūpaṃ vā. Atha vā samayayuttanti hetūdāharaṇasahitaṃ. Kālena sāpadesañhi bhagavā dhammaṃ deseti. Utuṃ gaṇhapeti, na pana malaṃ pakkhāletīti adhippāyo. Na hi bhagavato kāye rajojallaṃ upalimpatīti.

    किलासुभावो किलमथो। सीहसेय्यं कप्पेति सरीरस्स किलासुभावमोचनत्थन्ति योजेतब्बं। ‘‘बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेती’’ति इदं पच्छिमयामे भगवतो बहुलआचिण्णवसेन वुत्तं। अप्पेकदा अवसिट्ठबलञाणेहि सब्बञ्‍ञुतञाणेन च भगवा तमत्थं साधेतीति। ‘‘इमे दिट्ठिट्ठाना’’तिआदिदेसना सीहनादो। तेसं ‘‘वेदनापच्‍चया तण्हा’’ तिआदिना पच्‍चयाकारं समोधानेत्वा। ‘‘सिनेरुं उक्खिपन्तो विय नभं पहरन्तो विय चा’’ति इदं ब्रह्मजालदेसनाय अनञ्‍ञसाधारणत्ता सुदुक्‍करतादस्सनत्थं वुत्तं। एतन्ति ‘‘येन, तेना’’ति एतं पदद्वयं। येनाति वा हेतुम्हि करणवचनं, येन कारणेन सो मण्डलमाळो उपसङ्कमितब्बो, तेन कारणेन उपसङ्कमीति अत्थो, कारणं पन ‘‘इमे भिक्खू’’तिआदिना अट्ठकथायं वुत्तंएव। कट्ठन्ति निसीदनयोग्यं दारुक्खन्धं।

    Kilāsubhāvo kilamatho. Sīhaseyyaṃ kappeti sarīrassa kilāsubhāvamocanatthanti yojetabbaṃ. ‘‘Buddhacakkhunā lokaṃ voloketī’’ti idaṃ pacchimayāme bhagavato bahulaāciṇṇavasena vuttaṃ. Appekadā avasiṭṭhabalañāṇehi sabbaññutañāṇena ca bhagavā tamatthaṃ sādhetīti. ‘‘Ime diṭṭhiṭṭhānā’’tiādidesanā sīhanādo. Tesaṃ ‘‘vedanāpaccayā taṇhā’’ tiādinā paccayākāraṃ samodhānetvā. ‘‘Sineruṃ ukkhipanto viya nabhaṃ paharanto viya cā’’ti idaṃ brahmajāladesanāya anaññasādhāraṇattā sudukkaratādassanatthaṃ vuttaṃ. Etanti ‘‘yena, tenā’’ti etaṃ padadvayaṃ. Yenāti vā hetumhi karaṇavacanaṃ, yena kāraṇena so maṇḍalamāḷo upasaṅkamitabbo, tena kāraṇena upasaṅkamīti attho, kāraṇaṃ pana ‘‘ime bhikkhū’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃeva. Kaṭṭhanti nisīdanayogyaṃ dārukkhandhaṃ.

    पुरिमोति ‘‘कतमाय नु भवथा’’ति एवं वुत्तो अत्थो। का च पन वोति एत्थ च-सद्दो ब्यतिरेके। तेन यथापुच्छिताय कथाय वक्खमानं विप्पकतभावं जोतेति। पन-सद्दो वचनालङ्कारो। याय हि कथाय ते भिक्खू सन्‍निसिन्‍ना, सा एव अन्तराकथाभूता विप्पकता विसेसेन पुन पुच्छीयतीति। अञ्‍ञाति अन्तरासद्दस्स अत्थमाह। अञ्‍ञत्थे हि अयं अन्तरा-सद्दो ‘‘भूमन्तरं समयन्तर’’न्तिआदीसु विय। अन्तराति वा वेमज्झेति अत्थो। ननु च तेहि भिक्खूहि सा कथा यथाधिप्पायं ‘‘इति ह मे’’तिआदिना निट्ठपिता येवाति? न निट्ठापिता भगवतो उपसङ्कमनेन उपच्छिन्‍नत्ता। यदि हि भगवा तस्मिं खणे न उपसङ्कमेय्य भिय्योपि तप्पटिबद्धायेव कथा पवत्तेय्युं, भगवतो उपसङ्कमनेन पन न पवत्तेसुं। तेनेवाह अयं खो…पे॰… अनुप्पत्तो’’ति। कस्मा पनेत्थ धम्मविनयसङ्गहे करियमाने निदानवचनं, ननु भगवतो वचनमेव सङ्गहेतब्बन्ति? वुच्‍चतेदेसनाय ठितिअसम्मोससद्धेय्यभावसम्पादनत्थं। कालदेसदेसकवत्थुधम्मपटिग्गाहकपटिबद्धा हि देसना चिरट्ठितिका होति, असम्मोसधम्मा सद्धेय्या च। देसकालकत्तुसोतुनिमित्तेहि उपनिबन्धो विय वोहारविनिच्छयो, तेनेव चायस्मता महाकस्सपेन ‘‘ब्रह्मजालं आवुसो आनन्द कत्थ भासित’’न्तिआदिना देसादिपुच्छासु कतासु तासं विस्सज्‍जनं करोन्तेन धम्मभण्डागारिकेन निदानं भासितन्ति तयिदमाह ‘‘काल…पे॰… निदानं भासित’’न्ति।

    Purimoti ‘‘katamāya nu bhavathā’’ti evaṃ vutto attho. Kā ca pana voti ettha ca-saddo byatireke. Tena yathāpucchitāya kathāya vakkhamānaṃ vippakatabhāvaṃ joteti. Pana-saddo vacanālaṅkāro. Yāya hi kathāya te bhikkhū sannisinnā, sā eva antarākathābhūtā vippakatā visesena puna pucchīyatīti. Aññāti antarāsaddassa atthamāha. Aññatthe hi ayaṃ antarā-saddo ‘‘bhūmantaraṃ samayantara’’ntiādīsu viya. Antarāti vā vemajjheti attho. Nanu ca tehi bhikkhūhi sā kathā yathādhippāyaṃ ‘‘iti ha me’’tiādinā niṭṭhapitā yevāti? Na niṭṭhāpitā bhagavato upasaṅkamanena upacchinnattā. Yadi hi bhagavā tasmiṃ khaṇe na upasaṅkameyya bhiyyopi tappaṭibaddhāyeva kathā pavatteyyuṃ, bhagavato upasaṅkamanena pana na pavattesuṃ. Tenevāha ayaṃ kho…pe… anuppatto’’ti. Kasmā panettha dhammavinayasaṅgahe kariyamāne nidānavacanaṃ, nanu bhagavato vacanameva saṅgahetabbanti? Vuccatedesanāya ṭhitiasammosasaddheyyabhāvasampādanatthaṃ. Kāladesadesakavatthudhammapaṭiggāhakapaṭibaddhā hi desanā ciraṭṭhitikā hoti, asammosadhammā saddheyyā ca. Desakālakattusotunimittehi upanibandho viya vohāravinicchayo, teneva cāyasmatā mahākassapena ‘‘brahmajālaṃ āvuso ānanda kattha bhāsita’’ntiādinā desādipucchāsu katāsu tāsaṃ vissajjanaṃ karontena dhammabhaṇḍāgārikena nidānaṃ bhāsitanti tayidamāha ‘‘kāla…pe… nidānaṃ bhāsita’’nti.

    अपिच सत्थुसिद्धिया निदानवचनं। तथागतस्स हि भगवतो पुब्बरचनानुमानागमतक्‍काभावतो सम्मासम्बुद्धत्तसिद्धि। सम्मासम्बुद्धभावेन हिस्स पुब्बरचनादीनं अभावो सब्बत्थ अप्पटिहतञाणचारताय, एकप्पमाणत्ता च ञेय्यधम्मेसु। तथा आचरियमुट्ठिधम्ममच्छरियसत्थुसावकानुरोधाभावतो खीणासवत्तसिद्धि। खीणा सवताय हिस्स आचरियमुट्ठिआदीनं अभावो, विसुद्धा च परानुग्गहप्पवत्ति। इति देसकदोसभूतानं दिट्ठिचारित्तसम्पत्तिदूसकानं अविज्‍जातण्हानं अभावसूचकेहि, ञाणप्पहानसम्पदाभि ब्यञ्‍जनकेहि च सम्बुद्धविसुद्धभावेहि पुरिमवेसारज्‍जद्वयसिद्धि, ततो एव च अन्तरायिकनिय्यानिकधम्मेसु सम्मोहाभावसिद्धितो पच्छिमवेसारज्‍जद्वयसिद्धीति भगवतो चतुवेसारज्‍जसमन्‍नागमो , अत्तहितपरहितप्पटिपत्ति च पकासिता होति निदानवचनेन सम्पत्तपरिसाय अज्झासयानुरूपं ठानुप्पत्तिकप्पटिभानेन धम्मदेसनादीपनतो, ‘‘जानता पस्सता’’तिआदि वचनतो च। तेन वुत्तं ‘‘सत्थुसिद्धिया निदानवचन’’न्ति।

    Apica satthusiddhiyā nidānavacanaṃ. Tathāgatassa hi bhagavato pubbaracanānumānāgamatakkābhāvato sammāsambuddhattasiddhi. Sammāsambuddhabhāvena hissa pubbaracanādīnaṃ abhāvo sabbattha appaṭihatañāṇacāratāya, ekappamāṇattā ca ñeyyadhammesu. Tathā ācariyamuṭṭhidhammamacchariyasatthusāvakānurodhābhāvato khīṇāsavattasiddhi. Khīṇā savatāya hissa ācariyamuṭṭhiādīnaṃ abhāvo, visuddhā ca parānuggahappavatti. Iti desakadosabhūtānaṃ diṭṭhicārittasampattidūsakānaṃ avijjātaṇhānaṃ abhāvasūcakehi, ñāṇappahānasampadābhi byañjanakehi ca sambuddhavisuddhabhāvehi purimavesārajjadvayasiddhi, tato eva ca antarāyikaniyyānikadhammesu sammohābhāvasiddhito pacchimavesārajjadvayasiddhīti bhagavato catuvesārajjasamannāgamo , attahitaparahitappaṭipatti ca pakāsitā hoti nidānavacanena sampattaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ ṭhānuppattikappaṭibhānena dhammadesanādīpanato, ‘‘jānatā passatā’’tiādi vacanato ca. Tena vuttaṃ ‘‘satthusiddhiyā nidānavacana’’nti.

    तथा सत्थुसिद्धिया निदानवचनं। ञाणकरुणापरिग्गहितसब्बकिरियस्स हि भगवतो नत्थि निरत्थिका पवत्ति, अत्तहितत्था वा, तस्मा परेसंयेव अत्थाय पवत्तसब्बकिरियस्स सम्मासम्बुद्धस्स सकलम्पि कायवचीमनोकम्मं सत्थुभूतं, न कब्यरचनादिसासनभूतं। तेन वुत्तं ‘‘सत्थुसिद्धिया निदानवचन’’न्ति। अपिच सत्थुनो पमाणभूतताविभावनेन सासनस्स पमाणभावसिद्धिया निदानवचनं। ‘‘भगवता’’ति हि इमिना तथागतस्स गुणविसिट्ठसत्तुत्तमादिभावदीपनेन, ‘‘जानता’’तिआदिना आसयानुसयञाणादिपयोगदीपनेन च अयमत्थो साधितो होति। इदमेत्थ निदानवचनपयोजनस्स मुखमत्तदस्सनं। को हि समत्थो बुद्धानुबुद्धेन धम्मभण्डागारिकेन भासितस्स निदानस्स पयोजनानि निरवसेसतो विभावेतुन्ति।

    Tathā satthusiddhiyā nidānavacanaṃ. Ñāṇakaruṇāpariggahitasabbakiriyassa hi bhagavato natthi niratthikā pavatti, attahitatthā vā, tasmā paresaṃyeva atthāya pavattasabbakiriyassa sammāsambuddhassa sakalampi kāyavacīmanokammaṃ satthubhūtaṃ, na kabyaracanādisāsanabhūtaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘satthusiddhiyā nidānavacana’’nti. Apica satthuno pamāṇabhūtatāvibhāvanena sāsanassa pamāṇabhāvasiddhiyā nidānavacanaṃ. ‘‘Bhagavatā’’ti hi iminā tathāgatassa guṇavisiṭṭhasattuttamādibhāvadīpanena, ‘‘jānatā’’tiādinā āsayānusayañāṇādipayogadīpanena ca ayamattho sādhito hoti. Idamettha nidānavacanapayojanassa mukhamattadassanaṃ. Ko hi samattho buddhānubuddhena dhammabhaṇḍāgārikena bhāsitassa nidānassa payojanāni niravasesato vibhāvetunti.

    निदानवण्णना निट्ठिता।

    Nidānavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ५. निक्खित्तस्साति देसितस्स। देसनापि हि देसेतब्बस्स सीलादिअत्थस्स विनेय्यसन्तानेसु निक्खिपनतो ‘‘निक्खेपो’’ति वुच्‍चति। तत्थ यथा अनेकसतअनेकसहस्सभेदानिपि सुत्तन्तानि संकिलेसभागियादिसासनप्पट्ठाननयेन सोळसविधतं नातिवत्तन्ति, एवं अत्तज्झासयादिसुत्तनिक्खेपवसेन चतुब्बिधभावन्ति आह ‘‘चत्तारो सुत्तनिक्खेपा’’ति। कामञ्‍चेत्थ अत्तज्झासयस्स, अट्ठुप्पत्तिया च परज्झासयपुच्छाहि सद्धिं संसग्गभेदो सम्भवति अज्झासयपुच्छानुसन्धिसब्भावतो, अत्तज्झासयअट्ठुप्पत्तीनं पन अञ्‍ञमञ्‍ञं संसग्गो नत्थीति नयिध निरवसेसो वित्थारनयो सम्भवति, तस्मा ‘‘चत्तारो सुत्तनिक्खेपा’’ति वुत्तं। अथ वा यदिपि अट्ठुप्पत्तिया अज्झासयेन सिया संसग्गभेदो, तदन्तोगधत्ता पन सेसनिक्खेपानं मूलनिक्खेपवसेन चत्तारोव दस्सिताति दट्ठब्बं। सो पनायं सुत्तनिक्खेपो सामञ्‍ञभावतो पठमं विचारेतब्बो, तस्मिं विचारिते यस्सा अट्ठुप्पत्तिया इदं सुत्तं निक्खित्तं, तस्सा विभागवसेन ‘‘ममं वा भिक्खवे’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.५, ६), ‘‘अप्पमत्तकं खो पनेत’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ १.७), ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२८) च पवत्तानं सुत्तानं सुत्तपदेसानं वण्णना वुच्‍चमाना तंतंअनुसन्धिदस्सनसुखताय सुविञ्‍ञेय्या होतीति आह ‘‘सुत्तनिक्खेपं विचारेत्वा वुच्‍चमाना पाकटा होती’’ति।

    5.Nikkhittassāti desitassa. Desanāpi hi desetabbassa sīlādiatthassa vineyyasantānesu nikkhipanato ‘‘nikkhepo’’ti vuccati. Tattha yathā anekasataanekasahassabhedānipi suttantāni saṃkilesabhāgiyādisāsanappaṭṭhānanayena soḷasavidhataṃ nātivattanti, evaṃ attajjhāsayādisuttanikkhepavasena catubbidhabhāvanti āha ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti. Kāmañcettha attajjhāsayassa, aṭṭhuppattiyā ca parajjhāsayapucchāhi saddhiṃ saṃsaggabhedo sambhavati ajjhāsayapucchānusandhisabbhāvato, attajjhāsayaaṭṭhuppattīnaṃ pana aññamaññaṃ saṃsaggo natthīti nayidha niravaseso vitthāranayo sambhavati, tasmā ‘‘cattāro suttanikkhepā’’ti vuttaṃ. Atha vā yadipi aṭṭhuppattiyā ajjhāsayena siyā saṃsaggabhedo, tadantogadhattā pana sesanikkhepānaṃ mūlanikkhepavasena cattārova dassitāti daṭṭhabbaṃ. So panāyaṃ suttanikkhepo sāmaññabhāvato paṭhamaṃ vicāretabbo, tasmiṃ vicārite yassā aṭṭhuppattiyā idaṃ suttaṃ nikkhittaṃ, tassā vibhāgavasena ‘‘mamaṃ vā bhikkhave’’tiādinā (dī. ni. 1.5, 6), ‘‘appamattakaṃ kho paneta’’ntiādinā (dī. ni. 1.7), ‘‘atthi bhikkhave’’tiādinā (dī. ni. 1.28) ca pavattānaṃ suttānaṃ suttapadesānaṃ vaṇṇanā vuccamānā taṃtaṃanusandhidassanasukhatāya suviññeyyā hotīti āha ‘‘suttanikkhepaṃ vicāretvā vuccamānā pākaṭā hotī’’ti.

    ‘‘सुत्तनिक्खेपा’’तिआदीसु निक्खिपनं निक्खेपो, सुत्तस्स निक्खेपो सुत्तस्स कथनं सुत्तनिक्खेपो, सुत्तदेसनाति अत्थो। निक्खिपीयतीति वा निक्खेपो, सुत्तंयेव निक्खेपो सुत्तनिक्खेपो। अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो, सो अस्स अत्थि सुत्तदेसनाकारणभूतोति अत्तज्झासयो। अत्तनो अज्झासयो एतस्साति वा अत्तज्झासयो। परज्झासयोति एत्थापि एसेव नयो। पुच्छाय वसो पुच्छावसो, सो एतस्स अत्थीति पुच्छवसिको। अरणीयतो अत्थो, सुत्तदेसनाय वत्थु। अत्थस्स उप्पत्ति अत्थुप्पत्ति, अत्थुप्पत्तियेव अट्ठुप्पत्ति, सा एतस्स अत्थीति अट्ठुप्पत्तिको। अथ वा निक्खिपीयति सुत्तं एतेनाति सुत्तनिक्खेपो, अत्तज्झासयादि एव। एतस्मिं पन अत्थविकप्पे अत्तनो अज्झासयो अत्तज्झासयो, परेसं अज्झासयो परज्झासयो, पुच्छीयतीति पुच्छा, पुच्छितब्बो अत्थो। सोतब्बवसप्पवत्तं धम्मप्पटिग्गाहकानं वचनं पुच्छावसिका, तदेव निक्खेपसद्दापेक्खाय पुल्‍लिङ्गवसेन वुत्तं ‘‘पुच्छावसिको’’ति। तथा अट्ठुप्पत्तियेव ‘‘अट्ठुप्पत्तिको’’ति एवम्पेत्थ अत्थो वेदितब्बो।

    ‘‘Suttanikkhepā’’tiādīsu nikkhipanaṃ nikkhepo, suttassa nikkhepo suttassa kathanaṃ suttanikkhepo, suttadesanāti attho. Nikkhipīyatīti vā nikkhepo, suttaṃyeva nikkhepo suttanikkhepo. Attano ajjhāsayo attajjhāsayo, so assa atthi suttadesanākāraṇabhūtoti attajjhāsayo. Attano ajjhāsayo etassāti vā attajjhāsayo. Parajjhāsayoti etthāpi eseva nayo. Pucchāya vaso pucchāvaso, so etassa atthīti pucchavasiko. Araṇīyato attho, suttadesanāya vatthu. Atthassa uppatti atthuppatti, atthuppattiyeva aṭṭhuppatti, sā etassa atthīti aṭṭhuppattiko. Atha vā nikkhipīyati suttaṃ etenāti suttanikkhepo, attajjhāsayādi eva. Etasmiṃ pana atthavikappe attano ajjhāsayo attajjhāsayo, paresaṃ ajjhāsayo parajjhāsayo, pucchīyatīti pucchā, pucchitabbo attho. Sotabbavasappavattaṃ dhammappaṭiggāhakānaṃ vacanaṃ pucchāvasikā, tadeva nikkhepasaddāpekkhāya pulliṅgavasena vuttaṃ ‘‘pucchāvasiko’’ti. Tathā aṭṭhuppattiyeva ‘‘aṭṭhuppattiko’’ti evampettha attho veditabbo.

    एत्थ च परेसं इन्द्रियपरिपाकादिकारणनिरपेक्खता अत्तज्झासयस्स विसुं निक्खेपभावो युत्तो। तेनेवाह ‘‘केवलं अत्तनो अज्झासयेनेव कथेती’’ति। परज्झासयपुच्छावसिकानं पन परेसं अज्झासयपुच्छानं देसनानिमित्तभूतानं उप्पत्तियं पवत्तितानं कथं अट्ठुप्पत्तियं अनवरोधो, पुच्छावसिकअट्ठुप्पत्तिकानं वा परज्झासयानुरोधेन पवत्तितदेसनत्ता कथं परज्झासये अनवरोधोति न चोदेतब्बमेतं। परेसञ्हि अभिनीहारपरिपुच्छादिविनिमुत्तस्सेव सुत्तदेसनाकारणुप्पादस्स अट्ठुप्पत्तिभावेन गहितत्ता परज्झासयपुच्छावसिकानं विसुं गहणं। तथा हि धम्मदायादसुत्तादीनं (म॰ नि॰ १.२९) आमिसुप्पादादिदेसनानिमित्तं ‘‘अट्ठुप्पत्ती’’ति वुच्‍चति। परेसं पुच्छं विना अज्झासयमेव निमित्तं कत्वा देसितो परज्झासयो, पुच्छावसेन देसितो पुच्छावसिकोति पाकटो यमत्थोति। अत्तनो अज्झासयेनेव कथेसि धम्मतन्तिठपनत्थन्ति दट्ठब्बं। सम्मप्पधानसुत्तन्तहारकोति अनुपुब्बेन निद्दिट्ठानं संयुत्तके सम्मप्पधानपटिसंयुत्तानं सुत्तानं आवळि, तथा इद्धिपादहारकादि। विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा सद्धिन्द्रियादयो। अभिनीहारन्ति पणिधानं।

    Ettha ca paresaṃ indriyaparipākādikāraṇanirapekkhatā attajjhāsayassa visuṃ nikkhepabhāvo yutto. Tenevāha ‘‘kevalaṃ attano ajjhāsayeneva kathetī’’ti. Parajjhāsayapucchāvasikānaṃ pana paresaṃ ajjhāsayapucchānaṃ desanānimittabhūtānaṃ uppattiyaṃ pavattitānaṃ kathaṃ aṭṭhuppattiyaṃ anavarodho, pucchāvasikaaṭṭhuppattikānaṃ vā parajjhāsayānurodhena pavattitadesanattā kathaṃ parajjhāsaye anavarodhoti na codetabbametaṃ. Paresañhi abhinīhāraparipucchādivinimuttasseva suttadesanākāraṇuppādassa aṭṭhuppattibhāvena gahitattā parajjhāsayapucchāvasikānaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Tathā hi dhammadāyādasuttādīnaṃ (ma. ni. 1.29) āmisuppādādidesanānimittaṃ ‘‘aṭṭhuppattī’’ti vuccati. Paresaṃ pucchaṃ vinā ajjhāsayameva nimittaṃ katvā desito parajjhāsayo, pucchāvasena desito pucchāvasikoti pākaṭo yamatthoti. Attano ajjhāsayeneva kathesi dhammatantiṭhapanatthanti daṭṭhabbaṃ. Sammappadhānasuttantahārakoti anupubbena niddiṭṭhānaṃ saṃyuttake sammappadhānapaṭisaṃyuttānaṃ suttānaṃ āvaḷi, tathā iddhipādahārakādi.Vimuttiparipācanīyā dhammā saddhindriyādayo. Abhinīhāranti paṇidhānaṃ.

    वण्णावण्णेति एत्थ ‘‘अच्छरियं आवुसो’’तिआदिना भिक्खुसङ्घेन वुत्तो वण्णोपि सङ्गहितो, तं पन अट्ठुप्पत्तिं कत्वा ‘‘अत्थि भिक्खवे अञ्‍ञे च धम्मा’’तिआदिना उपरि देसनं आरभिस्सतीति। ‘‘ममं वा भिक्खवे परे वण्णं भासेय्यु’’न्ति इमिस्सा देसनाय ब्रह्मदत्तेन वुत्तवण्णो अट्ठुप्पत्तीति कत्वा वुत्तं ‘‘अन्तेवासी वण्णं। इति इमं वण्णावण्णं अट्ठुप्पत्तिं कत्वा’’ति। वा-सद्दो उपमानसमुच्‍चयसंसयववस्सग्गपदपूरणविकप्पादीसु बहूसु अत्थेसु दिस्सति। तथा हेस ‘‘पण्डितो वापि तेन सो’’तिआदीसु (ध॰ प॰ ६३) उपमाने दिस्सति, सदिसभावेति अत्थो। ‘‘तं वापि धीरा मुनि वेदयन्ती’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ २०३) समुच्‍चये, ‘‘के वा इमे, कस्स वा’’तिआदीसु (पारा॰ २९६) संसये, ‘‘अयं वा इमेसं समणब्राह्मणानं सब्बबालो सब्बमूळ्हो’’तिआदीसु ववस्सग्गे, ‘‘न वायं कुमारको मत्तमञ्‍ञासी’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.१५४) पदपूरणे, ‘‘ये हि केचि भिक्खवे समणा वा ब्राह्मणा वा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१७०) विकप्पे, इधायं विकप्पेयेवाति दस्सेन्तो आह ‘‘वा-सद्दो विकप्पनत्थो’’ति। पर-सद्दो अत्थेव अञ्‍ञत्थे ‘‘अहञ्‍चेव खो पन धम्मं देसेय्यं, परे च मे न आजानेय्यु’’न्तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.६४, ६५; म॰ नि॰ १.२८१; म॰ नि॰ २.२२३; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ४, ८) अत्थि अधिके ‘‘इन्द्रियपरोपरियत्तञाण’’न्तिआदीसु (पटि॰ म॰ मातिका ६८, १.१११) अत्थि पच्छाभागे ‘‘परतो आगमिस्सती’’तिआदीसु। अत्थि पच्‍चनीकभावे ‘‘उप्पन्‍नं परप्पवादं सह धम्मेन सुनिग्गहितं निग्गहेत्वा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१६८)। इधापि पच्‍चनीकभावेति दस्सेन्तो आह ‘‘परेति पटिविरुद्धा’’ति।

    Vaṇṇāvaṇṇeti ettha ‘‘acchariyaṃ āvuso’’tiādinā bhikkhusaṅghena vutto vaṇṇopi saṅgahito, taṃ pana aṭṭhuppattiṃ katvā ‘‘atthi bhikkhave aññe ca dhammā’’tiādinā upari desanaṃ ārabhissatīti. ‘‘Mamaṃ vā bhikkhave pare vaṇṇaṃ bhāseyyu’’nti imissā desanāya brahmadattena vuttavaṇṇo aṭṭhuppattīti katvā vuttaṃ ‘‘antevāsī vaṇṇaṃ. Iti imaṃ vaṇṇāvaṇṇaṃ aṭṭhuppattiṃ katvā’’ti. Vā-saddo upamānasamuccayasaṃsayavavassaggapadapūraṇavikappādīsu bahūsu atthesu dissati. Tathā hesa ‘‘paṇḍito vāpi tena so’’tiādīsu (dha. pa. 63) upamāne dissati, sadisabhāveti attho. ‘‘Taṃ vāpi dhīrā muni vedayantī’’tiādīsu (su. ni. 203) samuccaye, ‘‘ke vā ime, kassa vā’’tiādīsu (pārā. 296) saṃsaye, ‘‘ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbabālo sabbamūḷho’’tiādīsu vavassagge, ‘‘na vāyaṃ kumārako mattamaññāsī’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.154) padapūraṇe, ‘‘ye hi keci bhikkhave samaṇā vā brāhmaṇā vā’’tiādīsu (ma. ni. 1.170) vikappe, idhāyaṃ vikappeyevāti dassento āha ‘‘vā-saddo vikappanattho’’ti. Para-saddo attheva aññatthe ‘‘ahañceva kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyu’’ntiādīsu (dī. ni. 2.64, 65; ma. ni. 1.281; ma. ni. 2.223; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 4, 8) atthi adhike ‘‘indriyaparopariyattañāṇa’’ntiādīsu (paṭi. ma. mātikā 68, 1.111) atthi pacchābhāge ‘‘parato āgamissatī’’tiādīsu. Atthi paccanīkabhāve ‘‘uppannaṃ parappavādaṃ saha dhammena suniggahitaṃ niggahetvā’’tiādīsu (dī. ni. 2.168). Idhāpi paccanīkabhāveti dassento āha ‘‘pareti paṭiviruddhā’’ti.

    ईदिसेसुपीति एत्थ पि-सद्दो सम्भावने, तेन रतनत्तयनिमित्तम्पि अकुसलचित्तप्पवत्ति न कातब्बा, पगेव वट्टामिसलोकामिसनिमित्तन्ति दस्सेति। सभावधम्मतो अञ्‍ञस्स कत्तुअभावजोतनत्थं आहनतीति कत्तुअत्थे आघातसद्दं दस्सेति, तत्थ आहनतीति हिंसति विबाधति, उपतापेति चाति अत्थो। आहनति एतेन, आहननमत्तं वा आघातोति करणभावत्थापि सम्भवन्तियेव। एवं अवयवभेदनेन आघात-सद्दस्स अत्थं वत्वा इदानि तत्थ परियायेनपि अत्थं दस्सेन्तो ‘‘कोपस्सेतं अधिवचन’’न्ति आह। अयञ्‍च नयो ‘‘अप्पच्‍चयो अनभिरद्धी’’तिआदीसुपि यथासम्भवं वत्तब्बो। अप्पतीता होन्ति तेनाति पाकटपरियायेन अप्पच्‍चय-सद्दस्स अत्थदस्सनं, तंमुखेन पन न पच्‍चेति तेनाति अप्पच्‍चयोति दट्ठब्बं। अभिराधयतीति साधयति। द्वीहीति आघातअनभिरद्धिपदेहि। एकेनाति अप्पच्‍चयपदेन। सेसानन्ति सञ्‍ञाविञ्‍ञाणक्खन्धानं, सञ्‍ञाविञ्‍ञाणअवसिट्ठसङ्खारक्खन्धसङ्खातानं वा। करणन्ति उप्पादनं। आघातादीनञ्हि पवत्तिया पच्‍चयसमवायनं इध ‘‘करण’’न्ति वुत्तं, तं पन अत्थतो उप्पादनमेव। अनुप्पादनञ्हि सन्धाय भगवता ‘‘न करणीया’’ति वुत्तन्ति। पटिक्खित्तमेव एकुप्पादेकवत्थुकेकारम्मणेकनिरोधभावतो।

    Īdisesupīti ettha pi-saddo sambhāvane, tena ratanattayanimittampi akusalacittappavatti na kātabbā, pageva vaṭṭāmisalokāmisanimittanti dasseti. Sabhāvadhammato aññassa kattuabhāvajotanatthaṃ āhanatīti kattuatthe āghātasaddaṃ dasseti, tattha āhanatīti hiṃsati vibādhati, upatāpeti cāti attho. Āhanati etena, āhananamattaṃ vā āghātoti karaṇabhāvatthāpi sambhavantiyeva. Evaṃ avayavabhedanena āghāta-saddassa atthaṃ vatvā idāni tattha pariyāyenapi atthaṃ dassento ‘‘kopassetaṃ adhivacana’’nti āha. Ayañca nayo ‘‘appaccayo anabhiraddhī’’tiādīsupi yathāsambhavaṃ vattabbo. Appatītā honti tenāti pākaṭapariyāyena appaccaya-saddassa atthadassanaṃ, taṃmukhena pana na pacceti tenāti appaccayoti daṭṭhabbaṃ. Abhirādhayatīti sādhayati. Dvīhīti āghātaanabhiraddhipadehi. Ekenāti appaccayapadena. Sesānanti saññāviññāṇakkhandhānaṃ, saññāviññāṇaavasiṭṭhasaṅkhārakkhandhasaṅkhātānaṃ vā. Karaṇanti uppādanaṃ. Āghātādīnañhi pavattiyā paccayasamavāyanaṃ idha ‘‘karaṇa’’nti vuttaṃ, taṃ pana atthato uppādanameva. Anuppādanañhi sandhāya bhagavatā ‘‘na karaṇīyā’’ti vuttanti. Paṭikkhittameva ekuppādekavatthukekārammaṇekanirodhabhāvato.

    तत्थाति तस्मिं मनोपदोसे। तुम्हन्ति ‘‘तुम्हाक’’न्ति इमिना समानत्थो एको सद्दो ‘‘यथा अम्हाक’’न्ति इमिना समानत्थो ‘‘अम्ह’’न्ति अयं सद्दो। यथाह, ‘‘तस्मा हि अम्हं दहरा न मिय्यरे’’ति (जा॰ १.९.९३, ९९)। ‘‘अन्तरायो’’ति इदं मनोपदोसस्स अकरणीयताय कारणवचनं। यस्मा तुम्हाकंयेव च भवेय्य तेन कोपादिना पठमज्झानादीनं अन्तरायो, तस्मा ते कोपादिपरियायेन वुत्ता आघातादयो न करणीयाति अत्थो। तेन नाहं ‘‘सब्बञ्‍ञू’’ति इस्सरभावेन तुम्हे ततो निवारेमि, अथ खो इमिना नाम कारणेनाति दस्सेति। तं पन कारणवचनं यस्मा आदीनवविभावनं होति, तस्मा आह ‘‘आदीनवं दस्सेन्तो’’ति। ‘‘अपि नु तुम्हे’’तिआदिना मनोपदोसो न कालन्तरभाविनोयेव हितसुखस्स अन्तरायकरो, अथ खो तङ्खणप्पवत्तिरहस्सपि हितसुखस्स अन्तरायकरोति मनोपदोसे आदीनवं दळ्हतरं कत्वा दस्सेति। येसं केसञ्‍चि ‘‘परे’’तिआदीसु विय न पटिविरुद्धानंयेवाति अत्थो। तेनेवाह ‘‘कुपितो’’तिआदि।

    Tatthāti tasmiṃ manopadose. Tumhanti ‘‘tumhāka’’nti iminā samānattho eko saddo ‘‘yathā amhāka’’nti iminā samānattho ‘‘amha’’nti ayaṃ saddo. Yathāha, ‘‘tasmā hi amhaṃ daharā na miyyare’’ti (jā. 1.9.93, 99). ‘‘Antarāyo’’ti idaṃ manopadosassa akaraṇīyatāya kāraṇavacanaṃ. Yasmā tumhākaṃyeva ca bhaveyya tena kopādinā paṭhamajjhānādīnaṃ antarāyo, tasmā te kopādipariyāyena vuttā āghātādayo na karaṇīyāti attho. Tena nāhaṃ ‘‘sabbaññū’’ti issarabhāvena tumhe tato nivāremi, atha kho iminā nāma kāraṇenāti dasseti. Taṃ pana kāraṇavacanaṃ yasmā ādīnavavibhāvanaṃ hoti, tasmā āha ‘‘ādīnavaṃ dassento’’ti. ‘‘Api nu tumhe’’tiādinā manopadoso na kālantarabhāvinoyeva hitasukhassa antarāyakaro, atha kho taṅkhaṇappavattirahassapi hitasukhassa antarāyakaroti manopadose ādīnavaṃ daḷhataraṃ katvā dasseti. Yesaṃ kesañci ‘‘pare’’tiādīsu viya na paṭiviruddhānaṃyevāti attho. Tenevāha ‘‘kupito’’tiādi.

    अन्धतमन्ति अन्धभावकरतमं। यन्ति यत्थ। भुम्मत्थे हि एतं पच्‍चत्तवचनं। यस्मिं काले कोधो सहते नरं, अन्धतमं तदा होतीति सम्बन्धो। यन्ति वा कारणवचनं, यस्मा कोधो उप्पज्‍जमानो नरं अभिभवति, तस्मा अन्धतमं तदा होति, यदा कोधोति अत्थो यंतंसद्दानं एकन्तसम्बन्धिभावतो। अथ वा यन्ति किरियाय परामसनं। कोधो सहतेति यदेतं कोधस्स सहनं अभिभवनं, एतं अन्धकारतमभवनन्ति अत्थो। अथ वा यं नरं कोधो सहते अभिभवति, तस्स अन्धतमं तदा होति, ततो च कुद्धो अत्थं न जानाति, कुद्धो धम्मं न पस्सतीति। अन्तरतोति अब्भन्तरतो, चित्ततो वा।

    Andhatamanti andhabhāvakaratamaṃ. Yanti yattha. Bhummatthe hi etaṃ paccattavacanaṃ. Yasmiṃ kāle kodho sahate naraṃ, andhatamaṃ tadā hotīti sambandho. Yanti vā kāraṇavacanaṃ, yasmā kodho uppajjamāno naraṃ abhibhavati, tasmā andhatamaṃ tadā hoti, yadā kodhoti attho yaṃtaṃsaddānaṃ ekantasambandhibhāvato. Atha vā yanti kiriyāya parāmasanaṃ. Kodho sahateti yadetaṃ kodhassa sahanaṃ abhibhavanaṃ, etaṃ andhakāratamabhavananti attho. Atha vā yaṃ naraṃ kodho sahate abhibhavati, tassa andhatamaṃ tadā hoti, tato ca kuddho atthaṃ na jānāti, kuddho dhammaṃ na passatīti. Antaratoti abbhantarato, cittato vā.

    ‘‘इदञ्‍चिदञ्‍च कारण’’न्ति इमिना सब्बञ्‍ञू एव अम्हाकं सत्था अविपरीतधम्मदेसनत्ता, स्वाक्खातो धम्मो एकन्तनिय्यानिकत्ता, सुप्पटिपन्‍नो सङ्घो संकिलेसरहितत्ताति इममत्थं दस्सेति। ‘‘इदञ्‍चिदञ्‍च कारण’’न्ति एतेन च ‘‘न सब्बञ्‍ञू’’तिआदिवचनं अभूतं अतच्छन्ति निब्बेठितं होति। दुतियं पदन्ति ‘‘अतच्छ’’न्ति पदं। पठमस्साति ‘‘अभूत’’न्ति पदस्स। चतुत्थञ्‍चाति ‘‘न च पनेतं अम्हेसु संविज्‍जती’’ति पदं। ततियस्साति ‘‘नत्थि चेतं अम्हेसू’’ति पदस्स। अवण्णेयेवाति कारणपतिरूपकं वत्वा दोसपतिट्ठापनवसेन निन्दने एव। न सब्बत्थाति केवलं अक्‍कोसनखुंसनवम्भनादीसु न एकन्तेन निब्बेठनं कातब्बन्ति अत्थो। वुत्तमेवत्थं ‘‘यदि ही’’तिआदिना पाकटं कत्वा दस्सेति।

    ‘‘Idañcidañca kāraṇa’’nti iminā sabbaññū eva amhākaṃ satthā aviparītadhammadesanattā, svākkhāto dhammo ekantaniyyānikattā, suppaṭipanno saṅgho saṃkilesarahitattāti imamatthaṃ dasseti. ‘‘Idañcidañca kāraṇa’’nti etena ca ‘‘na sabbaññū’’tiādivacanaṃ abhūtaṃ atacchanti nibbeṭhitaṃ hoti. Dutiyaṃ padanti ‘‘ataccha’’nti padaṃ. Paṭhamassāti ‘‘abhūta’’nti padassa. Catutthañcāti ‘‘na ca panetaṃ amhesu saṃvijjatī’’ti padaṃ. Tatiyassāti ‘‘natthi cetaṃ amhesū’’ti padassa. Avaṇṇeyevāti kāraṇapatirūpakaṃ vatvā dosapatiṭṭhāpanavasena nindane eva. Na sabbatthāti kevalaṃ akkosanakhuṃsanavambhanādīsu na ekantena nibbeṭhanaṃ kātabbanti attho. Vuttamevatthaṃ ‘‘yadi hī’’tiādinā pākaṭaṃ katvā dasseti.

    ६. आनन्दन्ति पमोदन्ति एतेन धम्मेन तंसमङ्गिनो सत्ताति आनन्द-सद्दस्स करणत्थतं दस्सेति । सोभनं मनो अस्साति सुमनो, सोभनं वा मनो सुमनो, तस्स भावो सोमनस्सन्ति तदञ्‍ञधम्मानम्पि सम्पयुत्तानं सोमनस्सभावो आपज्‍जतीति? नापज्‍जति रुळ्हीसद्दत्ता यथा ‘‘पङ्कज’’न्ति दस्सेन्तो ‘‘चेतसिकसुखस्सेतं अधिवचन’’न्ति आह। उब्बिलयतीति उब्बिलं, भिन्दति पुरिमावत्थाय विसेसं आपज्‍जतीति अत्थो। उब्बिलमेव उब्बिलावितं, तस्स भावो उब्बिलावितत्तं। याय उप्पन्‍नाय कायचित्तं वातपूरितभस्ता विय उद्धुमायनाकारप्पत्तं होति, तस्सा गेहस्सिताय ओदग्गियपीतिया एतं अधिवचनं। तेनेवाह ‘‘उद्धच्‍चावहाया’’तिआदि। इधापि ‘‘किञ्‍चापि तेसं भिक्खूनं उब्बिलावितमेव नत्थि, अथ खो आयतिं कुलपुत्तानं एदिसेसुपि ठानेसु अकुसलुप्पत्तिं पटिसेधेन्तो धम्मनेत्तिं ठपेती’’ति, ‘‘द्वीहि पदेहि सङ्खारक्खन्धो, एकेन वेदनाक्खन्धो वुत्तो’’ति एत्थ ‘‘तेसं वसेन सेसानम्पि सम्पयुत्तधम्मानं करणं पटिक्खित्तमेवा’’ति च अट्ठकथायं, ‘‘पि-सद्दो सम्भावने’’तिआदिना इध च वुत्तनयेन अत्थो यथासम्भवं वेदितब्बो। ‘‘तुम्हंयेवस्स तेन अन्तरायो’’ति एत्थापि ‘‘अन्तरायोति इद’’न्तिआदिना हेट्ठा अवण्णपक्खे वुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो।

    6.Ānandanti pamodanti etena dhammena taṃsamaṅgino sattāti ānanda-saddassa karaṇatthataṃ dasseti . Sobhanaṃ mano assāti sumano, sobhanaṃ vā mano sumano, tassa bhāvo somanassanti tadaññadhammānampi sampayuttānaṃ somanassabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati ruḷhīsaddattā yathā ‘‘paṅkaja’’nti dassento ‘‘cetasikasukhassetaṃ adhivacana’’nti āha. Ubbilayatīti ubbilaṃ, bhindati purimāvatthāya visesaṃ āpajjatīti attho. Ubbilameva ubbilāvitaṃ, tassa bhāvo ubbilāvitattaṃ. Yāya uppannāya kāyacittaṃ vātapūritabhastā viya uddhumāyanākārappattaṃ hoti, tassā gehassitāya odaggiyapītiyā etaṃ adhivacanaṃ. Tenevāha ‘‘uddhaccāvahāyā’’tiādi. Idhāpi ‘‘kiñcāpi tesaṃ bhikkhūnaṃ ubbilāvitameva natthi, atha kho āyatiṃ kulaputtānaṃ edisesupi ṭhānesu akusaluppattiṃ paṭisedhento dhammanettiṃ ṭhapetī’’ti, ‘‘dvīhi padehi saṅkhārakkhandho, ekena vedanākkhandho vutto’’ti ettha ‘‘tesaṃ vasena sesānampi sampayuttadhammānaṃ karaṇaṃ paṭikkhittamevā’’ti ca aṭṭhakathāyaṃ, ‘‘pi-saddo sambhāvane’’tiādinā idha ca vuttanayena attho yathāsambhavaṃ veditabbo. ‘‘Tumhaṃyevassatena antarāyo’’ti etthāpi ‘‘antarāyoti ida’’ntiādinā heṭṭhā avaṇṇapakkhe vuttanayena attho veditabbo.

    कस्मा पनेतन्ति च वक्खमानंयेव अत्थं मनसि कत्वा चोदेति। आचरियो ‘‘सच्‍चं वण्णित’’न्ति तमत्थं पटिजानित्वा ‘‘तं पन नेक्खम्मनिस्सित’’न्तिआदिना परिहरति। तत्थ एतन्ति आनन्दादीनं अकरणीयतावचनं। ननु भगवता वण्णितन्ति सम्बन्धो। कसिणेनाति कसिणताय सकलभावेन। केचि पन ‘‘जम्बुदीपस्साति करणे सामिवचन’’न्ति वदन्ति, तेसं मतेन कसिणजम्बुदीप-सद्दानं समानाधिकरणभावो दट्ठब्बो। तस्माति यस्मा गेहस्सितपीतिसोमनस्सं झानादीनं अन्तरायकरं, तस्मा। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘सोमनस्सं पाहं देवानं इन्द दुविधेन वदामि सेवितब्बम्पि असेवितब्बम्पी’’ति (दी॰ नि॰ २.३५९)। ‘‘अयञ्ही’’तिआदि येन सम्पयुत्ता पीति अन्तरायकरी, तं दस्सनत्थं वुत्तं। तत्थ ‘‘इदञ्हि लोभसहगतं पीतिसोमनस्स’’न्ति वत्तब्बं सिया, पीतिग्गहणेन पन सोमनस्सम्पि गहितमेव होति सोमनस्सरहिताय पीतिया अभावतोति पीतियेव गहिताति दट्ठब्बं। अथ वा सेवितब्बासेवितब्बविभागवचनतो सोमनस्सस्स पाकटो अन्तरायकरभावो, न तथा पीतियाति पीतियेव लोभसहगतत्तेन विसेसेत्वा वुत्ता। ‘‘लुद्धो अत्थ’’न्तिआदिगाथानं ‘‘कुद्धो अत्थ’’न्तिआदि गाथासु विय अत्थो दट्ठब्बो।

    Kasmā panetanti ca vakkhamānaṃyeva atthaṃ manasi katvā codeti. Ācariyo ‘‘saccaṃ vaṇṇita’’nti tamatthaṃ paṭijānitvā ‘‘taṃ pana nekkhammanissita’’ntiādinā pariharati. Tattha etanti ānandādīnaṃ akaraṇīyatāvacanaṃ. Nanu bhagavatā vaṇṇitanti sambandho. Kasiṇenāti kasiṇatāya sakalabhāvena. Keci pana ‘‘jambudīpassāti karaṇe sāmivacana’’nti vadanti, tesaṃ matena kasiṇajambudīpa-saddānaṃ samānādhikaraṇabhāvo daṭṭhabbo. Tasmāti yasmā gehassitapītisomanassaṃ jhānādīnaṃ antarāyakaraṃ, tasmā. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘somanassaṃ pāhaṃ devānaṃ inda duvidhena vadāmi sevitabbampi asevitabbampī’’ti (dī. ni. 2.359). ‘‘Ayañhī’’tiādi yena sampayuttā pīti antarāyakarī, taṃ dassanatthaṃ vuttaṃ. Tattha ‘‘idañhi lobhasahagataṃ pītisomanassa’’nti vattabbaṃ siyā, pītiggahaṇena pana somanassampi gahitameva hoti somanassarahitāya pītiyā abhāvatoti pītiyeva gahitāti daṭṭhabbaṃ. Atha vā sevitabbāsevitabbavibhāgavacanato somanassassa pākaṭo antarāyakarabhāvo, na tathā pītiyāti pītiyeva lobhasahagatattena visesetvā vuttā. ‘‘Luddho attha’’ntiādigāthānaṃ ‘‘kuddho attha’’ntiādi gāthāsu viya attho daṭṭhabbo.

    ‘‘ममं वा भिक्खवे परे वण्णं भासेय्युं, धम्मस्स वा वण्णं भासेय्युं, सङ्घस्स वा वण्णं भासेय्युं, तत्र चे तुम्हे अस्सथ आनन्दिनो सुमना उब्बिलाविता, अपि नु तुम्हे परेसं सुभासितदुब्भासितं आजानेय्याथाति। नो हेतं भन्ते’’ति अयं ततियवारो, सो देसनाकाले नीहरित्वा देसेतब्बपुग्गलाभावतो देसनाय अनागतोपि तदत्थसम्भवतो अत्थतो आगतोयेवाति दट्ठब्बो यथा तं कथावत्थुपकरणं वित्थारवसेनाति अधिप्पायो। ‘‘अत्थतो आगतो येवा’’ति एतेन संवण्णनाकाले तथा बुज्झनकसत्तानं वसेन सो वारो आनेत्वा वत्तब्बोति दस्सेति। ‘‘यथेव ही’’तिआदिना तमेवत्थसम्भवं विभावेति। वुत्तनयेनाति ‘‘तत्र तुम्हेहीति तस्मिं वण्णे तुम्हेही’’तिआदिना, ‘‘दुतियं पदं पठमस्स पदस्स, चतुत्थञ्‍च ततियस्स वेवचन’’न्तिआदिना च वुत्तनयेन।

    ‘‘Mamaṃ vā bhikkhave pare vaṇṇaṃ bhāseyyuṃ, dhammassa vā vaṇṇaṃ bhāseyyuṃ, saṅghassa vā vaṇṇaṃ bhāseyyuṃ, tatra ce tumhe assatha ānandino sumanā ubbilāvitā, api nu tumhe paresaṃ subhāsitadubbhāsitaṃ ājāneyyāthāti. No hetaṃ bhante’’ti ayaṃ tatiyavāro, so desanākāle nīharitvā desetabbapuggalābhāvato desanāya anāgatopi tadatthasambhavato atthato āgatoyevāti daṭṭhabbo yathā taṃ kathāvatthupakaraṇaṃ vitthāravasenāti adhippāyo. ‘‘Atthato āgato yevā’’ti etena saṃvaṇṇanākāle tathā bujjhanakasattānaṃ vasena so vāro ānetvā vattabboti dasseti. ‘‘Yatheva hī’’tiādinā tamevatthasambhavaṃ vibhāveti. Vuttanayenāti ‘‘tatra tumhehīti tasmiṃ vaṇṇe tumhehī’’tiādinā, ‘‘dutiyaṃ padaṃ paṭhamassa padassa, catutthañca tatiyassa vevacana’’ntiādinā ca vuttanayena.

    चूळसीलवण्णना

    Cūḷasīlavaṇṇanā

    ७. निवत्तो अमूलकत्ता विस्सज्‍जेतब्बताभावतो। अनुवत्ततियेव विस्सज्‍जेतब्बताय अधिकतभावतो। अनुसन्धिं दस्सेस्सति ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदिना। ओरन्ति वा अपरभागो ‘‘ओरतो भोगं, ओरं पार’’न्तिआदीसु विय। अथ वा हेट्ठाअत्थो ओर-सद्दो ‘‘ओरं आगमनाय ये पच्‍चया, ते ओरम्भागियानि संयोजनानी’’तिआदीसु विय। सीलञ्हि समाधिपञ्‍ञायो अपेक्खित्वा अपरभागो, हेट्ठाभूतञ्‍च होतीति। सीलमत्तकन्ति एत्थ मत्त-सद्दो अप्पकत्थो वा ‘‘भेसज्‍जमत्ता’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १.४४७) विय। विसेसनिवत्तिअत्थो वा ‘‘अवितक्‍कविचारमत्ता धम्मा (ध॰ स॰ तिकमातिका ६), मनोमत्ता धातु मनोधातू’’ति च आदीसु विय। ‘‘अप्पमत्तकं, ओरमत्तक’’न्ति पदद्वयेन सामञ्‍ञतो वुत्तोयेव हि अत्थो सीलमत्तकन्ति विसेसवसेन वुत्तो। अथ वा सीलेनपि तदेकदेसस्सेव सङ्गहणत्थं अप्पकत्थवाचको, विसेसनिवत्तिअत्थो एव वा ‘‘सीलमत्तक’’न्ति एत्थ मत्त-सद्दो वुत्तो। तथा हि इन्द्रियसंवरपच्‍चयसन्‍निस्सितसीलानि इध देसनं अनारुळ्हानि। न हि तानि पातिमोक्खआजीवपारिसुद्धिसीलानि विय सब्बपुथुज्‍जनेसु पाकटानीति। ‘‘उस्साहं कत्वा’’ति एतेन ‘‘वदमानो’’ति एत्थ सत्तिअत्थं मान-सद्दं दस्सेति।

    7.Nivatto amūlakattā vissajjetabbatābhāvato. Anuvattatiyeva vissajjetabbatāya adhikatabhāvato. Anusandhiṃ dassessati ‘‘atthi bhikkhave’’tiādinā. Oranti vā aparabhāgo ‘‘orato bhogaṃ, oraṃ pāra’’ntiādīsu viya. Atha vā heṭṭhāattho ora-saddo ‘‘oraṃ āgamanāya ye paccayā, te orambhāgiyāni saṃyojanānī’’tiādīsu viya. Sīlañhi samādhipaññāyo apekkhitvā aparabhāgo, heṭṭhābhūtañca hotīti. Sīlamattakanti ettha matta-saddo appakattho vā ‘‘bhesajjamattā’’tiādīsu (dī. ni. 1.447) viya. Visesanivattiattho vā ‘‘avitakkavicāramattā dhammā (dha. sa. tikamātikā 6), manomattā dhātu manodhātū’’ti ca ādīsu viya. ‘‘Appamattakaṃ, oramattaka’’nti padadvayena sāmaññato vuttoyeva hi attho sīlamattakanti visesavasena vutto. Atha vā sīlenapi tadekadesasseva saṅgahaṇatthaṃ appakatthavācako, visesanivattiattho eva vā ‘‘sīlamattaka’’nti ettha matta-saddo vutto. Tathā hi indriyasaṃvarapaccayasannissitasīlāni idha desanaṃ anāruḷhāni. Na hi tāni pātimokkhaājīvapārisuddhisīlāni viya sabbaputhujjanesu pākaṭānīti. ‘‘Ussāhaṃ katvā’’ti etena ‘‘vadamāno’’ti ettha sattiatthaṃ māna-saddaṃ dasseti.

    अलङ्करणं विभूसनं अलङ्कारो, कुण्डलादिपसाधनं वा। ऊनट्ठानपूरणं मण्डनं। मण्डनेति मण्डनहेतु। अथ वा मण्डतीति मण्डनो, मण्डनजातिको पुरिसो। बहुवचनत्थे च इदं एकवचनं, मण्डनसीलेसूति अत्थो। परिपूरकारीति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, पकारत्थो वा, तेन सकलम्पि सीलथोमन सुत्तं दस्सेति। चन्दनन्ति चन्दनसहचरणतो चन्दनगन्धो, तथा तगरादीसुपि। सतञ्‍च गन्धोति एत्थ गन्धो वियाति गन्धोति वुत्तो सीलनिबन्धनो थुतिघोसो। सीलञ्हि कित्तिया निमित्तं। यथाह ‘‘सीलवतो सीलसम्पन्‍नस्स कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छती’’ति (दी॰ नि॰ २.१५०; अ॰ नि॰ ५.२१३; महाव॰ २८५)। पवायतीति पकासति। गन्धाव गन्धजाता।

    Alaṅkaraṇaṃ vibhūsanaṃ alaṅkāro, kuṇḍalādipasādhanaṃ vā. Ūnaṭṭhānapūraṇaṃ maṇḍanaṃ. Maṇḍaneti maṇḍanahetu. Atha vā maṇḍatīti maṇḍano, maṇḍanajātiko puriso. Bahuvacanatthe ca idaṃ ekavacanaṃ, maṇḍanasīlesūti attho. Paripūrakārīti ettha iti-saddo ādiattho, pakārattho vā, tena sakalampi sīlathomana suttaṃ dasseti. Candananti candanasahacaraṇato candanagandho, tathā tagarādīsupi. Satañca gandhoti ettha gandho viyāti gandhoti vutto sīlanibandhano thutighoso. Sīlañhi kittiyā nimittaṃ. Yathāha ‘‘sīlavato sīlasampannassa kalyāṇo kittisaddo abbhuggacchatī’’ti (dī. ni. 2.150; a. ni. 5.213; mahāva. 285). Pavāyatīti pakāsati. Gandhāva gandhajātā.

    ‘‘अप्पकं बहुक’’न्ति इदं पारापारं विय अञ्‍ञमञ्‍ञं उपनिधाय वुच्‍चतीति आह ‘‘उपरिगुणे उपनिधाया’’ति। सीलञ्हीति एत्थ हि-सद्दो हेतुअत्थो, तेन इदं दस्सेति ‘‘यस्मा सीलं किञ्‍चापि पतिट्ठाभावेन समाधिस्स बहुकारं, पभावादिगुणविसेसे पनस्स उपनिधाय कलम्पि न उपेति, तथा समाधि च पञ्‍ञाया’’ति। तेनेवाह ‘‘तस्मा’’तिआदि। इदानि ‘‘कथ’’न्ति पुच्छित्वा समाधिस्स आनुभावं वित्थारतो विभावेति। ‘‘अभि…पे॰… मूले’’ति इदं यमकपाटिहारियस्स सुपाकटभावदस्सनत्थं, अञ्‍ञेहि बोधिमूलञातिसमागमादीसु कतपाटिहारियेहि विसेसनत्थञ्‍च वुत्तं। यमकपाटिहारियकरणत्थाय हि भगवतो चित्ते उप्पन्‍ने तदनुच्छविकं ठानं इच्छितब्बन्ति रतनमण्डपादि सक्‍कस्स देवरञ्‍ञो आणाय विस्सकम्मुना निम्मितन्ति वदन्ति, भगवताव निम्मितन्ति अपरे। ‘‘यो कोचि एवरूपं पाटिहारियं कातुं समत्थो अत्थि चे, आगच्छतू’’ति चोदनासदिसत्ता वुत्तं ‘‘अत्तादानपरिदीपन’’न्ति। तत्थ अत्तादानं अनुयोगो, तित्थियानं तथा कातुं असमत्थत्ता, ‘‘करिस्सामा’’ति पुब्बे उट्ठितत्ता तित्थियपरिमद्दनं।

    ‘‘Appakaṃ bahuka’’nti idaṃ pārāpāraṃ viya aññamaññaṃ upanidhāya vuccatīti āha ‘‘upariguṇe upanidhāyā’’ti. Sīlañhīti ettha hi-saddo hetuattho, tena idaṃ dasseti ‘‘yasmā sīlaṃ kiñcāpi patiṭṭhābhāvena samādhissa bahukāraṃ, pabhāvādiguṇavisese panassa upanidhāya kalampi na upeti, tathā samādhi ca paññāyā’’ti. Tenevāha ‘‘tasmā’’tiādi. Idāni ‘‘katha’’nti pucchitvā samādhissa ānubhāvaṃ vitthārato vibhāveti. ‘‘Abhi…pe…mūle’’ti idaṃ yamakapāṭihāriyassa supākaṭabhāvadassanatthaṃ, aññehi bodhimūlañātisamāgamādīsu katapāṭihāriyehi visesanatthañca vuttaṃ. Yamakapāṭihāriyakaraṇatthāya hi bhagavato citte uppanne tadanucchavikaṃ ṭhānaṃ icchitabbanti ratanamaṇḍapādi sakkassa devarañño āṇāya vissakammunā nimmitanti vadanti, bhagavatāva nimmitanti apare. ‘‘Yo koci evarūpaṃ pāṭihāriyaṃ kātuṃ samattho atthi ce, āgacchatū’’ti codanāsadisattā vuttaṃ ‘‘attādānaparidīpana’’nti. Tattha attādānaṃ anuyogo, titthiyānaṃ tathā kātuṃ asamatthattā, ‘‘karissāmā’’ti pubbe uṭṭhitattā titthiyaparimaddanaṃ.

    उपरिमकायतोतिआदि पटिसम्भिदामग्गे (पटि॰ म॰ १.११६)।

    Uparimakāyatotiādi paṭisambhidāmagge (paṭi. ma. 1.116).

    तत्थायं पाळिसेसो –

    Tatthāyaṃ pāḷiseso –

    ‘‘हेट्ठिमकायतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, उपरिमकायतो उदकधारा पवत्तति। पुरत्थिमकायतो अग्गि, पच्छिमकायतो उदकं। पच्छिमकायतो अग्गि, पुरत्थिमकायतो उदकं। दक्खिणअक्खितो अग्गि, वामअक्खितो उदकं। वामअक्खितो अग्गि, दक्खिणअक्खितो उदकं। दक्खिणकण्णसोततो अग्गि, वामकण्णसोततो उदकं। वामकण्णसोततो अग्गि, दक्खिणकण्णसोततो उदकं। दक्खिणनासिकासोततो अग्गि, वामनासिकासोततो उदकं। वामनासिकासोततो अग्गि, दक्खिणनासिकासोततो उदकं। दक्खिणअंसकूटतो अग्गि, वामअंसकूटतो उदकं। वामअंसकूटतो अग्गि, दक्खिणअंसकूटतो उदकं। दक्खिणहत्थतो अग्गि, वामहत्थतो उदकं। वामहत्थतो अग्गि, दक्खिणहत्थतो उदकं। दक्खिणपस्सतो अग्गि, वामपस्सतो उदकं। वामपस्सतो अग्गि, दक्खिणपस्सतो उदकं। दक्खिणपादतो अग्गि , वामपादतो उदकं। वामपादतो अग्गि, दक्खिणपादतो उदकं। अङ्गुलङ्गुलेहि अग्गि, अङ्गुलन्तरिकाहि उदकं । अङ्गुलन्तरिकाहि अग्गि, अङ्गुलङ्गुलेहि उदकं। एकेकलोमतो अग्गि, एकेकलोमतो उदकं। लोमकूपतो लोमकूपतो अग्गिक्खन्धो पवत्तति, लोमकूपतो लोमकूपतो उदकधारा पवत्तती’’ति (पटि॰ म॰ १.११६)।

    ‘‘Heṭṭhimakāyato aggikkhandho pavattati, uparimakāyato udakadhārā pavattati. Puratthimakāyato aggi, pacchimakāyato udakaṃ. Pacchimakāyato aggi, puratthimakāyato udakaṃ. Dakkhiṇaakkhito aggi, vāmaakkhito udakaṃ. Vāmaakkhito aggi, dakkhiṇaakkhito udakaṃ. Dakkhiṇakaṇṇasotato aggi, vāmakaṇṇasotato udakaṃ. Vāmakaṇṇasotato aggi, dakkhiṇakaṇṇasotato udakaṃ. Dakkhiṇanāsikāsotato aggi, vāmanāsikāsotato udakaṃ. Vāmanāsikāsotato aggi, dakkhiṇanāsikāsotato udakaṃ. Dakkhiṇaaṃsakūṭato aggi, vāmaaṃsakūṭato udakaṃ. Vāmaaṃsakūṭato aggi, dakkhiṇaaṃsakūṭato udakaṃ. Dakkhiṇahatthato aggi, vāmahatthato udakaṃ. Vāmahatthato aggi, dakkhiṇahatthato udakaṃ. Dakkhiṇapassato aggi, vāmapassato udakaṃ. Vāmapassato aggi, dakkhiṇapassato udakaṃ. Dakkhiṇapādato aggi , vāmapādato udakaṃ. Vāmapādato aggi, dakkhiṇapādato udakaṃ. Aṅgulaṅgulehi aggi, aṅgulantarikāhi udakaṃ . Aṅgulantarikāhi aggi, aṅgulaṅgulehi udakaṃ. Ekekalomato aggi, ekekalomato udakaṃ. Lomakūpato lomakūpato aggikkhandho pavattati, lomakūpato lomakūpato udakadhārā pavattatī’’ti (paṭi. ma. 1.116).

    अट्ठकथायं पन ‘‘एकेकलोमकूपतो’’ति आगतं।

    Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘ekekalomakūpato’’ti āgataṃ.

    ‘‘छन्‍नं वण्णानन्ति आदिनयप्पवत्त’’न्ति एत्थापि नीलानं पीतकानं लोहितकानं ओदातानं मञ्‍जिट्ठानं पभस्सरानन्ति अयं पाळिसेसो। ‘‘सुवण्णवण्णा रस्मियो’’ति इदं तासं येभुय्यताय वुत्तं। वित्थारेतब्बन्ति एत्थापि ‘‘सत्था तिट्ठति, निम्मितो चङ्कमति वा निसीदति वा सेय्यं वा कप्पेती’’तिआदिना चतूसु इरियापथेसु एकेकमूलका सत्थुवसेन चत्तारो, निम्मितवसेन चत्तारोति सब्बेव अट्ठ वारे वित्थारेतब्बं।

    ‘‘Channaṃ vaṇṇānanti ādinayappavatta’’nti etthāpi nīlānaṃ pītakānaṃ lohitakānaṃ odātānaṃ mañjiṭṭhānaṃ pabhassarānanti ayaṃ pāḷiseso. ‘‘Suvaṇṇavaṇṇā rasmiyo’’ti idaṃ tāsaṃ yebhuyyatāya vuttaṃ. Vitthāretabbanti etthāpi ‘‘satthā tiṭṭhati, nimmito caṅkamati vā nisīdati vā seyyaṃ vā kappetī’’tiādinā catūsu iriyāpathesu ekekamūlakā satthuvasena cattāro, nimmitavasena cattāroti sabbeva aṭṭha vāre vitthāretabbaṃ.

    मधुपायासन्ति मधुसित्तं पायासं। अत्ता मित्तो मज्झत्तो वेरीति चतूसु सीमसम्भेदवसेन चतुरङ्गसमन्‍नागतं मेत्ताकम्मट्ठानं। ‘‘चतुरङ्गसमन्‍नागत’’न्ति इदं पन ‘‘वीरियाधिट्ठान’’न्ति एतेनापि योजेतब्बं। तत्थ ‘‘कामं तचो च न्हारु चा’’तिआदिपाळि (म॰ नि॰ २.१८४; सं॰ नि॰ २.२२; अ॰ नि॰ २.५; अ॰ नि॰ ८.१३; महानि॰ १९६) वसेन चतुरङ्गसमन्‍नागतता वेदितब्बा। ‘‘किच्छं वतायं लोको आपन्‍नो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ २.५७; सं॰ नि॰ २.४) जरामरणमुखेन पच्‍चयाकारे ञाणं ओतारेत्वा। आनापानचतुत्थज्झानन्ति एत्थापि ‘‘सब्बबुद्धानं आचिण्ण’’न्ति पदं विभत्तिविपरिणामं कत्वा योजेतब्बं। तम्पि हि सब्बबुद्धानं आचिण्णमेवाति वदन्ति। छत्तिंसकोटिसतसहस्समुखेन महावजिरञाणगब्भं गण्हापेन्तो विपस्सनं वड्ढेत्वा। द्वत्तिंसदोणगण्हनप्पमाणं कुण्डं कोलम्बो। दरिभागो कन्दरो। चक्‍कवाळपादेसु महासमुद्दो चक्‍कवाळमहासमुद्दो।

    Madhupāyāsanti madhusittaṃ pāyāsaṃ. Attā mitto majjhatto verīti catūsu sīmasambhedavasena caturaṅgasamannāgataṃ mettākammaṭṭhānaṃ. ‘‘Caturaṅgasamannāgata’’nti idaṃ pana ‘‘vīriyādhiṭṭhāna’’nti etenāpi yojetabbaṃ. Tattha ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru cā’’tiādipāḷi (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22; a. ni. 2.5; a. ni. 8.13; mahāni. 196) vasena caturaṅgasamannāgatatā veditabbā. ‘‘Kicchaṃ vatāyaṃ loko āpanno’’tiādinā (dī. ni. 2.57; saṃ. ni. 2.4) jarāmaraṇamukhena paccayākāre ñāṇaṃ otāretvā. Ānāpānacatutthajjhānanti etthāpi ‘‘sabbabuddhānaṃ āciṇṇa’’nti padaṃ vibhattivipariṇāmaṃ katvā yojetabbaṃ. Tampi hi sabbabuddhānaṃ āciṇṇamevāti vadanti. Chattiṃsakoṭisatasahassamukhena mahāvajirañāṇagabbhaṃ gaṇhāpento vipassanaṃvaḍḍhetvā. Dvattiṃsadoṇagaṇhanappamāṇaṃ kuṇḍaṃ kolambo. Daribhāgo kandaro. Cakkavāḷapādesu mahāsamuddo cakkavāḷamahāsamuddo.

    ‘‘दुवे पुथुज्‍जना’’तिआदि पुथुज्‍जने लब्भमानविभागदस्सनत्थं वुत्तं, न मूलपरियायवण्णनादीसु विय पुथुज्‍जनविसेसनिद्धारणत्थं। सब्बोपि हि पुथुज्‍जनो भगवतो उपरि गुणे विभावेतुं न सक्‍कोति, तिट्ठतु पुथुज्‍जनो, सावकपच्‍चेकबुद्धानम्पि अविसया बुद्धगुणा। तथा हि वक्खति ‘‘सोतापन्‍ना’’तिआदि (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.८)। वाचुग्गतकरणं उग्गहो। अत्थपरिपुच्छनं परिपुच्छा। अट्ठकथावसेन अत्थस्स सवनं सवनं। ब्यञ्‍जनत्थानं सुनिक्खेपसुदस्सनेन धम्मस्स परिहरणं धारणं। एवं सुतधातपरिचितानं मनसानुपेक्खनं पच्‍चवेक्खणं। बहूनं नानप्पकारानं किलेसानं सक्‍कायदिट्ठिया च अविहतत्ता ता जनेन्ति, ताहि वा जनिताति पुथुज्‍जना। अविघातमेव वा जन-सद्दो वदति। पुथु सत्थारानं मुखुल्‍लोकिकाति एत्थ पुथू जना सत्थुपटिञ्‍ञा एतेसन्ति पुथुज्‍जनाति वचनत्थो। पुथु…पे॰… अवुट्ठिताति एत्थ जनेतब्बा, जायन्ति वा एत्थाति जना, गतियो। पुथू जना एतेसन्ति पुथुज्‍जना। इतो परे जायन्ति एतेहीति जना, अभिसङ्खारादयो। ते एतेसं पुथू विज्‍जन्तीति पुथुज्‍जना। अभिसङ्खरणादि अत्थो एव वा जन-सद्दो दट्ठब्बो। कामरागभवरागदिट्ठिअविज्‍जा ओघा। रागग्गिआदयो सन्तापा। तेयेव, सब्बेपि वा किलेसा परिळाहा। पुथु पञ्‍चसु कामगुणेसु रत्ताति एत्थ जायतीति जनो, रागो गेधोति एवं आदिको। पुथु जनो एतेसन्ति पुथुज्‍जना, पुथूसु वा जना जाता रत्ताति एवं रागादिअत्थो एव वा जन-सद्दो दट्ठब्बो। पलिबुद्धाति सम्बुद्धा, उपद्दुता वा। ‘‘पुथूनं गणनपथमतीतान’’न्तिआदिना पुथू जना पुथुज्‍जनाति दस्सेति।

    ‘‘Duve puthujjanā’’tiādi puthujjane labbhamānavibhāgadassanatthaṃ vuttaṃ, na mūlapariyāyavaṇṇanādīsu viya puthujjanavisesaniddhāraṇatthaṃ. Sabbopi hi puthujjano bhagavato upari guṇe vibhāvetuṃ na sakkoti, tiṭṭhatu puthujjano, sāvakapaccekabuddhānampi avisayā buddhaguṇā. Tathā hi vakkhati ‘‘sotāpannā’’tiādi (dī. ni. aṭṭha. 1.8). Vācuggatakaraṇaṃ uggaho. Atthaparipucchanaṃ paripucchā. Aṭṭhakathāvasena atthassa savanaṃ savanaṃ. Byañjanatthānaṃ sunikkhepasudassanena dhammassa pariharaṇaṃ dhāraṇaṃ. Evaṃ sutadhātaparicitānaṃ manasānupekkhanaṃ paccavekkhaṇaṃ. Bahūnaṃ nānappakārānaṃ kilesānaṃ sakkāyadiṭṭhiyā ca avihatattā tā janenti, tāhi vā janitāti puthujjanā. Avighātameva vā jana-saddo vadati. Puthu satthārānaṃ mukhullokikāti ettha puthū janā satthupaṭiññā etesanti puthujjanāti vacanattho. Puthu…pe… avuṭṭhitāti ettha janetabbā, jāyanti vā etthāti janā, gatiyo. Puthū janā etesanti puthujjanā. Ito pare jāyanti etehīti janā, abhisaṅkhārādayo. Te etesaṃ puthū vijjantīti puthujjanā. Abhisaṅkharaṇādi attho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Kāmarāgabhavarāgadiṭṭhiavijjā oghā. Rāgaggiādayo santāpā. Teyeva, sabbepi vā kilesā pariḷāhā. Puthu pañcasu kāmaguṇesu rattāti ettha jāyatīti jano, rāgo gedhoti evaṃ ādiko. Puthu jano etesanti puthujjanā, puthūsu vā janā jātā rattāti evaṃ rāgādiattho eva vā jana-saddo daṭṭhabbo. Palibuddhāti sambuddhā, upaddutā vā. ‘‘Puthūnaṃ gaṇanapathamatītāna’’ntiādinā puthū janā puthujjanāti dasseti.

    येहि गुणविसेसेहि निमित्तभूतेहि भगवति तथागत-सद्दो पवत्तो, तंदस्सनत्थं ‘‘अट्ठहि कारणेहि भगवा तथागतो’’तिआदिमाह। गुणनेमित्तकानेव हि भगवतो सब्बानि नामानि। यथाह –

    Yehi guṇavisesehi nimittabhūtehi bhagavati tathāgata-saddo pavatto, taṃdassanatthaṃ ‘‘aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato’’tiādimāha. Guṇanemittakāneva hi bhagavato sabbāni nāmāni. Yathāha –

    ‘‘असङ्ख्येय्यानि नामानि, सगुणेन महेसिनो।

    ‘‘Asaṅkhyeyyāni nāmāni, saguṇena mahesino;

    गुणेन नाममुद्धेय्यं, अपि नामसहस्सतो’’ति॥ (ध॰ स॰ अट्ठ॰ १३१३; उदा॰ अट्ठ॰ ५३; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ १.१.७६)।

    Guṇena nāmamuddheyyaṃ, api nāmasahassato’’ti. (dha. sa. aṭṭha. 1313; udā. aṭṭha. 53; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.76);

    तथा आगतोति एत्थ आकारनियमनवसेन ओपम्मसम्पटिपादनत्थो तथा-सद्दो। सामञ्‍ञजोतनाय विसेसावट्ठानतो पटिपदागमनत्थो आगत-सद्दो, न ञाणगमनत्थो ‘‘तथलक्खणं आगतो’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७; म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१२; सं॰ नि॰ अट्ठ॰ २.४.७८; अ॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१.१७०; उदा॰ अट्ठ॰ १८; पटि॰ म॰ अट्ठ॰ १.१.३७; थेरगा॰ अट्ठ॰ १.३; इतिवु॰ अट्ठ॰ ३८; महानि॰ अट्ठ॰ १४) विय, नापि कायगमनादिअत्थो ‘‘आगतो खो महासमणो, मागधानं गिरिब्बज’’न्तिआदीसु (महाव॰ ६२) विय। तत्थ यदाकारनियमनवसेन ओपम्मसम्पटिपादनत्थो तथा-सद्दो, तं करुणापधानत्ता महाकरुणामुखेन पुरिमबुद्धानं आगमनपटिपदं उदाहरणवसेन सामञ्‍ञतो दस्सेन्तो यंतंसद्दानं एकन्तसम्बन्धभावतो ‘‘यथा सब्बलोक…पे॰… आगता’’ति आह। तं पन पटिपदं महापदानसुत्तादीसु (दी॰ नि॰ २.४) सम्बहुलनिद्देसेन सुपाकटानं आसन्‍नानञ्‍च विपस्सीआदीनं छन्‍नं सम्मासम्बुद्धानं वसेन निदस्सेन्तो ‘‘यथा विपस्सी भगवा’’तिआदिमाह। तत्थ येन अभिनीहारेनाति मनुस्सत्तलिङ्गसम्पत्तिहेतुसत्थारदस्सनपब्बज्‍जाअभिञ्‍ञादिगुणसम्पत्तिअधिकारछन्दानं वसेन अट्ठङ्गसमन्‍नागतेन कायप्पणिधानमहापणिधानेन । सब्बेसञ्हि बुद्धानं कायप्पणिधानं इमिनाव अभिनीहारेन समिज्झतीति। एवं महाभिनीहारवसेन ‘‘तथागतो’’ति पदस्स अत्थं दस्सेत्वा इदानि पारमीपूरणवसेन दस्सेतुं ‘‘यथा विपस्सी भगवा…पे॰… कस्सपो भगवा दानपारमिं पूरेत्वा’’तिआदिमाह।

    Tathā āgatoti ettha ākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo. Sāmaññajotanāya visesāvaṭṭhānato paṭipadāgamanattho āgata-saddo, na ñāṇagamanattho ‘‘tathalakkhaṇaṃ āgato’’tiādīsu (dī. ni. aṭṭha. 1.7; ma. ni. aṭṭha. 1.12; saṃ. ni. aṭṭha. 2.4.78; a. ni. aṭṭha. 1.1.170; udā. aṭṭha. 18; paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.37; theragā. aṭṭha. 1.3; itivu. aṭṭha. 38; mahāni. aṭṭha. 14) viya, nāpi kāyagamanādiattho ‘‘āgato kho mahāsamaṇo, māgadhānaṃ giribbaja’’ntiādīsu (mahāva. 62) viya. Tattha yadākāraniyamanavasena opammasampaṭipādanattho tathā-saddo, taṃ karuṇāpadhānattā mahākaruṇāmukhena purimabuddhānaṃ āgamanapaṭipadaṃ udāharaṇavasena sāmaññato dassento yaṃtaṃsaddānaṃ ekantasambandhabhāvato ‘‘yathā sabbaloka…pe… āgatā’’ti āha. Taṃ pana paṭipadaṃ mahāpadānasuttādīsu (dī. ni. 2.4) sambahulaniddesena supākaṭānaṃ āsannānañca vipassīādīnaṃ channaṃ sammāsambuddhānaṃ vasena nidassento ‘‘yathā vipassī bhagavā’’tiādimāha. Tattha yenaabhinīhārenāti manussattaliṅgasampattihetusatthāradassanapabbajjāabhiññādiguṇasampattiadhikārachandānaṃ vasena aṭṭhaṅgasamannāgatena kāyappaṇidhānamahāpaṇidhānena . Sabbesañhi buddhānaṃ kāyappaṇidhānaṃ imināva abhinīhārena samijjhatīti. Evaṃ mahābhinīhāravasena ‘‘tathāgato’’ti padassa atthaṃ dassetvā idāni pāramīpūraṇavasena dassetuṃ ‘‘yathā vipassī bhagavā…pe… kassapo bhagavā dānapāramiṃ pūretvā’’tiādimāha.

    एत्थ च सुत्तन्तिकानं महाबोधियानपटिपदाय कोसल्‍लजननत्थं पारमीसु अयं वित्थारकथा – का पनेता पारमियो? केनट्ठेन पारमियो? कतिविधा चेता? को तासं कमो? कानि लक्खणरसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानि? को पच्‍चयो? को संकिलेसो? किं वोदानं? को पटिपक्खो? का पटिपत्ति? को विभागो? को सङ्गहो? को सम्पादनूपायो? कित्तकेन कालेन सम्पादनं? को आनिसंसो? किं चेतासं फलन्ति?

    Ettha ca suttantikānaṃ mahābodhiyānapaṭipadāya kosallajananatthaṃ pāramīsu ayaṃ vitthārakathā – kā panetā pāramiyo? Kenaṭṭhena pāramiyo? Katividhā cetā? Ko tāsaṃ kamo? Kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānāni? Ko paccayo? Ko saṃkileso? Kiṃ vodānaṃ? Ko paṭipakkho? Kā paṭipatti? Ko vibhāgo? Ko saṅgaho? Ko sampādanūpāyo? Kittakena kālena sampādanaṃ? Ko ānisaṃso? Kiṃ cetāsaṃ phalanti?

    तत्रिदं विस्सज्‍जनं – का पनेता पारमियोति। तण्हामानादीहि अनुपहता करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता दानादयो गुणा पारमियो।

    Tatridaṃ vissajjanaṃ – kā panetā pāramiyoti. Taṇhāmānādīhi anupahatā karuṇūpāyakosallapariggahitā dānādayo guṇā pāramiyo.

    केनट्ठेन पारमियोति दानसीलादिगुणविसेसयोगेन सत्तुत्तमताय परमा महासत्ता बोधिसत्ता, तेसं भावो, कम्मं वा पारमी, दानादिकिरिया। अथ वा परतीति परमो, दानादिगुणानं पूरको पालको च बोधिसत्तो। परमस्स अयं, परमस्स वा भावो, कम्मं वा पारमी, दानादिकिरियाव। अथ वा परं सत्तं अत्तनि मवति बन्धति गुणविसेसयोगेन, परं वा अधिकतरं मज्‍जति सुज्झति संकिलेसमलतो, परं वा सेट्ठं निब्बानं विसेसेन मयति गच्छति, परं वा लोकं पमाणभूतेन ञाणविसेसेन इधलोकं विय मुनाति परिच्छिन्दति, परं वा अतिविय सीलादिगुणगणं अत्तनो सन्ताने मिनोति पक्खिपति, परं वा अत्तभूततो धम्मकायतो अञ्‍ञं, पटिपक्खं वा तदनत्थकरं किलेसचोरगणं मिनाति हिंसतीति परमो, महासत्तो। ‘‘परमस्स अय’’न्तिआदि वुत्तनयेनेव योजेतब्बं। पारे वा निब्बाने मज्‍जति सुज्झति सत्ते च सोधेति, तत्थ वा सत्ते मवति बन्धति योजेति, तं वा मयति गच्छति गमेति च, मुनाति वा तं याथावतो, तत्थ वा सत्ते मिनोति पक्खिपति, किलेसारिं वा सत्तानं तत्थ मिनाति हिंसतीति पारमी, महापुरिसो। तस्स भावो, कम्मं वा पारमिता, दानादिकिरियाव। इमिना नयेन पारमीनं सद्दत्थो वेदितब्बो।

    Kenaṭṭhena pāramiyoti dānasīlādiguṇavisesayogena sattuttamatāya paramā mahāsattā bodhisattā, tesaṃ bhāvo, kammaṃ vā pāramī, dānādikiriyā. Atha vā paratīti paramo, dānādiguṇānaṃ pūrako pālako ca bodhisatto. Paramassa ayaṃ, paramassa vā bhāvo, kammaṃ vā pāramī, dānādikiriyāva. Atha vā paraṃ sattaṃ attani mavati bandhati guṇavisesayogena, paraṃ vā adhikataraṃ majjati sujjhati saṃkilesamalato, paraṃ vā seṭṭhaṃ nibbānaṃ visesena mayati gacchati, paraṃ vā lokaṃ pamāṇabhūtena ñāṇavisesena idhalokaṃ viya munāti paricchindati, paraṃ vā ativiya sīlādiguṇagaṇaṃ attano santāne minoti pakkhipati, paraṃ vā attabhūtato dhammakāyato aññaṃ, paṭipakkhaṃ vā tadanatthakaraṃ kilesacoragaṇaṃ mināti hiṃsatīti paramo, mahāsatto. ‘‘Paramassa aya’’ntiādi vuttanayeneva yojetabbaṃ. Pāre vā nibbāne majjati sujjhati satte ca sodheti, tattha vā satte mavati bandhati yojeti, taṃ vā mayati gacchati gameti ca, munāti vā taṃ yāthāvato, tattha vā satte minoti pakkhipati, kilesāriṃ vā sattānaṃ tattha mināti hiṃsatīti pāramī, mahāpuriso. Tassa bhāvo, kammaṃ vā pāramitā, dānādikiriyāva. Iminā nayena pāramīnaṃ saddattho veditabbo.

    कतिविधाति सङ्खेपतो दसविधा, ता पन पाळियं सरूपतो आगतायेव। यथाह –

    Katividhāti saṅkhepato dasavidhā, tā pana pāḷiyaṃ sarūpato āgatāyeva. Yathāha –

    ‘‘विचिनन्तो तदा दक्खिं, पठमं दानपारमि’’न्तिआदि (बु॰ वं॰ ११६)।

    ‘‘Vicinanto tadā dakkhiṃ, paṭhamaṃ dānapārami’’ntiādi (bu. vaṃ. 116).

    यथा चाह –

    Yathā cāha –

    ‘‘कति नु खो भन्ते बुद्धकारका धम्मा? दस खो सारिपुत्त बुद्धकारका धम्मा। कतमे दस? दानं खो सारिपुत्त बुद्धकारको धम्मो, सीलं नेक्खम्मं पञ्‍ञा वीरियं खन्ति सच्‍चमधिट्ठानं मेत्ता उपेक्खा बुद्धकारको धम्मो, इमे खो सारिपुत्त दस बुद्धकारका धम्माति। इदमवोच भगवा, इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

    ‘‘Kati nu kho bhante buddhakārakā dhammā? Dasa kho sāriputta buddhakārakā dhammā. Katame dasa? Dānaṃ kho sāriputta buddhakārako dhammo, sīlaṃ nekkhammaṃ paññā vīriyaṃ khanti saccamadhiṭṭhānaṃ mettā upekkhā buddhakārako dhammo, ime kho sāriputta dasa buddhakārakā dhammāti. Idamavoca bhagavā, idaṃ vatvāna sugato athāparaṃ etadavoca satthā –

    ‘दानं सीलञ्‍च नेक्खम्मं, पञ्‍ञा वीरियेन पञ्‍चमं।

    ‘Dānaṃ sīlañca nekkhammaṃ, paññā vīriyena pañcamaṃ;

    खन्ति सच्‍चं अधिट्ठानं, मेत्तुपेक्खाति ते दसा’ति’’॥

    Khanti saccaṃ adhiṭṭhānaṃ, mettupekkhāti te dasā’ti’’.

    केचि पन ‘‘छब्बिधा’’ति वदन्ति, तं एतासं सङ्गहवसेन वुत्तं। सो पन सङ्गहो परतो आविभविस्सति।

    Keci pana ‘‘chabbidhā’’ti vadanti, taṃ etāsaṃ saṅgahavasena vuttaṃ. So pana saṅgaho parato āvibhavissati.

    को तासं कमोति एत्थ कमो नाम देसनाक्‍कमो, सो च पठमसमादानहेतुको, समादानं पविचयहेतुकं, इति यथा आदिम्हि पविचिता समादिन्‍ना च, तथा देसिता। तत्थ च दानं सीलस्स बहूपकारं सुकरञ्‍चाति तं आदिम्हि वुत्तं। दानं सीलपरिग्गहितं महप्फलं होति महानिसंसन्ति दानानन्तरं सीलं वुत्तं। सीलं नेक्खम्मपरिग्गहितं, नेक्खम्मं पञ्‍ञापरिग्गहितं, पञ्‍ञा वीरियपरिग्गहिता, वीरियं खन्तिपरिग्गहितं, खन्ति सच्‍चपरिग्गहिता, सच्‍चं अधिट्ठानपरिग्गहितं, अधिट्ठानं मेत्तापरिग्गहितं, मेत्ता उपेक्खापरिग्गहिता महप्फला होति महानिसंसाति मेत्तानन्तरं उपेक्खा वुत्ता। उपेक्खा पन करुणापरिग्गहिता, करुणा च उपेक्खापरिग्गहिताति वेदितब्बा। कथं पन महाकारुणिका बोधिसत्ता सत्तेसु उपेक्खका होन्तीति? उपेक्खितब्बयुत्तेसु कञ्‍चि कालं उपेक्खका होन्ति, न पन सब्बत्थ, सब्बदा चाति केचि। अपरे पन न सत्तेसु उपेक्खका, सत्तकतेसु पन विप्पकारेसु उपेक्खका होन्तीति।

    Ko tāsaṃ kamoti ettha kamo nāma desanākkamo, so ca paṭhamasamādānahetuko, samādānaṃ pavicayahetukaṃ, iti yathā ādimhi pavicitā samādinnā ca, tathā desitā. Tattha ca dānaṃ sīlassa bahūpakāraṃ sukarañcāti taṃ ādimhi vuttaṃ. Dānaṃ sīlapariggahitaṃ mahapphalaṃ hoti mahānisaṃsanti dānānantaraṃ sīlaṃ vuttaṃ. Sīlaṃ nekkhammapariggahitaṃ, nekkhammaṃ paññāpariggahitaṃ, paññā vīriyapariggahitā, vīriyaṃ khantipariggahitaṃ, khanti saccapariggahitā, saccaṃ adhiṭṭhānapariggahitaṃ, adhiṭṭhānaṃ mettāpariggahitaṃ, mettā upekkhāpariggahitā mahapphalā hoti mahānisaṃsāti mettānantaraṃ upekkhā vuttā. Upekkhā pana karuṇāpariggahitā, karuṇā ca upekkhāpariggahitāti veditabbā. Kathaṃ pana mahākāruṇikā bodhisattā sattesu upekkhakā hontīti? Upekkhitabbayuttesu kañci kālaṃ upekkhakā honti, na pana sabbattha, sabbadā cāti keci. Apare pana na sattesu upekkhakā, sattakatesu pana vippakāresu upekkhakā hontīti.

    अपरो नयो – पचुरजनेसुपि पवत्तिया सब्बसत्तसाधारणत्ता, अप्पफलत्ता, सुकरत्ता च आदिम्हि दानं वुत्तं। सीलेनदायकपटिग्गाहकसुद्धितो, परानुग्गहं वत्वा परपीळानिवत्तिवचनतो, किरियधम्मं वत्वा अकिरियधम्मवचनतो, भोगसम्पत्तिहेतुं वत्वा भवसम्पत्तिहेतुवचनतो च दानस्स अनन्तरं सीलं वुत्तं। नेक्खम्मेन सीलसम्पत्तिसिद्धितो, कायवचीसुचरितं वत्वा मनोसुचरितवचनतो, विसुद्धसीलस्स सुखेनेव झानसमिज्झनतो, कम्मापराधप्पहानेन पयोगसुद्धिं वत्वा किलेसापराधप्पहानेन आसयसुद्धिवचनतो, वीतिक्‍कमप्पहानेन चित्तस्स परियुट्ठानप्पहानवचनतो च सीलस्स अनन्तरं नेक्खम्मं वुत्तं। पञ्‍ञाय नेक्खम्मस्स सिद्धिपरिसुद्धितो, झानाभावे पञ्‍ञाभाववचनतो। समाधिपदट्ठाना हि पञ्‍ञा, पञ्‍ञापच्‍चुपट्ठानो च समाधि। समथनिमित्तं वत्वा उपेक्खानिमित्तवचनतो, परहितज्झानेन परहितकरणूपायकोसल्‍लवचनतो च नेक्खम्मस्स अनन्तरं पञ्‍ञा वुत्ता। वीरियारम्भेन पञ्‍ञाकिच्‍चसिद्धितो, सत्तसुञ्‍ञताधम्मनिज्झानक्खन्तिं वत्वा सत्तहिताय आरम्भस्स अच्छरियतावचनतो, उपेक्खानिमित्तं वत्वा पग्गहनिमित्तवचनतो, निसम्मकारितं वत्वा उट्ठानवचनतो च। निसम्मकारिनो हि उट्ठानं फलविसेसमावहतीति पञ्‍ञाय अनन्तरं वीरियं वुत्तं।

    Aparo nayo – pacurajanesupi pavattiyā sabbasattasādhāraṇattā, appaphalattā, sukarattā ca ādimhi dānaṃ vuttaṃ. Sīlenadāyakapaṭiggāhakasuddhito, parānuggahaṃ vatvā parapīḷānivattivacanato, kiriyadhammaṃ vatvā akiriyadhammavacanato, bhogasampattihetuṃ vatvā bhavasampattihetuvacanato ca dānassa anantaraṃ sīlaṃ vuttaṃ. Nekkhammena sīlasampattisiddhito, kāyavacīsucaritaṃ vatvā manosucaritavacanato, visuddhasīlassa sukheneva jhānasamijjhanato, kammāparādhappahānena payogasuddhiṃ vatvā kilesāparādhappahānena āsayasuddhivacanato, vītikkamappahānena cittassa pariyuṭṭhānappahānavacanato ca sīlassa anantaraṃ nekkhammaṃ vuttaṃ. Paññāya nekkhammassa siddhiparisuddhito, jhānābhāve paññābhāvavacanato. Samādhipadaṭṭhānā hi paññā, paññāpaccupaṭṭhāno ca samādhi. Samathanimittaṃ vatvā upekkhānimittavacanato, parahitajjhānena parahitakaraṇūpāyakosallavacanato ca nekkhammassa anantaraṃ paññā vuttā. Vīriyārambhena paññākiccasiddhito, sattasuññatādhammanijjhānakkhantiṃ vatvā sattahitāya ārambhassa acchariyatāvacanato, upekkhānimittaṃ vatvā paggahanimittavacanato, nisammakāritaṃ vatvā uṭṭhānavacanato ca. Nisammakārino hi uṭṭhānaṃ phalavisesamāvahatīti paññāya anantaraṃ vīriyaṃ vuttaṃ.

    वीरियेन तितिक्खासिद्धितो। वीरियवा हि आरद्धवीरियत्ता सत्तसङ्खारेहि उपनीतं दुक्खं अभिभुय्य विहरति वीरियस्स तितिक्खालङ्कारभावतो। वीरियवतो हि तितिक्खा सोभति। पग्गहनिमित्तं वत्वा समथनिमित्तवचनतो, अच्‍चारम्भेन उद्धच्‍चदोसप्पहानवचनतो। धम्मनिज्झानक्खन्तिया हि उद्धच्‍चदोसो पहीयति। वीरियवतो सातच्‍चकरणवचनतो। खन्तिबहुलो हि अनुद्धतो सातच्‍चकारी होति। अप्पमादवतो परहितकिरियारम्भे पच्‍चुपकारतण्हाभाववचनतो। याथावतो धम्मनिज्झाने हि सति तण्हा न होति। परहितारम्भे परमेपि परकतदुक्खसहनभाववचनतो च वीरियस्स अनन्तरं खन्ति वुत्ता । सच्‍चेन खन्तिया चिराधिट्ठानतो, अपकारिनो अपकारखन्तिं वत्वा तदुपकारकरणे अविसंवादवचनतो, खन्तिया अपवादवाचाविकम्पनेन भूतवादिताय अविजहनवचनतो, सत्तसुञ्‍ञताधम्मनिज्झानक्खन्तिं वत्वा तदुपब्रूहितञाणसच्‍चवचनतो च खन्तिया अनन्तरं सच्‍चं वुत्तं। अधिट्ठानेन सच्‍चसिद्धितो। अचलाधिट्ठानस्स हि विरति सिज्झति। अविसंवादितं वत्वा तत्थ अचलभाववचनतो। सच्‍चसन्धो हि दानादीसु पटिञ्‍ञानुरूपं निच्‍चलोव पवत्तति। ञाणसच्‍चं वत्वा सम्भारेसु पवत्तिनिट्ठापनवचनतो। यथाभूतञाणवा हि बोधिसम्भारेसु अधितिट्ठति, ते च निट्ठापेति पटिपक्खेहि अकम्पियभावतोति सच्‍चस्स अनन्तरं अधिट्ठानं वुत्तं। मेत्ताय परहितकरणसमादानाधिट्ठानसिद्धितो, अधिट्ठानं वत्वा हितूपसंहारवचनतो। बोधिसम्भारे हि अधितिट्ठमानो मेत्ताविहारी होति। अचलाधिट्ठानस्स समादानाविकोपनतो, समादानसम्भवतो च अधिट्ठानस्स अनन्तरं मेत्ता वुत्ता। उपेक्खाय मेत्ताविसुद्धितो, सत्तेसु हितूपसंहारं वत्वा तदपराधेसु उदासीनतावचनतो, मेत्ताभावनं वत्वा तन्‍निस्सन्दभावनावचनतो, ‘‘हितकामसत्तेपि उपेक्खको’’ति अच्छरियगुणभाववचनतो च मेत्ताय अनन्तरं उपेक्खा वुत्ताति एवमेतासं कमो वेदितब्बो।

    Vīriyena titikkhāsiddhito. Vīriyavā hi āraddhavīriyattā sattasaṅkhārehi upanītaṃ dukkhaṃ abhibhuyya viharati vīriyassa titikkhālaṅkārabhāvato. Vīriyavato hi titikkhā sobhati. Paggahanimittaṃ vatvā samathanimittavacanato, accārambhena uddhaccadosappahānavacanato. Dhammanijjhānakkhantiyā hi uddhaccadoso pahīyati. Vīriyavato sātaccakaraṇavacanato. Khantibahulo hi anuddhato sātaccakārī hoti. Appamādavato parahitakiriyārambhe paccupakārataṇhābhāvavacanato. Yāthāvato dhammanijjhāne hi sati taṇhā na hoti. Parahitārambhe paramepi parakatadukkhasahanabhāvavacanato ca vīriyassa anantaraṃ khanti vuttā . Saccena khantiyā cirādhiṭṭhānato, apakārino apakārakhantiṃ vatvā tadupakārakaraṇe avisaṃvādavacanato, khantiyā apavādavācāvikampanena bhūtavāditāya avijahanavacanato, sattasuññatādhammanijjhānakkhantiṃ vatvā tadupabrūhitañāṇasaccavacanato ca khantiyā anantaraṃ saccaṃ vuttaṃ. Adhiṭṭhānena saccasiddhito. Acalādhiṭṭhānassa hi virati sijjhati. Avisaṃvāditaṃ vatvā tattha acalabhāvavacanato. Saccasandho hi dānādīsu paṭiññānurūpaṃ niccalova pavattati. Ñāṇasaccaṃ vatvā sambhāresu pavattiniṭṭhāpanavacanato. Yathābhūtañāṇavā hi bodhisambhāresu adhitiṭṭhati, te ca niṭṭhāpeti paṭipakkhehi akampiyabhāvatoti saccassa anantaraṃ adhiṭṭhānaṃ vuttaṃ. Mettāya parahitakaraṇasamādānādhiṭṭhānasiddhito, adhiṭṭhānaṃ vatvā hitūpasaṃhāravacanato. Bodhisambhāre hi adhitiṭṭhamāno mettāvihārī hoti. Acalādhiṭṭhānassa samādānāvikopanato, samādānasambhavato ca adhiṭṭhānassa anantaraṃ mettā vuttā. Upekkhāya mettāvisuddhito, sattesu hitūpasaṃhāraṃ vatvā tadaparādhesu udāsīnatāvacanato, mettābhāvanaṃ vatvā tannissandabhāvanāvacanato, ‘‘hitakāmasattepi upekkhako’’ti acchariyaguṇabhāvavacanato ca mettāya anantaraṃ upekkhā vuttāti evametāsaṃ kamo veditabbo.

    कानि लक्खणरसपच्‍चुपट्ठानपदट्ठानानीति? एत्थ अविसेसेन ताव सब्बापि पारमियो परानुग्गहलक्खणा, परेसं उपकारकरणरसा, अविकम्पनरसा वा, हितेसितापच्‍चुपट्ठाना, बुद्धत्तपच्‍चुपट्ठाना वा, महाकरुणापदट्ठाना, करुणूपायकोसल्‍लपदट्ठाना वा।

    Kāni lakkhaṇarasapaccupaṭṭhānapadaṭṭhānānīti? Ettha avisesena tāva sabbāpi pāramiyo parānuggahalakkhaṇā, paresaṃ upakārakaraṇarasā, avikampanarasā vā, hitesitāpaccupaṭṭhānā, buddhattapaccupaṭṭhānā vā, mahākaruṇāpadaṭṭhānā, karuṇūpāyakosallapadaṭṭhānā vā.

    विसेसेन पन यस्मा करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता अत्तुपकरणपरिच्‍चागचेतना दानपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं कायवचीसुचरितं अत्थतो अकत्तब्बविरति, कत्तब्बकरणचेतनादयो च सीलपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमो कामभवेहि निक्खमनचित्तुप्पादो नेक्खम्मपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो धम्मानं सामञ्‍ञविसेसलक्खणावबोधो पञ्‍ञापारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो कायचित्तेहि परहितारम्भो वीरियपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं सत्तसङ्खारापराधसहनं अदोसप्पधानो तदाकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो खन्तिपारमिता । करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं विरतिचेतनादिभेदं अविसंवादनं सच्‍चपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितं अचलसमादानाधिट्ठानं तदाकारप्पवत्तो चित्तुप्पादो अधिट्ठानपारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितो लोकस्स हितूपसंहारो अत्थतो अब्यापादो मेत्तापारमिता। करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहिता अनुनयपटिघविद्धंसिनी इट्ठानिट्ठेसु सत्तसङ्खारेसु समप्पवत्ति उपेक्खापारमिता।

    Visesena pana yasmā karuṇūpāyakosallapariggahitā attupakaraṇapariccāgacetanā dānapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ kāyavacīsucaritaṃ atthato akattabbavirati, kattabbakaraṇacetanādayo ca sīlapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito ādīnavadassanapubbaṅgamo kāmabhavehi nikkhamanacittuppādo nekkhammapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito dhammānaṃ sāmaññavisesalakkhaṇāvabodho paññāpāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito kāyacittehi parahitārambho vīriyapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ sattasaṅkhārāparādhasahanaṃ adosappadhāno tadākārappavatto cittuppādo khantipāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ viraticetanādibhedaṃ avisaṃvādanaṃ saccapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahitaṃ acalasamādānādhiṭṭhānaṃ tadākārappavatto cittuppādo adhiṭṭhānapāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahito lokassa hitūpasaṃhāro atthato abyāpādo mettāpāramitā. Karuṇūpāyakosallapariggahitā anunayapaṭighaviddhaṃsinī iṭṭhāniṭṭhesu sattasaṅkhāresu samappavatti upekkhāpāramitā.

    तस्मा परिच्‍चागलक्खणं दानं, देय्यधम्मे लोभविद्धंसनरसं, अनासत्तिपच्‍चुपट्ठानं, भवविभवसम्पत्तिपच्‍चुपट्ठानं वा, परिच्‍चजितब्बवत्थुपदट्ठानं। सीलनलक्खणं सीलं, समाधानलक्खणं, पतिट्ठानलक्खणञ्‍चाति वुत्तं होति। दुस्सील्यविद्धंसनरसं, अनवज्‍जरसं वा, सोचेय्यपच्‍चुपट्ठानं, हिरोत्तप्पपदट्ठानं। कामतो भवतो च निक्खमनलक्खणं नेक्खम्मं, तदादीनवविभावनरसं , ततो एव विमुखभावपच्‍चुपट्ठानं, संवेगपदट्ठानं । यथासभावपटिवेधलक्खणा पञ्‍ञा, अक्खलितपटिवेधलक्खणा वा कुसलिस्सासखित्तउसुपटिवेधो विय, विसयोभासनरसा पदीपो विय, असम्मोहपच्‍चुपट्ठाना अरञ्‍ञगतसुदेसको विय, समाधिपदट्ठाना, चतुसच्‍चपदट्ठाना वा। उस्साहलक्खणं वीरियं, उपत्थम्भनरसं, असंसीदनपच्‍चुपट्ठानं, वीरियारम्भवत्थु (अ॰ नि॰ ८.८०) पदट्ठानं, संवेगपदट्ठानं वा। खमनलक्खणा खन्ति, इट्ठानिट्ठसहनरसा, अधिवासनपच्‍चुपट्ठाना, अविरोधपच्‍चुपट्ठाना वा, यथाभूतदस्सनपदट्ठाना। अविसंवादनलक्खणं सच्‍चं, याथावविभावनरसं [यथासभावविभावनरसं (चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथाय)], साधुतापच्‍चुपट्ठानं, सोरच्‍चपदट्ठानं। बोधिसम्भारेसु अधिट्ठानलक्खणं अधिट्ठानं, तेसं पटिपक्खाभिभवनरसं, तत्थ अचलतापच्‍चुपट्ठानं, बोधिसम्भारपदट्ठानं। हिताकारप्पवत्तिलक्खणा मेत्ता, हितूपसंहाररसा, आघातविनयनरसा वा, सोम्मभावपच्‍चुपट्ठाना, सत्तानं मनापभावदस्सनपदट्ठाना। मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा उपेक्खा, समभावदस्सनरसा, पटिघानुनयवूपसमपच्‍चुपट्ठाना, कम्मस्सकतापच्‍चवेक्खणपदट्ठाना। एत्थ च करुणूपायकोसल्‍लपरिग्गहितता दानादीनं परिच्‍चागादिलक्खणस्स विसेसनभावेन वत्तब्बा, यतो तानि पारमीसङ्ख्यं लभन्तीति।

    Tasmā pariccāgalakkhaṇaṃ dānaṃ, deyyadhamme lobhaviddhaṃsanarasaṃ, anāsattipaccupaṭṭhānaṃ, bhavavibhavasampattipaccupaṭṭhānaṃ vā, pariccajitabbavatthupadaṭṭhānaṃ. Sīlanalakkhaṇaṃ sīlaṃ, samādhānalakkhaṇaṃ, patiṭṭhānalakkhaṇañcāti vuttaṃ hoti. Dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, anavajjarasaṃ vā, soceyyapaccupaṭṭhānaṃ, hirottappapadaṭṭhānaṃ. Kāmato bhavato ca nikkhamanalakkhaṇaṃ nekkhammaṃ, tadādīnavavibhāvanarasaṃ , tato eva vimukhabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, saṃvegapadaṭṭhānaṃ . Yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya, samādhipadaṭṭhānā, catusaccapadaṭṭhānā vā. Ussāhalakkhaṇaṃ vīriyaṃ, upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanapaccupaṭṭhānaṃ, vīriyārambhavatthu (a. ni. 8.80) padaṭṭhānaṃ, saṃvegapadaṭṭhānaṃ vā. Khamanalakkhaṇā khanti, iṭṭhāniṭṭhasahanarasā, adhivāsanapaccupaṭṭhānā, avirodhapaccupaṭṭhānā vā, yathābhūtadassanapadaṭṭhānā. Avisaṃvādanalakkhaṇaṃ saccaṃ, yāthāvavibhāvanarasaṃ [yathāsabhāvavibhāvanarasaṃ (cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathāya)], sādhutāpaccupaṭṭhānaṃ, soraccapadaṭṭhānaṃ. Bodhisambhāresu adhiṭṭhānalakkhaṇaṃ adhiṭṭhānaṃ, tesaṃ paṭipakkhābhibhavanarasaṃ, tattha acalatāpaccupaṭṭhānaṃ, bodhisambhārapadaṭṭhānaṃ. Hitākārappavattilakkhaṇā mettā, hitūpasaṃhārarasā, āghātavinayanarasā vā, sommabhāvapaccupaṭṭhānā, sattānaṃ manāpabhāvadassanapadaṭṭhānā. Majjhattākārappavattilakkhaṇā upekkhā, samabhāvadassanarasā, paṭighānunayavūpasamapaccupaṭṭhānā, kammassakatāpaccavekkhaṇapadaṭṭhānā. Ettha ca karuṇūpāyakosallapariggahitatā dānādīnaṃ pariccāgādilakkhaṇassa visesanabhāvena vattabbā, yato tāni pāramīsaṅkhyaṃ labhantīti.

    को पच्‍चयोति अभिनीहारो पच्‍चयो। यो हि अयं ‘‘मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ती’’तिआदि (बु॰ वं॰ २.५९) अट्ठधम्मसमोधानसम्पादितो ‘‘तिण्णो तारेय्यं, मुत्तो मोचेय्यं, बुद्धो बोधेय्यं, सुद्धो सोधेय्यं, दन्तो दमेय्यं, सन्तो समेय्यं, अस्सत्थो अस्सासेय्यं, परिनिब्बुतो परिनिब्बापेय्य’’न्तिआदिना (चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथाय) पवत्तो अभिनीहारो, सो अविसेसेन सब्बपारमीनं पच्‍चयो। तप्पवत्तिया हि उद्धं पारमीनं पविचयुपट्ठानसमादानाधिट्ठाननिप्फत्तियो महापुरिसानं सम्भवन्ति।

    Kopaccayoti abhinīhāro paccayo. Yo hi ayaṃ ‘‘manussattaṃ liṅgasampattī’’tiādi (bu. vaṃ. 2.59) aṭṭhadhammasamodhānasampādito ‘‘tiṇṇo tāreyyaṃ, mutto moceyyaṃ, buddho bodheyyaṃ, suddho sodheyyaṃ, danto dameyyaṃ, santo sameyyaṃ, assattho assāseyyaṃ, parinibbuto parinibbāpeyya’’ntiādinā (cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathāya) pavatto abhinīhāro, so avisesena sabbapāramīnaṃ paccayo. Tappavattiyā hi uddhaṃ pāramīnaṃ pavicayupaṭṭhānasamādānādhiṭṭhānanipphattiyo mahāpurisānaṃ sambhavanti.

    यथा च अभिनीहारो, एवं महाकरुणा, उपायकोसल्‍लञ्‍च। तत्थ उपायकोसल्‍लं नाम दानादीनं बोधिसम्भारभावस्स निमित्तभूता पञ्‍ञा, याहि करुणूपायकोसल्‍लताहि महापुरिसानं अत्तसुखनिरपेक्खता, निरन्तरं परहितकरणपसुतता, सुदुक्‍करेहिपि महाबोधिसत्तचरितेहि विसादाभावो, पसादसम्बुद्धिदस्सनसवनानुस्सरणावत्थासुपि सत्तानं हितसुखपटिलाभहेतुभावो च सम्पज्‍जति। तथा हि पञ्‍ञाय बुद्धभावसिद्धि, करुणाय बुद्धकम्मसिद्धि। पञ्‍ञाय सयं तरति, करुणाय परे तारेति। पञ्‍ञाय परदुक्खं परिजानाति, करुणाय परदुक्खपटिकारं आरभति। पञ्‍ञाय च दुक्खे निब्बिन्दति, करुणाय दुक्खं सम्पटिच्छति। तथा पञ्‍ञाय परिनिब्बानाभिमुखो होति, करुणाय तं न पापुणाति। तथा करुणाय संसाराभिमुखो होति , पञ्‍ञाय तत्र नाभिरमति। पञ्‍ञाय च सब्बत्थ विरज्‍जति, करुणानुगतत्ता न च न सब्बेसं अनुग्गहाय पवत्तो, करुणाय सब्बेपि अनुकम्पति, पञ्‍ञानुगतत्ता न च न सब्बत्थ विरत्तचित्तो। पञ्‍ञाय च अहंकारममंकाराभावो, करुणाय आलसियदीनताभावो। तथा पञ्‍ञाकरुणाहि यथाक्‍कमं अत्तपरनाथता, धीरवीरभावो, अनत्तन्तपअपरन्तपता, अत्तहितपरहितनिप्फत्ति, निब्भयाभिंसनकभावो, धम्माधिपतिलोकाधिपतिता, कतञ्‍ञुपुब्बकारिभावो, मोहतण्हाविगमो, विज्‍जाचरणसिद्धि, बलवेसारज्‍जनिप्फत्तीति सब्बस्सापि पारमिताफलस्स विसेसेन उपायभावतो पञ्‍ञाकरुणा पारमीनं पच्‍चयो। इदञ्‍च द्वयं पारमीनं विय पणिधानस्सापि पच्‍चयो।

    Yathā ca abhinīhāro, evaṃ mahākaruṇā, upāyakosallañca. Tattha upāyakosallaṃ nāma dānādīnaṃ bodhisambhārabhāvassa nimittabhūtā paññā, yāhi karuṇūpāyakosallatāhi mahāpurisānaṃ attasukhanirapekkhatā, nirantaraṃ parahitakaraṇapasutatā, sudukkarehipi mahābodhisattacaritehi visādābhāvo, pasādasambuddhidassanasavanānussaraṇāvatthāsupi sattānaṃ hitasukhapaṭilābhahetubhāvo ca sampajjati. Tathā hi paññāya buddhabhāvasiddhi, karuṇāya buddhakammasiddhi. Paññāya sayaṃ tarati, karuṇāya pare tāreti. Paññāya paradukkhaṃ parijānāti, karuṇāya paradukkhapaṭikāraṃ ārabhati. Paññāya ca dukkhe nibbindati, karuṇāya dukkhaṃ sampaṭicchati. Tathā paññāya parinibbānābhimukho hoti, karuṇāya taṃ na pāpuṇāti. Tathā karuṇāya saṃsārābhimukho hoti , paññāya tatra nābhiramati. Paññāya ca sabbattha virajjati, karuṇānugatattā na ca na sabbesaṃ anuggahāya pavatto, karuṇāya sabbepi anukampati, paññānugatattā na ca na sabbattha virattacitto. Paññāya ca ahaṃkāramamaṃkārābhāvo, karuṇāya ālasiyadīnatābhāvo. Tathā paññākaruṇāhi yathākkamaṃ attaparanāthatā, dhīravīrabhāvo, anattantapaaparantapatā, attahitaparahitanipphatti, nibbhayābhiṃsanakabhāvo, dhammādhipatilokādhipatitā, kataññupubbakāribhāvo, mohataṇhāvigamo, vijjācaraṇasiddhi, balavesārajjanipphattīti sabbassāpi pāramitāphalassa visesena upāyabhāvato paññākaruṇā pāramīnaṃ paccayo. Idañca dvayaṃ pāramīnaṃ viya paṇidhānassāpi paccayo.

    तथा उस्साहउम्मङ्गअवत्थानहितचरिया च पारमीनं पच्‍चयोति वेदितब्बा, या बुद्धभावस्स उप्पत्तिट्ठानताय ‘‘बुद्धभूमियो’’ति पवुच्‍चन्ति। यथाह –

    Tathā ussāhaummaṅgaavatthānahitacariyā ca pāramīnaṃ paccayoti veditabbā, yā buddhabhāvassa uppattiṭṭhānatāya ‘‘buddhabhūmiyo’’ti pavuccanti. Yathāha –

    ‘‘कति पन भन्ते बुद्धभूमियो? चतस्सो खो सारिपुत्त बुद्धभूमियो। कतमा चतस्सो? उस्साहो च होति वीरियं, उमङ्गो च होति पञ्‍ञाभावना, अवत्थानञ्‍च होति अधिट्ठानं, मेत्ताभावना च होति हितचरिया। इमा खो सारिपुत्त चतस्सो बुद्धभूमियो’’ति (सु॰ नि॰ अट्ठ॰ १.खग्गविसाणसुत्तवण्णनायम्पि)।

    ‘‘Kati pana bhante buddhabhūmiyo? Catasso kho sāriputta buddhabhūmiyo. Katamā catasso? Ussāho ca hoti vīriyaṃ, umaṅgo ca hoti paññābhāvanā, avatthānañca hoti adhiṭṭhānaṃ, mettābhāvanā ca hoti hitacariyā. Imā kho sāriputta catasso buddhabhūmiyo’’ti (su. ni. aṭṭha. 1.khaggavisāṇasuttavaṇṇanāyampi).

    तथा नेक्खम्मपविवेकअलोभादोसामोहनिस्सरणप्पभेदा छ अज्झासया। वुत्तञ्हेतं –

    Tathā nekkhammapavivekaalobhādosāmohanissaraṇappabhedā cha ajjhāsayā. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘नेक्खम्मज्झासया च बोधिसत्ता कामे दोसदस्साविनो, पविवेक…पे॰… सङ्गणिकाय, अलोभ…पे॰… लोभे, अदोस…पे॰… दोसे, अमोह…पे॰… मोहे, निस्सरणज्झासया च बोधिसत्ता सब्बभवेसु दोसदस्साविनो’’ति (विसुद्धि॰ अट्ठ॰ १.४९ वाक्यखन्धेपि)।

    ‘‘Nekkhammajjhāsayā ca bodhisattā kāme dosadassāvino, paviveka…pe… saṅgaṇikāya, alobha…pe… lobhe, adosa…pe… dose, amoha…pe… mohe, nissaraṇajjhāsayā ca bodhisattā sabbabhavesu dosadassāvino’’ti (visuddhi. aṭṭha. 1.49 vākyakhandhepi).

    तस्मा एते बोधिसत्तानं छ अज्झासया दानादीनं पच्‍चयाति वेदितब्बा। न हि लोभादीसु आदीनवदस्सनेन, अलोभादिअधिकभावेन च विना दानादिपारमियो सम्भवन्ति। अलोभादीनञ्हि अधिकभावेन परिच्‍चागादिनिन्‍नचित्तता अलोभज्झासयादिताति। यथा चेते, एवं दानज्झासयतादयोपि। यथाह –

    Tasmā ete bodhisattānaṃ cha ajjhāsayā dānādīnaṃ paccayāti veditabbā. Na hi lobhādīsu ādīnavadassanena, alobhādiadhikabhāvena ca vinā dānādipāramiyo sambhavanti. Alobhādīnañhi adhikabhāvena pariccāgādininnacittatā alobhajjhāsayāditāti. Yathā cete, evaṃ dānajjhāsayatādayopi. Yathāha –

    ‘‘कति पन भन्ते बोधाय चरन्तानं बोधिसत्तानं अज्झासया? दस खो सारिपुत्त बोधाय चरन्तानं बोधिसत्तानं अज्झासया। कतमे दस? दानज्झासया सारिपुत्त बोधिसत्ता मच्छेरे दोसदस्साविनो, सील…पे॰… उपेक्खज्झासया सारिपुत्त बोधिसत्ता सुखदुक्खेसु दोसदस्साविनो’’ति।

    ‘‘Kati pana bhante bodhāya carantānaṃ bodhisattānaṃ ajjhāsayā? Dasa kho sāriputta bodhāya carantānaṃ bodhisattānaṃ ajjhāsayā. Katame dasa? Dānajjhāsayā sāriputta bodhisattā macchere dosadassāvino, sīla…pe… upekkhajjhāsayā sāriputta bodhisattā sukhadukkhesu dosadassāvino’’ti.

    एतेसु हि मच्छेरअसंवरकामविचिकिच्छाकोसज्‍जअक्खन्तिविसंवादअनधिट्ठानब्यापाद- सुखदुक्खसङ्खातेसु आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमा दानादिनिन्‍नचित्ततासङ्खाता दानज्झासयतादयो दानादिपारमीनं निब्बत्तिया कारणन्ति । तथा अपरिच्‍चागपरिच्‍चागादीसु यथाक्‍कमं आदीनवानिसंसपच्‍चवेक्खणा दानादिपारमीनं पच्‍चयो।

    Etesu hi maccheraasaṃvarakāmavicikicchākosajjaakkhantivisaṃvādaanadhiṭṭhānabyāpāda- sukhadukkhasaṅkhātesu ādīnavadassanapubbaṅgamā dānādininnacittatāsaṅkhātā dānajjhāsayatādayo dānādipāramīnaṃ nibbattiyā kāraṇanti . Tathā apariccāgapariccāgādīsu yathākkamaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇā dānādipāramīnaṃ paccayo.

    तत्थायं पच्‍चवेक्खणाविधि – खेत्तवत्थुहिरञ्‍ञसुवण्णगोमहिंसदासिदासपुत्तदारादिपरिग्गहब्यासत्तचित्तानं सत्तानं खेत्तादीनं वत्थुकामभावेन बहुपत्थनीयभावतो, राजचोरादिसाधारणभावतो, विवादाधिट्ठानतो, सपत्तकरणतो, निस्सारतो, पटिलाभपरिपालनेसु परविहेठनहेतुतो, विनासनिमित्तञ्‍च सोकादिअनेकविहितब्यसनावहतो, तदासत्तिनिदानञ्‍च मच्छेरमलपरियुट्ठितचित्तानं अपायूपपत्तिसम्भवतोति एवं विविधविपुलानत्थावहा एते अत्था नाम, तेसं परिच्‍चागोयेवेको सोत्थिभावोति परिच्‍चागे अप्पमादो करणीयो।

    Tatthāyaṃ paccavekkhaṇāvidhi – khettavatthuhiraññasuvaṇṇagomahiṃsadāsidāsaputtadārādipariggahabyāsattacittānaṃ sattānaṃ khettādīnaṃ vatthukāmabhāvena bahupatthanīyabhāvato, rājacorādisādhāraṇabhāvato, vivādādhiṭṭhānato, sapattakaraṇato, nissārato, paṭilābhaparipālanesu paraviheṭhanahetuto, vināsanimittañca sokādianekavihitabyasanāvahato, tadāsattinidānañca maccheramalapariyuṭṭhitacittānaṃ apāyūpapattisambhavatoti evaṃ vividhavipulānatthāvahā ete atthā nāma, tesaṃ pariccāgoyeveko sotthibhāvoti pariccāge appamādo karaṇīyo.

    अपिच ‘‘याचको याचमानो अत्तनो गुय्हस्स आचिक्खनतो मय्हं विस्सासिको’’ति च ‘‘पहाय गमनीयं अत्तनो सन्तकं गहेत्वा परलोकं याहीति मय्हं उपदेसको’’ति च ‘‘आदित्ते विय अगारे मरणग्गिना आदित्ते लोके ततो मय्हं सन्तकस्स अपवाहकसहायो’’ति च ‘‘अपवाहितस्स चस्स निज्झायनिक्खेपट्ठानभूतो’’ति च ‘‘दानसङ्खाते कल्याणकम्मस्मिं सहायभावतो, सब्बसम्पत्तीनं अग्गभूताय परमदुल्‍लभाय बुद्धभूमिया सम्पत्तिहेतुभावतो च परमो कल्याणमित्तो’’ति च पच्‍चवेक्खितब्बं।

    Apica ‘‘yācako yācamāno attano guyhassa ācikkhanato mayhaṃ vissāsiko’’ti ca ‘‘pahāya gamanīyaṃ attano santakaṃ gahetvā paralokaṃ yāhīti mayhaṃ upadesako’’ti ca ‘‘āditte viya agāre maraṇagginā āditte loke tato mayhaṃ santakassa apavāhakasahāyo’’ti ca ‘‘apavāhitassa cassa nijjhāyanikkhepaṭṭhānabhūto’’ti ca ‘‘dānasaṅkhāte kalyāṇakammasmiṃ sahāyabhāvato, sabbasampattīnaṃ aggabhūtāya paramadullabhāya buddhabhūmiyā sampattihetubhāvato ca paramo kalyāṇamitto’’ti ca paccavekkhitabbaṃ.

    तथा ‘‘उळारे कम्मनि अनेनाहं सम्भावितो, तस्मा सा सम्भावना अवितथा कातब्बा’’ति च ‘‘एकन्तभेदिताय जीवितस्स अयाचितेनपि मया दातब्बं, पगेव याचितेना’’ति च ‘‘उळारज्झासयेहि गवेसित्वापि दातब्बो, सयमेवागतो मम पुञ्‍ञेना’’ति च ‘‘याचकस्स दानापदेसेन मय्हमेवायमनुग्गहो’’ति च ‘‘अहं विय अयं सब्बोपि लोको मया अनुग्गहेतब्बो’’ति च ‘‘असति याचके कथं मय्हं दानपारमी पूरेय्या’’ति च ‘‘याचकानमेवत्थाय मया सब्बो परिग्गहेतब्बो’’ति च ‘‘अयाचित्वा मम सन्तकं याचका सयमेव कदा गण्हेय्यु’’न्ति च ‘‘कथमहं याचकानं पियो चस्सं मनापो’’ति च ‘‘कथं वा ते मय्हं पिया चस्सु मनापा’’ति च ‘‘कथं वाहं ददमानो, दत्वापि च अत्तमनो अस्सं पमुदितो पीतिसोमनस्सजातो’’ति च ‘‘कथं वा मे याचका भवेय्युं, उळारो च दानज्झासयो’’ति च ‘‘कथं वाहमयाचितोयेव याचकानं हदयमञ्‍ञाय ददेय्य’’न्ति च ‘‘सति धने याचके च अपरिच्‍चागो महती मय्हं वञ्‍चना’’ति च ‘‘कथं वाहं अत्तनो अङ्गानि जीवितं वापि याचकानं परिच्‍चजेय्य’’न्ति च पच्‍चवेक्खितब्बं।

    Tathā ‘‘uḷāre kammani anenāhaṃ sambhāvito, tasmā sā sambhāvanā avitathā kātabbā’’ti ca ‘‘ekantabheditāya jīvitassa ayācitenapi mayā dātabbaṃ, pageva yācitenā’’ti ca ‘‘uḷārajjhāsayehi gavesitvāpi dātabbo, sayamevāgato mama puññenā’’ti ca ‘‘yācakassa dānāpadesena mayhamevāyamanuggaho’’ti ca ‘‘ahaṃ viya ayaṃ sabbopi loko mayā anuggahetabbo’’ti ca ‘‘asati yācake kathaṃ mayhaṃ dānapāramī pūreyyā’’ti ca ‘‘yācakānamevatthāya mayā sabbo pariggahetabbo’’ti ca ‘‘ayācitvā mama santakaṃ yācakā sayameva kadā gaṇheyyu’’nti ca ‘‘kathamahaṃ yācakānaṃ piyo cassaṃ manāpo’’ti ca ‘‘kathaṃ vā te mayhaṃ piyā cassu manāpā’’ti ca ‘‘kathaṃ vāhaṃ dadamāno, datvāpi ca attamano assaṃ pamudito pītisomanassajāto’’ti ca ‘‘kathaṃ vā me yācakā bhaveyyuṃ, uḷāro ca dānajjhāsayo’’ti ca ‘‘kathaṃ vāhamayācitoyeva yācakānaṃ hadayamaññāya dadeyya’’nti ca ‘‘sati dhane yācake ca apariccāgo mahatī mayhaṃ vañcanā’’ti ca ‘‘kathaṃ vāhaṃ attano aṅgāni jīvitaṃ vāpi yācakānaṃ pariccajeyya’’nti ca paccavekkhitabbaṃ.

    अपिच ‘‘अत्थो नामायं निरपेक्खं दायकं अनुगच्छति यथा तं निरपेक्खं खेपकं किटको’’ति अत्थे निरपेक्खताय चित्तं उप्पादेतब्बं। याचमानो पन यदि पियपुग्गलो होति, ‘‘पियो मं याचती’’ति सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। अथ उदासीनपुग्गलो होति, ‘‘अयं मं याचमानो अद्धा इमिना परिच्‍चागेन मित्तो होती’’ति सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। ददन्तोपि हि याचकानं पियो होतीति। अथ पन वेरीपुग्गलो याचति, ‘‘पच्‍चत्थिको मं याचति, अयं मं याचमानो अद्धा इमिना परिच्‍चागेन वेरीपि पियो मित्तो होती’’ति विसेसतो सोमनस्सं उप्पादेतब्बं। एवं पियपुग्गले विय मज्झत्तवेरीपुग्गलेसुपि मेत्तापुब्बङ्गमं करुणं उपट्ठपेत्वाव दातब्बं।

    Apica ‘‘attho nāmāyaṃ nirapekkhaṃ dāyakaṃ anugacchati yathā taṃ nirapekkhaṃ khepakaṃ kiṭako’’ti atthe nirapekkhatāya cittaṃ uppādetabbaṃ. Yācamāno pana yadi piyapuggalo hoti, ‘‘piyo maṃ yācatī’’ti somanassaṃ uppādetabbaṃ. Atha udāsīnapuggalo hoti, ‘‘ayaṃ maṃ yācamāno addhā iminā pariccāgena mitto hotī’’ti somanassaṃ uppādetabbaṃ. Dadantopi hi yācakānaṃ piyo hotīti. Atha pana verīpuggalo yācati, ‘‘paccatthiko maṃ yācati, ayaṃ maṃ yācamāno addhā iminā pariccāgena verīpi piyo mitto hotī’’ti visesato somanassaṃ uppādetabbaṃ. Evaṃ piyapuggale viya majjhattaverīpuggalesupi mettāpubbaṅgamaṃ karuṇaṃ upaṭṭhapetvāva dātabbaṃ.

    सचे पनस्स चिरकालपरिभावितत्ता लोभस्स देय्यधम्मविसया लोभधम्मा उप्पज्‍जेय्युं, तेन बोधिसत्तपटिञ्‍ञेन इति पटिसञ्‍चिक्खितब्बं ‘‘ननु तया सप्पुरिस सम्बोधाय अभिनीहारं करोन्तेन सब्बसत्तानं उपकारत्थाय अयं कायो निस्सट्ठो, तप्परिच्‍चागमयञ्‍च पुञ्‍ञं, तत्थ नाम ते बाहिरेपि वत्थुस्मिं अतिसङ्गप्पवत्ति हत्थिसिनानसदिसी होति, तस्मा तया न कत्थचि सङ्गो उप्पादेतब्बो। सेय्यथापि नाम महतो भेसज्‍जरुक्खस्स तिट्ठतो मूलं मूलत्थिका हरन्ति, पपटिकं, तचं, खन्धं, विटपं, सारं, साखं, पलासं, पुप्फं, फलं फलत्थिका हरन्ति, न तस्स रुक्खस्स ‘मय्हं सन्तकं एते हरन्ती’’ति वितक्‍कसमुदाचारो होति, एवमेव सब्बलोकहिताय उस्सुक्‍कमापज्‍जन्तेन मया महादुक्खे अकतञ्‍ञुके निच्‍चासुचिम्हि काये परेसं उपकाराय विनियुज्‍जमाने अणुमत्तोपि मिच्छावितक्‍को न उप्पादेतब्बो, को वा एत्थ विसेसो अज्झत्तिकबाहिरेसु महाभूतेसु एकन्तभेदनविकिरणविद्धंसनधम्मेसु, केवलं पन सम्मोहविजम्भितमेतं, यदिदं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति अभिनिवेसो। तस्मा बाहिरेसु विय अज्झत्तिकेसुपि करचरणनयनादीसु , मंसादीसु च अनपेक्खेन हुत्वा ‘तंतदत्थिका हरन्तू’ति निस्सट्ठचित्तेन भवितब्ब’’न्ति। एवं पटिसञ्‍चिक्खतो चस्स बोधाय पहितत्तस्स कायजीवितेसु निरपेक्खस्स अप्पकसिरेनेव कायवचीमनोकम्मानि सुविसुद्धानि होन्ति। सो विसुद्धकायवचीमनोकम्मन्तो विसुद्धाजीवो ञायपटिपत्तियं ठितो, आयापायुपायकोसल्‍लसमन्‍नागमेन भिय्योसो मत्ताय देय्यधम्मपरिच्‍चागेन, अभयदानसद्धम्मदानेहि च सब्बसत्ते अनुग्गण्हितुं समत्थो होतीति। अयं ताव दानपारमियं पच्‍चवेक्खणानयो।

    Sace panassa cirakālaparibhāvitattā lobhassa deyyadhammavisayā lobhadhammā uppajjeyyuṃ, tena bodhisattapaṭiññena iti paṭisañcikkhitabbaṃ ‘‘nanu tayā sappurisa sambodhāya abhinīhāraṃ karontena sabbasattānaṃ upakāratthāya ayaṃ kāyo nissaṭṭho, tappariccāgamayañca puññaṃ, tattha nāma te bāhirepi vatthusmiṃ atisaṅgappavatti hatthisinānasadisī hoti, tasmā tayā na katthaci saṅgo uppādetabbo. Seyyathāpi nāma mahato bhesajjarukkhassa tiṭṭhato mūlaṃ mūlatthikā haranti, papaṭikaṃ, tacaṃ, khandhaṃ, viṭapaṃ, sāraṃ, sākhaṃ, palāsaṃ, pupphaṃ, phalaṃ phalatthikā haranti, na tassa rukkhassa ‘mayhaṃ santakaṃ ete harantī’’ti vitakkasamudācāro hoti, evameva sabbalokahitāya ussukkamāpajjantena mayā mahādukkhe akataññuke niccāsucimhi kāye paresaṃ upakārāya viniyujjamāne aṇumattopi micchāvitakko na uppādetabbo, ko vā ettha viseso ajjhattikabāhiresu mahābhūtesu ekantabhedanavikiraṇaviddhaṃsanadhammesu, kevalaṃ pana sammohavijambhitametaṃ, yadidaṃ ‘etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā’ti abhiniveso. Tasmā bāhiresu viya ajjhattikesupi karacaraṇanayanādīsu , maṃsādīsu ca anapekkhena hutvā ‘taṃtadatthikā harantū’ti nissaṭṭhacittena bhavitabba’’nti. Evaṃ paṭisañcikkhato cassa bodhāya pahitattassa kāyajīvitesu nirapekkhassa appakasireneva kāyavacīmanokammāni suvisuddhāni honti. So visuddhakāyavacīmanokammanto visuddhājīvo ñāyapaṭipattiyaṃ ṭhito, āyāpāyupāyakosallasamannāgamena bhiyyoso mattāya deyyadhammapariccāgena, abhayadānasaddhammadānehi ca sabbasatte anuggaṇhituṃ samattho hotīti. Ayaṃ tāva dānapāramiyaṃ paccavekkhaṇānayo.

    सीलपारमियं पन एवं पच्‍चवेक्खितब्बं – इदञ्हि सीलं नाम गङ्गोदकादीहि विसोधेतुं असक्‍कुणेय्यस्स दोसमलस्स विक्खालनजलं, हरिचन्दनादीहि विनेतुं असक्‍कुणेय्यरागादिपरिळाहविनयनं, हारमकुटकुण्डलादीहि पचुरजनालङ्कारेहि असाधारणो साधूनं अलङ्कारविसेसो, सब्बदिसावायनतो अकित्तिमो, सब्बकालानुरूपो च सुरभिगन्धो, खत्तियमहासालादीहि देवताहि च वन्दनीयादिभावावहनतो परमो वसीकरणमन्तो, चातुमहाराजिकादि देवलोकारोहनसोपानपन्ति, झानाभिञ्‍ञानं अधिगमुपायो, निब्बानमहानगरस्स सम्पापकमग्गो, सावकबोधिपच्‍चेकबोधिसम्मासम्बोधीनं पतिट्ठानभूमि, यं यं वा पनिच्छितं पत्थितं, तस्स तस्स समिज्झनूपायभावतो चिन्तामणिकप्परुक्खादिके च अतिसेति। वुत्तञ्हेतं भगवता ‘‘इज्झति भिक्खवे सीलवतो चेतोपणिधि विसुद्धत्ता’’ति (अ॰ नि॰ ८.३५)। अपरम्पि वुत्तं ‘‘आकङ्खेय्य चे भिक्खवे भिक्खु सब्रह्मचारीनं पियो च अस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चाति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी’’तिआदि (म॰ नि॰ १.६१), तथा ‘‘अविप्पटिसारत्थानि खो आनन्द कुसलानि सीलानी’’ति (अ॰ नि॰ १०.१; ११.१), ‘‘पञ्‍चिमे गहपतयो आनिसंसा सीलवतो सीलसम्पदाया’’ति (दी॰ नि॰ २.१५०; उदा॰ ७६; महाव॰ १८५) सुत्तानञ्‍च वसेन सीलस्स गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा, तथा अग्गिक्खन्धोपमसुत्तादीनं (अ॰ नि॰ ७.७२) वसेन सीलविरहे आदीनवा।

    Sīlapāramiyaṃ pana evaṃ paccavekkhitabbaṃ – idañhi sīlaṃ nāma gaṅgodakādīhi visodhetuṃ asakkuṇeyyassa dosamalassa vikkhālanajalaṃ, haricandanādīhi vinetuṃ asakkuṇeyyarāgādipariḷāhavinayanaṃ, hāramakuṭakuṇḍalādīhi pacurajanālaṅkārehi asādhāraṇo sādhūnaṃ alaṅkāraviseso, sabbadisāvāyanato akittimo, sabbakālānurūpo ca surabhigandho, khattiyamahāsālādīhi devatāhi ca vandanīyādibhāvāvahanato paramo vasīkaraṇamanto, cātumahārājikādi devalokārohanasopānapanti, jhānābhiññānaṃ adhigamupāyo, nibbānamahānagarassa sampāpakamaggo, sāvakabodhipaccekabodhisammāsambodhīnaṃ patiṭṭhānabhūmi, yaṃ yaṃ vā panicchitaṃ patthitaṃ, tassa tassa samijjhanūpāyabhāvato cintāmaṇikapparukkhādike ca atiseti. Vuttañhetaṃ bhagavatā ‘‘ijjhati bhikkhave sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā’’ti (a. ni. 8.35). Aparampi vuttaṃ ‘‘ākaṅkheyya ce bhikkhave bhikkhu sabrahmacārīnaṃ piyo ca assaṃ manāpo ca garu ca bhāvanīyo cāti, sīlesvevassa paripūrakārī’’tiādi (ma. ni. 1.61), tathā ‘‘avippaṭisāratthāni kho ānanda kusalāni sīlānī’’ti (a. ni. 10.1; 11.1), ‘‘pañcime gahapatayo ānisaṃsā sīlavato sīlasampadāyā’’ti (dī. ni. 2.150; udā. 76; mahāva. 185) suttānañca vasena sīlassa guṇā paccavekkhitabbā, tathā aggikkhandhopamasuttādīnaṃ (a. ni. 7.72) vasena sīlavirahe ādīnavā.

    पीतिसोमनस्सनिमित्ततो, अत्तानुवादपरानुवाददण्डदुग्गतिभयाभावतो, विञ्‍ञूहि पासंसभावतो, अविप्पटिसारहेतुतो, सोत्थिट्ठानतो , अभिजनसापतेय्याधिपतेय्यायुरूपट्ठानबन्धुमित्तसम्पत्तीनं अतिसयनतो च सीलं पच्‍चवेक्खितब्बं। सीलवतो हि अत्तनो सीलसम्पदाहेतु महन्तं पीतिसोमनस्सं उप्पज्‍जति ‘‘कतं वत मया कुसलं, कतं कल्याणं, कतं भीरुत्ताण’’न्ति। तथा सीलवतो अत्ता न उपवदति, न परे विञ्‍ञू, दण्डदुग्गतिभयानं सम्भवोयेव नत्थि, ‘‘सीलवा पुरिसपुग्गलो कल्याणधम्मो’’ति विञ्‍ञूनं पासंसो होति। तथा सीलवतो य्वायं ‘‘कतं वत मया पापं, कतं लुद्दं, कतं किब्बिस’’न्ति दुस्सीलस्स विप्पटिसारो उप्पज्‍जति, सो न होति। सीलञ्‍च नामेतं अप्पमादाधिट्ठानतो, भोगब्यसनादिपरिहारमुखेन महतो अत्थस्स साधनतो, मङ्गलभावतो च परमं सोत्थिट्ठानं, निहीनजच्‍चोपि सीलवा खत्तियमहासालादीनं पूजनीयो होतीति कुलसम्पत्तिं अतिसेति सीलसम्पदा, ‘‘तं किं मञ्‍ञसि महाराज, इध ते अस्स पुरिसो दासो कम्मकरो’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.१८३) वचनञ्‍चेत्थ साधकं। चोरादीहि असाधारणतो, परलोकानुगमनतो, महप्फलभावतो, समथादिगुणाधिट्ठानतो च बाहिरधनं अतिसेति सीलं, परमस्स चित्तिस्सरियस्स अधिट्ठानभावतो खत्तियादीनं इस्सरियं अतिसेति सीलं। सीलनिमित्तञ्हि तंतंसत्तनिकायेसु सत्तानं इस्सरियं वस्ससतदीघप्पमाणतो जीविततो एकाहम्पि सीलवतो जीवितस्स विसिट्ठतावचनतो, सति च जीविते सिक्खानिक्खेपस्स मरणतावचनतो सीलं जीविततो विसिट्ठतरं। वेरीनम्पि मनुञ्‍ञभावावहनतो, जरारोगविपत्तीहि अनभिभवनीयतो च रूपसम्पत्तिं अतिसेति सीलं। पासादहम्मियादिट्ठानविसेसे, राजयुवराजसेनापतिआदिट्ठानविसेसे च अतिसेति सीलं सुखविसेसाधिट्ठानभावतो । सभावसिनिद्धे सन्तिकावचरेपि बन्धुजने मित्तजने च अतिसेति एकन्तहितसम्पादनतो, परलोकानुगमनतो च। ‘‘न तं माता पिता कयिरा’’तिआदि (ध॰ प॰ ४३) वचनञ्‍चेत्थ साधकं। तथा हत्थिअस्सरथादिभेदेहि, मन्तागदसोत्थानप्पयोगेहि च दुरारक्खं अत्तानं आरक्खभावेन सीलमेव विसिट्ठतरं अत्ताधीनतो, अपराधीनतो, महाविसयतो च। तेनेवाह ‘‘धम्मो हवे रक्खति धम्मचारि’’न्तिआदि (जा॰ १.९.१०२)। एवमनेकगुणसमन्‍नागतं सीलन्ति पच्‍चवेक्खन्तस्स अपरिपुण्णा चेव सीलसम्पदा पारिपूरिं गच्छति अपरिसुद्धा च पारिसुद्धिं।

    Pītisomanassanimittato, attānuvādaparānuvādadaṇḍaduggatibhayābhāvato, viññūhi pāsaṃsabhāvato, avippaṭisārahetuto, sotthiṭṭhānato , abhijanasāpateyyādhipateyyāyurūpaṭṭhānabandhumittasampattīnaṃ atisayanato ca sīlaṃ paccavekkhitabbaṃ. Sīlavato hi attano sīlasampadāhetu mahantaṃ pītisomanassaṃ uppajjati ‘‘kataṃ vata mayā kusalaṃ, kataṃ kalyāṇaṃ, kataṃ bhīruttāṇa’’nti. Tathā sīlavato attā na upavadati, na pare viññū, daṇḍaduggatibhayānaṃ sambhavoyeva natthi, ‘‘sīlavā purisapuggalo kalyāṇadhammo’’ti viññūnaṃ pāsaṃso hoti. Tathā sīlavato yvāyaṃ ‘‘kataṃ vata mayā pāpaṃ, kataṃ luddaṃ, kataṃ kibbisa’’nti dussīlassa vippaṭisāro uppajjati, so na hoti. Sīlañca nāmetaṃ appamādādhiṭṭhānato, bhogabyasanādiparihāramukhena mahato atthassa sādhanato, maṅgalabhāvato ca paramaṃ sotthiṭṭhānaṃ, nihīnajaccopi sīlavā khattiyamahāsālādīnaṃ pūjanīyo hotīti kulasampattiṃ atiseti sīlasampadā, ‘‘taṃ kiṃ maññasi mahārāja, idha te assa puriso dāso kammakaro’’tiādi (dī. ni. 1.183) vacanañcettha sādhakaṃ. Corādīhi asādhāraṇato, paralokānugamanato, mahapphalabhāvato, samathādiguṇādhiṭṭhānato ca bāhiradhanaṃ atiseti sīlaṃ, paramassa cittissariyassa adhiṭṭhānabhāvato khattiyādīnaṃ issariyaṃ atiseti sīlaṃ. Sīlanimittañhi taṃtaṃsattanikāyesu sattānaṃ issariyaṃ vassasatadīghappamāṇato jīvitato ekāhampi sīlavato jīvitassa visiṭṭhatāvacanato, sati ca jīvite sikkhānikkhepassa maraṇatāvacanato sīlaṃ jīvitato visiṭṭhataraṃ. Verīnampi manuññabhāvāvahanato, jarārogavipattīhi anabhibhavanīyato ca rūpasampattiṃ atiseti sīlaṃ. Pāsādahammiyādiṭṭhānavisese, rājayuvarājasenāpatiādiṭṭhānavisese ca atiseti sīlaṃ sukhavisesādhiṭṭhānabhāvato . Sabhāvasiniddhe santikāvacarepi bandhujane mittajane ca atiseti ekantahitasampādanato, paralokānugamanato ca. ‘‘Na taṃ mātā pitā kayirā’’tiādi (dha. pa. 43) vacanañcettha sādhakaṃ. Tathā hatthiassarathādibhedehi, mantāgadasotthānappayogehi ca durārakkhaṃ attānaṃ ārakkhabhāvena sīlameva visiṭṭhataraṃ attādhīnato, aparādhīnato, mahāvisayato ca. Tenevāha ‘‘dhammo have rakkhati dhammacāri’’ntiādi (jā. 1.9.102). Evamanekaguṇasamannāgataṃ sīlanti paccavekkhantassa aparipuṇṇā ceva sīlasampadā pāripūriṃ gacchati aparisuddhā ca pārisuddhiṃ.

    सचे पनस्स दीघरत्तं परिचयेन सीलपटिपक्खा धम्मा दोसादयो अन्तरन्तरा उप्पज्‍जेय्युं, तेन बोधिसत्तपटिञ्‍ञेन एवं पटिसञ्‍चिक्खितब्बं ‘‘ननु तया सम्बोधाय पणिधानं कतं, सीलविकलेन च न सक्‍का लोकियापि सम्पत्तियो पापुणितुं, पगेव लोकुत्तरा, सब्बसम्पत्तीनं पन अग्गभूताय सम्मासम्बोधिया अधिट्ठानभूतेन सीलेन परमुक्‍कंसगतेन भवितब्बं। तस्मा ‘किकीव अण्ड’न्तिआदिना (विसुद्धि॰ १.१९; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७) वुत्तनयेन सम्मा सीलं परिरक्खन्तेन सुट्ठु तया पेसलेन भवितब्बं। अपि च तया धम्मदेसनाय यानत्तये सत्तानं अवतारणपरिपाचनानि कातब्बानि, सीलविकलस्स च वचनं न पच्‍चेतब्बं होति असप्पायाहारविचारस्स विय वेज्‍जस्स तिकिच्छनं, तस्मा कथाहं सद्धेय्यो हुत्वा सत्तानं अवतारणपरिपाचनानि करेय्य’’न्ति सभावपरिसुद्धसीलेन भवितब्बं। किञ्‍च ‘‘झानादिगुणविसेसयोगेन मे सत्तानं उपकारकरणसमत्थता , पञ्‍ञापारमीआदिपरिपूरणञ्‍च, झानादयो च गुणा सीलपारिसुद्धिं विना न सम्भवन्ती’’ति सम्मदेव सीलं परिसोधेतब्बं।

    Sace panassa dīgharattaṃ paricayena sīlapaṭipakkhā dhammā dosādayo antarantarā uppajjeyyuṃ, tena bodhisattapaṭiññena evaṃ paṭisañcikkhitabbaṃ ‘‘nanu tayā sambodhāya paṇidhānaṃ kataṃ, sīlavikalena ca na sakkā lokiyāpi sampattiyo pāpuṇituṃ, pageva lokuttarā, sabbasampattīnaṃ pana aggabhūtāya sammāsambodhiyā adhiṭṭhānabhūtena sīlena paramukkaṃsagatena bhavitabbaṃ. Tasmā ‘kikīva aṇḍa’ntiādinā (visuddhi. 1.19; dī. ni. aṭṭha. 1.7) vuttanayena sammā sīlaṃ parirakkhantena suṭṭhu tayā pesalena bhavitabbaṃ. Api ca tayā dhammadesanāya yānattaye sattānaṃ avatāraṇaparipācanāni kātabbāni, sīlavikalassa ca vacanaṃ na paccetabbaṃ hoti asappāyāhāravicārassa viya vejjassa tikicchanaṃ, tasmā kathāhaṃ saddheyyo hutvā sattānaṃ avatāraṇaparipācanāni kareyya’’nti sabhāvaparisuddhasīlena bhavitabbaṃ. Kiñca ‘‘jhānādiguṇavisesayogena me sattānaṃ upakārakaraṇasamatthatā , paññāpāramīādiparipūraṇañca, jhānādayo ca guṇā sīlapārisuddhiṃ vinā na sambhavantī’’ti sammadeva sīlaṃ parisodhetabbaṃ.

    तथा ‘‘सम्बाधो घरावासो रजोपथो’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१९१; म॰ नि॰ १.२९१; सं॰ नि॰ २.१५४; म॰ नि॰ २.१०) घरावासे ‘‘अट्ठिकङ्कलूपमा कामा’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२३४; पाचि॰ ४१७; महानि॰ ३, ६;), ‘‘मातापि पुत्तेन विवदती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.१६८, १७८) च कामेसु ‘‘सेय्यथापि पुरिसो इणं आदाय कम्मन्ते पयोजेय्या’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.२१८) कामच्छन्दादीसु आदीनवदस्सनपुब्बङ्गमा वुत्तविपरियायेन ‘‘अब्भोकासो पब्बज्‍जा’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१.९१; सं॰ नि॰ १.१५४) पब्बज्‍जादीसु आनिसंसपटिसङ्खावसेन नेक्खम्मपारमियं पच्‍चवेक्खणा वेदितब्बा। अयमेत्थ सङ्खेपत्थो, वित्थारो पन दुक्खक्खन्ध (म॰ नि॰ १.१६३) वीमंससुत्तादि (म॰ नि॰ १.४८७) वसेन दुक्खक्खन्धआसिविसोपमसुत्तादिवसेन (चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथायं) वेदितब्बो।

    Tathā ‘‘sambādho gharāvāso rajopatho’’tiādinā (dī. ni. 1.191; ma. ni. 1.291; saṃ. ni. 2.154; ma. ni. 2.10) gharāvāse ‘‘aṭṭhikaṅkalūpamā kāmā’’tiādinā (ma. ni. 1.234; pāci. 417; mahāni. 3, 6;), ‘‘mātāpi puttena vivadatī’’tiādinā (ma. ni. 1.168, 178) ca kāmesu ‘‘seyyathāpi puriso iṇaṃ ādāya kammante payojeyyā’’tiādinā (dī. ni. 1.218) kāmacchandādīsu ādīnavadassanapubbaṅgamā vuttavipariyāyena ‘‘abbhokāso pabbajjā’’tiādinā (dī. ni. 1.1.91; saṃ. ni. 1.154) pabbajjādīsu ānisaṃsapaṭisaṅkhāvasena nekkhammapāramiyaṃ paccavekkhaṇā veditabbā. Ayamettha saṅkhepattho, vitthāro pana dukkhakkhandha (ma. ni. 1.163) vīmaṃsasuttādi (ma. ni. 1.487) vasena dukkhakkhandhaāsivisopamasuttādivasena (cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathāyaṃ) veditabbo.

    तथा ‘‘पञ्‍ञाय विना दानादयो धम्मा न विसुज्झन्ति, यथासकं ब्यापारसमत्था च न होन्ती’’ति पञ्‍ञागुणा मनसि कातब्बा। यथेव हि जीवितेन विना सरीरयन्तं न सोभति, न च अत्तनो किरियासु पटिपत्तिसमत्थं होति, यथा च चक्खादीनि इन्द्रियानि विञ्‍ञाणेन विना यथासकं विसयेसु किच्‍चं कातुं नप्पहोन्ति, एवं सद्धादीनि इन्द्रियानि पञ्‍ञाय विना सकिच्‍चपटिपत्तियं असमत्थानीति परिच्‍चागादिपटिपत्तियं पञ्‍ञा पधानकारणं। उम्मीलितपञ्‍ञाचक्खुका हि महासत्ता अत्तनो अङ्गपच्‍चङ्गानिपि दत्वा अनत्तुक्‍कंसका, अपरवम्भका च होन्ति, भेसज्‍जरुक्खा विय विकप्परहिता कालत्तयेपि सोमनस्सजाता। पञ्‍ञावसेन उपायकोसल्‍लयोगतो परिच्‍चागो परहितप्पवत्तिया दानपारमिभावं उपेति। अत्तत्थञ्हि दानं वुड्ढिसदिसं होति।

    Tathā ‘‘paññāya vinā dānādayo dhammā na visujjhanti, yathāsakaṃ byāpārasamatthā ca na hontī’’ti paññāguṇā manasi kātabbā. Yatheva hi jīvitena vinā sarīrayantaṃ na sobhati, na ca attano kiriyāsu paṭipattisamatthaṃ hoti, yathā ca cakkhādīni indriyāni viññāṇena vinā yathāsakaṃ visayesu kiccaṃ kātuṃ nappahonti, evaṃ saddhādīni indriyāni paññāya vinā sakiccapaṭipattiyaṃ asamatthānīti pariccāgādipaṭipattiyaṃ paññā padhānakāraṇaṃ. Ummīlitapaññācakkhukā hi mahāsattā attano aṅgapaccaṅgānipi datvā anattukkaṃsakā, aparavambhakā ca honti, bhesajjarukkhā viya vikapparahitā kālattayepi somanassajātā. Paññāvasena upāyakosallayogato pariccāgo parahitappavattiyā dānapāramibhāvaṃ upeti. Attatthañhi dānaṃ vuḍḍhisadisaṃ hoti.

    तथा पञ्‍ञाय अभावेन तण्हादिसंकिलेसावियोगतो सीलस्स विसुद्धियेव न सम्भवति, कुतो सब्बञ्‍ञुगुणाधिट्ठानभावो। पञ्‍ञवा एव च घरावासे कामगुणेसु संसारे च आदीनवं, पब्बज्‍जाय झानसमापत्तियं निब्बाने च आनिसंसं सुट्ठु सल्‍लक्खेन्तो पब्बजित्वा झानसमापत्तियो निब्बत्तेत्वा निब्बाननिन्‍नो, परे च तत्थ पतिट्ठपेतीति।

    Tathā paññāya abhāvena taṇhādisaṃkilesāviyogato sīlassa visuddhiyeva na sambhavati, kuto sabbaññuguṇādhiṭṭhānabhāvo. Paññavā eva ca gharāvāse kāmaguṇesu saṃsāre ca ādīnavaṃ, pabbajjāya jhānasamāpattiyaṃ nibbāne ca ānisaṃsaṃ suṭṭhu sallakkhento pabbajitvā jhānasamāpattiyo nibbattetvā nibbānaninno, pare ca tattha patiṭṭhapetīti.

    वीरियञ्‍च पञ्‍ञारहितं यदिच्छितमत्थं न साधेति दुरारम्भभावतो। वरमेव हि अनारम्भो दुरारम्भतो, पञ्‍ञासहितेन पन वीरियेन न किञ्‍चि दुरधिगमं उपायपटिपत्तितो। तथा पञ्‍ञवा एव परापकारादिअधिवासकजातियो होति, न दुप्पञ्‍ञो। पञ्‍ञाविरहितस्स च परेहि उपनीता अपकारा खन्तिया पटिपक्खमेव अनुब्रूहेन्ति, पञ्‍ञवतो पन ते खन्तिसम्पत्तिया परिब्रूहनवसेन अस्सा थिरभावाय संवत्तन्ति। पञ्‍ञवा एव तीणि सच्‍चानि तेसं कारणानि पटिपक्खे च यथाभूतं जानित्वा परेसं अविसंवादको होति। तथा पञ्‍ञाबलेन अत्तानं उपत्थम्भेत्वा धितिसम्पदाय सब्बपारमीसु अचलसमादानाधिट्ठानो होति, पञ्‍ञवा एव च पियमज्झत्तवेरीविभागं अकत्वा सब्बत्थ हितूपसंहारकुसलो होति। तथा पञ्‍ञावसेन लाभादिलोकधम्मसन्‍निपाते निब्बिकारताय मज्झत्तो होति। एवं सब्बासं पारमीनं पञ्‍ञाव पारिसुद्धिहेतूति पञ्‍ञागुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Vīriyañca paññārahitaṃ yadicchitamatthaṃ na sādheti durārambhabhāvato. Varameva hi anārambho durārambhato, paññāsahitena pana vīriyena na kiñci duradhigamaṃ upāyapaṭipattito. Tathā paññavā eva parāpakārādiadhivāsakajātiyo hoti, na duppañño. Paññāvirahitassa ca parehi upanītā apakārā khantiyā paṭipakkhameva anubrūhenti, paññavato pana te khantisampattiyā paribrūhanavasena assā thirabhāvāya saṃvattanti. Paññavā eva tīṇi saccāni tesaṃ kāraṇāni paṭipakkhe ca yathābhūtaṃ jānitvā paresaṃ avisaṃvādako hoti. Tathā paññābalena attānaṃ upatthambhetvā dhitisampadāya sabbapāramīsu acalasamādānādhiṭṭhāno hoti, paññavā eva ca piyamajjhattaverīvibhāgaṃ akatvā sabbattha hitūpasaṃhārakusalo hoti. Tathā paññāvasena lābhādilokadhammasannipāte nibbikāratāya majjhatto hoti. Evaṃ sabbāsaṃ pāramīnaṃ paññāva pārisuddhihetūti paññāguṇā paccavekkhitabbā.

    अपिच पञ्‍ञाय विना न दस्सनसम्पत्ति, अन्तरेन च दिट्ठिसम्पदं न सीलसम्पदा, सीलदिट्ठिसम्पदारहितस्स न समाधिसम्पदा, असमाहितेन च न सक्‍का अत्तहितमत्तम्पि साधेतुं, पगेव उक्‍कंसगतं परहितन्ति परहिताय पटिपन्‍नेन ‘‘ननु तया सक्‍कच्‍चं पञ्‍ञापारिसुद्धियं आयोगो करणीयो’’ति बोधिसत्तेन अत्ता ओवदितब्बो। पञ्‍ञानुभावेन हि महासत्तो चतुरधिट्ठानाधिट्ठितो चतूहि सङ्गहवत्थूहि (दी॰ नि॰ ३.२१०, ३१३; अ॰ नि॰ १०.३२) लोकं अनुग्गण्हन्तो सत्ते निय्यानिकमग्गे अवतारेति, इन्द्रियानि च नेसं परिपाचेति। तथा पञ्‍ञाबलेन खन्धायतनादीसु पविचयबहुलो पवत्तिनिवत्तियो याथावतो परिजानन्तो दानादयो गुणे विसेसनिब्बेधभागियभावं नयन्तो बोधिसत्तसिक्खाय परिपूरकारी होतीति एवमादिना अनेकाकारवोकारे पञ्‍ञागुणे ववत्थपेत्वा पञ्‍ञापारमी अनुब्रूहेतब्बा।

    Apica paññāya vinā na dassanasampatti, antarena ca diṭṭhisampadaṃ na sīlasampadā, sīladiṭṭhisampadārahitassa na samādhisampadā, asamāhitena ca na sakkā attahitamattampi sādhetuṃ, pageva ukkaṃsagataṃ parahitanti parahitāya paṭipannena ‘‘nanu tayā sakkaccaṃ paññāpārisuddhiyaṃ āyogo karaṇīyo’’ti bodhisattena attā ovaditabbo. Paññānubhāvena hi mahāsatto caturadhiṭṭhānādhiṭṭhito catūhi saṅgahavatthūhi (dī. ni. 3.210, 313; a. ni. 10.32) lokaṃ anuggaṇhanto satte niyyānikamagge avatāreti, indriyāni ca nesaṃ paripāceti. Tathā paññābalena khandhāyatanādīsu pavicayabahulo pavattinivattiyo yāthāvato parijānanto dānādayo guṇe visesanibbedhabhāgiyabhāvaṃ nayanto bodhisattasikkhāya paripūrakārī hotīti evamādinā anekākāravokāre paññāguṇe vavatthapetvā paññāpāramī anubrūhetabbā.

    तथा दिस्समानपारानिपि लोकियानि कम्मानि निहीनवीरियेन पापुणितुं असक्‍कुणेय्यानि, अगणितखेदेन पन आरद्धवीरियेन दुरधिगमं नाम नत्थि। निहीनवीरियो हि ‘‘संसारमहोघतो सब्बसत्ते सन्तारेस्सामी’’ति आरभितुमेव न सक्‍कुणोति। मज्झिमो आरभित्वा अन्तरावोसानमापज्‍जति। उक्‍कट्ठवीरियो पन अत्तसुखनिरपेक्खो आरम्भपारं अधिगच्छतीति वीरियसम्पत्ति पच्‍चवेक्खितब्बा। अपिच ‘‘यस्स अत्तनोयेव संसारपङ्कतो समुद्धरणत्थमारम्भो, तस्सापि वीरियस्स सिथिलभावेन मनोरथानं मत्थकप्पत्ति न सक्‍का सम्भावेतुं, पगेव सदेवकस्स लोकस्स समुद्धरणत्थं कताभिनीहारेना’’ति च ‘‘रागादीनं दोसगणानं मत्तमहागजानं विय दुन्‍निवारयभावतो, तन्‍निदानानञ्‍च कम्मसमादानानं उक्खित्तासिकवधकसदिसभावतो, तन्‍निमित्तानञ्‍च दुग्गतीनं सब्बदा विवटमुखभावतो, तत्थ नियोजकानञ्‍च पापमित्तानं सदा सन्‍निहितभावतो, तदोवादकारिताय च बालस्स पुथुज्‍जनभावस्स सति सम्भवे युत्तं सयमेव संसारदुक्खतो निस्सरितु’’न्ति च ‘‘मिच्छावितक्‍का वीरियानुभावेन दूरी भवन्ती’’ति च ‘‘यदि पन सम्बोधि अत्ताधीनेन वीरियेन सक्‍का समधिगन्तुं , किमेत्थ दुक्‍कर’’न्ति च एवमादिना नयेन वीरियस्स गुणापच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā dissamānapārānipi lokiyāni kammāni nihīnavīriyena pāpuṇituṃ asakkuṇeyyāni, agaṇitakhedena pana āraddhavīriyena duradhigamaṃ nāma natthi. Nihīnavīriyo hi ‘‘saṃsāramahoghato sabbasatte santāressāmī’’ti ārabhitumeva na sakkuṇoti. Majjhimo ārabhitvā antarāvosānamāpajjati. Ukkaṭṭhavīriyo pana attasukhanirapekkho ārambhapāraṃ adhigacchatīti vīriyasampatti paccavekkhitabbā. Apica ‘‘yassa attanoyeva saṃsārapaṅkato samuddharaṇatthamārambho, tassāpi vīriyassa sithilabhāvena manorathānaṃ matthakappatti na sakkā sambhāvetuṃ, pageva sadevakassa lokassa samuddharaṇatthaṃ katābhinīhārenā’’ti ca ‘‘rāgādīnaṃ dosagaṇānaṃ mattamahāgajānaṃ viya dunnivārayabhāvato, tannidānānañca kammasamādānānaṃ ukkhittāsikavadhakasadisabhāvato, tannimittānañca duggatīnaṃ sabbadā vivaṭamukhabhāvato, tattha niyojakānañca pāpamittānaṃ sadā sannihitabhāvato, tadovādakāritāya ca bālassa puthujjanabhāvassa sati sambhave yuttaṃ sayameva saṃsāradukkhato nissaritu’’nti ca ‘‘micchāvitakkā vīriyānubhāvena dūrī bhavantī’’ti ca ‘‘yadi pana sambodhi attādhīnena vīriyena sakkā samadhigantuṃ , kimettha dukkara’’nti ca evamādinā nayena vīriyassa guṇāpaccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘खन्ति नामायं निरवसेसगुणपटिपक्खस्स कोधस्स विधमनतो गुणसम्पादने साधूनमप्पटिहतमायुधं, पराभिभवने समत्थानं अलङ्कारो, समणब्राह्मणानं बलसम्पदा, कोधग्गिविनयनी उदकधारा, कल्याणस्स कित्तिसद्दस्स सञ्‍जातिदेसो, पापपुग्गलानं वचीविसवूपसमकरो मन्तागदो, संवरे ठितानं परमा धीरपकति, गम्भीरासयताय सागरो, दोसमहासागरस्स वेला, अपायद्वारस्स पिधानकवाटं, देवब्रह्मलोकानं आरोहणसोपानं, सब्बगुणानं अधिवासनभूमि, उत्तमा कायवचीमनोविसुद्धी’’ति मनसि कातब्बं। अपि च ‘‘एते सत्ता खन्तिसम्पत्तिया अभावतो इध चेव तपन्ति, परलोके च तपनीयधम्मानुयोगतो’’ति च ‘‘यदिपि परापकारनिमित्तं दुक्खं उप्पज्‍जति, तस्स पन दुक्खस्स खेत्तभूतो अत्तभावो, बीजभूतञ्‍च कम्मं मयाव अभिसङ्खत’’न्ति च ‘‘तस्स दुक्खस्स आणण्यकारणमेत’’न्ति च ‘‘अपकारके असति कथं मय्हं खन्तिसम्पदा सम्भवती’’ति च ‘‘यदिपायं एतरहि अपकारको, अयं नाम पुब्बे अनेन मय्हं उपकारो कतो’’ति च ‘‘अपकारो एव वा खन्तिनिमित्तताय उपकारो’’ति च ‘‘सब्बेपिमे सत्ता मय्हं पुत्तसदिसा, पुत्तकतापराधेसु च को कुज्झिस्सती’’ति च ‘‘येन कोधभूतावेसेन अयं मय्हं अपरज्झति, सो कोधभूतावेसो मया विनेतब्बो’’ति च ‘‘येन अपकारेन इदं मय्हं दुक्खं उप्पन्‍नं, तस्स अहम्पि निमित्त’’न्ति च ‘‘येहि धम्मेहि अपराधो कतो, यत्थ च कतो, सब्बेपि ते तस्मिंयेव खणे निरुद्धा, कस्सिदानि केन कोधो कातब्बो’’ति च ‘‘अनत्तताय सब्बधम्मानं को कस्स अपरज्झती’’ति च पच्‍चवेक्खन्तेन खन्तिसम्पदा ब्रूहेतब्बा।

    Tathā ‘‘khanti nāmāyaṃ niravasesaguṇapaṭipakkhassa kodhassa vidhamanato guṇasampādane sādhūnamappaṭihatamāyudhaṃ, parābhibhavane samatthānaṃ alaṅkāro, samaṇabrāhmaṇānaṃ balasampadā, kodhaggivinayanī udakadhārā, kalyāṇassa kittisaddassa sañjātideso, pāpapuggalānaṃ vacīvisavūpasamakaro mantāgado, saṃvare ṭhitānaṃ paramā dhīrapakati, gambhīrāsayatāya sāgaro, dosamahāsāgarassa velā, apāyadvārassa pidhānakavāṭaṃ, devabrahmalokānaṃ ārohaṇasopānaṃ, sabbaguṇānaṃ adhivāsanabhūmi, uttamā kāyavacīmanovisuddhī’’ti manasi kātabbaṃ. Api ca ‘‘ete sattā khantisampattiyā abhāvato idha ceva tapanti, paraloke ca tapanīyadhammānuyogato’’ti ca ‘‘yadipi parāpakāranimittaṃ dukkhaṃ uppajjati, tassa pana dukkhassa khettabhūto attabhāvo, bījabhūtañca kammaṃ mayāva abhisaṅkhata’’nti ca ‘‘tassa dukkhassa āṇaṇyakāraṇameta’’nti ca ‘‘apakārake asati kathaṃ mayhaṃ khantisampadā sambhavatī’’ti ca ‘‘yadipāyaṃ etarahi apakārako, ayaṃ nāma pubbe anena mayhaṃ upakāro kato’’ti ca ‘‘apakāro eva vā khantinimittatāya upakāro’’ti ca ‘‘sabbepime sattā mayhaṃ puttasadisā, puttakatāparādhesu ca ko kujjhissatī’’ti ca ‘‘yena kodhabhūtāvesena ayaṃ mayhaṃ aparajjhati, so kodhabhūtāveso mayā vinetabbo’’ti ca ‘‘yena apakārena idaṃ mayhaṃ dukkhaṃ uppannaṃ, tassa ahampi nimitta’’nti ca ‘‘yehi dhammehi aparādho kato, yattha ca kato, sabbepi te tasmiṃyeva khaṇe niruddhā, kassidāni kena kodho kātabbo’’ti ca ‘‘anattatāya sabbadhammānaṃ ko kassa aparajjhatī’’ti ca paccavekkhantena khantisampadā brūhetabbā.

    यदि पनस्स दीघरत्तं परिचयेन परापकारनिमित्तको कोधो चित्तं परियादाय तिट्ठेय्य, इति पटिसञ्‍चिक्खितब्बं ‘‘खन्ति नामेसा परापकारस्स पटिपक्खपटिपत्तीनं पच्‍चुपकारकारण’’न्ति च ‘‘अपकारो च मय्हं दुक्खुप्पादनेन दुक्खुपनिसाय सद्धाय, सब्बलोके अनभिरतिसञ्‍ञाय च पच्‍चयो’’ति च ‘‘इन्द्रियपकतिरेसा, यदिदं इट्ठानिट्ठविसयसमायोगो, तत्थ अनिट्ठविसयसमायोगो मय्हं न सियाति तं कुतेत्थ लब्भा’’ति च ‘‘कोधवसिको सत्तो कोधेन उम्मत्तो विक्खित्तचित्तो, तत्थ किं पच्‍चपकारेना’’ति च ‘‘सब्बे पिमे सत्ता सम्मासम्बुद्धेन ओरसपुत्ता विय परिपालिता, तस्मा न तत्थ मया चित्तकोपोपि कातब्बो’’ति च ‘‘अपराधके च सति गुणे गुणवति मया न कोपो कातब्बो’’ति च ‘‘असति गुणे विसेसेन करुणायितब्बो’’ति च ‘‘कोपेन च मय्हं गुणयसा निहीयन्ती’’ति च ‘‘कुज्झनेन मय्हं दुब्बण्णदुक्खसेय्यादयो सपत्तकन्ता आगच्छन्ती’’ति च ‘‘कोधो च नामायं सब्बाहितकारको सब्बहितविनासको बलवा पच्‍चत्थिको’’ति च ‘‘सति च खन्तिया न कोचि पच्‍चत्थिको’’ति च ‘‘अपराधकेन अपराधनिमित्तं यं आयतिं लद्धब्बं दुक्खं, सति च खन्तिया मय्हं तदभावो’’ति च ‘‘चिन्तनेन कुज्झन्तेन च मया पच्‍चत्थिकोयेव अनुवत्तितो होती’’ति च ‘‘कोधे च मया खन्तिया अभिभूते तस्स दासभूतो पच्‍चत्थिको सम्मदेव अभिभूतो होती’’ति च ‘‘कोधनिमित्तं खन्तिगुणपरिच्‍चागो मय्हं न युत्तो’’ति च ‘‘सति च कोधे गुणविरोधिनि (गुणविरोधपच्‍चनीधम्मे चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथायं) किं मे सीलादिधम्मा पारिपूरिं गच्छेय्युं, असति च तेसु कथाहं सत्तानं उपकारबहुलो पटिञ्‍ञानुरूपं उत्तमं सम्पत्तिं पापुणिस्सामी’’ति च ‘‘खन्तिया च सति बहिद्धा विक्खेपाभावतो समाहितस्स सब्बे सङ्खारा अनिच्‍चतो दुक्खतो सब्बे धम्मा अनत्ततो निब्बानञ्‍च असङ्खतामतसन्तपणीतादिभावतो निज्झानं खमन्ति ‘बुद्धधम्मा च अचिन्तेय्यापरिमेय्यपभावा’ति’’, ततो च ‘‘अनुलोमियं खन्तियं ठितो ‘केवला इमे च अत्तत्तनियभावरहिता धम्ममत्ता यथासकं पच्‍चयेहि उप्पज्‍जन्ति वयन्ति, न कुतोचि आगच्छन्ति, न कुहिञ्‍चि गच्छन्ति, न च कत्थचि पतिट्ठिता, न चेत्थ कोचि कस्सचि ब्यापारो’ति अहंकारममंकारानधिट्ठानता निज्झानं खमति, येन बोधिसत्तो बोधिया नियतो अनावत्तिधम्मो होती’’ति एवमादिना खन्तिपारमियं पच्‍चवेक्खणा वेदितब्बा।

    Yadi panassa dīgharattaṃ paricayena parāpakāranimittako kodho cittaṃ pariyādāya tiṭṭheyya, iti paṭisañcikkhitabbaṃ ‘‘khanti nāmesā parāpakārassa paṭipakkhapaṭipattīnaṃ paccupakārakāraṇa’’nti ca ‘‘apakāro ca mayhaṃ dukkhuppādanena dukkhupanisāya saddhāya, sabbaloke anabhiratisaññāya ca paccayo’’ti ca ‘‘indriyapakatiresā, yadidaṃ iṭṭhāniṭṭhavisayasamāyogo, tattha aniṭṭhavisayasamāyogo mayhaṃ na siyāti taṃ kutettha labbhā’’ti ca ‘‘kodhavasiko satto kodhena ummatto vikkhittacitto, tattha kiṃ paccapakārenā’’ti ca ‘‘sabbe pime sattā sammāsambuddhena orasaputtā viya paripālitā, tasmā na tattha mayā cittakopopi kātabbo’’ti ca ‘‘aparādhake ca sati guṇe guṇavati mayā na kopo kātabbo’’ti ca ‘‘asati guṇe visesena karuṇāyitabbo’’ti ca ‘‘kopena ca mayhaṃ guṇayasā nihīyantī’’ti ca ‘‘kujjhanena mayhaṃ dubbaṇṇadukkhaseyyādayo sapattakantā āgacchantī’’ti ca ‘‘kodho ca nāmāyaṃ sabbāhitakārako sabbahitavināsako balavā paccatthiko’’ti ca ‘‘sati ca khantiyā na koci paccatthiko’’ti ca ‘‘aparādhakena aparādhanimittaṃ yaṃ āyatiṃ laddhabbaṃ dukkhaṃ, sati ca khantiyā mayhaṃ tadabhāvo’’ti ca ‘‘cintanena kujjhantena ca mayā paccatthikoyeva anuvattito hotī’’ti ca ‘‘kodhe ca mayā khantiyā abhibhūte tassa dāsabhūto paccatthiko sammadeva abhibhūto hotī’’ti ca ‘‘kodhanimittaṃ khantiguṇapariccāgo mayhaṃ na yutto’’ti ca ‘‘sati ca kodhe guṇavirodhini (guṇavirodhapaccanīdhamme cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathāyaṃ) kiṃ me sīlādidhammā pāripūriṃ gaccheyyuṃ, asati ca tesu kathāhaṃ sattānaṃ upakārabahulo paṭiññānurūpaṃ uttamaṃ sampattiṃ pāpuṇissāmī’’ti ca ‘‘khantiyā ca sati bahiddhā vikkhepābhāvato samāhitassa sabbe saṅkhārā aniccato dukkhato sabbe dhammā anattato nibbānañca asaṅkhatāmatasantapaṇītādibhāvato nijjhānaṃ khamanti ‘buddhadhammā ca acinteyyāparimeyyapabhāvā’ti’’, tato ca ‘‘anulomiyaṃ khantiyaṃ ṭhito ‘kevalā ime ca attattaniyabhāvarahitā dhammamattā yathāsakaṃ paccayehi uppajjanti vayanti, na kutoci āgacchanti, na kuhiñci gacchanti, na ca katthaci patiṭṭhitā, na cettha koci kassaci byāpāro’ti ahaṃkāramamaṃkārānadhiṭṭhānatā nijjhānaṃ khamati, yena bodhisatto bodhiyā niyato anāvattidhammo hotī’’ti evamādinā khantipāramiyaṃ paccavekkhaṇā veditabbā.

    तथा ‘‘सच्‍चेन विना सीलादीनं असम्भवतो, पटिञ्‍ञानुरूपं पटिपत्तिया अभावतो च सच्‍चधम्मातिक्‍कमे च सब्बपापधम्मानं समोसरणतो, असच्‍चसन्धस्स अप्पच्‍चयिकभावतो, आयतिञ्‍च अनादेय्यवचनतावहनतो, सम्पन्‍नसच्‍चस्स च सब्बगुणाधिट्ठानभावतो, सच्‍चाधिट्ठानेन सब्बबोधिसम्भारानं पारिसुद्धिपारिपूरिसमन्वायतो, सभावधम्माविसंवादनेन सब्बबोधिसम्भारकिच्‍चकरणतो, बोधिसत्तपटिपत्तिया च परिनिप्फत्तितो’’तिआदिना सच्‍चपारमिया सम्पत्तियो पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā ‘‘saccena vinā sīlādīnaṃ asambhavato, paṭiññānurūpaṃ paṭipattiyā abhāvato ca saccadhammātikkame ca sabbapāpadhammānaṃ samosaraṇato, asaccasandhassa appaccayikabhāvato, āyatiñca anādeyyavacanatāvahanato, sampannasaccassa ca sabbaguṇādhiṭṭhānabhāvato, saccādhiṭṭhānena sabbabodhisambhārānaṃ pārisuddhipāripūrisamanvāyato, sabhāvadhammāvisaṃvādanena sabbabodhisambhārakiccakaraṇato, bodhisattapaṭipattiyā ca parinipphattito’’tiādinā saccapāramiyā sampattiyo paccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘दानादीसु दळ्हसमादानं, तम्पटिपक्खसन्‍निपाते च नेसं अचलावत्थानं, तत्थ च थिरभावं विना न दानादिसम्भारा सम्बोधिनिमित्ता सम्भवन्ती’’तिआदिना अधिट्ठाने गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā ‘‘dānādīsu daḷhasamādānaṃ, tampaṭipakkhasannipāte ca nesaṃ acalāvatthānaṃ, tattha ca thirabhāvaṃ vinā na dānādisambhārā sambodhinimittā sambhavantī’’tiādinā adhiṭṭhāne guṇā paccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘अत्तहितमत्ते अवतिट्ठन्तेनापि सत्तेसु हितचित्ततं विना न सक्‍का इधलोकपरलोकसम्पत्तियो पापुणितुं, पगेव सब्बसत्ते निब्बानसम्पत्तियं पतिट्ठापेतुकामेना’’ति च ‘‘पच्छा सब्बसत्तानं लोकुत्तरसम्पत्तिं आकङ्खन्तेन इदानि लोकियसम्पत्तिं आकङ्खा युत्तरूपा’’ति च ‘‘इदानि आसयमत्तेन परेसं हितसुखूपसंहारं कातुं असक्‍कोन्तो कदा पयोगेन तं साधेस्सामी’’ति च ‘‘इदानि मया हितसुखूपसंहारेन संवद्धिता पच्छा धम्मसंविभागसहाया मय्हं भविस्सन्ती’’ति च ‘‘एतेहि विना न मय्हं बोधिसम्भारा सम्भवन्ति, तस्मा सब्बबुद्धगुणविभूतिनिप्फत्तिकारणत्ता मय्हं एते परमं पुञ्‍ञक्खेत्तं अनुत्तरं कुसलायतनं उत्तमं गारवट्ठान’’न्ति च ‘‘सविसेसं सत्तेसु सब्बेसु हितज्झासयता पच्‍चुपट्ठपेतब्बा, किञ्‍च करुणाधिट्ठानतोपि सब्बसत्तेसु मेत्ता अनुब्रूहेतब्बा। विमरियादीकतेन हि चेतसा सत्तेसु हितसुखूपसंहारनिरतस्स तेसं अहितदुक्खापनयनकामता बलवती उप्पज्‍जति दळ्हमूला, करुणा च सब्बेसं बुद्धकारकधम्मानमादि चरणं पतिट्ठा मूलं मुखं पमुख’’न्ति एवमादिना मेत्ताय गुणा पच्‍चवेक्खितब्बा।

    Tathā ‘‘attahitamatte avatiṭṭhantenāpi sattesu hitacittataṃ vinā na sakkā idhalokaparalokasampattiyo pāpuṇituṃ, pageva sabbasatte nibbānasampattiyaṃ patiṭṭhāpetukāmenā’’ti ca ‘‘pacchā sabbasattānaṃ lokuttarasampattiṃ ākaṅkhantena idāni lokiyasampattiṃ ākaṅkhā yuttarūpā’’ti ca ‘‘idāni āsayamattena paresaṃ hitasukhūpasaṃhāraṃ kātuṃ asakkonto kadā payogena taṃ sādhessāmī’’ti ca ‘‘idāni mayā hitasukhūpasaṃhārena saṃvaddhitā pacchā dhammasaṃvibhāgasahāyā mayhaṃ bhavissantī’’ti ca ‘‘etehi vinā na mayhaṃ bodhisambhārā sambhavanti, tasmā sabbabuddhaguṇavibhūtinipphattikāraṇattā mayhaṃ ete paramaṃ puññakkhettaṃ anuttaraṃ kusalāyatanaṃ uttamaṃ gāravaṭṭhāna’’nti ca ‘‘savisesaṃ sattesu sabbesu hitajjhāsayatā paccupaṭṭhapetabbā, kiñca karuṇādhiṭṭhānatopi sabbasattesu mettā anubrūhetabbā. Vimariyādīkatena hi cetasā sattesu hitasukhūpasaṃhāraniratassa tesaṃ ahitadukkhāpanayanakāmatā balavatī uppajjati daḷhamūlā, karuṇā ca sabbesaṃ buddhakārakadhammānamādi caraṇaṃ patiṭṭhā mūlaṃ mukhaṃ pamukha’’nti evamādinā mettāya guṇā paccavekkhitabbā.

    तथा ‘‘उपेक्खाय अभावे सत्तेहि कता विप्पकारा चित्तस्स विकारं उप्पादेय्युं, सति च चित्तविकारे दानादिसम्भारानं सम्भवोयेव नत्थी’’ति च ‘‘मेत्तासिनेहेन सिनेहिते चित्ते उपेक्खाय विना सम्भारानं पारिसुद्धि न होती’’ति च ‘‘अनुपेक्खको सम्भारेसु पुञ्‍ञसम्भारं तब्बिपाकञ्‍च सत्तहितत्थं परिणामेतुं न सक्‍कोती’’ति च ‘‘उपेक्खाय अभावे देय्यपटिग्गाहकेसु विभागं अकत्वा परिच्‍चजितुं न सक्‍कोती’’ति च ‘‘उपेक्खारहितेन जीवितपरिक्खारानं जीवितस्स च अन्तरायं अमनसिकरित्वा संवरविसोधनं कातुं न सक्‍का’’ति च ‘‘उपेक्खावसेन अरतिरतिसहस्सेव नेक्खम्मबलसिद्धितो, उपपत्तितो इक्खनवसेनेव सब्बसम्भारकिच्‍चनिप्फत्तितो, अच्‍चारद्धस्स वीरियस्स अनुपेक्खने पधानकिच्‍चाकरणतो, उपेक्खतोयेव तितिक्खानिज्झानसम्भवतो, उपेक्खावसेन सत्तसङ्खारानं अविसंवादनतो, लोकधम्मानं अज्झुपेक्खनेन समादिन्‍नधम्मेसु अचलाधिट्ठानसिद्धितो, परापकारादीसु अनाभोगवसेनेव मेत्ताविहारनिप्फत्तितोति सब्बबोधिसम्भारानं समादानाधिट्ठानपारिपूरिनिप्फत्तियो उपेक्खानुभावेन सम्पज्‍जन्ती’’ति एवं आदिना नयेन उपेक्खापारमी पच्‍चवेक्खितब्बा। एवं अपरिच्‍चागपरिच्‍चागादीसु यथाक्‍कमं आदीनवानिसंसपच्‍चवेक्खणा दानादिपारमीनं पच्‍चयोति वेदितब्बा।

    Tathā ‘‘upekkhāya abhāve sattehi katā vippakārā cittassa vikāraṃ uppādeyyuṃ, sati ca cittavikāre dānādisambhārānaṃ sambhavoyeva natthī’’ti ca ‘‘mettāsinehena sinehite citte upekkhāya vinā sambhārānaṃ pārisuddhi na hotī’’ti ca ‘‘anupekkhako sambhāresu puññasambhāraṃ tabbipākañca sattahitatthaṃ pariṇāmetuṃ na sakkotī’’ti ca ‘‘upekkhāya abhāve deyyapaṭiggāhakesu vibhāgaṃ akatvā pariccajituṃ na sakkotī’’ti ca ‘‘upekkhārahitena jīvitaparikkhārānaṃ jīvitassa ca antarāyaṃ amanasikaritvā saṃvaravisodhanaṃ kātuṃ na sakkā’’ti ca ‘‘upekkhāvasena aratiratisahasseva nekkhammabalasiddhito, upapattito ikkhanavaseneva sabbasambhārakiccanipphattito, accāraddhassa vīriyassa anupekkhane padhānakiccākaraṇato, upekkhatoyeva titikkhānijjhānasambhavato, upekkhāvasena sattasaṅkhārānaṃ avisaṃvādanato, lokadhammānaṃ ajjhupekkhanena samādinnadhammesu acalādhiṭṭhānasiddhito, parāpakārādīsu anābhogavaseneva mettāvihāranipphattitoti sabbabodhisambhārānaṃ samādānādhiṭṭhānapāripūrinipphattiyo upekkhānubhāvena sampajjantī’’ti evaṃ ādinā nayena upekkhāpāramī paccavekkhitabbā. Evaṃ apariccāgapariccāgādīsu yathākkamaṃ ādīnavānisaṃsapaccavekkhaṇā dānādipāramīnaṃ paccayoti veditabbā.

    तथा सपरिक्खारा पञ्‍चदस चरणधम्मा पञ्‍च च अभिञ्‍ञायो। तत्थ चरणधम्मा नाम सीलसंवरो, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारता, भोजने मत्तञ्‍ञुता, जागरियानुयोगो, सत्त सद्धम्मा, चत्तारि झानानि च। तेसु सीलादीनं चतुन्‍नं तेरसपि धुतधम्मा, अप्पिच्छतादयो च परिक्खारो । सद्धम्मेसु सद्धाय बुद्धधम्मसङ्घसीलचागदेवतूपसमानुस्सति- लूखपुग्गलपरिवज्‍जनसिनिद्धपुग्गलसेवनपसादनीय- धम्मपच्‍चवेक्खणतदधिमुत्तता परिक्खारो, हिरोत्तप्पानं अकुसलादीनवपच्‍चवेक्खणअपायादीनवपच्‍चवेक्खणकुसलधम्मुपत्थम्भन- भावपच्‍चवेक्खणहिरोत्तप्प रहितपुग्गलपरिवज्‍जनहिरोत्तप्पसम्पन्‍नपुग्गलसेवनतदधिमुत्तता, बाहुसच्‍चस्स पुब्बयोगपरिपुच्छकभावसद्धम्माभियोगअनवज्‍जविज्‍जाट्ठानादि- परिचयपरिपक्‍किन्द्रियताकिलेसदूरीभावअप्पस्सुतपरिवज्‍जनबहुस्सुतसेवनतदधिमुत्तता, वीरियस्स अपायभयपच्‍चवेक्खणगमनवीथिपच्‍चवेक्खणधम्ममहत्तपच्‍चवेक्खण- थिनमिद्धविनोदनकुसीतपुग्गलपरिवज्‍जनआरद्धवीरियपुग्गल- सेवनसम्मप्पधानपच्‍चवेक्खणतदधिमुत्तता, सतिया सतिसम्पजञ्‍ञमुट्ठस्सतिपुग्गलपरिवज्‍जनउपट्ठितस्सतिपुग्गलसेवनतदधिमुत्तता, पञ्‍ञाय परिपुच्छकभाववत्थुविसदकिरियाइन्द्रियसमत्तपटिपादनदुप्पञ्‍ञ- पुग्गलपरिवज्‍जनपञ्‍ञवन्तपुग्गलसेवनगम्भीरञाणचरियपच्‍च- वेक्खणतदधिमुत्तता, चतुन्‍नं झानानं सीलादिचतुक्‍कं अट्ठतिंसाय आरम्मणेसु पुब्बभागभावना, आवज्‍जनादिवसीभावकरणञ्‍च परिक्खारो। तत्थ सीलादीहि पयोगसुद्धिया सत्तानं अभयदाने, आसयसुद्धिया आमिसदाने, उभयसुद्धिया च धम्मदाने समत्थो होतीतिआदिना चरणादीनं दानादिसम्भारानं पच्‍चयभावो यथारहं निद्धारेतब्बो, अतिवित्थारभयेन न निद्धारयिम्ह। एवं सम्पत्तिचक्‍कादयोपि दानादीनं पच्‍चयोति वेदितब्बा।

    Tathā saparikkhārā pañcadasa caraṇadhammā pañca ca abhiññāyo. Tattha caraṇadhammā nāma sīlasaṃvaro, indriyesu guttadvāratā, bhojane mattaññutā, jāgariyānuyogo, satta saddhammā, cattāri jhānāni ca. Tesu sīlādīnaṃ catunnaṃ terasapi dhutadhammā, appicchatādayo ca parikkhāro. Saddhammesu saddhāya buddhadhammasaṅghasīlacāgadevatūpasamānussati- lūkhapuggalaparivajjanasiniddhapuggalasevanapasādanīya- dhammapaccavekkhaṇatadadhimuttatā parikkhāro, hirottappānaṃ akusalādīnavapaccavekkhaṇaapāyādīnavapaccavekkhaṇakusaladhammupatthambhana- bhāvapaccavekkhaṇahirottappa rahitapuggalaparivajjanahirottappasampannapuggalasevanatadadhimuttatā, bāhusaccassa pubbayogaparipucchakabhāvasaddhammābhiyogaanavajjavijjāṭṭhānādi- paricayaparipakkindriyatākilesadūrībhāvaappassutaparivajjanabahussutasevanatadadhimuttatā, vīriyassa apāyabhayapaccavekkhaṇagamanavīthipaccavekkhaṇadhammamahattapaccavekkhaṇa- thinamiddhavinodanakusītapuggalaparivajjanaāraddhavīriyapuggala- sevanasammappadhānapaccavekkhaṇatadadhimuttatā, satiyā satisampajaññamuṭṭhassatipuggalaparivajjanaupaṭṭhitassatipuggalasevanatadadhimuttatā, paññāya paripucchakabhāvavatthuvisadakiriyāindriyasamattapaṭipādanaduppañña- puggalaparivajjanapaññavantapuggalasevanagambhīrañāṇacariyapacca- vekkhaṇatadadhimuttatā, catunnaṃ jhānānaṃ sīlādicatukkaṃ aṭṭhatiṃsāya ārammaṇesu pubbabhāgabhāvanā, āvajjanādivasībhāvakaraṇañca parikkhāro. Tattha sīlādīhi payogasuddhiyā sattānaṃ abhayadāne, āsayasuddhiyā āmisadāne, ubhayasuddhiyā ca dhammadāne samattho hotītiādinā caraṇādīnaṃ dānādisambhārānaṃ paccayabhāvo yathārahaṃ niddhāretabbo, ativitthārabhayena na niddhārayimha. Evaṃ sampatticakkādayopi dānādīnaṃ paccayoti veditabbā.

    को संकिलेसोति अविसेसेन तण्हादीहि परामट्ठभावो पारमीनं संकिलेसो, विसेसेन देय्यपटिग्गाहकविकप्पा दानपारमिया संकिलेसो, सत्तकालविकप्पा सीलपारमिया, कामभवतदुपसमेसु अभिरतिअनभिरतिविकप्पा नेक्खम्मपारमिया, ‘‘अहं ममा’’ति विकप्पा पञ्‍ञापारमिया, लीनुद्धच्‍चविकप्पा वीरियपारमिया, अत्तपरविकप्पा खन्तिपारमिया, अदिट्ठादीसु दिट्ठादिविकप्पा सच्‍चपारमिया, बोधिसम्भारतब्बिपक्खेसु दोसगुणविकप्पा अधिट्ठानपारमिया, हिताहितविकप्पा मेत्तापारमिया, इट्ठानिट्ठविकप्पा उपेक्खापारमिया संकिलेसोति वेदितब्बो।

    Ko saṃkilesoti avisesena taṇhādīhi parāmaṭṭhabhāvo pāramīnaṃ saṃkileso, visesena deyyapaṭiggāhakavikappā dānapāramiyā saṃkileso, sattakālavikappā sīlapāramiyā, kāmabhavatadupasamesu abhiratianabhirativikappā nekkhammapāramiyā, ‘‘ahaṃ mamā’’ti vikappā paññāpāramiyā, līnuddhaccavikappā vīriyapāramiyā, attaparavikappā khantipāramiyā, adiṭṭhādīsu diṭṭhādivikappā saccapāramiyā, bodhisambhāratabbipakkhesu dosaguṇavikappā adhiṭṭhānapāramiyā, hitāhitavikappā mettāpāramiyā, iṭṭhāniṭṭhavikappā upekkhāpāramiyā saṃkilesoti veditabbo.

    किं वोदानन्ति तण्हादीहि अनुपघातो, यथावुत्तविकप्पविरहो च एतासं वोदानन्ति वेदितब्बं। अनुपहता हि तण्हामानदिट्ठिकोधूपनाहमक्खपलासइस्सामच्छरियमायासाठेय्यथम्भसारम्भ- मदपमादादीहि किलेसेहि देय्यपटिग्गाहकविकप्पादिरहिता च दानादिपारमियो परिसुद्धा पभस्सरा भवन्तीति।

    Kiṃ vodānanti taṇhādīhi anupaghāto, yathāvuttavikappaviraho ca etāsaṃ vodānanti veditabbaṃ. Anupahatā hi taṇhāmānadiṭṭhikodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariyamāyāsāṭheyyathambhasārambha- madapamādādīhi kilesehi deyyapaṭiggāhakavikappādirahitā ca dānādipāramiyo parisuddhā pabhassarā bhavantīti.

    को पटिपक्खोति अविसेसेन सब्बेपि किलेसा सब्बेपि अकुसला धम्मा एतासं पटिपक्खो, विसेसेन पन पुब्बे वुत्ता मच्छेरादयोति वेदितब्बा। अपिच देय्यपटिग्गाहकदानफलेसु अलोभादोसामोहगुणयोगतो लोभदोसमोहपटिपक्खं दानं, कायादिदोसवङ्कापगमनतो लोभादिपटिपक्खं सीलं , कामसुखपरूपघातअत्तकिलमथपरिवज्‍जनतो दोसत्तयपटिपक्खं नेक्खम्मं, लोभादीनं अन्धीकरणतो, ञाणस्स च अनन्धीकरणतो लोभादिपटिपक्खा पञ्‍ञा, अलीनानुद्धतञायारम्भवसेन लोभादिपटिपक्खं वीरियं, इट्ठानिट्ठसुञ्‍ञतानं खमनतो लोभादिपटिपक्खा खन्ति, सतिपि परेसं उपकारे अपकारे च यथाभूतप्पवत्तिया लोभादिपटिपक्खं सच्‍चं, लोकधम्मे अभिभुय्य यथासमादिन्‍नेसु सम्भारेसु अचलनतो लोभादिपटिपक्खं अधिट्ठानं, नीवरणविवेकतो लोभादिपटिपक्खा मेत्ता, इट्ठानिट्ठेसु अनुनयपटिघविद्धंसनतो, समप्पवत्तितो च लोभादिपटिपक्खा उपेक्खाति दट्ठब्बं।

    Kopaṭipakkhoti avisesena sabbepi kilesā sabbepi akusalā dhammā etāsaṃ paṭipakkho, visesena pana pubbe vuttā maccherādayoti veditabbā. Apica deyyapaṭiggāhakadānaphalesu alobhādosāmohaguṇayogato lobhadosamohapaṭipakkhaṃ dānaṃ, kāyādidosavaṅkāpagamanato lobhādipaṭipakkhaṃ sīlaṃ , kāmasukhaparūpaghātaattakilamathaparivajjanato dosattayapaṭipakkhaṃ nekkhammaṃ, lobhādīnaṃ andhīkaraṇato, ñāṇassa ca anandhīkaraṇato lobhādipaṭipakkhā paññā, alīnānuddhatañāyārambhavasena lobhādipaṭipakkhaṃ vīriyaṃ, iṭṭhāniṭṭhasuññatānaṃ khamanato lobhādipaṭipakkhā khanti, satipi paresaṃ upakāre apakāre ca yathābhūtappavattiyā lobhādipaṭipakkhaṃ saccaṃ, lokadhamme abhibhuyya yathāsamādinnesu sambhāresu acalanato lobhādipaṭipakkhaṃ adhiṭṭhānaṃ, nīvaraṇavivekato lobhādipaṭipakkhā mettā, iṭṭhāniṭṭhesu anunayapaṭighaviddhaṃsanato, samappavattito ca lobhādipaṭipakkhā upekkhāti daṭṭhabbaṃ.

    का पटिपत्तीति सुखूपकरणसरीरजीवितपरिच्‍चागेन भयापनूदनेन धम्मोपदेसेन च बहुधा सत्तानं अनुग्गहकरणं दाने पटिपत्ति। तत्थायं वित्थारनयो – ‘‘इमिनाहं दानेन सत्तानं आयुवण्णसुखबलपटिभानादिसम्पत्तिं रमणीयं अग्गफलसम्पत्तिं निप्फादेय्य’’न्ति अन्‍नदानं देति, तथा सत्तानं कम्मकिलेसपिपासवूपसमाय पानं देति, तथा सुवण्णवण्णताय, हिरोत्तप्पालङ्कारस्स च निप्फत्तिया वत्थानि देति, तथा इद्धिविधस्स चेव निब्बानसुखस्स च निप्फत्तिया यानं देति, तथा सीलगन्धनिप्फत्तिया गन्धं, बुद्धगुणसोभानिप्फत्तिया मालाविलेपनं, बोधिमण्डासननिप्फत्तिया आसनं , तथागतसेय्यानिप्फत्तिया सेय्यं, सरणभावनिप्फत्तिया आवसथं, पञ्‍चचक्खुपटिलाभाय पदीपेय्यं देति। ब्यामप्पभानिप्फत्तिया रूपदानं, ब्रह्मस्सरनिप्फत्तिया सद्ददानं, सब्बलोकस्स पियभावाय रसदानं, बुद्धसुखुमालभावाय फोट्ठब्बदानं, अजरामरणभावाय भेसज्‍जदानं, किलेसदासब्यविमोचनत्थं दासानं भुजिस्सतादानं, सद्धम्माभिरतिया अनवज्‍जखिड्डारतिहेतुदानं, सब्बेपि सत्ते अरियाय जातिया अत्तनो पुत्तभावूपनयनाय पुत्तदानं, सकलस्स लोकस्स पतिभावूपगमनाय दारदानं, सुभलक्खणसम्पत्तिया सुवण्णमणिमुत्तापवाळादिदानं, अनुब्यञ्‍जनसम्पत्तिया नानाविधविभूसनदानं, सद्धम्मकोसाधिगमाय वित्तकोसदानं, धम्मराजभावाय रज्‍जदानं, झानादिसम्पत्तिया आरामुय्यानादिवनदानं, चक्‍कङ्कितेहि पादेहि बोधिमण्डूपसङ्कमनाय चरणदानं, चतुरोघनित्थरणाय सत्तानं सद्धम्महत्थदानत्थं हत्थदानं, सद्धिन्द्रियादिपटिलाभाय कण्णनासादिदानं, समन्तचक्खुपटिलाभाय चक्खुदानं, ‘‘दस्सनसवनानुस्सरणपारिचरियादीसु सब्बकालं सब्बसत्तानं हितसुखावहो, सब्बलोकेन च उपजीवितब्बो मे कायो भवेय्या’’ति मंसलोहितादिदानं, ‘‘सब्बलोकुत्तमो भवेय्य’’न्ति उत्तमङ्गदानं देति।

    Kā paṭipattīti sukhūpakaraṇasarīrajīvitapariccāgena bhayāpanūdanena dhammopadesena ca bahudhā sattānaṃ anuggahakaraṇaṃ dāne paṭipatti. Tatthāyaṃ vitthāranayo – ‘‘imināhaṃ dānena sattānaṃ āyuvaṇṇasukhabalapaṭibhānādisampattiṃ ramaṇīyaṃ aggaphalasampattiṃ nipphādeyya’’nti annadānaṃ deti, tathā sattānaṃ kammakilesapipāsavūpasamāya pānaṃ deti, tathā suvaṇṇavaṇṇatāya, hirottappālaṅkārassa ca nipphattiyā vatthāni deti, tathā iddhividhassa ceva nibbānasukhassa ca nipphattiyā yānaṃ deti, tathā sīlagandhanipphattiyā gandhaṃ, buddhaguṇasobhānipphattiyā mālāvilepanaṃ, bodhimaṇḍāsananipphattiyā āsanaṃ , tathāgataseyyānipphattiyā seyyaṃ, saraṇabhāvanipphattiyā āvasathaṃ, pañcacakkhupaṭilābhāya padīpeyyaṃ deti. Byāmappabhānipphattiyā rūpadānaṃ, brahmassaranipphattiyā saddadānaṃ, sabbalokassa piyabhāvāya rasadānaṃ, buddhasukhumālabhāvāya phoṭṭhabbadānaṃ, ajarāmaraṇabhāvāya bhesajjadānaṃ, kilesadāsabyavimocanatthaṃ dāsānaṃ bhujissatādānaṃ, saddhammābhiratiyā anavajjakhiḍḍāratihetudānaṃ, sabbepi satte ariyāya jātiyā attano puttabhāvūpanayanāya puttadānaṃ, sakalassa lokassa patibhāvūpagamanāya dāradānaṃ, subhalakkhaṇasampattiyā suvaṇṇamaṇimuttāpavāḷādidānaṃ, anubyañjanasampattiyā nānāvidhavibhūsanadānaṃ, saddhammakosādhigamāya vittakosadānaṃ, dhammarājabhāvāya rajjadānaṃ, jhānādisampattiyā ārāmuyyānādivanadānaṃ, cakkaṅkitehi pādehi bodhimaṇḍūpasaṅkamanāya caraṇadānaṃ, caturoghanittharaṇāya sattānaṃ saddhammahatthadānatthaṃ hatthadānaṃ, saddhindriyādipaṭilābhāya kaṇṇanāsādidānaṃ, samantacakkhupaṭilābhāya cakkhudānaṃ, ‘‘dassanasavanānussaraṇapāricariyādīsu sabbakālaṃ sabbasattānaṃ hitasukhāvaho, sabbalokena ca upajīvitabbo me kāyo bhaveyyā’’ti maṃsalohitādidānaṃ, ‘‘sabbalokuttamo bhaveyya’’nti uttamaṅgadānaṃ deti.

    एवं ददन्तो च न अनेसनाय देति, न परोपघातेन, न भयेन, न लज्‍जाय, न दक्खिणेय्यरोसनेन, न पणीते सति लूखं, न अत्तुक्‍कंसनेन, न परवम्भनेन, न फलाभिकङ्खाय, न याचकजिगुच्छाय, न अचित्तीकारेन देति, अथ खो सक्‍कच्‍चं देति, सहत्थेन देति, कालेन देति, चित्तिं कत्वा देति, अविभागेन देति, तीसु कालेसु सोमनस्सितो देति। ततोयेव दत्वा न पच्छानुतापी होति, न पटिग्गाहकवसेन मानावमानं करोति, पटिग्गाहकानं पियसमुदाचारो होति वदञ्‍ञू याचयोगो सपरिवारदायी। तञ्‍च दानसम्पत्तिं सकललोकहितसुखाय परिणामेति, अत्तनो च अकुप्पाय विमुत्तिया, अपरिक्खयस्स छन्दस्स, अपरिक्खयस्स वीरियस्स, अपरिक्खयस्स समाधानस्स, अपरिक्खयस्स ञाणस्स, अपरिक्खयाय सम्मासम्बोधिया परिणामेति। इमञ्‍च दानपारमिं पटिपज्‍जन्तेन महासत्तेन जीविते, भोगेसु च अनिच्‍चसञ्‍ञा पच्‍चुपट्ठपेतब्बा, सत्तेसु च महाकरुणा। एवञ्हि भोगे गहेतब्बसारं गण्हन्तो आदित्तस्मा विय अगारस्मा सब्बं सापतेय्यं, अत्तानञ्‍च बहि नीहरन्तो न किञ्‍चि सेसेति, निरवसेसतो निस्सज्‍जतियेव। अयं ताव दानपारमिया पटिपत्तिक्‍कमो।

    Evaṃ dadanto ca na anesanāya deti, na paropaghātena, na bhayena, na lajjāya, na dakkhiṇeyyarosanena, na paṇīte sati lūkhaṃ, na attukkaṃsanena, na paravambhanena, na phalābhikaṅkhāya, na yācakajigucchāya, na acittīkārena deti, atha kho sakkaccaṃ deti, sahatthena deti, kālena deti, cittiṃ katvā deti, avibhāgena deti, tīsu kālesu somanassito deti. Tatoyeva datvā na pacchānutāpī hoti, na paṭiggāhakavasena mānāvamānaṃ karoti, paṭiggāhakānaṃ piyasamudācāro hoti vadaññū yācayogo saparivāradāyī. Tañca dānasampattiṃ sakalalokahitasukhāya pariṇāmeti, attano ca akuppāya vimuttiyā, aparikkhayassa chandassa, aparikkhayassa vīriyassa, aparikkhayassa samādhānassa, aparikkhayassa ñāṇassa, aparikkhayāya sammāsambodhiyā pariṇāmeti. Imañca dānapāramiṃ paṭipajjantena mahāsattena jīvite, bhogesu ca aniccasaññā paccupaṭṭhapetabbā, sattesu ca mahākaruṇā. Evañhi bhoge gahetabbasāraṃ gaṇhanto ādittasmā viya agārasmā sabbaṃ sāpateyyaṃ, attānañca bahi nīharanto na kiñci seseti, niravasesato nissajjatiyeva. Ayaṃ tāva dānapāramiyā paṭipattikkamo.

    सीलपारमिया पन यस्मा सब्बञ्‍ञुसीलालङ्कारेहि सत्ते अलङ्करितुकामेन अत्तनोयेव ताव सीलं विसोधेतब्बं, तस्मा सत्तेसु तथा दयापन्‍नचित्तेन भवितब्बं, यथा सुपिनन्तेनपि न आघातो उप्पज्‍जेय्य। परूपकारनिरतताय परसन्तको अलगद्दो विय न परामसितब्बो। अब्रह्मचरियतोपि आराचारी, सत्तविधमेथुन संयोगविरतो, पगेव परदारगमनतो। सच्‍चं हितं पियं परिमितमेव च कालेन धम्मिं कथं भासिता होति, अनभिज्झालु अब्यापन्‍नो अविपरीतदस्सनो सम्मासम्बुद्धे निविट्ठसद्धो निविट्ठपेमो। इति चतुरापायवट्टदुक्खपथेहि अकुसलकम्मपथेहि, अकुसलधम्मेहि च ओरमित्वा सग्गमोक्खपथेसु कुसलकम्मपथेसु पतिट्ठितस्स सुद्धासयपयोगताय यथाभिपत्थिता सत्तानं हितसुखूपसञ्हिता मनोरथा सीघं अभिनिप्फज्‍जन्ति।

    Sīlapāramiyā pana yasmā sabbaññusīlālaṅkārehi satte alaṅkaritukāmena attanoyeva tāva sīlaṃ visodhetabbaṃ, tasmā sattesu tathā dayāpannacittena bhavitabbaṃ, yathā supinantenapi na āghāto uppajjeyya. Parūpakāraniratatāya parasantako alagaddo viya na parāmasitabbo. Abrahmacariyatopi ārācārī, sattavidhamethuna saṃyogavirato, pageva paradāragamanato. Saccaṃ hitaṃ piyaṃ parimitameva ca kālena dhammiṃ kathaṃ bhāsitā hoti, anabhijjhālu abyāpanno aviparītadassano sammāsambuddhe niviṭṭhasaddho niviṭṭhapemo. Iti caturāpāyavaṭṭadukkhapathehi akusalakammapathehi, akusaladhammehi ca oramitvā saggamokkhapathesu kusalakammapathesu patiṭṭhitassa suddhāsayapayogatāya yathābhipatthitā sattānaṃ hitasukhūpasañhitā manorathā sīghaṃ abhinipphajjanti.

    तत्थ हिंसानिवत्तिया सब्बसत्तानं अभयदानं देति, अप्पकसिरेनेव मेत्ताभावनं सम्पादेति, एकादस मेत्तानिसंसे अधिगच्छति, अप्पाबाधो होति अप्पातङ्को दीघायुको सुखबहुलो, लक्खणविसेसे पापुणाति, दोसवासनञ्‍च समुच्छिन्दति। तथा अदिन्‍नादाननिवत्तिया चोरादिअसाधारणे उळारे भोगे अधिगच्छति, अनासङ्कनीयो पियो मनापो विस्ससनीयो, विभवसम्पत्तीसु अलग्गचित्तो परिच्‍चागसीलो , लोभवासनञ्‍च समुच्छिन्दति। अब्रह्मचरियनिवत्तिया अलोभो होति सन्तकायचित्तो, सत्तानं पियो होति मनापो अपरिसङ्कनीयो, कल्याणो चस्स कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छति, अलग्गचित्तो होति मातुगामेसु अलुद्धासयो, नेक्खम्मबहुलो, लक्खणविसेसे अधिगच्छति, लोभवासनञ्‍च समुच्छिन्दति।

    Tattha hiṃsānivattiyā sabbasattānaṃ abhayadānaṃ deti, appakasireneva mettābhāvanaṃ sampādeti, ekādasa mettānisaṃse adhigacchati, appābādho hoti appātaṅko dīghāyuko sukhabahulo, lakkhaṇavisese pāpuṇāti, dosavāsanañca samucchindati. Tathā adinnādānanivattiyā corādiasādhāraṇe uḷāre bhoge adhigacchati, anāsaṅkanīyo piyo manāpo vissasanīyo, vibhavasampattīsu alaggacitto pariccāgasīlo , lobhavāsanañca samucchindati. Abrahmacariyanivattiyā alobho hoti santakāyacitto, sattānaṃ piyo hoti manāpo aparisaṅkanīyo, kalyāṇo cassa kittisaddo abbhuggacchati, alaggacitto hoti mātugāmesu aluddhāsayo, nekkhammabahulo, lakkhaṇavisese adhigacchati, lobhavāsanañca samucchindati.

    मुसावादनिवत्तिया सत्तानं पमाणभूतो होति पच्‍चयिको थेतो आदेय्यवचनो देवतानं पियो मनापो सुरभिगन्धमुखो आरक्खियकायवचीसमाचारो , लक्खणविसेसे च अधिगच्छति, किलेसवासनञ्‍च समुच्छिन्दति। पेसुञ्‍ञनिवत्तिया परूपक्‍कमेहि अभेज्‍जकायो होति अभेज्‍जपरिवारो, सद्धम्मे च अभिज्‍जनकसद्धो, दळ्हमित्तो भवन्तरपरिचितानम्पि सत्तानं एकन्तपियो, असंकिलेसबहुलो। फरुसवाचानिवत्तिया सत्तानं पियो होति मनापो सुखसीलो मधुरवचनो सम्भावनीयो, अट्ठङ्गसमन्‍नागतो चस्स सरो (म॰ नि॰ २.३८७) निब्बत्तति। सम्फप्पलापनिवत्तिया च सत्तानं पियो होति मनापो गरुभावनीयो च आदेय्यवचनो च परिमितालापो, महेसक्खो च होति महानुभावो, ठानुप्पत्तिकेन पटिभानेन पञ्हानं ब्याकरणकुसलो, बुद्धभूमियञ्‍च एकाय एव वाचाय अनेकभासानं सत्तानं अनेकेसं पञ्हानं ब्याकरणसमत्थो होति।

    Musāvādanivattiyā sattānaṃ pamāṇabhūto hoti paccayiko theto ādeyyavacano devatānaṃ piyo manāpo surabhigandhamukho ārakkhiyakāyavacīsamācāro , lakkhaṇavisese ca adhigacchati, kilesavāsanañca samucchindati. Pesuññanivattiyā parūpakkamehi abhejjakāyo hoti abhejjaparivāro, saddhamme ca abhijjanakasaddho, daḷhamitto bhavantaraparicitānampi sattānaṃ ekantapiyo, asaṃkilesabahulo. Pharusavācānivattiyā sattānaṃ piyo hoti manāpo sukhasīlo madhuravacano sambhāvanīyo, aṭṭhaṅgasamannāgato cassa saro (ma. ni. 2.387) nibbattati. Samphappalāpanivattiyā ca sattānaṃ piyo hoti manāpo garubhāvanīyo ca ādeyyavacano ca parimitālāpo, mahesakkho ca hoti mahānubhāvo, ṭhānuppattikena paṭibhānena pañhānaṃ byākaraṇakusalo, buddhabhūmiyañca ekāya eva vācāya anekabhāsānaṃ sattānaṃ anekesaṃ pañhānaṃ byākaraṇasamattho hoti.

    अनभिज्झालुताय इच्छितलाभी होति, उळारेसु च भोगेसु रुचिं पटिलभति, खत्तियमहासालादीनं सम्मतो होति, पच्‍चत्थिकेहि अनभिभवनीयो, इन्द्रियवेकल्‍लं न पापुणाति, अप्पटिपुग्गलो च होति। अब्यापादेन पियदस्सनो होति सत्तानं सम्भावनीयो, परहिताभिनन्दिताय च सत्ते अप्पकसिरेनेव पसादेति, अलूखसभावो च होति मेत्ताविहारी, महेसक्खो च होति महानुभावो। मिच्छादस्सनाभावेन कल्याणे सहाये पटिलभति, सीसच्छेदम्पि पापुणन्तो पापकम्मं न करोति, कम्मस्सकतादस्सनतो अकोतूहलमङ्गलिको च होति, सद्धम्मे चस्स सद्धा पतिट्ठिता होति मूलजाता, सद्दहति च तथागतानं बोधिं , समयन्तरेसु नाभिरमति उक्‍कारट्ठाने विय राजहंसो, लक्खणत्तयपरिजाननकुसलो होति, अन्ते च अनावरणञाणलाभी, याव बोधिं न पापुणाति, ताव तस्मिं तस्मिं सत्तनिकाये उक्‍कट्ठुक्‍कट्ठो च होति, उळारुळारसम्पत्तियो पापुणाति।

    Anabhijjhālutāya icchitalābhī hoti, uḷāresu ca bhogesu ruciṃ paṭilabhati, khattiyamahāsālādīnaṃ sammato hoti, paccatthikehi anabhibhavanīyo, indriyavekallaṃ na pāpuṇāti, appaṭipuggalo ca hoti. Abyāpādena piyadassano hoti sattānaṃ sambhāvanīyo, parahitābhinanditāya ca satte appakasireneva pasādeti, alūkhasabhāvo ca hoti mettāvihārī, mahesakkho ca hoti mahānubhāvo. Micchādassanābhāvena kalyāṇe sahāye paṭilabhati, sīsacchedampi pāpuṇanto pāpakammaṃ na karoti, kammassakatādassanato akotūhalamaṅgaliko ca hoti, saddhamme cassa saddhā patiṭṭhitā hoti mūlajātā, saddahati ca tathāgatānaṃ bodhiṃ , samayantaresu nābhiramati ukkāraṭṭhāne viya rājahaṃso, lakkhaṇattayaparijānanakusalo hoti, ante ca anāvaraṇañāṇalābhī, yāva bodhiṃ na pāpuṇāti, tāva tasmiṃ tasmiṃ sattanikāye ukkaṭṭhukkaṭṭho ca hoti, uḷāruḷārasampattiyo pāpuṇāti.

    ‘‘इति हिदं सीलं नाम सब्बसम्पत्तीनं अधिट्ठानं, सब्बबुद्धगुणानं पभवभूमि, सब्बबुद्धकरधम्मानमादि चरणं मुखं पमुख’’न्ति बहुमानं उप्पादेत्वा कायवचीसंयमे, इन्द्रियदमने, आजीवसम्पदाय, पच्‍चयपरिभोगे च सतिसम्पजञ्‍ञबलेन अप्पमत्तेन लाभसक्‍कारसिलोकं मित्तमुखपच्‍चत्थिकं विय सल्‍लक्खेत्वा ‘‘किकीव अण्ड’’न्तिआदिना (विसुद्धि॰ १.१९; दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.७) वुत्तनयेन सक्‍कच्‍चं सीलं सम्पादेतब्बं । अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.६) वुत्तनयेन वेदितब्बो। तञ्‍च पनेतं सीलं न अत्तनो दुग्गतिपरिकिलेसविमुत्तिया, सुगतियम्पि, न रज्‍जसम्पत्तिया, नचक्‍कवत्ति-नदेव-नसक्‍क-नमार-नब्रह्मसम्पत्तिया, नापि अत्तनो तेविज्‍जतादिहेतु, न पच्‍चेकबोधिया, अथ खो सब्बञ्‍ञुभावेन सब्बसत्तानं अनुत्तरसीलालङ्कारसम्पादनत्थमेवाति परिणामेतब्बं।

    ‘‘Iti hidaṃ sīlaṃ nāma sabbasampattīnaṃ adhiṭṭhānaṃ, sabbabuddhaguṇānaṃ pabhavabhūmi, sabbabuddhakaradhammānamādi caraṇaṃ mukhaṃ pamukha’’nti bahumānaṃ uppādetvā kāyavacīsaṃyame, indriyadamane, ājīvasampadāya, paccayaparibhoge ca satisampajaññabalena appamattena lābhasakkārasilokaṃ mittamukhapaccatthikaṃ viya sallakkhetvā ‘‘kikīva aṇḍa’’ntiādinā (visuddhi. 1.19; dī. ni. aṭṭha. 1.7) vuttanayena sakkaccaṃ sīlaṃ sampādetabbaṃ . Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge (visuddhi. 1.6) vuttanayena veditabbo. Tañca panetaṃ sīlaṃ na attano duggatiparikilesavimuttiyā, sugatiyampi, na rajjasampattiyā, nacakkavatti-nadeva-nasakka-namāra-nabrahmasampattiyā, nāpi attano tevijjatādihetu, na paccekabodhiyā, atha kho sabbaññubhāvena sabbasattānaṃ anuttarasīlālaṅkārasampādanatthamevāti pariṇāmetabbaṃ.

    तथा सकलसंकिलेसनिवासट्ठानताय, पुत्तदारादीहि महासम्बाधताय, कसिवणिज्‍जादिनानाविधकम्मन्ताधिट्ठानब्याकुलताय च घरावासस्स नेक्खम्मसुखादीनं अनोकासतं, कामानञ्‍च ‘‘सत्थधारालग्गमधुबिन्दु विय च अवलेय्हमाना परित्तस्सादा विपुलानत्थानुबन्धा’’ति च ‘‘विज्‍जुलतोभासेन गहेतब्बं नच्‍चं विय परित्तकालोपलब्भा, उम्मत्तकालङ्कारो विय विपरीतसञ्‍ञाय अनुभवितब्बा , करीसावच्छादनसुखं विय पटिकारभूता, उदकतेमितङ्गुलिया उस्सावकोदकपानं विय अतित्तिकरा, छातज्झत्तभोजनं विय साबाधा, बलिसामिसं विय ब्यसनसन्‍निपातकारणा, अग्गिसन्तापो विय कालत्तयेपि दुक्खुप्पत्तिहेतुभूता, मक्‍कटालेपो विय बन्धनिमित्ता घातकावच्छादनकिमिलयो विय अनत्थच्छादना, सपत्तगामवासो विय भयट्ठानभूता, पच्‍चत्थिकपोसको विय किलेसमारादीनं आमिसभूता, छणसम्पत्तियो विय विपरिणामदुक्खा, कोटरग्गि विय अन्तोदाहका, पुराणकूपावलम्बबीरणमधुपिण्डं विय अनेकादीनवा, लोणूदकपानं विय पिपासहेतुभूता, सुरामेरयं विय नीचजनसेविता, अप्पस्सादताय अट्ठिकङ्कलूपमा’’तिआदिना च नयेन आदीनवं सल्‍लक्खेत्वा तब्बिपरियायेन नेक्खम्मे आनिसंसं पस्सन्तेन नेक्खम्मपविवेकउपसमसुखादीसु निन्‍नपोणपब्भारचित्तेन नेक्खम्मपारमी पूरेतब्बा।

    Tathā sakalasaṃkilesanivāsaṭṭhānatāya, puttadārādīhi mahāsambādhatāya, kasivaṇijjādinānāvidhakammantādhiṭṭhānabyākulatāya ca gharāvāsassa nekkhammasukhādīnaṃ anokāsataṃ, kāmānañca ‘‘satthadhārālaggamadhubindu viya ca avaleyhamānā parittassādā vipulānatthānubandhā’’ti ca ‘‘vijjulatobhāsena gahetabbaṃ naccaṃ viya parittakālopalabbhā, ummattakālaṅkāro viya viparītasaññāya anubhavitabbā , karīsāvacchādanasukhaṃ viya paṭikārabhūtā, udakatemitaṅguliyā ussāvakodakapānaṃ viya atittikarā, chātajjhattabhojanaṃ viya sābādhā, balisāmisaṃ viya byasanasannipātakāraṇā, aggisantāpo viya kālattayepi dukkhuppattihetubhūtā, makkaṭālepo viya bandhanimittā ghātakāvacchādanakimilayo viya anatthacchādanā, sapattagāmavāso viya bhayaṭṭhānabhūtā, paccatthikaposako viya kilesamārādīnaṃ āmisabhūtā, chaṇasampattiyo viya vipariṇāmadukkhā, koṭaraggi viya antodāhakā, purāṇakūpāvalambabīraṇamadhupiṇḍaṃ viya anekādīnavā, loṇūdakapānaṃ viya pipāsahetubhūtā, surāmerayaṃ viya nīcajanasevitā, appassādatāya aṭṭhikaṅkalūpamā’’tiādinā ca nayena ādīnavaṃ sallakkhetvā tabbipariyāyena nekkhamme ānisaṃsaṃ passantena nekkhammapavivekaupasamasukhādīsu ninnapoṇapabbhāracittena nekkhammapāramī pūretabbā.

    तथा यस्मा पञ्‍ञा आलोको विय अन्धकारेन, मोहेन सह न वत्तति, तस्मा मोहकारणानि ताव बोधिसत्तेन परिवज्‍जितब्बानि। तत्थिमानि मोहकारणानि – अरति तन्दी विजम्भिता आलसियं गणसङ्गणिकारामता निद्दासीलता अनिच्छयसीलता ञाणस्मिं अकुतूहलता मिच्छाधिमानो अपरिपुच्छकता कायस्स न सम्मापरिहारो असमाहितचित्तता दुप्पञ्‍ञानं पुग्गलानं सेवना पञ्‍ञवन्तानं अपयिरुपासना अत्तपरिभवो मिच्छाविकप्पो विपरीताभिनिवेसो कायदळ्हीबहुलता असंवेगसीलता पञ्‍च नीवरणानि। सङ्खेपतो ये वा पन धम्मे आसेवतो अनुप्पन्‍ना पञ्‍ञा न उप्पज्‍जति, उप्पन्‍ना परिहायति, इति इमानि सम्मोहकारणानि परिवज्‍जन्तेन बाहुसच्‍चे झानादीसु च योगो करणीयो।

    Tathā yasmā paññā āloko viya andhakārena, mohena saha na vattati, tasmā mohakāraṇāni tāva bodhisattena parivajjitabbāni. Tatthimāni mohakāraṇāni – arati tandī vijambhitā ālasiyaṃ gaṇasaṅgaṇikārāmatā niddāsīlatā anicchayasīlatā ñāṇasmiṃ akutūhalatā micchādhimāno aparipucchakatā kāyassa na sammāparihāro asamāhitacittatā duppaññānaṃ puggalānaṃ sevanā paññavantānaṃ apayirupāsanā attaparibhavo micchāvikappo viparītābhiniveso kāyadaḷhībahulatā asaṃvegasīlatā pañca nīvaraṇāni. Saṅkhepato ye vā pana dhamme āsevato anuppannā paññā na uppajjati, uppannā parihāyati, iti imāni sammohakāraṇāni parivajjantena bāhusacce jhānādīsu ca yogo karaṇīyo.

    तत्थायं बाहुसच्‍चस्स विसयविभागो – पञ्‍च खन्धा द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयो चत्तारि सच्‍चानि बावीसतिन्द्रियानि द्वादसपदिको पटिच्‍चसमुप्पादो, तथा सतिपट्ठानादयो कुसलादिधम्मप्पकारभेदा च। यानि च लोके अनवज्‍जानि विज्‍जट्ठानानि, ये च सत्तानं हितसुखविधानयोग्या ब्याकरणविसेसा। इति एवं पकारं सकलमेव सुतविसयं उपायकोसल्‍लपुब्बङ्गमाय पञ्‍ञाय सतिवीरियुपत्थम्भकारणाय साधुकं उग्गहणसवनधारणपरिचयपरिपुच्छाहि ओगाहेत्वा तत्थ च परेसं पतिट्ठपनेन सुतमया पञ्‍ञा निब्बत्तेतब्बा, तथा खन्धादीनं सभावधम्मानं आकारपरिवितक्‍कनमुखेन ते निज्झानं खमापेन्तेन चिन्तामया, खन्धादीनंयेव पन सलक्खणसामञ्‍ञलक्खणपरिग्गहवसेन लोकियं परिञ्‍ञं निब्बत्तेन्तेन पुब्बभागभावनापञ्‍ञा सम्पादेतब्बा। एवञ्हि ‘‘नामरूपमत्तमिदं यथारहं पच्‍चयेहि उप्पज्‍जति चेव निरुज्झति च, न एत्थ कोचि कत्ता वा कारेता वा, हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्‍चं, उदयब्बयपटिपीळनट्ठेन दुक्खं, अवसवत्तनट्ठेन अनत्ता’’ति अज्झत्तिकबाहिरे धम्मे निब्बिसेसं परिजानन्तो तत्थ आसङ्गं पजहित्वा, परे च तत्थ तं जहापेत्वा केवलं करुणावसेनेव याव न बुद्धगुणा हत्थतलं आगच्छन्ति, ताव यानत्तये सत्ते अवतारणपरिपाचनेहि पतिट्ठापेन्तो, झानविमोक्खसमाधिसमापत्तियो च वसीभावं पापेन्तो पञ्‍ञाय अतिविय मत्थकं पापुणातीति।

    Tatthāyaṃ bāhusaccassa visayavibhāgo – pañca khandhā dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo cattāri saccāni bāvīsatindriyāni dvādasapadiko paṭiccasamuppādo, tathā satipaṭṭhānādayo kusalādidhammappakārabhedā ca. Yāni ca loke anavajjāni vijjaṭṭhānāni, ye ca sattānaṃ hitasukhavidhānayogyā byākaraṇavisesā. Iti evaṃ pakāraṃ sakalameva sutavisayaṃ upāyakosallapubbaṅgamāya paññāya sativīriyupatthambhakāraṇāya sādhukaṃ uggahaṇasavanadhāraṇaparicayaparipucchāhi ogāhetvā tattha ca paresaṃ patiṭṭhapanena sutamayā paññā nibbattetabbā, tathā khandhādīnaṃ sabhāvadhammānaṃ ākāraparivitakkanamukhena te nijjhānaṃ khamāpentena cintāmayā, khandhādīnaṃyeva pana salakkhaṇasāmaññalakkhaṇapariggahavasena lokiyaṃ pariññaṃ nibbattentena pubbabhāgabhāvanāpaññā sampādetabbā. Evañhi ‘‘nāmarūpamattamidaṃ yathārahaṃ paccayehi uppajjati ceva nirujjhati ca, na ettha koci kattā vā kāretā vā, hutvā abhāvaṭṭhena aniccaṃ, udayabbayapaṭipīḷanaṭṭhena dukkhaṃ, avasavattanaṭṭhena anattā’’ti ajjhattikabāhire dhamme nibbisesaṃ parijānanto tattha āsaṅgaṃ pajahitvā, pare ca tattha taṃ jahāpetvā kevalaṃ karuṇāvaseneva yāva na buddhaguṇā hatthatalaṃ āgacchanti, tāva yānattaye satte avatāraṇaparipācanehi patiṭṭhāpento, jhānavimokkhasamādhisamāpattiyo ca vasībhāvaṃ pāpento paññāya ativiya matthakaṃ pāpuṇātīti.

    तथा सम्मासम्बोधिया कताभिनीहारेन महासत्तेन ‘‘को नु अज्‍ज पुञ्‍ञञाणसम्भारो उपचितो, किञ्‍च मया कतं परहित’’न्ति दिवसे दिवसे पच्‍चवेक्खन्तेन सत्तहितत्थं उस्साहो करणीयो, सब्बेसम्पि सत्तानं उपकाराय अत्तनो कायं जीवितञ्‍च ओस्सज्‍जितब्बं, सब्बेपि सत्ता अनोधिसो मेत्ताय करुणाय च फरितब्बा, या काचि सत्तानं दुक्खुप्पत्ति, सब्बा सा अत्तनि पाटिकङ्खितब्बा, सब्बेसञ्‍च सत्तानं पुञ्‍ञं अब्भनुमोदितब्बं, बुद्धमहन्तता अभिण्हं पच्‍चवेक्खितब्बा, यञ्‍च किञ्‍चि कम्मं करोति कायेन वाचाय वा, तं सब्बं बोधिनिन्‍नचित्तपुब्बङ्गमं कातब्बं। इमिना हि उपायेन बोधिसत्तानं अपरिमेय्यो पुञ्‍ञभागो उपचीयति। अपिच सत्तानं परिभोगत्थं परिपालनत्थञ्‍च अत्तनो सरीरं जीवितञ्‍च परिच्‍चजित्वा खुप्पिपासासीतुण्हवातातपादिदुक्खपटिकारो परियेसितब्बो। यञ्‍च यथावुत्तदुक्खपटिकारजं सुखं अत्तना पटिलभति, तथा रमणीयेसु आरामुय्यानपासादतलादीसु, अरञ्‍ञायतनेसु च कायचित्तसन्तापाभावेन अभिनिब्बुतत्ता सुखं विन्दति, यञ्‍च सुणाति बुद्धानुबुद्धपच्‍चेकबुद्धबोधिसत्तानं दिट्ठधम्मसुखविहारभूतं झानसमापत्तिसुखं, तं सब्बं सत्तेसु अनोधिसो उपसंहरति। अयं ताव असमाहितभूमियं नयो।

    Tathā sammāsambodhiyā katābhinīhārena mahāsattena ‘‘ko nu ajja puññañāṇasambhāro upacito, kiñca mayā kataṃ parahita’’nti divase divase paccavekkhantena sattahitatthaṃ ussāho karaṇīyo, sabbesampi sattānaṃ upakārāya attano kāyaṃ jīvitañca ossajjitabbaṃ, sabbepi sattā anodhiso mettāya karuṇāya ca pharitabbā, yā kāci sattānaṃ dukkhuppatti, sabbā sā attani pāṭikaṅkhitabbā, sabbesañca sattānaṃ puññaṃ abbhanumoditabbaṃ, buddhamahantatā abhiṇhaṃ paccavekkhitabbā, yañca kiñci kammaṃ karoti kāyena vācāya vā, taṃ sabbaṃ bodhininnacittapubbaṅgamaṃ kātabbaṃ. Iminā hi upāyena bodhisattānaṃ aparimeyyo puññabhāgo upacīyati. Apica sattānaṃ paribhogatthaṃ paripālanatthañca attano sarīraṃ jīvitañca pariccajitvā khuppipāsāsītuṇhavātātapādidukkhapaṭikāro pariyesitabbo. Yañca yathāvuttadukkhapaṭikārajaṃ sukhaṃ attanā paṭilabhati, tathā ramaṇīyesu ārāmuyyānapāsādatalādīsu, araññāyatanesu ca kāyacittasantāpābhāvena abhinibbutattā sukhaṃ vindati, yañca suṇāti buddhānubuddhapaccekabuddhabodhisattānaṃ diṭṭhadhammasukhavihārabhūtaṃ jhānasamāpattisukhaṃ, taṃ sabbaṃ sattesu anodhiso upasaṃharati. Ayaṃ tāva asamāhitabhūmiyaṃ nayo.

    समाहितो पन अत्तना यथानुभूतं विसेसाधिगमनिब्बत्तं पीतिपस्सद्धिसुखं सब्बसत्तेसु अधिमुच्‍चति, तथा महति संसारदुक्खे, तन्‍निमित्तभूते च किलेसाभिसङ्खारदुक्खे निमुग्गं सत्तनिकायं दिस्वा तत्थपि छेदनभेदनफालनपिसनग्गिसन्तापादिजनिता दुक्खा तिब्बा खरा कटुका वेदना निरन्तरं चिरकालं वेदियन्ते नारके, अञ्‍ञमञ्‍ञं कुज्झनसन्तापनविहेठनहिंसनपराधीनतादीहि दुक्खं अनुभवन्ते तिरच्छाने, जोतिमाला’कुलसरीरे उद्धबाहुविरवन्ते उक्‍कामुखे खुप्पिपासादीहि डय्हमाने च वन्तखेळादिआहारे च महादुक्खं वेदयमाने पेते च परियेट्ठिमूलकं महन्तं अनयब्यसनं पापुणन्ते हत्थच्छेदादिकारणयोगेन दुब्बण्णदुद्दसिकदलिद्दतादिभावेन खुप्पिपासादियोगेन बलवन्तेहि अभिभवनीयतो, परेसं वहनतो, पराधीनतो च नारके पेते तिरच्छाने च अतिसयन्ते अपायदुक्खनिब्बिसेसं दुक्खं अनुभवन्ते मनुस्से च तथा विसयविसपरिभोगविक्खित्तचित्तताय रागादिपरियुट्ठानेन डय्हमाने वायुवेगसमुट्ठितजालासमिद्धसुक्खकट्ठसन्‍निपाते अग्गिक्खन्धे विय अनुपसन्तपरिळाहवुत्तिके अनिहतपराधीने कामावचरदेवे च महता वायामेन विदूरमाकासं विगाहितसकुन्ता विय, बलवन्तेहि खित्तसरा विय च ‘‘सतिपि चिरप्पवत्तियं अनच्‍चन्तिकताय पातपरियोसाना अनतिक्‍कन्तजातिजरामरणा एवा’’ति रूपावचरारूपावचरदेवे च पस्सन्तेन मेत्ताय करुणाय च अनोधिसो सत्ता फरितब्बा। एवं कायेन वाचाय मनसा च बोधिसम्भारे निरन्तरं उपचिनन्तेन उस्साहो पवत्तेतब्बो।

    Samāhito pana attanā yathānubhūtaṃ visesādhigamanibbattaṃ pītipassaddhisukhaṃ sabbasattesu adhimuccati, tathā mahati saṃsāradukkhe, tannimittabhūte ca kilesābhisaṅkhāradukkhe nimuggaṃ sattanikāyaṃ disvā tatthapi chedanabhedanaphālanapisanaggisantāpādijanitā dukkhā tibbā kharā kaṭukā vedanā nirantaraṃ cirakālaṃ vediyante nārake, aññamaññaṃ kujjhanasantāpanaviheṭhanahiṃsanaparādhīnatādīhi dukkhaṃ anubhavante tiracchāne, jotimālā’kulasarīre uddhabāhuviravante ukkāmukhe khuppipāsādīhi ḍayhamāne ca vantakheḷādiāhāre ca mahādukkhaṃ vedayamāne pete ca pariyeṭṭhimūlakaṃ mahantaṃ anayabyasanaṃ pāpuṇante hatthacchedādikāraṇayogena dubbaṇṇaduddasikadaliddatādibhāvena khuppipāsādiyogena balavantehi abhibhavanīyato, paresaṃ vahanato, parādhīnato ca nārake pete tiracchāne ca atisayante apāyadukkhanibbisesaṃ dukkhaṃ anubhavante manusse ca tathā visayavisaparibhogavikkhittacittatāya rāgādipariyuṭṭhānena ḍayhamāne vāyuvegasamuṭṭhitajālāsamiddhasukkhakaṭṭhasannipāte aggikkhandhe viya anupasantapariḷāhavuttike anihataparādhīne kāmāvacaradeve ca mahatā vāyāmena vidūramākāsaṃ vigāhitasakuntā viya, balavantehi khittasarā viya ca ‘‘satipi cirappavattiyaṃ anaccantikatāya pātapariyosānā anatikkantajātijarāmaraṇā evā’’ti rūpāvacarārūpāvacaradeve ca passantena mettāya karuṇāya ca anodhiso sattā pharitabbā. Evaṃ kāyena vācāya manasā ca bodhisambhāre nirantaraṃ upacinantena ussāho pavattetabbo.

    अपिच ‘‘अचिन्तेय्यापरिमितविपुलोळारविमलनिरुपमनिरुपक्‍किलेसगुणनिचयनिदानभूतस्स बुद्धभावस्स उस्सक्‍कित्वा सम्पहंसनयोग्यं वीरियं नाम अचिन्तेय्यानुभावमेव। यं न पचुरजना सोतुम्पि सक्‍कुणन्ति, पगेव पटिपज्‍जितुं। तथा हि तिविधा अभिनीहारचित्तुप्पत्ति, चतस्सो बुद्धभूमियो, चत्तारि सङ्गहवत्थूनि (दी॰ नि॰ ३.२१०, ३१३; अ॰ नि॰ ४.३२), करुणोकासता, बुद्धधम्मेसु निज्झानक्खन्ति, सब्बधम्मेसु निरुपलेपो, सब्बसत्तेसु पुत्तसञ्‍ञा, संसारदुक्खेहि अपरिखेदो, सब्बदेय्यधम्मपरिच्‍चागो, तेन च निरतिमानता, अधिसीलसिक्खादिअधिट्ठानं, तत्थ च अचलता, कुसलकिरियासु पीतिपामोज्‍जं, विवेकनिन्‍नचित्तता, झानानुयोगो, अनवज्‍जसुतेन अतित्ति, यथासुतस्स धम्मस्स परेसं हितज्झासयेन देसना, सत्तानं ञाये निवेसनं, आरम्भदळ्हता, धीरवीरभावो, परापवादपरापकारेसु विकाराभावो, सच्‍चाधिट्ठानं, समापत्तीसु वसीभावो, अभिञ्‍ञासु बलप्पत्ति, लक्खणत्तयावबोधो, सतिपट्ठानादीसु अभियोगेन लोकुत्तरमग्गसम्भारसम्भरणं, नवलोकुत्तरावक्‍कन्ती’’ति एवमादिका सब्बा बोधिसम्भारपटिपत्ति वीरियानुभावेनेव समिज्झतीति अभिनीहारतो याव महाबोधि अनोस्सज्‍जन्तेन सक्‍कच्‍चं निरन्तरं वीरियं सम्पादेतब्बं। सम्पज्‍जमाने च वीरिये खन्तिआदयो दानादयो च सब्बेपि बोधिसम्भारा तदधीनवुत्तिताय सम्पन्‍ना एव होन्तीति। खन्तिआदीसुपि इमिना नयेन पटिपत्ति वेदितब्बा।

    Apica ‘‘acinteyyāparimitavipuloḷāravimalanirupamanirupakkilesaguṇanicayanidānabhūtassa buddhabhāvassa ussakkitvā sampahaṃsanayogyaṃ vīriyaṃ nāma acinteyyānubhāvameva. Yaṃ na pacurajanā sotumpi sakkuṇanti, pageva paṭipajjituṃ. Tathā hi tividhā abhinīhāracittuppatti, catasso buddhabhūmiyo, cattāri saṅgahavatthūni (dī. ni. 3.210, 313; a. ni. 4.32), karuṇokāsatā, buddhadhammesu nijjhānakkhanti, sabbadhammesu nirupalepo, sabbasattesu puttasaññā, saṃsāradukkhehi aparikhedo, sabbadeyyadhammapariccāgo, tena ca niratimānatā, adhisīlasikkhādiadhiṭṭhānaṃ, tattha ca acalatā, kusalakiriyāsu pītipāmojjaṃ, vivekaninnacittatā, jhānānuyogo, anavajjasutena atitti, yathāsutassa dhammassa paresaṃ hitajjhāsayena desanā, sattānaṃ ñāye nivesanaṃ, ārambhadaḷhatā, dhīravīrabhāvo, parāpavādaparāpakāresu vikārābhāvo, saccādhiṭṭhānaṃ, samāpattīsu vasībhāvo, abhiññāsu balappatti, lakkhaṇattayāvabodho, satipaṭṭhānādīsu abhiyogena lokuttaramaggasambhārasambharaṇaṃ, navalokuttarāvakkantī’’ti evamādikā sabbā bodhisambhārapaṭipatti vīriyānubhāveneva samijjhatīti abhinīhārato yāva mahābodhi anossajjantena sakkaccaṃ nirantaraṃ vīriyaṃ sampādetabbaṃ. Sampajjamāne ca vīriye khantiādayo dānādayo ca sabbepi bodhisambhārā tadadhīnavuttitāya sampannā eva hontīti. Khantiādīsupi iminā nayena paṭipatti veditabbā.

    इति सत्तानं सुखूपकरणपरिच्‍चागेन बहुधा अनुग्गहकरणं दानेन पटिपत्ति, सीलेन तेसं जीवितसापतेय्यदाररक्खअभेदपियहितवचनाविहिंसादिकरणानि, नेक्खम्मेन नेसं आमिसपटिग्गहणधम्मदानादिना अनेकधा हितचरिया, पञ्‍ञाय तेसं हितकरणूपायकोसल्‍लं, वीरियेन तत्थ उस्साहारम्भअसंहीरानि, खन्तिया तदपराधसहनं, सच्‍चेन तेसं अवञ्‍चनतदुपकारकिरियासमादानाविसंवादनादि, अधिट्ठानेन तदुपकारकरणे अनत्थसम्पातेपि अचलनं, मेत्ताय तेसं हितसुखानुचिन्तनं, उपेक्खाय तेसं उपकारापकारेसु विकारानापत्तीति एवं अपरिमाणे सत्ते आरब्भ अनुकम्पितसब्बसत्तस्स बोधिसत्तस्स पुथुज्‍जनेहि असाधारणो अपरिमाणो पुञ्‍ञञाणसम्भारूपचयो एत्थ पटिपत्तीति वेदितब्बं। यो चेतासं पच्‍चयो वुत्तो, तस्स च सक्‍कच्‍चं सम्पादनं।

    Iti sattānaṃ sukhūpakaraṇapariccāgena bahudhā anuggahakaraṇaṃ dānena paṭipatti, sīlena tesaṃ jīvitasāpateyyadārarakkhaabhedapiyahitavacanāvihiṃsādikaraṇāni, nekkhammena nesaṃ āmisapaṭiggahaṇadhammadānādinā anekadhā hitacariyā, paññāya tesaṃ hitakaraṇūpāyakosallaṃ, vīriyena tattha ussāhārambhaasaṃhīrāni, khantiyā tadaparādhasahanaṃ, saccena tesaṃ avañcanatadupakārakiriyāsamādānāvisaṃvādanādi, adhiṭṭhānena tadupakārakaraṇe anatthasampātepi acalanaṃ, mettāya tesaṃ hitasukhānucintanaṃ, upekkhāya tesaṃ upakārāpakāresu vikārānāpattīti evaṃ aparimāṇe satte ārabbha anukampitasabbasattassa bodhisattassa puthujjanehi asādhāraṇo aparimāṇo puññañāṇasambhārūpacayo ettha paṭipattīti veditabbaṃ. Yo cetāsaṃ paccayo vutto, tassa ca sakkaccaṃ sampādanaṃ.

    को विभागोति दस पारमियो, दस उपपारमियो, दस परमत्थपारमियोति समत्तिंस पारमियो। तत्थ कताभिनीहारस्स बोधिसत्तस्स परहितकरणाभिनिन्‍नआसयप्पयोगस्स कण्हधम्मवोकिण्णा सुक्‍कधम्मा पारमियो, तेहि अवोकिण्णा सुक्‍का धम्मा उपपारमियो, अकण्हा असुक्‍का परमत्थपारमियोति केचि। समुदागमनकालेसु पूरियमाना पारमियो, बोधिसत्तभूमियं पुण्णा उपपारमियो, बुद्धभूमियं सब्बाकारपरिपुण्णा परमत्थपारमियो। बोधिसत्तभूमियं वा परहितकरणतो पारमियो, अत्तहितकरणतो उपपारमियो, बुद्धभूमियं बलवेसारज्‍जसमधिगमेन उभयहितपरिपूरणतो परमत्थपारमियोति एवं आदिमज्झपरियोसानेसु पणिधानारम्भपरिनिट्ठानेसु तेसं विभागोति अपरे। दोसुपसमकरुणापकतिकानं भवसुखविमुत्तिसुखपरमसुखप्पत्तानं पुञ्‍ञूपचयभेदतो तब्बिभागोति अञ्‍ञे।

    Ko vibhāgoti dasa pāramiyo, dasa upapāramiyo, dasa paramatthapāramiyoti samattiṃsa pāramiyo. Tattha katābhinīhārassa bodhisattassa parahitakaraṇābhininnaāsayappayogassa kaṇhadhammavokiṇṇā sukkadhammā pāramiyo, tehi avokiṇṇā sukkā dhammā upapāramiyo, akaṇhā asukkā paramatthapāramiyoti keci. Samudāgamanakālesu pūriyamānā pāramiyo, bodhisattabhūmiyaṃ puṇṇā upapāramiyo, buddhabhūmiyaṃ sabbākāraparipuṇṇā paramatthapāramiyo. Bodhisattabhūmiyaṃ vā parahitakaraṇato pāramiyo, attahitakaraṇato upapāramiyo, buddhabhūmiyaṃ balavesārajjasamadhigamena ubhayahitaparipūraṇato paramatthapāramiyoti evaṃ ādimajjhapariyosānesu paṇidhānārambhapariniṭṭhānesu tesaṃ vibhāgoti apare. Dosupasamakaruṇāpakatikānaṃ bhavasukhavimuttisukhaparamasukhappattānaṃ puññūpacayabhedato tabbibhāgoti aññe.

    लज्‍जासतिमानापस्सयानं लोकुत्तरधम्माधिपतीनं सीलसमाधिपञ्‍ञागरुकानं तारिततरिततारयितूनं अनुबुद्धपच्‍चेकबुद्धसम्मासम्बुद्धानं पारमी, उपपारमी, परमत्थपारमीति बोधित्तयप्पत्तितो यथावुत्तविभागोति केचि। चित्तपणिधितो याव वचीपणिधि, ताव पवत्ता सम्भारा पारमियो, वचीपणिधितो याव कायपणिधि, ताव पवत्ता उपपारमियो, कायपणिधितो पभुति परमत्थपारमियोति अपरे। अञ्‍ञे पन ‘‘परपुञ्‍ञानुमोदनवसेन पवत्ता सम्भारा पारमियो, परेसं कारापनवसेन पवत्ता उपपारमियो, सयं करणवसेन पवत्ता परमत्थपारमियो’’ति वदन्ति। तथा भवसुखावहो पुञ्‍ञञाणसम्भारो पारमी, अत्तनो निब्बानसुखावहो उपपारमी, परेसं तदुभयसुखावहो परमत्थपारमीति एके।

    Lajjāsatimānāpassayānaṃ lokuttaradhammādhipatīnaṃ sīlasamādhipaññāgarukānaṃ tāritataritatārayitūnaṃ anubuddhapaccekabuddhasammāsambuddhānaṃ pāramī, upapāramī, paramatthapāramīti bodhittayappattito yathāvuttavibhāgoti keci. Cittapaṇidhito yāva vacīpaṇidhi, tāva pavattā sambhārā pāramiyo, vacīpaṇidhito yāva kāyapaṇidhi, tāva pavattā upapāramiyo, kāyapaṇidhito pabhuti paramatthapāramiyoti apare. Aññe pana ‘‘parapuññānumodanavasena pavattā sambhārā pāramiyo, paresaṃ kārāpanavasena pavattā upapāramiyo, sayaṃ karaṇavasena pavattā paramatthapāramiyo’’ti vadanti. Tathā bhavasukhāvaho puññañāṇasambhāro pāramī, attano nibbānasukhāvaho upapāramī, paresaṃ tadubhayasukhāvaho paramatthapāramīti eke.

    पुत्तदारधनादिउपकरणपरिच्‍चागो पन दानपारमी, अत्तनो अङ्गपरिच्‍चागो दानउपपारमी, अत्तनो जीवितपरिच्‍चागो दानपरमत्थपारमी। तथा पुत्तदारादिकस्स तिविधस्सपि हेतु अवीतिक्‍कमनवसेन तिस्सो सीलपारमियो, तेसु एव तिविधेसु वत्थूसु आलयं उपच्छिन्दित्वा निक्खमनवसेन तिस्सो नेक्खम्मपारमियो, उपकरणङ्गजीविततण्हं समूहनित्वा सत्तानं हिताहितविनिच्छयकरणवसेन तिस्सो पञ्‍ञापारमियो, यथावुत्तभेदानं परिच्‍चागादीनं वायमनवसेन तिस्सो वीरियपारमियो, उपकरणङ्गजीवितन्तरायकरानं खमनवसेन तिस्सो खन्तिपारमियो, उपकरणङ्गजीवितहेतु सच्‍चापरिच्‍चागवसेन तिस्सो सच्‍चपारमियो, दानादिपारमियो अकुप्पाधिट्ठानवसेनेव समिज्झन्तीति उपकरणादिविनासेपि अचलाधिट्ठानवसेन तिस्सो अधिट्ठानपारमियो, उपकरणादिउपघातकेसुपि सत्तेसु मेत्ताय अविजहनवसेन तिस्सो मेत्तापारमियो, यथावुत्तवत्थुत्तयस्स उपकारापकारेसु सत्तसङ्खारेसु मज्झत्ततापटिलाभवसेन तिस्सो उपेक्खापारमियोति एवमादिना एतासं विभागो वेदितब्बो।

    Puttadāradhanādiupakaraṇapariccāgo pana dānapāramī, attano aṅgapariccāgo dānaupapāramī, attano jīvitapariccāgo dānaparamatthapāramī. Tathā puttadārādikassa tividhassapi hetu avītikkamanavasena tisso sīlapāramiyo, tesu eva tividhesu vatthūsu ālayaṃ upacchinditvā nikkhamanavasena tisso nekkhammapāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitataṇhaṃ samūhanitvā sattānaṃ hitāhitavinicchayakaraṇavasena tisso paññāpāramiyo, yathāvuttabhedānaṃ pariccāgādīnaṃ vāyamanavasena tisso vīriyapāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitantarāyakarānaṃ khamanavasena tisso khantipāramiyo, upakaraṇaṅgajīvitahetu saccāpariccāgavasena tisso saccapāramiyo, dānādipāramiyo akuppādhiṭṭhānavaseneva samijjhantīti upakaraṇādivināsepi acalādhiṭṭhānavasena tisso adhiṭṭhānapāramiyo, upakaraṇādiupaghātakesupi sattesu mettāya avijahanavasena tisso mettāpāramiyo, yathāvuttavatthuttayassa upakārāpakāresu sattasaṅkhāresu majjhattatāpaṭilābhavasena tisso upekkhāpāramiyoti evamādinā etāsaṃ vibhāgo veditabbo.

    को सङ्गहोति एत्थ पन यथा एता विभागतो तिंसविधापि दानपारमीआदिभावतो दसविधा, एवं दानसीलखन्तिवीरियझानपञ्‍ञासभावेन छब्बिधा। एतासु हि नेक्खम्मपारमी सीलपारमिया सङ्गहिता तस्सा पब्बज्‍जाभावे, नीवरणविवेकभावे पन झानपारमिया, कुसलधम्मभावे छहिपि सङ्गहिता। सच्‍चपारमी सीलपारमिया एकदेसोयेव वचीसच्‍चविरतिसच्‍चपक्खे, ञाणसच्‍चपक्खे पन पञ्‍ञापारमिया सङ्गहिता। मेत्तापारमी झानपारमिया एव, उपेक्खापारमी झानपञ्‍ञापारमीहि, अधिट्ठानपारमी सब्बाहिपि सङ्गहिताति।

    Ko saṅgahoti ettha pana yathā etā vibhāgato tiṃsavidhāpi dānapāramīādibhāvato dasavidhā, evaṃ dānasīlakhantivīriyajhānapaññāsabhāvena chabbidhā. Etāsu hi nekkhammapāramī sīlapāramiyā saṅgahitā tassā pabbajjābhāve, nīvaraṇavivekabhāve pana jhānapāramiyā, kusaladhammabhāve chahipi saṅgahitā. Saccapāramī sīlapāramiyā ekadesoyeva vacīsaccaviratisaccapakkhe, ñāṇasaccapakkhe pana paññāpāramiyā saṅgahitā. Mettāpāramī jhānapāramiyā eva, upekkhāpāramī jhānapaññāpāramīhi, adhiṭṭhānapāramī sabbāhipi saṅgahitāti.

    एतेसञ्‍च दानादीनं छन्‍नं गुणानं अञ्‍ञमञ्‍ञं सम्बन्धानं पञ्‍चदसयुगळादीनि पञ्‍चदसयुगळादिसाधकानि होन्ति – सेय्यथिदं? दानसीलयुगळेन परहिताहितानं करणाकरणयुगळसिद्धि, दानखन्तियुगळेन अलोभादोसयुगळसिद्धि, दानवीरिययुगळेन चागसुतयुगळसिद्धि, दानझानयुगळेन कामदोसप्पहानयुगळसिद्धि, दानपञ्‍ञायुगळेन अरिययानधुरयुगळसिद्धि, सीलखन्तिद्वयेन पयोगासयसुद्धिद्वयसिद्धि, सीलवीरियद्वयेन भावनाद्वयसिद्धि, सीलझानद्वयेन दुस्सील्यपरियुट्ठानप्पहानद्वयसिद्धि, सीलपञ्‍ञाद्वयेन दानद्वयसिद्धि, खन्तिवीरिययुगळेन खमातेजद्वयसिद्धि, खन्तिझानयुगळेन विरोधानुरोधप्पहानयुगळसिद्धि , खन्तिपञ्‍ञायुगळेन सुञ्‍ञताखन्तिपटिवेधदुकसिद्धि, वीरियझानदुकेन पग्गाहाविक्खेपदुकसिद्धि, वीरियपञ्‍ञादुकेन सरणदुकसिद्धि, झानपञ्‍ञादुकेन यानदुकसिद्धि। दानसीलखन्तित्तिकेन लोभदोसमोहप्पहानत्तिकसिद्धि, दानसीलवीरियत्तिकेन भोगजीवितकायसारादानत्तिकसिद्धि, दानसीलझानत्तिकेन पुञ्‍ञकिरियवत्थुत्तिकसिद्धि, दानसीलपञ्‍ञातिकेन आमिसाभयधम्मदानत्तिकसिद्धीति एवं इतरेहिपि तिकेहि चतुक्‍कादीहि च यथासम्भवं तिकानि चतुक्‍कादीनि च योजेतब्बानि।

    Etesañca dānādīnaṃ channaṃ guṇānaṃ aññamaññaṃ sambandhānaṃ pañcadasayugaḷādīni pañcadasayugaḷādisādhakāni honti – seyyathidaṃ? Dānasīlayugaḷena parahitāhitānaṃ karaṇākaraṇayugaḷasiddhi, dānakhantiyugaḷena alobhādosayugaḷasiddhi, dānavīriyayugaḷena cāgasutayugaḷasiddhi, dānajhānayugaḷena kāmadosappahānayugaḷasiddhi, dānapaññāyugaḷena ariyayānadhurayugaḷasiddhi, sīlakhantidvayena payogāsayasuddhidvayasiddhi, sīlavīriyadvayena bhāvanādvayasiddhi, sīlajhānadvayena dussīlyapariyuṭṭhānappahānadvayasiddhi, sīlapaññādvayena dānadvayasiddhi, khantivīriyayugaḷena khamātejadvayasiddhi, khantijhānayugaḷena virodhānurodhappahānayugaḷasiddhi , khantipaññāyugaḷena suññatākhantipaṭivedhadukasiddhi, vīriyajhānadukena paggāhāvikkhepadukasiddhi, vīriyapaññādukena saraṇadukasiddhi, jhānapaññādukena yānadukasiddhi. Dānasīlakhantittikena lobhadosamohappahānattikasiddhi, dānasīlavīriyattikena bhogajīvitakāyasārādānattikasiddhi, dānasīlajhānattikena puññakiriyavatthuttikasiddhi, dānasīlapaññātikena āmisābhayadhammadānattikasiddhīti evaṃ itarehipi tikehi catukkādīhi ca yathāsambhavaṃ tikāni catukkādīni ca yojetabbāni.

    एवं छब्बिधानम्पि पन इमासं पारमीनं चतूहि अधिट्ठानेहि सङ्गहो वेदितब्बो। सब्बपारमीनं समूहसङ्गहतो हि चत्तारि अधिट्ठानानि। सेय्यथिदं – सच्‍चाधिट्ठानं, चागाधिट्ठानं, उपसमाधिट्ठानं, पञ्‍ञाधिट्ठानन्ति। तत्थ अधितिट्ठति एतेन, एत्थ वा अधितिट्ठति, अधिट्ठानमत्तमेव वा तन्ति अधिट्ठानं। सच्‍चञ्‍च तं अधिट्ठानञ्‍च, सच्‍चस्स वा अधिट्ठानं, सच्‍चं अधिट्ठानं एतस्साति वा सच्‍चाधिट्ठानं। एवं सेसेसुपि। तत्थ अविसेसतो ताव लोकुत्तरगुणे कताभिनीहारस्स अनुकम्पितसब्बसत्तस्स महासत्तस्स परिञ्‍ञानुरूपं सब्बपारमिपरिग्गहतो सच्‍चाधिट्ठानं, तेसं पटिपक्खपरिच्‍चागतो चागाधिट्ठानं, सब्बपारमितागुणेहि उपसमतो उपसमाधिट्ठानं , तेहियेव परहितोपायकोसल्‍लतो पञ्‍ञाधिट्ठानं। विसेसतो पन ‘‘अत्थिकजनं अविसंवादेत्वा दस्सामी’’ति पटिजानतो, पटिञ्‍ञं अविसंवादेत्वा दानतो, दानं अविसंवादेत्वा अनुमोदनतो, मच्छरियादिपटिपक्खपरिच्‍चागतो, देय्यपटिग्गाहकदानदेय्यधम्मक्खयेसु लोभदोसमोहभयवूपसमतो, यथारहं यथाकालं यथाविधानञ्‍च दानतो, पञ्‍ञुत्तरतो च कुसलधम्मानं चतुरधिट्ठानपदट्ठानं दानं। तथा संवरसमादानस्स अवीतिक्‍कमतो, दुस्सील्यपरिच्‍चागतो, दुच्‍चरितवूपसमतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं सीलं। यथापटिञ्‍ञं खमनतो, परापराधविकप्पपरिच्‍चागतो, कोधपरियुट्ठानवूपसमतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठाना खन्ति। पटिञ्‍ञानुरूपं परहितकरणतो, विसादपरिच्‍चागतो, अकुसलधम्मानं वूपसमतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं वीरियं। पटिञ्‍ञानुरूपं लोकहितानुचिन्तनतो, नीवरणपरिच्‍चागतो, चित्तवूपसमतो, पञ्‍ञुत्तरतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठानं झानं। यथापटिञ्‍ञं परहितूपायकोसल्‍लतो, अनुपायकिरियापरिच्‍चागतो , मोहजपरिळाहवूपसमतो, सब्बञ्‍ञुतापटिलाभतो च चतुरधिट्ठानपदट्ठाना पञ्‍ञा।

    Evaṃ chabbidhānampi pana imāsaṃ pāramīnaṃ catūhi adhiṭṭhānehi saṅgaho veditabbo. Sabbapāramīnaṃ samūhasaṅgahato hi cattāri adhiṭṭhānāni. Seyyathidaṃ – saccādhiṭṭhānaṃ, cāgādhiṭṭhānaṃ, upasamādhiṭṭhānaṃ, paññādhiṭṭhānanti. Tattha adhitiṭṭhati etena, ettha vā adhitiṭṭhati, adhiṭṭhānamattameva vā tanti adhiṭṭhānaṃ. Saccañca taṃ adhiṭṭhānañca, saccassa vā adhiṭṭhānaṃ, saccaṃ adhiṭṭhānaṃ etassāti vā saccādhiṭṭhānaṃ. Evaṃ sesesupi. Tattha avisesato tāva lokuttaraguṇe katābhinīhārassa anukampitasabbasattassa mahāsattassa pariññānurūpaṃ sabbapāramipariggahato saccādhiṭṭhānaṃ, tesaṃ paṭipakkhapariccāgato cāgādhiṭṭhānaṃ, sabbapāramitāguṇehi upasamato upasamādhiṭṭhānaṃ , tehiyeva parahitopāyakosallato paññādhiṭṭhānaṃ. Visesato pana ‘‘atthikajanaṃ avisaṃvādetvā dassāmī’’ti paṭijānato, paṭiññaṃ avisaṃvādetvā dānato, dānaṃ avisaṃvādetvā anumodanato, macchariyādipaṭipakkhapariccāgato, deyyapaṭiggāhakadānadeyyadhammakkhayesu lobhadosamohabhayavūpasamato, yathārahaṃ yathākālaṃ yathāvidhānañca dānato, paññuttarato ca kusaladhammānaṃ caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ dānaṃ. Tathā saṃvarasamādānassa avītikkamato, dussīlyapariccāgato, duccaritavūpasamato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ sīlaṃ. Yathāpaṭiññaṃ khamanato, parāparādhavikappapariccāgato, kodhapariyuṭṭhānavūpasamato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānā khanti. Paṭiññānurūpaṃ parahitakaraṇato, visādapariccāgato, akusaladhammānaṃ vūpasamato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ vīriyaṃ. Paṭiññānurūpaṃ lokahitānucintanato, nīvaraṇapariccāgato, cittavūpasamato, paññuttarato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānaṃ jhānaṃ. Yathāpaṭiññaṃ parahitūpāyakosallato, anupāyakiriyāpariccāgato , mohajapariḷāhavūpasamato, sabbaññutāpaṭilābhato ca caturadhiṭṭhānapadaṭṭhānā paññā.

    तत्थ ञेय्यपटिञ्‍ञानुविधानेहि सच्‍चाधिट्ठानं, वत्थुकामकिलेसकामपरिच्‍चागेहि चागाधिट्ठानं, दोसदुक्खवूपसमेहि उपसमाधिट्ठानं, अनुबोधपटिवेधेहि पञ्‍ञाधिट्ठानं। तिविधसच्‍चपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि सच्‍चाधिट्ठानं, तिविधचागपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि चागाधिट्ठानं, तिविधवूपसमपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि उपसमाधिट्ठानं, तिविधञाणपरिग्गहितं दोसत्तयविरोधि पञ्‍ञाधिट्ठानं। सच्‍चाधिट्ठानपरिग्गहितानि चागूपसमपञ्‍ञाधिट्ठानानि अविसंवादनतो , पटिञ्‍ञानुविधानतो च। चागाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चूपसमपञ्‍ञाधिट्ठानानि पटिपक्खपरिच्‍चागतो, सब्बपरिच्‍चागफलत्ता च। उपसमाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चचागपञ्‍ञाधिट्ठानानि किलेसपरिळाहूपसमतो, कामूपसमतो, कामपरिळाहूपसमतो च। पञ्‍ञाधिट्ठानपरिग्गहितानि सच्‍चचागूपसमाधिट्ठानानि ञाणपुब्बङ्गमतो, ञाणानुपरिवत्तनतो चाति एवं सब्बापि पारमियो सच्‍चप्पभाविता चागपरिब्यञ्‍जिता उपसमोपब्रूहिता पञ्‍ञापरिसुद्धा। सच्‍चञ्हि एतासं जनकहेतु, चागो परिग्गाहकहेतु, उपसमो परिवुड्ढिहेतु, पञ्‍ञा पारिसुद्धिहेतु। तथा आदिम्हि सच्‍चाधिट्ठानं सच्‍चपटिञ्‍ञत्ता, मज्झे चागाधिट्ठानं कतपणिधानस्स परहिताय अत्तपरिच्‍चागतो, अन्ते उपसमाधिट्ठानं सब्बूपसमपरियोसानत्ता, आदिमज्झपरियोसानेसु पञ्‍ञाधिट्ठानं तस्मिं सति सम्भवतो, असति अभावतो, यथापटिञ्‍ञञ्‍च भावतो।

    Tattha ñeyyapaṭiññānuvidhānehi saccādhiṭṭhānaṃ, vatthukāmakilesakāmapariccāgehi cāgādhiṭṭhānaṃ, dosadukkhavūpasamehi upasamādhiṭṭhānaṃ, anubodhapaṭivedhehi paññādhiṭṭhānaṃ. Tividhasaccapariggahitaṃ dosattayavirodhi saccādhiṭṭhānaṃ, tividhacāgapariggahitaṃ dosattayavirodhi cāgādhiṭṭhānaṃ, tividhavūpasamapariggahitaṃ dosattayavirodhi upasamādhiṭṭhānaṃ, tividhañāṇapariggahitaṃ dosattayavirodhi paññādhiṭṭhānaṃ. Saccādhiṭṭhānapariggahitāni cāgūpasamapaññādhiṭṭhānāni avisaṃvādanato , paṭiññānuvidhānato ca. Cāgādhiṭṭhānapariggahitāni saccūpasamapaññādhiṭṭhānāni paṭipakkhapariccāgato, sabbapariccāgaphalattā ca. Upasamādhiṭṭhānapariggahitāni saccacāgapaññādhiṭṭhānāni kilesapariḷāhūpasamato, kāmūpasamato, kāmapariḷāhūpasamato ca. Paññādhiṭṭhānapariggahitāni saccacāgūpasamādhiṭṭhānāni ñāṇapubbaṅgamato, ñāṇānuparivattanato cāti evaṃ sabbāpi pāramiyo saccappabhāvitā cāgaparibyañjitā upasamopabrūhitā paññāparisuddhā. Saccañhi etāsaṃ janakahetu, cāgo pariggāhakahetu, upasamo parivuḍḍhihetu, paññā pārisuddhihetu. Tathā ādimhi saccādhiṭṭhānaṃ saccapaṭiññattā, majjhe cāgādhiṭṭhānaṃ katapaṇidhānassa parahitāya attapariccāgato, ante upasamādhiṭṭhānaṃ sabbūpasamapariyosānattā, ādimajjhapariyosānesu paññādhiṭṭhānaṃ tasmiṃ sati sambhavato, asati abhāvato, yathāpaṭiññañca bhāvato.

    तत्थ महापुरिसा अत्तहितपरहितकरेहि गरुपियभावकरेहि सच्‍चचागाधिट्ठानेहि गिहिभूता आमिसदानेन परे अनुग्गण्हन्ति। तथा अत्तहितपरहितकरेहि गरुपियभावकरेहि उपसमपञ्‍ञाधिट्ठानेहि च पब्बजितभूता धम्मदानेन परे अनुग्गण्हन्ति।

    Tattha mahāpurisā attahitaparahitakarehi garupiyabhāvakarehi saccacāgādhiṭṭhānehi gihibhūtā āmisadānena pare anuggaṇhanti. Tathā attahitaparahitakarehi garupiyabhāvakarehi upasamapaññādhiṭṭhānehi ca pabbajitabhūtā dhammadānena pare anuggaṇhanti.

    तत्थ अन्तिमभवे बोधिसत्तस्स चतुरधिट्ठानपरिपूरणं। परिपुण्णचतुरधिट्ठानस्स हि चरिमकभवूपपत्तीति एके। तत्र हि गब्भोक्‍कन्तिठितिअभिनिक्खमनेसु पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन सतो सम्पजानो सच्‍चाधिट्ठानपारिपूरिया सम्पतिजातो उत्तराभिमुखो सत्तपदवीतिहारेन गन्त्वा सब्बा दिसा ओलोकेत्वा सच्‍चानुपरिवत्तिना वचसा ‘‘अग्गोहमस्मि लोकस्स, जेट्ठो…पे॰… सेट्ठोहमस्मि लोकस्सा’’ति (दी॰ नि॰ २.३१; म॰ नि॰ ३.२०७) तिक्खत्तुं सीहनादं नदि, उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन जिण्णातुरमतपब्बजितदस्साविनो चतुधम्मपदेसकोविदस्स योब्बनारोग्यजीवितसम्पत्तिमदानं उपसमो, चागाधिट्ठानसमुदागमेन महतो ञातिपरिवट्टस्स हत्थगतस्स च चक्‍कवत्तिरज्‍जस्स अनपेक्खपरिच्‍चागोति।

    Tattha antimabhave bodhisattassa caturadhiṭṭhānaparipūraṇaṃ. Paripuṇṇacaturadhiṭṭhānassa hi carimakabhavūpapattīti eke. Tatra hi gabbhokkantiṭhitiabhinikkhamanesu paññādhiṭṭhānasamudāgamena sato sampajāno saccādhiṭṭhānapāripūriyā sampatijāto uttarābhimukho sattapadavītihārena gantvā sabbā disā oloketvā saccānuparivattinā vacasā ‘‘aggohamasmi lokassa, jeṭṭho…pe… seṭṭhohamasmi lokassā’’ti (dī. ni. 2.31; ma. ni. 3.207) tikkhattuṃ sīhanādaṃ nadi, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena jiṇṇāturamatapabbajitadassāvino catudhammapadesakovidassa yobbanārogyajīvitasampattimadānaṃ upasamo, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena mahato ñātiparivaṭṭassa hatthagatassa ca cakkavattirajjassa anapekkhapariccāgoti.

    दुतिये ठाने अभिसम्बोधियं चतुरधिट्ठानं परिपुण्णन्ति केचि। तत्थ हि यथापटिञ्‍ञं सच्‍चाधिट्ठानसमुदागमेन चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं अभिसमयो, ततो हि सच्‍चाधिट्ठानं परिपुण्णं। चागाधिट्ठानसमुदागमेन सब्बकिलेसोपक्‍किलेसपरिच्‍चागो, ततो हि चागाधिट्ठानं परिपुण्णं। उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन परमूपसमसम्पत्ति, ततो हि उपसमाधिट्ठानं परिपुण्णं। पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन अनावरणञाणपटिलाभो, ततो हि पञ्‍ञाधिट्ठानं परिपुण्णन्ति, तं असिद्धं अभिसम्बोधियापि परमत्थभावतो।

    Dutiye ṭhāne abhisambodhiyaṃ caturadhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti keci. Tattha hi yathāpaṭiññaṃ saccādhiṭṭhānasamudāgamena catunnaṃ ariyasaccānaṃ abhisamayo, tato hi saccādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Cāgādhiṭṭhānasamudāgamena sabbakilesopakkilesapariccāgo, tato hi cāgādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Upasamādhiṭṭhānasamudāgamena paramūpasamasampatti, tato hi upasamādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Paññādhiṭṭhānasamudāgamena anāvaraṇañāṇapaṭilābho, tato hi paññādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti, taṃ asiddhaṃ abhisambodhiyāpi paramatthabhāvato.

    ततिये ठाने धम्मचक्‍कप्पवत्तने (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३; पटि॰ म॰ २.३०) चतुरधिट्ठानं परिपुण्णन्ति अञ्‍ञे। तत्थ हि सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स द्वादसहि आकारेहि अरियसच्‍चदेसनाय सच्‍चाधिट्ठानं परिपुण्णं, चागाधिट्ठानसमुदागतस्स सद्धम्ममहायागकरणेन चागाधिट्ठानं परिपुण्णं। उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स सयं उपसन्तस्स परेसं उपसमनेन उपसमाधिट्ठानं परिपुण्णं, पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स विनेय्यानं आसयादिपरिजाननेन पञ्‍ञाधिट्ठानं परिपुण्णन्ति, तदपि असिद्धं अपरियोसितत्ता बुद्धकिच्‍चस्स।

    Tatiye ṭhāne dhammacakkappavattane (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30) caturadhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti aññe. Tattha hi saccādhiṭṭhānasamudāgatassa dvādasahi ākārehi ariyasaccadesanāya saccādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ, cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa saddhammamahāyāgakaraṇena cāgādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ. Upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa sayaṃ upasantassa paresaṃ upasamanena upasamādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇaṃ, paññādhiṭṭhānasamudāgatassa vineyyānaṃ āsayādiparijānanena paññādhiṭṭhānaṃ paripuṇṇanti, tadapi asiddhaṃ apariyositattā buddhakiccassa.

    चतुत्थे ठाने परिनिब्बाने चतुरधिट्ठानपरिपुण्णन्ति अपरे। तत्र हि परिनिब्बुतत्ता परमत्थसच्‍चसम्पत्तिया सच्‍चाधिट्ठानपरिपूरणं, सब्बूपधिपटिनिस्सग्गेन चागाधिट्ठानपरिपूरणं, सब्बसङ्खारूपसमेन उपसमाधिट्ठानपरिपूरणं, पञ्‍ञापयोजनपरिनिट्ठानेन पञ्‍ञाधिट्ठानपरिपूरणन्ति।

    Catutthe ṭhāne parinibbāne caturadhiṭṭhānaparipuṇṇanti apare. Tatra hi parinibbutattā paramatthasaccasampattiyā saccādhiṭṭhānaparipūraṇaṃ, sabbūpadhipaṭinissaggena cāgādhiṭṭhānaparipūraṇaṃ, sabbasaṅkhārūpasamena upasamādhiṭṭhānaparipūraṇaṃ, paññāpayojanapariniṭṭhānena paññādhiṭṭhānaparipūraṇanti.

    तत्र महापुरिसस्स विसेसेन मेत्ताखेत्ते अभिजातियं सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स सच्‍चाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन करुणाखेत्ते अभिसम्बोधियं पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स पञ्‍ञाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन मुदिताखेत्ते धम्मचक्‍कप्पवत्तने (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३; पटि॰ म॰ २.३०) चागाधिट्ठानसमुदागतस्स चागाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तं, विसेसेन उपेक्खाखेत्ते परिनिब्बाने उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स उपसमाधिट्ठानपरिपूरणमभिब्यत्तन्ति दट्ठब्बं।

    Tatra mahāpurisassa visesena mettākhette abhijātiyaṃ saccādhiṭṭhānasamudāgatassa saccādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena karuṇākhette abhisambodhiyaṃ paññādhiṭṭhānasamudāgatassa paññādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena muditākhette dhammacakkappavattane (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30) cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa cāgādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattaṃ, visesena upekkhākhette parinibbāne upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa upasamādhiṭṭhānaparipūraṇamabhibyattanti daṭṭhabbaṃ.

    तत्रपि सच्‍चाधिट्ठानसमुदागतस्स संवासेन सीलं वेदितब्बं, चागाधिट्ठानसमुदागतस्स संवोहारेन सोचेय्यं वेदितब्बं, उपसमाधिट्ठानसमुदागतस्स आपदासु थामो वेदितब्बो, पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागतस्स साकच्छाय पञ्‍ञा वेदितब्बा। एवं सीलाजीवचित्तदिट्ठिविसुद्धियो वेदितब्बा।

    Tatrapi saccādhiṭṭhānasamudāgatassa saṃvāsena sīlaṃ veditabbaṃ, cāgādhiṭṭhānasamudāgatassa saṃvohārena soceyyaṃ veditabbaṃ, upasamādhiṭṭhānasamudāgatassa āpadāsu thāmo veditabbo, paññādhiṭṭhānasamudāgatassa sākacchāya paññā veditabbā. Evaṃ sīlājīvacittadiṭṭhivisuddhiyo veditabbā.

    तथा सच्‍चाधिट्ठानसमुदागमेन दोसा अगतिं न गच्छति अविसंवादनतो, चागाधिट्ठानसमुदागमेन लोभा अगतिं न गच्छति अनभिसङ्गतो, उपसमाधिट्ठानसमुदागमेन भया अगतिं न गच्छति अनपराधतो, पञ्‍ञाधिट्ठानसमुदागमेन मोहा अगतिं न गच्छति यथाभूतावबोधतो।

    Tathā saccādhiṭṭhānasamudāgamena dosā agatiṃ na gacchati avisaṃvādanato, cāgādhiṭṭhānasamudāgamena lobhā agatiṃ na gacchati anabhisaṅgato, upasamādhiṭṭhānasamudāgamena bhayā agatiṃ na gacchati anaparādhato, paññādhiṭṭhānasamudāgamena mohā agatiṃ na gacchati yathābhūtāvabodhato.

    तथा पठमेन अदुट्ठो अधिवासेति, दुतियेन अलुद्धो पटिसेवति, ततियेन अभीतो परिवज्‍जेति, चतुत्थेन असम्मूळ्हो विनोदेति। पठमेन नेक्खम्मसुखप्पत्ति, इतरेहि पविवेकउपसमसम्बोधिसुखप्पत्तियो होन्तीति दट्ठब्बा। तथा विवेकजपीतिसुखसमाधिजपीतिसुखअप्पीतिजकायसुखसतिपारिसुद्धिजउपेक्खासुखप्पत्तियो एतेहि चतूहि यथाक्‍कमं होन्तीति। एवमनेकगुणानुबन्धेहि चतूहि अधिट्ठानेहि सब्बपारमिसमूहसङ्गहो वेदितब्बो। यथा च चतूहि अधिट्ठानेहि सब्बपारमिसङ्गहो, एवं करुणापञ्‍ञाहिपीति दट्ठब्बं। सब्बोपि हि बोधिसम्भारो करुणापञ्‍ञाहि सङ्गहितो। करुणापञ्‍ञापरिग्गहिता हि दानादिगुणा महाबोधिसम्भारा भवन्ति बुद्धत्तसिद्धिपरियोसानाति एवमेतासं सङ्गहो वेदितब्बो।

    Tathā paṭhamena aduṭṭho adhivāseti, dutiyena aluddho paṭisevati, tatiyena abhīto parivajjeti, catutthena asammūḷho vinodeti. Paṭhamena nekkhammasukhappatti, itarehi pavivekaupasamasambodhisukhappattiyo hontīti daṭṭhabbā. Tathā vivekajapītisukhasamādhijapītisukhaappītijakāyasukhasatipārisuddhijaupekkhāsukhappattiyo etehi catūhi yathākkamaṃ hontīti. Evamanekaguṇānubandhehi catūhi adhiṭṭhānehi sabbapāramisamūhasaṅgaho veditabbo. Yathā ca catūhi adhiṭṭhānehi sabbapāramisaṅgaho, evaṃ karuṇāpaññāhipīti daṭṭhabbaṃ. Sabbopi hi bodhisambhāro karuṇāpaññāhi saṅgahito. Karuṇāpaññāpariggahitā hi dānādiguṇā mahābodhisambhārā bhavanti buddhattasiddhipariyosānāti evametāsaṃ saṅgaho veditabbo.

    को सम्पादनूपायोति सकलस्सापि पुञ्‍ञादिसम्भारस्स सम्मासम्बोधिं, उद्दिस्स अनवसेससम्भरणं अवेकल्‍लकारितायोगेन, तत्थ च सक्‍कच्‍चकारिता आदरबहुमानयोगेन, सातच्‍चकारिता निरन्तरपयोगेन, चिरकालादियोगो च अन्तरा अवोसानापज्‍जनेनाति चतुरङ्गयोगो एतासं सम्पादनूपायो। अपिच समासतो कताभिनीहारस्स अत्तनि सिनेहस्स परियादानं, परेसु च सिनेहस्स परिवड्ढनं एतासं सम्पादनूपायो। सम्मासम्बोधिसमधिगमाय हि कतमहापणिधानस्स महासत्तस्स याथावतो परिजाननेन सब्बेसु धम्मेसु अनुपलित्तस्स अत्तनि सिनेहो परिक्खयं परियादानं गच्छति, महाकरुणासमायोगवसेन पन पिये पुत्ते विय सब्बसत्ते सम्पस्समानस्स तेसु मेत्तासिनेहो परिवड्ढति। ततो च तंतदावत्थानुरूपमत्तपरसन्तानेसु लोभदोसमोहविगमेन विदूरीकतमच्छरियादिबोधिसम्भारपटिपक्खो महापुरिसो दानपियवचनअत्थचरियासमानत्ततासङ्खातेहि चतूहि सङ्गहवत्थूहि (दी॰ नि॰ ३.२१०; अ॰ नि॰ ४.३२) चतुरधिट्ठानानुगतेहि अच्‍चन्तं जनस्स सङ्गहकरणवसेन उपरि यानत्तये अवतारणं परिपाचनञ्‍च करोति। महासत्तानञ्हि महापञ्‍ञा महाकरुणा च दानेन अलङ्कता; दानं पियवचनेन; पियवचनं अत्थचरियाय; अत्थचरिया समानत्तताय अलङ्कता सङ्गहिता च। सब्बभूतत्तभूतस्स हि बोधिसत्तस्स सब्बत्थ समानसुखदुक्खताय समानत्ततासिद्धि। बुद्धभूतो पन तेहेव सङ्गहवत्थूहि चतुरधिट्ठानपरिपूरिताभिबुद्धेहि जनस्स अच्‍चन्तिकसङ्गहकरणेन अभिविनयनं करोति। दानञ्हि सम्मासम्बुद्धानं चागाधिट्ठानेन परिपूरिताभिबुद्धं ; पियवचनं सच्‍चाधिट्ठानेन; अत्थचरिया पञ्‍ञाधिट्ठानेन; समानत्तता उपसमाधिट्ठानेन परिपूरिताभिबुद्धा। तथागतानञ्हि सब्बसावकपच्‍चेकबुद्धेहि समानत्तता परिनिब्बाने। तत्र हि तेसं अविसेसतो एकीभावो। तेनेवाह ‘‘नत्थि विमुत्तिया नानत्त’’न्ति।

    Ko sampādanūpāyoti sakalassāpi puññādisambhārassa sammāsambodhiṃ, uddissa anavasesasambharaṇaṃ avekallakāritāyogena, tattha ca sakkaccakāritā ādarabahumānayogena, sātaccakāritā nirantarapayogena, cirakālādiyogo ca antarā avosānāpajjanenāti caturaṅgayogo etāsaṃ sampādanūpāyo. Apica samāsato katābhinīhārassa attani sinehassa pariyādānaṃ, paresu ca sinehassa parivaḍḍhanaṃ etāsaṃ sampādanūpāyo. Sammāsambodhisamadhigamāya hi katamahāpaṇidhānassa mahāsattassa yāthāvato parijānanena sabbesu dhammesu anupalittassa attani sineho parikkhayaṃ pariyādānaṃ gacchati, mahākaruṇāsamāyogavasena pana piye putte viya sabbasatte sampassamānassa tesu mettāsineho parivaḍḍhati. Tato ca taṃtadāvatthānurūpamattaparasantānesu lobhadosamohavigamena vidūrīkatamacchariyādibodhisambhārapaṭipakkho mahāpuriso dānapiyavacanaatthacariyāsamānattatāsaṅkhātehi catūhi saṅgahavatthūhi (dī. ni. 3.210; a. ni. 4.32) caturadhiṭṭhānānugatehi accantaṃ janassa saṅgahakaraṇavasena upari yānattaye avatāraṇaṃ paripācanañca karoti. Mahāsattānañhi mahāpaññā mahākaruṇā ca dānena alaṅkatā; dānaṃ piyavacanena; piyavacanaṃ atthacariyāya; atthacariyā samānattatāya alaṅkatā saṅgahitā ca. Sabbabhūtattabhūtassa hi bodhisattassa sabbattha samānasukhadukkhatāya samānattatāsiddhi. Buddhabhūto pana teheva saṅgahavatthūhi caturadhiṭṭhānaparipūritābhibuddhehi janassa accantikasaṅgahakaraṇena abhivinayanaṃ karoti. Dānañhi sammāsambuddhānaṃ cāgādhiṭṭhānena paripūritābhibuddhaṃ ; piyavacanaṃ saccādhiṭṭhānena; atthacariyā paññādhiṭṭhānena; samānattatā upasamādhiṭṭhānena paripūritābhibuddhā. Tathāgatānañhi sabbasāvakapaccekabuddhehi samānattatā parinibbāne. Tatra hi tesaṃ avisesato ekībhāvo. Tenevāha ‘‘natthi vimuttiyā nānatta’’nti.

    होन्ति चेत्थ –

    Honti cettha –

    ‘‘सच्‍चो चागी उपसन्तो, पञ्‍ञवा अनुकम्पको,

    ‘‘Sacco cāgī upasanto, paññavā anukampako,

    सम्भतसब्बसम्भारो, कं नामत्थं न साधये॥

    Sambhatasabbasambhāro, kaṃ nāmatthaṃ na sādhaye.

    महाकारुणिको सत्था, हितेसी च उपेक्खको,

    Mahākāruṇiko satthā, hitesī ca upekkhako,

    निरपेक्खो च सब्बत्थ, अहो अच्छरियो जिनो॥

    Nirapekkho ca sabbattha, aho acchariyo jino.

    विरत्तो सब्बधम्मेसु, सत्तेसु च उपेक्खको,

    Viratto sabbadhammesu, sattesu ca upekkhako,

    सदा सत्तहिते युत्तो, अहो अच्छरियो जिनो॥

    Sadā sattahite yutto, aho acchariyo jino.

    सब्बदा सब्बसत्तानं, हिताय च सुखाय च,

    Sabbadā sabbasattānaṃ, hitāya ca sukhāya ca,

    उय्युत्तो अकिलासू च, अहो अच्छरियो जिनो’’ति॥ (चरिया॰ अट्ठ॰ ३२० पकिण्णककथा)।

    Uyyutto akilāsū ca, aho acchariyo jino’’ti. (cariyā. aṭṭha. 320 pakiṇṇakakathā);

    कित्तकेन कालेन सम्पादनन्ति हेट्ठिमेन ताव परिच्छेदेन चत्तारि असङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च, मज्झिमेन अट्ठासङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च, उपरिमेन सोळसासङ्ख्येय्यानि कप्पसतसहस्सञ्‍च, एते च भेदा यथाक्‍कमं पञ्‍ञाधिकसद्धाधिकवीरियाधिकवसेन ञातब्बा। पञ्‍ञाधिकानञ्हि सद्धा मन्दा होति, पञ्‍ञा तिक्खा। सद्धाधिकानं पञ्‍ञा मज्झिमा होति, वीरियाधिकानं पञ्‍ञा मन्दा। पञ्‍ञानुभावेन च सम्मासम्बोधि अभिगन्तब्बाति अट्ठकथायं वुत्तं। अविसेसेन पन विमुत्तिपरिपाचनीयानं धम्मानं तिक्खमज्झिममुदुभावेन तयोपेते भेदा युत्ताति वदन्ति। तिविधा हि बोधिसत्ता अभिनीहारक्खणे भवन्ति उग्घटितञ्‍ञूविपञ्‍चितञ्‍ञूनेय्यभेदेन। तेसु उग्घटितञ्‍ञू सम्मासम्बुद्धस्स सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुणन्तो ततियपदे अपरियोसितेयेव छअभिञ्‍ञाहि सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्तुं समत्थुपनिस्सयो होति, दुतियो सत्थु सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुणन्तो अपरियोसितेयेव चतुत्थपदे छहि अभिञ्‍ञाहि अरहत्तं पत्तुं समत्थुपनिस्सयो होति, इतरो भगवतो सम्मुखा चतुप्पदिकं गाथं सुत्वा परियोसिताय गाथाय छहि अभिञ्‍ञाहि अरहत्तं पत्तुं समत्थुपनिस्सयो भवति। तयोपेते विना कालभेदेन कताभिनीहारलद्धब्याकरणा पारमियो पूरेन्ता यथाक्‍कमं यथावुत्तभेदेन कालेन सम्मासम्बोधिं पापुणन्ति। तेसु तेसु पन कालभेदेसु अपरिपुण्णेसु ते ते महासत्ता दिवसे दिवसे वेस्सन्तरदानसदिसं दानं देन्तापि तदनुरूपे सीलादिसब्बपारमिधम्मे आचिनन्तापि अन्तरा बुद्धा भविस्सन्तीति अकारणमेतं। कस्मा? ञाणस्स अपरिपच्‍चनतो। परिच्छिन्‍नकालनिप्फादितं विय हि सस्सं परिच्छिन्‍नकाले परिनिप्फादिता सम्मासम्बोधि। तदन्तरा पन सब्बुस्साहेन वायमन्तेनापि न सक्‍का पापुणितुन्ति पारमिपारिपूरी यथावुत्तकालविसेसं विना न सम्पज्‍जतीति वेदितब्बं।

    Kittakena kālena sampādananti heṭṭhimena tāva paricchedena cattāri asaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, majjhimena aṭṭhāsaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, uparimena soḷasāsaṅkhyeyyāni kappasatasahassañca, ete ca bhedā yathākkamaṃ paññādhikasaddhādhikavīriyādhikavasena ñātabbā. Paññādhikānañhi saddhā mandā hoti, paññā tikkhā. Saddhādhikānaṃ paññā majjhimā hoti, vīriyādhikānaṃ paññā mandā. Paññānubhāvena ca sammāsambodhi abhigantabbāti aṭṭhakathāyaṃ vuttaṃ. Avisesena pana vimuttiparipācanīyānaṃ dhammānaṃ tikkhamajjhimamudubhāvena tayopete bhedā yuttāti vadanti. Tividhā hi bodhisattā abhinīhārakkhaṇe bhavanti ugghaṭitaññūvipañcitaññūneyyabhedena. Tesu ugghaṭitaññū sammāsambuddhassa sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto tatiyapade apariyositeyeva chaabhiññāhi saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pattuṃ samatthupanissayo hoti, dutiyo satthu sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ suṇanto apariyositeyeva catutthapade chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthupanissayo hoti, itaro bhagavato sammukhā catuppadikaṃ gāthaṃ sutvā pariyositāya gāthāya chahi abhiññāhi arahattaṃ pattuṃ samatthupanissayo bhavati. Tayopete vinā kālabhedena katābhinīhāraladdhabyākaraṇā pāramiyo pūrentā yathākkamaṃ yathāvuttabhedena kālena sammāsambodhiṃ pāpuṇanti. Tesu tesu pana kālabhedesu aparipuṇṇesu te te mahāsattā divase divase vessantaradānasadisaṃ dānaṃ dentāpi tadanurūpe sīlādisabbapāramidhamme ācinantāpi antarā buddhā bhavissantīti akāraṇametaṃ. Kasmā? Ñāṇassa aparipaccanato. Paricchinnakālanipphāditaṃ viya hi sassaṃ paricchinnakāle parinipphāditā sammāsambodhi. Tadantarā pana sabbussāhena vāyamantenāpi na sakkā pāpuṇitunti pāramipāripūrī yathāvuttakālavisesaṃ vinā na sampajjatīti veditabbaṃ.

    को आनिसंसोति ये ते कताभिनीहारानं बोधिसत्तानं –

    Ko ānisaṃsoti ye te katābhinīhārānaṃ bodhisattānaṃ –

    ‘‘एवं सब्बङ्गसम्पन्‍ना, बोधिया नियता नरा।

    ‘‘Evaṃ sabbaṅgasampannā, bodhiyā niyatā narā;

    संसरं दीघमद्धानं, कप्पकोटिसतेहिपि।

    Saṃsaraṃ dīghamaddhānaṃ, kappakoṭisatehipi;

    अवीचिम्हि नुप्पज्‍जन्ति, तथा लोकन्तरेसु चा’’ति॥ आदिना (अभि॰ अट्ठ॰ १.निदानकथा; अप॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; जा॰ अट्ठ॰ १.दूरेनिदानकथा; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ २७.दूरेनिदानकथा; चरिया॰ अट्ठ॰ पकिण्णककथा) –

    Avīcimhi nuppajjanti, tathā lokantaresu cā’’ti. ādinā (abhi. aṭṭha. 1.nidānakathā; apa. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; jā. aṭṭha. 1.dūrenidānakathā; bu. vaṃ. aṭṭha. 27.dūrenidānakathā; cariyā. aṭṭha. pakiṇṇakakathā) –

    अट्ठारस अभब्बट्ठानानुपगमनप्पकारा आनिसंसा संवण्णिता। ये च ‘‘सतो सम्पजानो आनन्द बोधिसत्तो तुसिताकाया चवित्वा मातुकुच्छिं ओक्‍कमी’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.१९९) सोळस अच्छरियब्भुतधम्मप्पकारा, ये च ‘‘सीतं ब्यपगतं होति, उण्हञ्‍च उपसम्मती’’तिआदिना (बु॰ वं॰ ८३), ‘‘जायमाने खो सारिपुत्त बोधिसत्ते अयं दससहस्सिलोकधातु सङ्कम्पति सम्पकम्पति सम्पवेधती’’तिआदिना च द्वत्तिंस पुब्बनिमित्तप्पकारा, ये वा पनञ्‍ञेपि ‘‘बोधिसत्तानं अधिप्पायसमिज्झनं कम्मादीसु वसीभावो’’ति एवमादयो तत्थ तत्थ जातकबुद्धवंसादीसु दस्सितप्पकारा आनिसंसा, ते सब्बेपि एतासं आनिसंसा, तथा यथानिदस्सितभेदा अलोभादोसादिगुणयुगळादयो चाति वेदितब्बा।

    Aṭṭhārasa abhabbaṭṭhānānupagamanappakārā ānisaṃsā saṃvaṇṇitā. Ye ca ‘‘sato sampajāno ānanda bodhisatto tusitākāyā cavitvā mātukucchiṃ okkamī’’tiādinā (ma. ni. 3.199) soḷasa acchariyabbhutadhammappakārā, ye ca ‘‘sītaṃ byapagataṃ hoti, uṇhañca upasammatī’’tiādinā (bu. vaṃ. 83), ‘‘jāyamāne kho sāriputta bodhisatte ayaṃ dasasahassilokadhātu saṅkampati sampakampati sampavedhatī’’tiādinā ca dvattiṃsa pubbanimittappakārā, ye vā panaññepi ‘‘bodhisattānaṃ adhippāyasamijjhanaṃ kammādīsu vasībhāvo’’ti evamādayo tattha tattha jātakabuddhavaṃsādīsu dassitappakārā ānisaṃsā, te sabbepi etāsaṃ ānisaṃsā, tathā yathānidassitabhedā alobhādosādiguṇayugaḷādayo cāti veditabbā.

    किं फलन्ति समासतो ताव सम्मासम्बुद्धभावो एतासं फलं, वित्थारतो पन द्वत्तिंसमहापुरिसलक्खण- (दी॰ नि॰ २.२४ आदयो; ३.१६८ आदयो; म॰ नि॰ २.३८५) असीतिअनुब्यञ्‍जनब्यामप्पभादिअनेकगुणगणसमुज्‍जलरूपकायसम्पत्तिअधिट्ठाना दसबलचतुवेसारज्‍जछअसाधारणञाणअट्ठारसावेणिकबुद्धधम्म- (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ३.३०५; मूलटी॰ २.सुत्तन्तभाजनीयवण्णना) -पभुतिअनेकसतसहस्सगुणसमुदयोपसोभिनी धम्मकायसिरी, यावता पन बुद्धगुणा ये अनेकेहिपि कप्पेहि सम्मासम्बुद्धेनापि वाचाय परियोसापेतुं न सक्‍का, इदं एतासं फलन्ति अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन बुद्धवंसचरियापिटकजातकमहापदानसुत्तादीनं वसेन वेदितब्बो।

    Kiṃphalanti samāsato tāva sammāsambuddhabhāvo etāsaṃ phalaṃ, vitthārato pana dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa- (dī. ni. 2.24 ādayo; 3.168 ādayo; ma. ni. 2.385) asītianubyañjanabyāmappabhādianekaguṇagaṇasamujjalarūpakāyasampattiadhiṭṭhānā dasabalacatuvesārajjachaasādhāraṇañāṇaaṭṭhārasāveṇikabuddhadhamma- (dī. ni. aṭṭha. 3.305; mūlaṭī. 2.suttantabhājanīyavaṇṇanā) -pabhutianekasatasahassaguṇasamudayopasobhinī dhammakāyasirī, yāvatā pana buddhaguṇā ye anekehipi kappehi sammāsambuddhenāpi vācāya pariyosāpetuṃ na sakkā, idaṃ etāsaṃ phalanti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana buddhavaṃsacariyāpiṭakajātakamahāpadānasuttādīnaṃ vasena veditabbo.

    यथावुत्ताय पटिपदाय यथावुत्तविभागानं पारमीनं पूरितभावं सन्धायाह ‘‘समतिंस पारमियो पूरेत्वा’’ति। सतिपि महापरिच्‍चागानं दानपारमिभावे परिच्‍चागविसेसभावदस्सनत्थञ्‍चेव सुदुक्‍करभावदस्सनत्थञ्‍च ‘‘पञ्‍च महापरिच्‍चागे’’ति विसुं गहणं, ततोयेव च अङ्गपरिच्‍चागतो विसुं नयनपरिच्‍चागग्गहणं, परिग्गहपरिच्‍चागभावसामञ्‍ञेपि धनरज्‍जपरिच्‍चागतो पुत्तदारपरिच्‍चागग्गहणञ्‍च कतं। गतपच्‍चागतिकवत्तसङ्खाताय पुब्बभागपटिपदाय सद्धिं अभिञ्‍ञासमापत्तिनिप्फादनं पुब्बयोगो। दानादीसुयेव सातिसयपटिपत्तिनिप्फादनं पुब्बचरिया, या चरियापिटकसङ्गहिता। अभिनीहारो पुब्बयोगो, दानादिपटिपत्ति, कायविवेकवसेन एकचरिया वा पुब्बचरियाति केचि। दानादीनञ्‍चेव अप्पिच्छतादीनञ्‍च संसारनिब्बानेसु आदीनवानिसंसादीनञ्‍च विभावनवसेन सत्तानं बोधित्तये पतिट्ठापनपरिपाचनवसेन पवत्ता कथा धम्मक्खानं। ञातीनं अत्थचरिया ञातत्थचरिया, सापि करुणायनवसेनेव। आदि-सद्देन लोकत्थचरियादयो सङ्गण्हाति। कम्मस्सकताञाणवसेन, अनवज्‍जकम्मायतनविज्‍जाट्ठानपरिचयवसेन, खन्धायतनादिपरिचयवसेन, लक्खणत्तयतीरणवसेन च ञाणचारो बुद्धिचरिया, सा पन अत्थतो पञ्‍ञापारमीयेव, ञाणसम्भारदस्सनत्थं विसुं गहणं। कोटिन्ति परियन्तो, उक्‍कंसोति अत्थो। चत्तारो सतिपट्ठाने भावेत्वा ब्रूहेत्वाति सम्बन्धो। तत्थ भावेत्वाति उप्पादेत्वा। ब्रूहेत्वाति वड्ढेत्वा। सतिपट्ठानादिग्गहणेन आगमनपटिपदं मत्थकं पापेत्वा दस्सेति, विपस्सनासहगता एव वा सतिपट्ठानादयो दट्ठब्बा। एत्थ च ‘‘येन अभिनीहारेना’’तिआदिना आगमनपटिपदाय आदिं दस्सेति, ‘‘दानपारमी’’तिआदिना मज्झं, ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाने’’तिआदिना परियोसानन्ति वेदितब्बं।

    Yathāvuttāya paṭipadāya yathāvuttavibhāgānaṃ pāramīnaṃ pūritabhāvaṃ sandhāyāha ‘‘samatiṃsa pāramiyo pūretvā’’ti. Satipi mahāpariccāgānaṃ dānapāramibhāve pariccāgavisesabhāvadassanatthañceva sudukkarabhāvadassanatthañca ‘‘pañca mahāpariccāge’’ti visuṃ gahaṇaṃ, tatoyeva ca aṅgapariccāgato visuṃ nayanapariccāgaggahaṇaṃ, pariggahapariccāgabhāvasāmaññepi dhanarajjapariccāgato puttadārapariccāgaggahaṇañca kataṃ. Gatapaccāgatikavattasaṅkhātāya pubbabhāgapaṭipadāya saddhiṃ abhiññāsamāpattinipphādanaṃ pubbayogo. Dānādīsuyeva sātisayapaṭipattinipphādanaṃ pubbacariyā, yā cariyāpiṭakasaṅgahitā. Abhinīhāro pubbayogo, dānādipaṭipatti, kāyavivekavasena ekacariyā vā pubbacariyāti keci. Dānādīnañceva appicchatādīnañca saṃsāranibbānesu ādīnavānisaṃsādīnañca vibhāvanavasena sattānaṃ bodhittaye patiṭṭhāpanaparipācanavasena pavattā kathā dhammakkhānaṃ. Ñātīnaṃ atthacariyā ñātatthacariyā, sāpi karuṇāyanavaseneva. Ādi-saddena lokatthacariyādayo saṅgaṇhāti. Kammassakatāñāṇavasena, anavajjakammāyatanavijjāṭṭhānaparicayavasena, khandhāyatanādiparicayavasena, lakkhaṇattayatīraṇavasena ca ñāṇacāro buddhicariyā, sā pana atthato paññāpāramīyeva, ñāṇasambhāradassanatthaṃ visuṃ gahaṇaṃ. Koṭinti pariyanto, ukkaṃsoti attho. Cattāro satipaṭṭhāne bhāvetvā brūhetvāti sambandho. Tattha bhāvetvāti uppādetvā. Brūhetvāti vaḍḍhetvā. Satipaṭṭhānādiggahaṇena āgamanapaṭipadaṃ matthakaṃ pāpetvā dasseti, vipassanāsahagatā eva vā satipaṭṭhānādayo daṭṭhabbā. Ettha ca ‘‘yena abhinīhārenā’’tiādinā āgamanapaṭipadāya ādiṃ dasseti, ‘‘dānapāramī’’tiādinā majjhaṃ, ‘‘cattāro satipaṭṭhāne’’tiādinā pariyosānanti veditabbaṃ.

    सम्पतिजातोति हत्थतो मुच्‍चित्वा मुहुत्तजातो, न मातुकुच्छितो निक्खन्तमत्तो। निक्खन्तमत्तञ्हि महासत्तं पठमं ब्रह्मानो सुवण्णजालेन पटिग्गण्हिंसु, तेसं हत्थतो चत्तारो महाराजानो अजिनप्पवेणिया, तेसं हत्थतो मनुस्सा दुकूलचुम्बटकेन पटिग्गण्हिंसु, मनुस्सानं हत्थतो मुञ्‍चित्वा पथवियं पतिट्ठितोति यथाह भगवा महापदानदेसनायं। सेतम्हि छत्तेति दिब्बसेतच्छत्ते। अनुहीरमानेति धारियमाने। एत्थ च छत्तग्गहणेनेव खग्गादीनि पञ्‍च ककुधभण्डानिपि (जा॰ २.१९.७२) वुत्तानेवाति वेदितब्बं। खग्गतालवण्टमोरहत्थकवाळबीजनीउण्हीसपट्टापि हि छत्तेन सह तदा उपट्ठिता अहेसुं। छत्तादीनियेव च तदा पञ्‍ञायिंसु, न छत्तादिगाहका। सब्बा च दिसाति दसपि दिसा। नयिदं सब्बदिसाविलोकनं सत्तपदवीतिहारुत्तरकालं दट्ठब्बं। महासत्तो हि मनुस्सानं हत्थतो मुच्‍चित्वा पुरत्थिमदिसं ओलोकेसि, तत्थ देवमनुस्सा गन्धमालादीहि पूजयमाना ‘‘महापुरिस इध तुम्हेहि सदिसोपि नत्थि, कुतो उत्तरितरो’’ति आहंसु। एवं चतस्सो दिसा, चतस्सो अनुदिसा, हेट्ठा, उपरीति सब्बा दिसा अनुविलोकेत्वा सब्बत्थ अत्तना सदिसं अदिस्वा ‘‘अयं उत्तरा दिसा’’ति तत्थ सत्तपदवीतिहारेन अगमासि। आसभिन्ति उत्तमं। अग्गोति सब्बपठमो। जेट्ठो सेट्ठोति च तस्सेव वेवचनं। अयमन्तिमा जाति, नत्थि दानि पुनब्भवोति इमस्मिं अत्तभावे पत्तब्बं अरहत्तं ब्याकासि।

    Sampatijātoti hatthato muccitvā muhuttajāto, na mātukucchito nikkhantamatto. Nikkhantamattañhi mahāsattaṃ paṭhamaṃ brahmāno suvaṇṇajālena paṭiggaṇhiṃsu, tesaṃ hatthato cattāro mahārājāno ajinappaveṇiyā, tesaṃ hatthato manussā dukūlacumbaṭakena paṭiggaṇhiṃsu, manussānaṃ hatthato muñcitvā pathaviyaṃ patiṭṭhitoti yathāha bhagavā mahāpadānadesanāyaṃ. Setamhi chatteti dibbasetacchatte. Anuhīramāneti dhāriyamāne. Ettha ca chattaggahaṇeneva khaggādīni pañca kakudhabhaṇḍānipi (jā. 2.19.72) vuttānevāti veditabbaṃ. Khaggatālavaṇṭamorahatthakavāḷabījanīuṇhīsapaṭṭāpi hi chattena saha tadā upaṭṭhitā ahesuṃ. Chattādīniyeva ca tadā paññāyiṃsu, na chattādigāhakā. Sabbā ca disāti dasapi disā. Nayidaṃ sabbadisāvilokanaṃ sattapadavītihāruttarakālaṃ daṭṭhabbaṃ. Mahāsatto hi manussānaṃ hatthato muccitvā puratthimadisaṃ olokesi, tattha devamanussā gandhamālādīhi pūjayamānā ‘‘mahāpurisa idha tumhehi sadisopi natthi, kuto uttaritaro’’ti āhaṃsu. Evaṃ catasso disā, catasso anudisā, heṭṭhā, uparīti sabbā disā anuviloketvā sabbattha attanā sadisaṃ adisvā ‘‘ayaṃ uttarā disā’’ti tattha sattapadavītihārena agamāsi. Āsabhinti uttamaṃ. Aggoti sabbapaṭhamo. Jeṭṭho seṭṭhoti ca tasseva vevacanaṃ. Ayamantimā jāti, natthi dāni punabbhavoti imasmiṃ attabhāve pattabbaṃ arahattaṃ byākāsi.

    ‘‘अनेकेसं विसेसाधिगमानं पुब्बनिमित्तभावेना’’ति सङ्खित्तेन वुत्तमत्थं ‘‘यञ्ही’’तिआदिना वित्थारतो दस्सेति। तत्थ एत्थाति –

    ‘‘Anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvenā’’ti saṅkhittena vuttamatthaṃ ‘‘yañhī’’tiādinā vitthārato dasseti. Tattha etthāti –

    ‘‘अनेकसाखञ्‍च सहस्समण्डलं,

    ‘‘Anekasākhañca sahassamaṇḍalaṃ,

    छत्तं मरू धारयुमन्तलिक्खे।

    Chattaṃ marū dhārayumantalikkhe;

    सुवण्णदण्डा वीतिपतन्ति चामरा,

    Suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā,

    न दिस्सरे चामरछत्तगाहका’’ति॥ (सु॰ नि॰ ६९३)।

    Na dissare cāmarachattagāhakā’’ti. (su. ni. 693);

    इमिस्सा गाथाय। सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणमेव सब्बत्थ अप्पटिहतचारताय अनावरणञाणन्ति आह ‘‘सब्बञ्‍ञुतानावरणञाणपटिलाभस्सा’’ति। ‘‘तथा अयं भगवापि गतो…पे॰… पुब्बनिमित्तभावेना’’ति एतेन अभिजातियं धम्मतावसेन उप्पज्‍जनविसेसा सब्बबोधिसत्तानं साधारणाति दस्सेति। पारमितानिस्सन्दा हि तेति।

    Imissā gāthāya. Sabbaññutaññāṇameva sabbattha appaṭihatacāratāya anāvaraṇañāṇanti āha ‘‘sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassā’’ti. ‘‘Tathā ayaṃ bhagavāpi gato…pe… pubbanimittabhāvenā’’ti etena abhijātiyaṃ dhammatāvasena uppajjanavisesā sabbabodhisattānaṃ sādhāraṇāti dasseti. Pāramitānissandā hi teti.

    विक्‍कमीति अगमासि। मरूति देवा। समाति विलोकनसमताय समा सदिसियो। महापुरिसो हि यथा एकं दिसं विलोकेसि, एवं सेसा दिसापि, न कत्थचि विलोकने विबन्धो तस्स अहोसीति। समाति वा विलोकेतुं युत्ताति अत्थो। न हि तदा बोधिसत्तस्स विरूपबीभच्छविसमरूपानि विलोकेतुं अयुत्तानि दिसासु उपट्ठहन्तीति।

    Vikkamīti agamāsi. Marūti devā. Samāti vilokanasamatāya samā sadisiyo. Mahāpuriso hi yathā ekaṃ disaṃ vilokesi, evaṃ sesā disāpi, na katthaci vilokane vibandho tassa ahosīti. Samāti vā viloketuṃ yuttāti attho. Na hi tadā bodhisattassa virūpabībhacchavisamarūpāni viloketuṃ ayuttāni disāsu upaṭṭhahantīti.

    ‘‘एवं तथागतो’’ति कायगमनट्ठेन गत-सद्देन तथागत-सद्दं निद्दिसित्वा इदानि ञाणगमनट्ठेन तं दस्सेतुं ‘‘अथ वा’’तिआदिमाह। तत्थ नेक्खम्मेनाति अलोभप्पधानेन कुसलचित्तुप्पादेन। कुसला हि धम्मा इध नेक्खम्मं, न पब्बज्‍जादयो, ‘‘पठमज्झानेना’’ति च वदन्ति। पहायाति पजहित्वा। गतो अधिगतो, पटिपन्‍नो उत्तरिविसेसन्ति अत्थो। पहायाति वा पहानहेतु, पहानलक्खणं वा। हेतुलक्खणत्थो हि अयं पहाय-सद्दो। ‘‘कामच्छन्दादिप्पहानहेतुकं गतो’’ति हेत्थ वुत्तं गमनं अवबोधो, पटिपत्ति एव वा। कामच्छन्दादिप्पहानेन च तं लक्खीयति। एस नयो ‘‘पदालेत्वा’’तिआदीसुपि। अब्यापादेनाति मेत्ताय। आलोकसञ्‍ञायाति विभूतं कत्वा मनसिकरणेन उपट्ठितआलोकसञ्‍जाननेन । अविक्खेपेनाति समाधिना। धम्मववत्थानेनाति कुसलादिधम्मानं याथावविनिच्छयेन, ‘‘सप्पच्‍चयनामरूपववत्थानेना’’तिपि वदन्ति।

    ‘‘Evaṃ tathāgato’’ti kāyagamanaṭṭhena gata-saddena tathāgata-saddaṃ niddisitvā idāni ñāṇagamanaṭṭhena taṃ dassetuṃ ‘‘atha vā’’tiādimāha. Tattha nekkhammenāti alobhappadhānena kusalacittuppādena. Kusalā hi dhammā idha nekkhammaṃ, na pabbajjādayo, ‘‘paṭhamajjhānenā’’ti ca vadanti. Pahāyāti pajahitvā. Gato adhigato, paṭipanno uttarivisesanti attho. Pahāyāti vā pahānahetu, pahānalakkhaṇaṃ vā. Hetulakkhaṇattho hi ayaṃ pahāya-saddo. ‘‘Kāmacchandādippahānahetukaṃ gato’’ti hettha vuttaṃ gamanaṃ avabodho, paṭipatti eva vā. Kāmacchandādippahānena ca taṃ lakkhīyati. Esa nayo ‘‘padāletvā’’tiādīsupi. Abyāpādenāti mettāya. Ālokasaññāyāti vibhūtaṃ katvā manasikaraṇena upaṭṭhitaālokasañjānanena . Avikkhepenāti samādhinā. Dhammavavatthānenāti kusalādidhammānaṃ yāthāvavinicchayena, ‘‘sappaccayanāmarūpavavatthānenā’’tipi vadanti.

    एवं कामच्छन्दादिनीवरणप्पहानेन ‘‘अभिज्झं लोके पहाया’’तिआदिना (विभ॰ ५०८) वुत्ताय पठमज्झानस्स पुब्बभागपटिपदाय भगवतो तथागतभावं दस्सेत्वा इदानि सह उपायेन अट्ठहि समापत्तीहि, अट्ठारसहि च महाविपस्सनाहि तं दस्सेतुं ‘‘ञाणेना’’तिआदिमाह। नामरूपपरिग्गहकङ्खावितरणानञ्हि विबन्धभूतस्स मोहस्स दूरीकरणेन ञातपरिञ्‍ञायं ठितस्स अनिच्‍चसञ्‍ञादयो सिज्झन्ति, तथा झानसमापत्तीसु अभिरतिनिमित्तेन पामोज्‍जेन, तत्थ अनभिरतिया विनोदिताय झानादि समधिगमोति समापत्तिविपस्सनानं अरतिविनोदनअविज्‍जापदालनादि उपायो, उप्पटिपाटिनिद्देसो पन नीवरणसभावाय अविज्‍जाय हेट्ठा नीवरणेसुपि सङ्गहदस्सनत्थन्ति दट्ठब्बं। समापत्तिविहारप्पवेसविबन्धनेन नीवरणानि कवाटसदिसानीति आह ‘‘नीवरणकवाटं उग्घाटेत्वा’’ति। ‘‘रत्तिं वितक्‍केत्वा विचारेत्वा दिवा कम्मन्ते पयोजेती’’ति वुत्तट्ठाने विय वितक्‍कविचारा धूमायनाति अधिप्पेताति आह ‘‘वितक्‍कविचारधूम’’न्ति। किञ्‍चापि पठमज्झानूपचारेयेव च दुक्खं, चतुत्थज्झानूपचारेयेव सुखं पहीयति, अतिसयप्पहानं पन सन्धायाह ‘‘चतुत्थज्झानेन सुखदुक्खं पहाया’’ति।

    Evaṃ kāmacchandādinīvaraṇappahānena ‘‘abhijjhaṃ loke pahāyā’’tiādinā (vibha. 508) vuttāya paṭhamajjhānassa pubbabhāgapaṭipadāya bhagavato tathāgatabhāvaṃ dassetvā idāni saha upāyena aṭṭhahi samāpattīhi, aṭṭhārasahi ca mahāvipassanāhi taṃ dassetuṃ ‘‘ñāṇenā’’tiādimāha. Nāmarūpapariggahakaṅkhāvitaraṇānañhi vibandhabhūtassa mohassa dūrīkaraṇena ñātapariññāyaṃ ṭhitassa aniccasaññādayo sijjhanti, tathā jhānasamāpattīsu abhiratinimittena pāmojjena, tattha anabhiratiyā vinoditāya jhānādi samadhigamoti samāpattivipassanānaṃ arativinodanaavijjāpadālanādi upāyo, uppaṭipāṭiniddeso pana nīvaraṇasabhāvāya avijjāya heṭṭhā nīvaraṇesupi saṅgahadassanatthanti daṭṭhabbaṃ. Samāpattivihārappavesavibandhanena nīvaraṇāni kavāṭasadisānīti āha ‘‘nīvaraṇakavāṭaṃ ugghāṭetvā’’ti. ‘‘Rattiṃ vitakketvā vicāretvā divā kammante payojetī’’ti vuttaṭṭhāne viya vitakkavicārā dhūmāyanāti adhippetāti āha ‘‘vitakkavicāradhūma’’nti. Kiñcāpi paṭhamajjhānūpacāreyeva ca dukkhaṃ, catutthajjhānūpacāreyeva sukhaṃ pahīyati, atisayappahānaṃ pana sandhāyāha ‘‘catutthajjhānena sukhadukkhaṃ pahāyā’’ti.

    अनिच्‍चस्स, अनिच्‍चन्ति अनुपस्सना अनिच्‍चानुपस्सना, तेभूमकधम्मानं अनिच्‍चतं गहेत्वा पवत्ताय विपस्सनायेतं नामं। निच्‍चसञ्‍ञन्ति सङ्खतधम्मे ‘‘निच्‍चा, सस्सता’’ति एवं पवत्तमिच्छासञ्‍ञं , सञ्‍ञासीसेन दिट्ठिचित्तानम्पि गहणं दट्ठब्बं। एस नयो इतो परेसुपि। निब्बिदानुपस्सनायाति सङ्खारेसु निब्बिज्‍जनाकारेन पवत्ताय अनुपस्सनाय। नन्दिन्ति सप्पीतिकतण्हं। तथा विरागानुपस्सनायाति विरज्‍जनाकारेन पवत्ताय अनुपस्सनाय। निरोधानुपस्सनायाति सङ्खारानं निरोधस्स अनुपस्सनाय। ‘‘ते सङ्खारा निरुज्झन्तियेव, आयतिं समुदयवसेन न उप्पज्‍जन्ती’’ति एवं वा अनुपस्सना निरोधानुपस्सना। तेनेवाह ‘‘निरोधानुपस्सनाय निरोधेति, नो समुदेती’’ति। मुञ्‍चितुकम्यता हि अयं बलप्पत्ताति। पटिनिस्सज्‍जनाकारेन पवत्ता अनुपस्सना पटिनिस्सग्गानुपस्सना । पटिसङ्खा सन्तिट्ठना हि अयं। आदानन्ति निच्‍चादिवसेन गहणं। सन्ततिसमूहकिच्‍चारम्मणानं वसेन एकत्तग्गहणं घनसञ्‍ञा। आयूहनं अभिसङ्खरणं। अवत्थाविसेसापत्ति विपरिणामो। धुवसञ्‍ञन्ति थिरभावग्गहणं। निमित्तन्ति समूहादिघनवसेन, सकिच्‍चपरिच्छेदताय च सङ्खारानं सविग्गहग्गहणं। पणिधिन्ति रागादिपणिधिं, सा पनत्थतो तण्हानं वसेन सङ्खारेसु निन्‍नता।

    Aniccassa, aniccanti anupassanā aniccānupassanā, tebhūmakadhammānaṃ aniccataṃ gahetvā pavattāya vipassanāyetaṃ nāmaṃ. Niccasaññanti saṅkhatadhamme ‘‘niccā, sassatā’’ti evaṃ pavattamicchāsaññaṃ , saññāsīsena diṭṭhicittānampi gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Esa nayo ito paresupi. Nibbidānupassanāyāti saṅkhāresu nibbijjanākārena pavattāya anupassanāya. Nandinti sappītikataṇhaṃ. Tathā virāgānupassanāyāti virajjanākārena pavattāya anupassanāya. Nirodhānupassanāyāti saṅkhārānaṃ nirodhassa anupassanāya. ‘‘Te saṅkhārā nirujjhantiyeva, āyatiṃ samudayavasena na uppajjantī’’ti evaṃ vā anupassanā nirodhānupassanā. Tenevāha ‘‘nirodhānupassanāya nirodheti, no samudetī’’ti. Muñcitukamyatā hi ayaṃ balappattāti. Paṭinissajjanākārena pavattā anupassanā paṭinissaggānupassanā. Paṭisaṅkhā santiṭṭhanā hi ayaṃ. Ādānanti niccādivasena gahaṇaṃ. Santatisamūhakiccārammaṇānaṃ vasena ekattaggahaṇaṃ ghanasaññā. Āyūhanaṃ abhisaṅkharaṇaṃ. Avatthāvisesāpatti vipariṇāmo. Dhuvasaññanti thirabhāvaggahaṇaṃ. Nimittanti samūhādighanavasena, sakiccaparicchedatāya ca saṅkhārānaṃ saviggahaggahaṇaṃ. Paṇidhinti rāgādipaṇidhiṃ, sā panatthato taṇhānaṃ vasena saṅkhāresu ninnatā.

    अभिनिवेसन्ति अत्तानुदिट्ठिं। अनिच्‍चदुक्खादिवसेन सब्बधम्मतीरणं अधिपञ्‍ञाधम्मविपस्सना। सारादानाभिनिवेसन्ति असारे सारग्गहणविपल्‍लासं। ‘‘इस्सरकुत्तादिवसेन लोको समुप्पन्‍नो’’ति अभिनिवेसो सम्मोहाभिनिवेसो। केचि पन ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धानन्तिआदिना पवत्तसंसयापत्ति सम्मोहाभिनिवेसो’’ति वदन्ति। सङ्खारेसु लेणताणभावग्गहणं आलयाभिनिवेसो। ‘‘आलयरता आलयसमुदिता’’ति वचनतो आलयो तण्हा, सायेव चक्खादीसु रूपादीसु च अभिनिविसनवसेन पवत्तिया आलयाभिनिवेसोति केचि। ‘‘एवंविधा सङ्खारा पटिनिस्सज्‍जीयन्ती’’ति पवत्तं ञाणं पटिसङ्खानुपस्सना। वट्टतो विगतत्ता विवट्टं निब्बानं, तत्थ आरम्मणकरणसङ्खातेन अनुपस्सनेन पवत्तिया विवट्टानुपस्सना गोत्रभु। संयोगाभिनिवेसन्ति संयुज्‍जनवसेन सङ्खारेसु अभिनिविसनं। दिट्ठेकट्ठेति दिट्ठिया सहजातेकट्ठे, पहानेकट्ठे च। ‘‘ओळारिके’’ति उपरिमग्गवज्झे किलेसे अपेक्खित्वा वुत्तं, अञ्‍ञथा दस्सनपहातब्बापि दुतियमग्गवज्झेहि ओळारिकाति। अणुसहगतेति अणुभूते, इदं हेट्ठिममग्गवज्झे अपेक्खित्वा वुत्तं। सब्बकिलेसेति अवसिट्ठसब्बकिलेसे। न हि पठमादिमग्गेहि पहीना किलेसा पुन पहीयन्तीति।

    Abhinivesanti attānudiṭṭhiṃ. Aniccadukkhādivasena sabbadhammatīraṇaṃ adhipaññādhammavipassanā. Sārādānābhinivesanti asāre sāraggahaṇavipallāsaṃ. ‘‘Issarakuttādivasena loko samuppanno’’ti abhiniveso sammohābhiniveso. Keci pana ‘‘ahosiṃ nu kho ahamatītamaddhānantiādinā pavattasaṃsayāpatti sammohābhiniveso’’ti vadanti. Saṅkhāresu leṇatāṇabhāvaggahaṇaṃ ālayābhiniveso. ‘‘Ālayaratā ālayasamuditā’’ti vacanato ālayo taṇhā, sāyeva cakkhādīsu rūpādīsu ca abhinivisanavasena pavattiyā ālayābhinivesoti keci. ‘‘Evaṃvidhā saṅkhārā paṭinissajjīyantī’’ti pavattaṃ ñāṇaṃ paṭisaṅkhānupassanā. Vaṭṭato vigatattā vivaṭṭaṃ nibbānaṃ, tattha ārammaṇakaraṇasaṅkhātena anupassanena pavattiyā vivaṭṭānupassanā gotrabhu. Saṃyogābhinivesanti saṃyujjanavasena saṅkhāresu abhinivisanaṃ. Diṭṭhekaṭṭheti diṭṭhiyā sahajātekaṭṭhe, pahānekaṭṭhe ca. ‘‘Oḷārike’’ti uparimaggavajjhe kilese apekkhitvā vuttaṃ, aññathā dassanapahātabbāpi dutiyamaggavajjhehi oḷārikāti. Aṇusahagateti aṇubhūte, idaṃ heṭṭhimamaggavajjhe apekkhitvā vuttaṃ. Sabbakileseti avasiṭṭhasabbakilese. Na hi paṭhamādimaggehi pahīnā kilesā puna pahīyantīti.

    कक्खळत्तं कठिनभावो। पग्घरणं द्रवभावो। लोकियवायुना भस्तस्स विय येन तंतंकलापस्स उद्धुमायनं, थम्भभावो वा, तं वित्थम्भनं। विज्‍जमानेपि कलापन्तरभूतानं कलापन्तरभूतेहि असम्फुट्ठभावे, तंतंभूतविवित्तता रूपपरियन्तो आकासोति येसं यो परिच्छेदो, तेहि सो असम्फुट्ठोव, अञ्‍ञथा भूतानं परिच्छेदसभावो न सिया ब्यापीभावापत्तितो । अब्यापिता हि असम्फुट्ठताति। यस्मिं कलापे भूतानं परिच्छेदो, तेहि असम्फुट्ठभावो असम्फुट्ठलक्खणं। तेनाह भगवा आकासधातुनिद्देसे ‘‘असम्फुट्ठं चतूहि महाभूतेही’’ति (ध॰ स॰ ६३७)।

    Kakkhaḷattaṃ kaṭhinabhāvo. Paggharaṇaṃ dravabhāvo. Lokiyavāyunā bhastassa viya yena taṃtaṃkalāpassa uddhumāyanaṃ, thambhabhāvo vā, taṃ vitthambhanaṃ. Vijjamānepi kalāpantarabhūtānaṃ kalāpantarabhūtehi asamphuṭṭhabhāve, taṃtaṃbhūtavivittatā rūpapariyanto ākāsoti yesaṃ yo paricchedo, tehi so asamphuṭṭhova, aññathā bhūtānaṃ paricchedasabhāvo na siyā byāpībhāvāpattito . Abyāpitā hi asamphuṭṭhatāti. Yasmiṃ kalāpe bhūtānaṃ paricchedo, tehi asamphuṭṭhabhāvo asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ. Tenāha bhagavā ākāsadhātuniddese ‘‘asamphuṭṭhaṃ catūhi mahābhūtehī’’ti (dha. sa. 637).

    विरोधिपच्‍चयसन्‍निपाते विसदिसुप्पत्ति रुप्पनं। चेतनापधानत्ता सङ्खारक्खन्धधम्मानं चेतनावसेनेतं वुत्तं ‘‘सङ्खारानं अभिसङ्खरणलक्खण’’न्ति। तथा हि सुत्तन्तभाजनीये सङ्खारक्खन्धविभङ्गे ‘‘चक्खुसम्फस्सजा चेतना’’तिआदिना (विभ॰ ९२) चेतनाव विभत्ता, अभिसङ्खरणलक्खणा च चेतना। यथाह ‘‘तत्थ कतमो पुञ्‍ञाभिसङ्खारो? कुसला चेतना कामावचरा’’तिआदि (विभ॰ २२६)। फरणं सविप्फारिकता। अस्सद्धियेति अस्सद्धियहेतु, निमित्तत्थे भुम्मं। एस नयो ‘‘कोसज्‍जे’’तिआदीसु। वूपसमलक्खणन्ति कायचित्तपरिळाहूपसमलक्खणं। लीनुद्धच्‍चरहिते अधिचित्ते पवत्तमाने पग्गहनिग्गहसम्पहंसनेसु अब्यावटताय अज्झुपेक्खनं पटिसङ्खानं पक्खपातुपच्छेदतो।

    Virodhipaccayasannipāte visadisuppatti ruppanaṃ. Cetanāpadhānattā saṅkhārakkhandhadhammānaṃ cetanāvasenetaṃ vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇa’’nti. Tathā hi suttantabhājanīye saṅkhārakkhandhavibhaṅge ‘‘cakkhusamphassajā cetanā’’tiādinā (vibha. 92) cetanāva vibhattā, abhisaṅkharaṇalakkhaṇā ca cetanā. Yathāha ‘‘tattha katamo puññābhisaṅkhāro? Kusalā cetanā kāmāvacarā’’tiādi (vibha. 226). Pharaṇaṃ savipphārikatā. Assaddhiyeti assaddhiyahetu, nimittatthe bhummaṃ. Esa nayo ‘‘kosajje’’tiādīsu. Vūpasamalakkhaṇanti kāyacittapariḷāhūpasamalakkhaṇaṃ. Līnuddhaccarahite adhicitte pavattamāne paggahaniggahasampahaṃsanesu abyāvaṭatāya ajjhupekkhanaṃ paṭisaṅkhānaṃ pakkhapātupacchedato.

    मुसावादादीनं विसंवादनादिकिच्‍चताय लूखानं अपरिग्गाहकानं पटिपक्खभावतो परिग्गाहिका सम्मावाचा सिनिद्धभावतो सम्पयुत्तधम्मे, सम्मावाचापच्‍चयसुभासितानं सोतारञ्‍च पुग्गलं परिग्गण्हातीति सा परिग्गहलक्खणा सम्मावाचा। कायिककिरिया किञ्‍चि कत्तब्बं समुट्ठापेति। सयञ्‍च समुट्ठहनं घटनं होतीति सम्माकम्मन्तसङ्खाता विरति समुट्ठानलक्खणा दट्ठब्बा, सम्पयुत्तधम्मानं वा उक्खिपनं समुट्ठापनं कायिककिरियाय भारुक्खिपनं विय। जीवमानस्स सत्तस्स, सम्पयुत्तधम्मानं वा जीवितिन्द्रियवुत्तिया, आजीवस्सेव वा सुद्धि वोदानं। ससम्पयुत्तधम्मस्स चित्तस्स संकिलेसपक्खे पतितुं अदत्वा सम्मदेव पग्गण्हनं पग्गहो।

    Musāvādādīnaṃ visaṃvādanādikiccatāya lūkhānaṃ apariggāhakānaṃ paṭipakkhabhāvato pariggāhikā sammāvācā siniddhabhāvato sampayuttadhamme, sammāvācāpaccayasubhāsitānaṃ sotārañca puggalaṃ pariggaṇhātīti sā pariggahalakkhaṇā sammāvācā. Kāyikakiriyā kiñci kattabbaṃ samuṭṭhāpeti. Sayañca samuṭṭhahanaṃ ghaṭanaṃ hotīti sammākammantasaṅkhātā virati samuṭṭhānalakkhaṇā daṭṭhabbā, sampayuttadhammānaṃ vā ukkhipanaṃ samuṭṭhāpanaṃ kāyikakiriyāya bhārukkhipanaṃ viya. Jīvamānassa sattassa, sampayuttadhammānaṃ vā jīvitindriyavuttiyā, ājīvasseva vā suddhi vodānaṃ. Sasampayuttadhammassa cittassa saṃkilesapakkhe patituṃ adatvā sammadeva paggaṇhanaṃ paggaho.

    ‘‘सङ्खारा’’ति इध चेतना अधिप्पेताति वुत्तं ‘‘सङ्खारानं चेतनालक्खण’’न्ति। नमनं आरम्मणाभिमुखभावो। आयतनंपवत्तनं। आयतनानं वसेन हि आयसङ्खातानं चित्तचेतसिकानं पवत्ति। तण्हाय हेतुलक्खणन्ति वट्टस्स जनकहेतुभावो, मग्गस्स पन निब्बानसम्पापकत्तन्ति अयमेव तेसं विसेसो।

    ‘‘Saṅkhārā’’ti idha cetanā adhippetāti vuttaṃ ‘‘saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇa’’nti. Namanaṃ ārammaṇābhimukhabhāvo. Āyatanaṃpavattanaṃ. Āyatanānaṃ vasena hi āyasaṅkhātānaṃ cittacetasikānaṃ pavatti. Taṇhāya hetulakkhaṇanti vaṭṭassa janakahetubhāvo, maggassa pana nibbānasampāpakattanti ayameva tesaṃ viseso.

    तथलक्खणं अविपरीतसभावो। एकरसो अञ्‍ञमञ्‍ञानतिवत्तनं अनूनाधिकभावो। युगनद्धा समथविपस्सनाव, ‘‘सद्धापञ्‍ञा पग्गहाविक्खेपा’’तिपि वदन्ति।

    Tathalakkhaṇaṃ aviparītasabhāvo. Ekaraso aññamaññānativattanaṃ anūnādhikabhāvo. Yuganaddhā samathavipassanāva, ‘‘saddhāpaññā paggahāvikkhepā’’tipi vadanti.

    खिणोति किलेसेति खयो, मग्गो। अनुप्पादपरियोसानताय अनुप्पादो, फलं। पस्सद्धि किलेसवूपसमो।

    Khiṇoti kileseti khayo, maggo. Anuppādapariyosānatāya anuppādo, phalaṃ. Passaddhi kilesavūpasamo.

    छन्दस्साति कत्तुकम्यताछन्दस्स। मूललक्खणं पतिट्ठाभावो। समुट्ठापनलक्खणं आरम्मणपटिपादकताय सम्पयुत्तधम्मानं उप्पत्तिहेतुता। समोधानं विसयादिसन्‍निपातेन गहेतब्बाकारो, या ‘‘सङ्गती’’ति वुच्‍चति। समं सह ओदहन्ति अनेन सम्पयुत्तधम्माति वा समोधानं, फस्सो। समोसरन्ति सन्‍निपतन्ति एत्थाति समोसरणं। वेदनाय विना अप्पवत्तमाना सम्पयुत्तधम्मा वेदनानुभवननिमित्तं समोसटा विय होन्तीति एवं वुत्तं। गोपानसीनं कूटं विय सम्पयुत्तानं पामोक्खभावो पमुखलक्खणं। ततो, तेसं वा सम्पयुत्तधम्मानं उत्तरि पधानन्ति तदुत्तरि। पञ्‍ञुत्तरा हि कुसला धम्मा। विमुत्तियाति फलस्स। तञ्हि सीलादिगुणसारस्स परमुक्‍कंसभावेन सारं। अयञ्‍च लक्खणविभागो छधातुपञ्‍चझानङ्गादिवसेन तंतंसुत्तपदानुसारेन, पोराणट्ठकथाय आगतनयेन च कतोति दट्ठब्बं। तथा हि वुत्तोपि कोचि धम्मो परियायन्तरप्पकासनत्थं पुन दस्सितो, ततो एव च ‘‘छन्दमूलका कुसला धम्मा मनसिकारसमुट्ठाना, फस्ससमोधाना, वेदनासमोसरणा’’ति, ‘‘पञ्‍ञुत्तरा कुसला धम्मा’’ति, ‘‘विमुत्तिसारमिदं ब्रह्मचरिय’’न्ति, ‘‘निब्बानोगधञ्हि आवुसो ब्रह्मचरियं निब्बानपरियोसान’’न्ति च सुत्तपदानं वसेन ‘‘छन्दस्स मूललक्खण’’न्तिआदि वुत्तं।

    Chandassāti kattukamyatāchandassa. Mūlalakkhaṇaṃ patiṭṭhābhāvo. Samuṭṭhāpanalakkhaṇaṃ ārammaṇapaṭipādakatāya sampayuttadhammānaṃ uppattihetutā. Samodhānaṃ visayādisannipātena gahetabbākāro, yā ‘‘saṅgatī’’ti vuccati. Samaṃ saha odahanti anena sampayuttadhammāti vā samodhānaṃ, phasso. Samosaranti sannipatanti etthāti samosaraṇaṃ. Vedanāya vinā appavattamānā sampayuttadhammā vedanānubhavananimittaṃ samosaṭā viya hontīti evaṃ vuttaṃ. Gopānasīnaṃ kūṭaṃ viya sampayuttānaṃ pāmokkhabhāvo pamukhalakkhaṇaṃ. Tato, tesaṃ vā sampayuttadhammānaṃ uttari padhānanti taduttari. Paññuttarā hi kusalā dhammā. Vimuttiyāti phalassa. Tañhi sīlādiguṇasārassa paramukkaṃsabhāvena sāraṃ. Ayañca lakkhaṇavibhāgo chadhātupañcajhānaṅgādivasena taṃtaṃsuttapadānusārena, porāṇaṭṭhakathāya āgatanayena ca katoti daṭṭhabbaṃ. Tathā hi vuttopi koci dhammo pariyāyantarappakāsanatthaṃ puna dassito, tato eva ca ‘‘chandamūlakā kusalā dhammā manasikārasamuṭṭhānā, phassasamodhānā, vedanāsamosaraṇā’’ti, ‘‘paññuttarā kusalā dhammā’’ti, ‘‘vimuttisāramidaṃ brahmacariya’’nti, ‘‘nibbānogadhañhi āvuso brahmacariyaṃ nibbānapariyosāna’’nti ca suttapadānaṃ vasena ‘‘chandassa mūlalakkhaṇa’’ntiādi vuttaṃ.

    तथधम्मा नाम चत्तारि अरियसच्‍चानि अविपरीतसभावत्ता। तथानि तंसभावत्ता। अवितथानि अमुसासभावत्ता। अनञ्‍ञथानि अञ्‍ञाकाररहितत्ता।

    Tathadhammānāma cattāri ariyasaccāni aviparītasabhāvattā. Tathāni taṃsabhāvattā. Avitathāni amusāsabhāvattā. Anaññathāni aññākārarahitattā.

    जातिपच्‍चयसम्भूतसमुदागतट्ठोति जातिपच्‍चया सम्भूतं हुत्वा सहितस्स अत्तनो पच्‍चयानुरूपस्स उद्धं उद्धं आगतभावो, अनुपवत्तत्थोति अत्थो। अथ वा सम्भूतट्ठो च समुदागतट्ठो च सम्भूतसमुदागतट्ठो, न जातितो जरामरणं न होति, न च जातिं विना अञ्‍ञतो होतीति जातिपच्‍चयसम्भूतट्ठो। इत्थञ्‍च जातितो समुदागच्छतीति जातिपच्‍चयसमुदागतट्ठो। या या जाति यथा यथा पच्‍चयो होति, तदनुरूपं पातुभावोति अत्थो। अविज्‍जाय सङ्खारानं पच्‍चयट्ठोति एत्थापि न अविज्‍जा सङ्खारानं पच्‍चयो न होति, न च अविज्‍जं विना सङ्खारा उप्पज्‍जन्ति। या या अविज्‍जा येसं येसं सङ्खारानं यथा यथा पच्‍चयो होति, अयं अविज्‍जाय सङ्खारानं पच्‍चयट्ठो, पच्‍चयभावोति अत्थो।

    Jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭhoti jātipaccayā sambhūtaṃ hutvā sahitassa attano paccayānurūpassa uddhaṃ uddhaṃ āgatabhāvo, anupavattatthoti attho. Atha vā sambhūtaṭṭho ca samudāgataṭṭho ca sambhūtasamudāgataṭṭho, na jātito jarāmaraṇaṃ na hoti, na ca jātiṃ vinā aññato hotīti jātipaccayasambhūtaṭṭho. Itthañca jātito samudāgacchatīti jātipaccayasamudāgataṭṭho. Yā yā jāti yathā yathā paccayo hoti, tadanurūpaṃ pātubhāvoti attho. Avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭhoti etthāpi na avijjā saṅkhārānaṃ paccayo na hoti, na ca avijjaṃ vinā saṅkhārā uppajjanti. Yā yā avijjā yesaṃ yesaṃ saṅkhārānaṃ yathā yathā paccayo hoti, ayaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho, paccayabhāvoti attho.

    भगवा तं जानाति पस्सतीति सम्बन्धो। तेनाति भगवता। तं विभज्‍जमानन्ति योजेतब्बं। तन्ति रूपायतनं। इट्ठानिट्ठादीति आदि-सद्देन मज्झत्तं सङ्गण्हाति, तथा अतीतानागतपच्‍चुप्पन्‍नपरित्तअज्झत्तबहिद्धातदुभयादिभेदं। लब्भमानकपदवसेनाति ‘‘रूपायतनं दिट्ठं सद्दायतनं सुतं गन्धायतनं रसायतनं फोट्ठब्बायतनं मुतं, सब्बं रूपं मनसा विञ्‍ञात’’न्ति (ध॰ स॰ ९६६) वचनतो दिट्ठपदञ्‍च विञ्‍ञातपदञ्‍च रूपारम्मणे लब्भति। ‘‘रूपारम्मणं इट्ठं अनिट्ठं मज्झत्तं परित्तं अतीतं अनागतं पच्‍चुप्पन्‍नं अज्झत्तं बहिद्धा दिट्ठं विञ्‍ञातं रूपं रूपायतनं रूपधातु वण्णनिभा सनिदस्सनं सप्पटिघं नीलं पीतक’’न्ति एवमादीहि अनेकेहि नामेहि। ‘‘तेरसहि वारेही’’ति रूपकण्डे (ध॰ स॰ ६१४ आदयो) आगते तेरस निद्देसवारे सन्धायाह। एकेकस्मिञ्‍च वारे चतुन्‍नं चतुन्‍नं ववत्थापननयानं वसेन ‘‘द्विपञ्‍ञासाय नयेही’’ति आह। तथमेव अविपरीतदस्सिताय, अप्पटिवत्तियदेसनताय च। जानामि अब्भञ्‍ञासिन्ति वत्तमानातीतकालेसु ञाणप्पवत्तिदस्सनेन अनागतेपि ञाणप्पवत्ति वुत्तायेवाति दट्ठब्बा। विदित-सद्दो अनामट्ठकालविसेसो वेदितब्बो, ‘‘दिट्ठं सुतं मुत’’न्तिआदीसु (ध॰ स॰ ९६६) विय। न उपट्ठासीति अत्तत्तनियवसेन न उपगच्छि। यथा रूपारम्मणादयो धम्मा यंसभावा यंपकारा च, तथा ने पस्सति जानाति गच्छतीति तथागतोति एवं पदसम्भवो वेदितब्बो। केचि पन ‘‘निरुत्तिनयेन पिसोदरादिपक्खेपेन वा दस्सी-सद्दस्स लोपं, आगत-सद्दस्स चागमं कत्वा तथागतो’’ति वण्णेन्ति।

    Bhagavā taṃ jānāti passatīti sambandho. Tenāti bhagavatā. Taṃ vibhajjamānanti yojetabbaṃ. Tanti rūpāyatanaṃ. Iṭṭhāniṭṭhādīti ādi-saddena majjhattaṃ saṅgaṇhāti, tathā atītānāgatapaccuppannaparittaajjhattabahiddhātadubhayādibhedaṃ. Labbhamānakapadavasenāti ‘‘rūpāyatanaṃ diṭṭhaṃ saddāyatanaṃ sutaṃ gandhāyatanaṃ rasāyatanaṃ phoṭṭhabbāyatanaṃ mutaṃ, sabbaṃ rūpaṃ manasā viññāta’’nti (dha. sa. 966) vacanato diṭṭhapadañca viññātapadañca rūpārammaṇe labbhati. ‘‘Rūpārammaṇaṃ iṭṭhaṃ aniṭṭhaṃ majjhattaṃ parittaṃ atītaṃ anāgataṃ paccuppannaṃ ajjhattaṃ bahiddhā diṭṭhaṃ viññātaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ rūpadhātu vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītaka’’nti evamādīhi anekehi nāmehi. ‘‘Terasahi vārehī’’ti rūpakaṇḍe (dha. sa. 614 ādayo) āgate terasa niddesavāre sandhāyāha. Ekekasmiñca vāre catunnaṃ catunnaṃ vavatthāpananayānaṃ vasena ‘‘dvipaññāsāyanayehī’’ti āha. Tathameva aviparītadassitāya, appaṭivattiyadesanatāya ca. Jānāmi abbhaññāsinti vattamānātītakālesu ñāṇappavattidassanena anāgatepi ñāṇappavatti vuttāyevāti daṭṭhabbā. Vidita-saddo anāmaṭṭhakālaviseso veditabbo, ‘‘diṭṭhaṃ sutaṃ muta’’ntiādīsu (dha. sa. 966) viya. Na upaṭṭhāsīti attattaniyavasena na upagacchi. Yathā rūpārammaṇādayo dhammā yaṃsabhāvā yaṃpakārā ca, tathā ne passati jānāti gacchatīti tathāgatoti evaṃ padasambhavo veditabbo. Keci pana ‘‘niruttinayena pisodarādipakkhepena vā dassī-saddassa lopaṃ, āgata-saddassa cāgamaṃ katvā tathāgato’’ti vaṇṇenti.

    निद्दोसताय अनुपवज्‍जं। पक्खिपितब्बाभावेन अनूनं। अपनेतब्बाभावेन अनधिकं। अत्थब्यञ्‍जनादिसम्पत्तिया सब्बाकारपरिपुण्णं। नो अञ्‍ञथाति ‘‘तथेवा’’ति वुत्तमेवत्थं ब्यतिरेकेन सम्पादेति। तेन यदत्थं भासितं, एकन्तेन तदत्थनिप्फादनतो यथा भासितं भगवता, तथेवाति अविपरीतदेसनतं दस्सेति। ‘‘गदत्थो’’ति एतेन तथं गदतीति तथागतोति द-कारस्स त-कारो कतो निरुत्तिनयेनाति दस्सेति।

    Niddosatāya anupavajjaṃ. Pakkhipitabbābhāvena anūnaṃ. Apanetabbābhāvena anadhikaṃ. Atthabyañjanādisampattiyā sabbākāraparipuṇṇaṃ. No aññathāti ‘‘tathevā’’ti vuttamevatthaṃ byatirekena sampādeti. Tena yadatthaṃ bhāsitaṃ, ekantena tadatthanipphādanato yathā bhāsitaṃ bhagavatā, tathevāti aviparītadesanataṃ dasseti. ‘‘Gadattho’’ti etena tathaṃ gadatīti tathāgatoti da-kārassa ta-kāro kato niruttinayenāti dasseti.

    तथा गतमस्साति तथागतो, गतन्ति च कायस्स वाचाय वा पवत्तीति अत्थो। तथाति च वुत्ते यंतं-सद्दानं अब्यभिचारिसम्बन्धिताय ‘‘यथा’’ति अयमत्थो उपट्ठितोयेव होति। कायवचीकिरियानञ्‍च अञ्‍ञमञ्‍ञानुलोमेन वचनिच्छायं, कायस्स वाचा, वाचाय च कायो सम्बन्धीभावेन उपतिट्ठतीति इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘भगवतो ही’’तिआदि। इमस्मिं पन अत्थे तथावादिताय तथागतोति अयम्पि अत्थो सिद्धो होति। सो पन पुब्बे पकारन्तरेन दस्सितोति आह ‘‘एवं तथाकारिताय तथागतो’’ति।

    Tathā gatamassāti tathāgato, gatanti ca kāyassa vācāya vā pavattīti attho. Tathāti ca vutte yaṃtaṃ-saddānaṃ abyabhicārisambandhitāya ‘‘yathā’’ti ayamattho upaṭṭhitoyeva hoti. Kāyavacīkiriyānañca aññamaññānulomena vacanicchāyaṃ, kāyassa vācā, vācāya ca kāyo sambandhībhāvena upatiṭṭhatīti imamatthaṃ dassento āha ‘‘bhagavato hī’’tiādi. Imasmiṃ pana atthe tathāvāditāya tathāgatoti ayampi attho siddho hoti. So pana pubbe pakārantarena dassitoti āha ‘‘evaṃ tathākāritāya tathāgato’’ti.

    ‘‘तिरियं अपरिमाणासु लोकधातूसू’’ति एतेन यदेके ‘‘तिरियं विय उपरि अधो च सन्ति लोकधातुयो’’ति वदन्ति, तं पटिसेधेति। देसनाविलासोयेव देसनाविलासमयो यथा ‘‘पुञ्‍ञमयं, दानमय’’न्तिआदीसु।

    ‘‘Tiriyaṃaparimāṇāsu lokadhātūsū’’ti etena yadeke ‘‘tiriyaṃ viya upari adho ca santi lokadhātuyo’’ti vadanti, taṃ paṭisedheti. Desanāvilāsoyeva desanāvilāsamayo yathā ‘‘puññamayaṃ, dānamaya’’ntiādīsu.

    उपसग्गनिपातानं वाचकसद्दसन्‍निधाने तदत्थजोतनभावेन पवत्तनतो गत-सद्दोयेव अवगतत्थं अतीतत्थञ्‍च वदतीति आह ‘‘गतोति अवगतो अतीतो’’ति। अथ वा अभिनीहारतो पट्ठाय याव सम्बोधि, एत्थन्तरे महाबोधियानपटिपत्तिया हानठानसंकिलेसनिवत्तीनं अभावतो यथा पणिधानं, तथा गतो अभिनीहारानुरूपं पटिपन्‍नोति तथागतो। अथ वा महिद्धिकताय, पटिसम्भिदानं उक्‍कंसाधिगमेन अनावरणताय च कत्थचि पटिघाताभावतो यथा रुचि, तथा कायवचीचित्तानं गतानि गमनानि पवत्तियो एतस्साति तथागतो। यस्मा च लोके विधयुत्तगतपकार-सद्दा समानत्था दिस्सन्ति, तस्मा यथा विधा विपस्सीआदयो भगवन्तो, अयम्पि भगवा तथा विधोति तथागतो। यथा युत्ता च ते भगवन्तो अयम्पि भगवा तथा युत्तोति तथागतो। अथ वा यस्मा सच्‍चं तच्छं तथन्ति ञाणस्सेतं अधिवचनं, तस्मा तथेन ञाणेन आगतोति तथागतोति। एवम्पि तथागत-सद्दस्स अत्थो वेदितब्बो –

    Upasagganipātānaṃ vācakasaddasannidhāne tadatthajotanabhāvena pavattanato gata-saddoyeva avagatatthaṃ atītatthañca vadatīti āha ‘‘gatoti avagato atīto’’ti. Atha vā abhinīhārato paṭṭhāya yāva sambodhi, etthantare mahābodhiyānapaṭipattiyā hānaṭhānasaṃkilesanivattīnaṃ abhāvato yathā paṇidhānaṃ, tathā gato abhinīhārānurūpaṃ paṭipannoti tathāgato. Atha vā mahiddhikatāya, paṭisambhidānaṃ ukkaṃsādhigamena anāvaraṇatāya ca katthaci paṭighātābhāvato yathā ruci, tathā kāyavacīcittānaṃ gatāni gamanāni pavattiyo etassāti tathāgato. Yasmā ca loke vidhayuttagatapakāra-saddā samānatthā dissanti, tasmā yathā vidhā vipassīādayo bhagavanto, ayampi bhagavā tathā vidhoti tathāgato. Yathā yuttā ca te bhagavanto ayampi bhagavā tathā yuttoti tathāgato. Atha vā yasmā saccaṃ tacchaṃ tathanti ñāṇassetaṃ adhivacanaṃ, tasmā tathena ñāṇena āgatoti tathāgatoti. Evampi tathāgata-saddassa attho veditabbo –

    ‘‘पहाय कामादिमले यथा गता,

    ‘‘Pahāya kāmādimale yathā gatā,

    समाधिञाणेहि विपस्सिआदयो।

    Samādhiñāṇehi vipassiādayo;

    महेसिनो सक्यमुनी जुतिन्धरो,

    Mahesino sakyamunī jutindharo,

    तथागतो तेन तथागतो मतो॥

    Tathāgato tena tathāgato mato.

    तथञ्‍च धातायतनादिलक्खणं,

    Tathañca dhātāyatanādilakkhaṇaṃ,

    सभावसामञ्‍ञविभागभेदतो।

    Sabhāvasāmaññavibhāgabhedato;

    सयम्भुञाणेन जिनो समागतो,

    Sayambhuñāṇena jino samāgato,

    तथागतो वुच्‍चति सक्यपुङ्गवो॥

    Tathāgato vuccati sakyapuṅgavo.

    तथानि सच्‍चानि समन्तचक्खुना,

    Tathāni saccāni samantacakkhunā,

    तथा इदप्पच्‍चयता च सब्बसो।

    Tathā idappaccayatā ca sabbaso;

    अनञ्‍ञनेय्येन यतो विभाविता,

    Anaññaneyyena yato vibhāvitā,

    याथावतो तेन जिनो तथागतो॥

    Yāthāvato tena jino tathāgato.

    अनेकभेदासुपि लोकधातुसु,

    Anekabhedāsupi lokadhātusu,

    जिनस्स रूपायतनादिगोचरे।

    Jinassa rūpāyatanādigocare;

    विचित्तभेदं तथमेव दस्सनं,

    Vicittabhedaṃ tathameva dassanaṃ,

    तथागतो तेन समन्तलोचनो॥

    Tathāgato tena samantalocano.

    यतो च धम्मं तथमेव भासति,

    Yato ca dhammaṃ tathameva bhāsati,

    करोति वाचायनुलोम मत्तनो।

    Karoti vācāyanuloma mattano;

    गुणेहि लोकं अभिभुय्य इरियति,

    Guṇehi lokaṃ abhibhuyya iriyati,

    तथागतो तेनपि लोकनायको॥

    Tathāgato tenapi lokanāyako.

    यथाभिनीहारमतो यथारुचि,

    Yathābhinīhāramato yathāruci,

    पवत्तवाचातनुचित्तभावतो।

    Pavattavācātanucittabhāvato;

    यथाविधा येन पुरा महेसिनो,

    Yathāvidhā yena purā mahesino,

    तथाविधो तेन जिनो तथागतो’’ति॥ (इतिवु॰ अट्ठ॰ ३८)।

    Tathāvidho tena jino tathāgato’’ti. (itivu. aṭṭha. 38);

    सङ्गहगाथा मुखमत्तमेव। कस्मा? अप्पमादपदं विय सकलधम्मपटिपत्तिया सब्बबुद्धगुणानं सङ्गाहकत्ता। तेनेवाह ‘‘सब्बाकारेना’’तिआदि।

    Saṅgahagāthā mukhamattameva. Kasmā? Appamādapadaṃ viya sakaladhammapaṭipattiyā sabbabuddhaguṇānaṃ saṅgāhakattā. Tenevāha ‘‘sabbākārenā’’tiādi.

    ‘‘तं कतमन्ति पुच्छती’’ति एतेन ‘‘कतमञ्‍च तं भिक्खवे’’तिआदिवचनस्स सामञ्‍ञतो पुच्छाभावो दस्सितो अविसेसतो हि तस्स पुच्छाविसेसभावञापनत्थं महानिद्देसे आगता सब्बाव पुच्छा अत्थुद्धारनयेन दस्सेति ‘‘तत्थ पुच्छा नामा’’तिआदिना। तत्थ तत्थाति ‘‘तं कतमन्ति पुच्छती’’ति एत्थ यदेतं सामञ्‍ञतो पुच्छावचनं, तस्मिं।

    ‘‘Taṃkatamanti pucchatī’’ti etena ‘‘katamañca taṃ bhikkhave’’tiādivacanassa sāmaññato pucchābhāvo dassito avisesato hi tassa pucchāvisesabhāvañāpanatthaṃ mahāniddese āgatā sabbāva pucchā atthuddhāranayena dasseti ‘‘tattha pucchā nāmā’’tiādinā. Tattha tatthāti ‘‘taṃ katamanti pucchatī’’ti ettha yadetaṃ sāmaññato pucchāvacanaṃ, tasmiṃ.

    लक्खणन्ति ञातुं इच्छितो यो कोचि सभावो। ‘‘अञ्‍ञात’’न्ति येन केनचि ञाणेन अञ्‍ञातभावमाह, ‘‘अदिट्ठ’’न्ति दस्सनभूतेन ञाणेन पच्‍चक्खं विय अदिट्ठतं। ‘‘अतुलित’’न्ति ‘‘एत्तकमेत’’न्ति तुलनभूतेन अतूलिततं, ‘‘अतीरित’’न्ति तीरणभूतेन अकतञाणकिरियासमापनतं, ‘‘अविभूत’’न्ति ञाणस्स अपाकटभावं, ‘‘अविभावित’’न्ति ञाणेन अपाकटीकतभावं। अदिट्ठं जोतीयति एतायाति अदिट्ठजोतना। दिट्ठं संसन्दीयति एतायाति दिट्ठसंसन्दना, साकच्छावसेन विनिच्छयकरणं। विमति छिज्‍जति एतायाति विमतिच्छेदना। अनुमतिया पुच्छा अनुमतिपुच्छा। ‘‘तं किं मञ्‍ञथ भिक्खवे’’तिआदि पुच्छाय हि ‘‘का तुम्हाकं अनुमती’’ति अनुमति पुच्छिता होति। कथेतुकम्यताति कथेतुकम्यताय।

    Lakkhaṇanti ñātuṃ icchito yo koci sabhāvo. ‘‘Aññāta’’nti yena kenaci ñāṇena aññātabhāvamāha, ‘‘adiṭṭha’’nti dassanabhūtena ñāṇena paccakkhaṃ viya adiṭṭhataṃ. ‘‘Atulita’’nti ‘‘ettakameta’’nti tulanabhūtena atūlitataṃ, ‘‘atīrita’’nti tīraṇabhūtena akatañāṇakiriyāsamāpanataṃ, ‘‘avibhūta’’nti ñāṇassa apākaṭabhāvaṃ, ‘‘avibhāvita’’nti ñāṇena apākaṭīkatabhāvaṃ. Adiṭṭhaṃ jotīyati etāyāti adiṭṭhajotanā. Diṭṭhaṃ saṃsandīyati etāyāti diṭṭhasaṃsandanā, sākacchāvasena vinicchayakaraṇaṃ. Vimati chijjati etāyāti vimaticchedanā. Anumatiyā pucchā anumatipucchā. ‘‘Taṃ kiṃ maññatha bhikkhave’’tiādi pucchāya hi ‘‘kā tumhākaṃ anumatī’’ti anumati pucchitā hoti. Kathetukamyatāti kathetukamyatāya.

    ८. सरसेनेव पतनसभावस्स अन्तरा एव अतीव पातनं अतिपातो, सणिकं पतितुं अदत्वा सीघं पातनन्ति अत्थो। अतिक्‍कम्म वा सत्थादीहि अभिभवित्वा पातनं अतिपातो। सत्तोति खन्धसन्तानो। तत्थ हि सत्तपञ्‍ञत्ति। जीवितिन्द्रियन्ति रूपारूपजीवितिन्द्रियं। रूपजीवितिन्द्रिये हि विकोपिते इतरम्पि तंसम्बन्धताय विनस्सति। कस्मा पनेत्थ ‘‘पाणस्स अतिपातो, पाणोति चेत्थ वोहारतो सत्तो’’ति च एकवचननिद्देसो कतो, ननु निरवसेसानं पाणानं अतिपाततो विरति इध अधिप्पेता। तथा हि वक्खति ‘‘सब्बपाणभूतहितानुकम्पीति सब्बे पाणभूते’’तिआदिना (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.चूळसीलवण्णना) बहुवचननिद्देसन्ति? सच्‍चमेतं, पाणभावसामञ्‍ञवसेन पनेत्थ एकवचननिद्देसो कतो, सब्बसद्दसन्‍निधानेन तत्थ पुथुत्तं विञ्‍ञायमानमेवाति सामञ्‍ञनिद्देसं अकत्वा भेदवचनिच्छावसेन बहुवचननिद्देसो कतोति । किञ्‍च भिय्योसामञ्‍ञतो संवरसमादानं, तब्बिसेसतो संवरभेदोति इमस्स विसेसस्स ञापनत्थं अयं वचनभेदो कतोति वेदितब्बो। याय चेतनाय वत्तमानस्स जीवितिन्द्रियस्स निस्सयभूतेसु महाभूतेसु उपक्‍कमकरणहेतु तं महाभूतप्पच्‍चया उप्पज्‍जनकमहाभूता नुप्पज्‍जिस्सन्ति, सा तादिसप्पयोगसमुट्ठापिका चेतना पाणातिपातो। लद्धुपक्‍कमानि हि भूतानि इतरभूतानि विय न विसदानीति समानजातियानं कारणं न होन्तीति। ‘‘कायवचीद्वारान’’न्ति एतेन मनोद्वारे पवत्ताय वधकचेतनाय पाणातिपातभावं पटिक्खिपति।

    8. Saraseneva patanasabhāvassa antarā eva atīva pātanaṃ atipāto, saṇikaṃ patituṃ adatvā sīghaṃ pātananti attho. Atikkamma vā satthādīhi abhibhavitvā pātanaṃ atipāto. Sattoti khandhasantāno. Tattha hi sattapaññatti. Jīvitindriyanti rūpārūpajīvitindriyaṃ. Rūpajīvitindriye hi vikopite itarampi taṃsambandhatāya vinassati. Kasmā panettha ‘‘pāṇassa atipāto, pāṇoti cettha vohārato satto’’ti ca ekavacananiddeso kato, nanu niravasesānaṃ pāṇānaṃ atipātato virati idha adhippetā. Tathā hi vakkhati ‘‘sabbapāṇabhūtahitānukampīti sabbe pāṇabhūte’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 1.cūḷasīlavaṇṇanā) bahuvacananiddesanti? Saccametaṃ, pāṇabhāvasāmaññavasena panettha ekavacananiddeso kato, sabbasaddasannidhānena tattha puthuttaṃ viññāyamānamevāti sāmaññaniddesaṃ akatvā bhedavacanicchāvasena bahuvacananiddeso katoti . Kiñca bhiyyosāmaññato saṃvarasamādānaṃ, tabbisesato saṃvarabhedoti imassa visesassa ñāpanatthaṃ ayaṃ vacanabhedo katoti veditabbo. Yāya cetanāya vattamānassa jīvitindriyassa nissayabhūtesu mahābhūtesu upakkamakaraṇahetu taṃ mahābhūtappaccayā uppajjanakamahābhūtā nuppajjissanti, sā tādisappayogasamuṭṭhāpikā cetanā pāṇātipāto. Laddhupakkamāni hi bhūtāni itarabhūtāni viya na visadānīti samānajātiyānaṃ kāraṇaṃ na hontīti. ‘‘Kāyavacīdvārāna’’nti etena manodvāre pavattāya vadhakacetanāya pāṇātipātabhāvaṃ paṭikkhipati.

    पयोगवत्थुमहन्ततादीहि महासावज्‍जता तेहि पच्‍चयेहि उप्पज्‍जमानाय चेतनाय बलवभावतो वेदितब्बा। यथाधिप्पेतस्स हि पयोगस्स सहसा निप्फादनवसेन किच्‍चसाधिकाय बहुक्खत्तुं पवत्तजवनेहि लद्धासेवनाय च सन्‍निट्ठापकचेतनाय वसेन पयोगस्स महन्तभावो। सतिपि कदाचि खुद्दके चेव महन्ते च पाणे पयोगस्स समभावे महन्तं हनन्तस्स चेतना तिब्बतरा उप्पज्‍जतीति वत्थुस्स महन्तभावो। इति उभयं पेतं चेतनाय बलवभावेनेव होति। तथा हि हन्तब्बस्स महागुणभावेन तत्थ पवत्तउपकारचेतना विय खेत्तविसेसनिब्बत्तिया अपकारचेतनापि बलवती, तिब्बतरा च उप्पज्‍जतीति तस्सा महासावज्‍जता दट्ठब्बा। तस्मा पयोगवत्थुआदिपच्‍चयानं अमहत्तेपि महागुणतादिपच्‍चयेहि चेतनाय बलवभावादिवसेनेव महासावज्‍जभावो वेदितब्बो।

    Payogavatthumahantatādīhi mahāsāvajjatā tehi paccayehi uppajjamānāya cetanāya balavabhāvato veditabbā. Yathādhippetassa hi payogassa sahasā nipphādanavasena kiccasādhikāya bahukkhattuṃ pavattajavanehi laddhāsevanāya ca sanniṭṭhāpakacetanāya vasena payogassa mahantabhāvo. Satipi kadāci khuddake ceva mahante ca pāṇe payogassa samabhāve mahantaṃ hanantassa cetanā tibbatarā uppajjatīti vatthussa mahantabhāvo. Iti ubhayaṃ petaṃ cetanāya balavabhāveneva hoti. Tathā hi hantabbassa mahāguṇabhāvena tattha pavattaupakāracetanā viya khettavisesanibbattiyā apakāracetanāpi balavatī, tibbatarā ca uppajjatīti tassā mahāsāvajjatā daṭṭhabbā. Tasmā payogavatthuādipaccayānaṃ amahattepi mahāguṇatādipaccayehi cetanāya balavabhāvādivaseneva mahāsāvajjabhāvo veditabbo.

    सम्भरीयन्ति एतेहीति सम्भारा, अङ्गानि। तेसु पाणसञ्‍ञितावधकचित्तानि पुब्बभागियानिपि होन्ति। उपक्‍कमो वधकचेतनासमुट्ठापितो। पञ्‍चसम्भारवती पाणातिपातचेतनाति सा पञ्‍चसम्भारविनिमुत्ता दट्ठब्बा। विज्‍जामयो मन्तपरिजप्पनपयोगो आथब्बणिकादीनं विय। इद्धिमयो कम्मविपाकजिद्धिमयो दाठाकोटकादीनं विय। अतिविय पपञ्‍चोति अतिमहावित्थारो।

    Sambharīyanti etehīti sambhārā, aṅgāni. Tesu pāṇasaññitāvadhakacittāni pubbabhāgiyānipi honti. Upakkamo vadhakacetanāsamuṭṭhāpito. Pañcasambhāravatī pāṇātipātacetanāti sā pañcasambhāravinimuttā daṭṭhabbā. Vijjāmayo mantaparijappanapayogo āthabbaṇikādīnaṃ viya. Iddhimayo kammavipākajiddhimayo dāṭhākoṭakādīnaṃ viya. Ativiya papañcoti atimahāvitthāro.

    एत्थाह – खणे खणे निरुज्झनसभावेसु सङ्खारेसु को हन्ति, को वा हञ्‍ञति, यदि चित्तचेतसिकसन्तानो, सो अरूपताय न छेदनभेदनादिवसेन विकोपनसमत्थो, नापि विकोपनीयो, अथ रूपसन्तानो, सो अचेतनताय कट्ठकलिङ्गरूपमोति न तत्थ छेदनादिना पाणातिपातो लब्भति यथा मतसरीरे, पयोगोपि पाणातिपातस्स पहरणप्पकारादि अतीतेसु वा सङ्खारेसु भवेय्य अनागतेसु वा पच्‍चुप्पन्‍नेसु वा, तत्थ न ताव अतीतानागतेसु सम्भवति तेसं अभावतो, पच्‍चुप्पन्‍नेसु च सङ्खारानं खणिकत्ता सरसेनेव निरुज्झनसभावताय विनासाभिमुखेसु निप्पयोजनो पयोगो सिया, विनासस्स च कारणरहितत्ता न पहरणप्पकारादिपयोगहेतुकं मरणं, निरीहकताय च सङ्खारानं कस्स सो पयोगो, खणिकत्ता वधाधिप्पायसमकालभिज्‍जनकस्स किरियापरियोसानकालानवट्ठानतो कस्स वा पाणातिपातकम्मबद्धोति।

    Etthāha – khaṇe khaṇe nirujjhanasabhāvesu saṅkhāresu ko hanti, ko vā haññati, yadi cittacetasikasantāno, so arūpatāya na chedanabhedanādivasena vikopanasamattho, nāpi vikopanīyo, atha rūpasantāno, so acetanatāya kaṭṭhakaliṅgarūpamoti na tattha chedanādinā pāṇātipāto labbhati yathā matasarīre, payogopi pāṇātipātassa paharaṇappakārādi atītesu vā saṅkhāresu bhaveyya anāgatesu vā paccuppannesu vā, tattha na tāva atītānāgatesu sambhavati tesaṃ abhāvato, paccuppannesu ca saṅkhārānaṃ khaṇikattā saraseneva nirujjhanasabhāvatāya vināsābhimukhesu nippayojano payogo siyā, vināsassa ca kāraṇarahitattā na paharaṇappakārādipayogahetukaṃ maraṇaṃ, nirīhakatāya ca saṅkhārānaṃ kassa so payogo, khaṇikattā vadhādhippāyasamakālabhijjanakassa kiriyāpariyosānakālānavaṭṭhānato kassa vā pāṇātipātakammabaddhoti.

    वुच्‍चते – यथावुत्तवधकचेतनासहितो सङ्खारानं पुञ्‍जो सत्तसङ्खातो हन्ता, तेन पवत्तितवधकपयोगनिमित्तं अपगतुस्माविञ्‍ञाणजीवितिन्द्रियो मतवोहारप्पवत्तिनिबन्धो यथावुत्तवधप्पयोगाकरणे उप्पज्‍जनारहो रूपारूपधम्मसमूहो हञ्‍ञति, केवलो वा चित्तचेतसिकसन्तानो। वधप्पयोगाविसयभावेपि तस्स पञ्‍चवोकारभवे रूपसन्तानाधीनवुत्तिताय रूपसन्ताने परेन पयोजितजीवितिन्द्रियुपच्छेदकपयोगवसेन तन्‍निब्बत्तिविबन्धकविसदिसरूपुप्पत्तिया विहते विच्छेदो होतीति न पाणातिपातस्स असम्भवो, नापि अहेतुको पाणातिपातो, न च पयोगो निप्पयोजनो पच्‍चुप्पन्‍नेसु सङ्खारेसु कतपयोगवसेन तदनन्तरं उप्पज्‍जनारहस्स सङ्खारकलापस्स तथा अनुप्पत्तितो, खणिकानं सङ्खारानं खणिकमरणस्स इध मरणभावेन अनधिप्पेतत्ता, सन्ततिमरणस्स च यथावुत्तनयेन सहेतुकभावतो न अहेतुकं मरणं, न च कत्तुरहितो पाणातिपातप्पयोगो निरीहकेसुपि सङ्खारेसु सन्‍निहिततामत्तेन उपकारकेसु अत्तनो अनुरूपफलुप्पादननियतेसु कारणेसु कत्तुवोहारसिद्धितो यथा ‘‘पदीपो पकासेति निसाकरो चन्दिमा’’ति च, न च केवलस्स वधाधिप्पायसहभुनो चित्तचेतसिककलापस्स पाणातिपातो इच्छितो सन्तानवसेन अवट्ठितस्सेव पटिजाननतो, सन्तानवसेन पवत्तमानानञ्‍च पदीपादीनं अत्थकिरियासिद्धि दिस्सतीति अत्थेव पाणातिपातेन कम्मबद्धो। अयञ्‍च विचारो अदिन्‍नादानादीसुपि यथासम्भवं विभावेतब्बो।

    Vuccate – yathāvuttavadhakacetanāsahito saṅkhārānaṃ puñjo sattasaṅkhāto hantā, tena pavattitavadhakapayoganimittaṃ apagatusmāviññāṇajīvitindriyo matavohārappavattinibandho yathāvuttavadhappayogākaraṇe uppajjanāraho rūpārūpadhammasamūho haññati, kevalo vā cittacetasikasantāno. Vadhappayogāvisayabhāvepi tassa pañcavokārabhave rūpasantānādhīnavuttitāya rūpasantāne parena payojitajīvitindriyupacchedakapayogavasena tannibbattivibandhakavisadisarūpuppattiyā vihate vicchedo hotīti na pāṇātipātassa asambhavo, nāpi ahetuko pāṇātipāto, na ca payogo nippayojano paccuppannesu saṅkhāresu katapayogavasena tadanantaraṃ uppajjanārahassa saṅkhārakalāpassa tathā anuppattito, khaṇikānaṃ saṅkhārānaṃ khaṇikamaraṇassa idha maraṇabhāvena anadhippetattā, santatimaraṇassa ca yathāvuttanayena sahetukabhāvato na ahetukaṃ maraṇaṃ, na ca katturahito pāṇātipātappayogo nirīhakesupi saṅkhāresu sannihitatāmattena upakārakesu attano anurūpaphaluppādananiyatesu kāraṇesu kattuvohārasiddhito yathā ‘‘padīpo pakāseti nisākaro candimā’’ti ca, na ca kevalassa vadhādhippāyasahabhuno cittacetasikakalāpassa pāṇātipāto icchito santānavasena avaṭṭhitasseva paṭijānanato, santānavasena pavattamānānañca padīpādīnaṃ atthakiriyāsiddhi dissatīti attheva pāṇātipātena kammabaddho. Ayañca vicāro adinnādānādīsupi yathāsambhavaṃ vibhāvetabbo.

    ‘‘पहीनकालतो पट्ठाय विरतोवा’’ति एतेन पहानहेतुका इधाधिप्पेता समुच्छेदविरतीति दस्सेति। कम्मक्खयञाणेन हि पाणातिपातदुस्सील्यस्स पहीनत्ता भगवा अच्‍चन्तमेव ततो पटिविरतोति वुच्‍चति समुच्छेदवसेन पहानविरतीनं अधिप्पेतत्ता। किञ्‍चापि पहानविरमणानं पुरिमपच्छिमकालता नत्थि, मग्गधम्मानं पन सम्मादिट्ठिआदीनं सम्मावाचादीनञ्‍च पच्‍चयपच्‍चयुप्पन्‍नभावे अपेक्खिते सहजातानम्पि पच्‍चयपच्‍चयुप्पन्‍नभावेन गहणं पुरिमपच्छिमभावेनेव होतीति गहणप्पवत्तिआकारवसेन पच्‍चयभूतेसु सम्मादिट्ठिआदीसु पहायकधम्मेसु पहानकिरियाय पुरिमकालवोहारो, पच्‍चयुप्पन्‍नासु च विरतीसु विरमणकिरियाय अपरकालवोहारो च होतीति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। पहानं वा समुच्छेदवसेन, विरति पटिप्पस्सद्धिवसेन योजेतब्बा। अथ वा पाणो अतिपातीयति एतेनाति पाणातिपातो, पाणघातहेतुभूतो धम्मसमूहो। को पनेसो? अहिरिकानोत्तप्पदोसमोहविहिंसादयो किलेसा। ते हि भगवा अरियमग्गेन पहाय समुग्घाटेत्वा पाणातिपातदुस्सील्यतो अच्‍चन्तमेव पटिविरतोति वुच्‍चति किलेसेसु पहीनेसु किलेसनिमित्तस्स कम्मस्स अनुप्पज्‍जनतो। ‘‘अदिन्‍नादानं पहाया’’तिआदीसुपि एसेव नयो। विरतोवाति अवधारणेन तस्सा विरतिया कालादिवसेन अपरियन्ततं दस्सेति। यथा हि अञ्‍ञे समादिन्‍नविरतिकापि अनवट्ठितचित्तताय लाभजीवितादिहेतु समादानं भिन्दन्ति, न एवं भगवा। भगवा पन सब्बसो पहीनपाणातिपातत्ता अच्‍चन्तविरतो एवाति। वीतिक्‍कमिस्सामीति अनवज्‍जधम्मेहि वोकिण्णा अन्तरन्तरा उप्पज्‍जनका दुब्बलाकुसला। यस्मा पन कायवचीपयोगं उपलभित्वा ‘‘इमस्स किलेसा उप्पन्‍ना’’ति विञ्‍ञुना सक्‍का ञातुं, तस्मा ते इमिना परियायेन ‘‘चक्खुसोतविञ्‍ञेय्या’’ति वुत्ताति दट्ठब्बा। कायिकाति पाणातिपातादिनिप्फादके बलवाकुसले सन्धायाह।

    ‘‘Pahīnakālatopaṭṭhāya viratovā’’ti etena pahānahetukā idhādhippetā samucchedaviratīti dasseti. Kammakkhayañāṇena hi pāṇātipātadussīlyassa pahīnattā bhagavā accantameva tato paṭiviratoti vuccati samucchedavasena pahānaviratīnaṃ adhippetattā. Kiñcāpi pahānaviramaṇānaṃ purimapacchimakālatā natthi, maggadhammānaṃ pana sammādiṭṭhiādīnaṃ sammāvācādīnañca paccayapaccayuppannabhāve apekkhite sahajātānampi paccayapaccayuppannabhāvena gahaṇaṃ purimapacchimabhāveneva hotīti gahaṇappavattiākāravasena paccayabhūtesu sammādiṭṭhiādīsu pahāyakadhammesu pahānakiriyāya purimakālavohāro, paccayuppannāsu ca viratīsu viramaṇakiriyāya aparakālavohāro ca hotīti evamettha attho daṭṭhabbo. Pahānaṃ vā samucchedavasena, virati paṭippassaddhivasena yojetabbā. Atha vā pāṇo atipātīyati etenāti pāṇātipāto, pāṇaghātahetubhūto dhammasamūho. Ko paneso? Ahirikānottappadosamohavihiṃsādayo kilesā. Te hi bhagavā ariyamaggena pahāya samugghāṭetvā pāṇātipātadussīlyato accantameva paṭiviratoti vuccati kilesesu pahīnesu kilesanimittassa kammassa anuppajjanato. ‘‘Adinnādānaṃ pahāyā’’tiādīsupi eseva nayo. Viratovāti avadhāraṇena tassā viratiyā kālādivasena apariyantataṃ dasseti. Yathā hi aññe samādinnaviratikāpi anavaṭṭhitacittatāya lābhajīvitādihetu samādānaṃ bhindanti, na evaṃ bhagavā. Bhagavā pana sabbaso pahīnapāṇātipātattā accantavirato evāti. Vītikkamissāmīti anavajjadhammehi vokiṇṇā antarantarā uppajjanakā dubbalākusalā. Yasmā pana kāyavacīpayogaṃ upalabhitvā ‘‘imassa kilesā uppannā’’ti viññunā sakkā ñātuṃ, tasmā te iminā pariyāyena ‘‘cakkhusotaviññeyyā’’ti vuttāti daṭṭhabbā. Kāyikāti pāṇātipātādinipphādake balavākusale sandhāyāha.

    गोत्तवसेन लद्धवोहारोति सम्बन्धो। दीपेतुं वट्टति ब्रह्मदत्तेन भासितवण्णस्स अनुसन्धिदस्सनवसेन इमिस्सा देसनाय आरद्धत्ता। तत्थायं दीपना – ‘‘पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो समणस्स गोतमस्स सावकसङ्घो निहितदण्डो निहितसत्थो’’ति वित्थारेतब्बं। ननु च धम्मस्सापि वण्णो ब्रह्मदत्तेन भासितो? सच्‍चं भासितो, सो पन सम्मासम्बुद्धपभवत्ता, अरियसङ्घाधारत्ता च धम्मस्स धम्मानुभावसिद्धत्ता च तेसं तदुभयदीपनेनेव दीपितो होतीति विसुं न उद्धटो। सद्धम्मानुभावेनेव हि भगवा भिक्खुसङ्घो च पाणातिपातादिप्पहानसमत्थो अहोसि, देसना पन आदितो पट्ठाय एवं आगताति।

    Gottavasena laddhavohāroti sambandho. Dīpetuṃ vaṭṭati brahmadattena bhāsitavaṇṇassa anusandhidassanavasena imissā desanāya āraddhattā. Tatthāyaṃ dīpanā – ‘‘pāṇātipātaṃ pahāya pāṇātipātā paṭivirato samaṇassa gotamassa sāvakasaṅgho nihitadaṇḍo nihitasattho’’ti vitthāretabbaṃ. Nanu ca dhammassāpi vaṇṇo brahmadattena bhāsito? Saccaṃ bhāsito, so pana sammāsambuddhapabhavattā, ariyasaṅghādhārattā ca dhammassa dhammānubhāvasiddhattā ca tesaṃ tadubhayadīpaneneva dīpito hotīti visuṃ na uddhaṭo. Saddhammānubhāveneva hi bhagavā bhikkhusaṅgho ca pāṇātipātādippahānasamattho ahosi, desanā pana ādito paṭṭhāya evaṃ āgatāti.

    एत्थायं अधिप्पायो – ‘‘अत्थि भिक्खवे अञ्‍ञे च धम्मा’’तिआदिना अनञ्‍ञसाधारणे बुद्धगुणे आरब्भ उपरि देसनं वड्ढेतुकामो भगवा आदितो पट्ठाय ‘‘तथागतस्स वण्णं वदमानो वदेय्या’’तिआदिना बुद्धगुणवसेनेव देसनं आरभि, न भिक्खुसङ्घवसेनाति। एसा हि भगवतो देसनाय पकति, यं एकरसेनेव देसनं दस्सेतुं लब्भमानस्सापि कस्सचि अग्गहणं। तथा हि रूपकण्डे दुकादीसु तन्‍निद्देसेसु च हदयवत्थु न गहितं। इतरवत्थूहि असमानगतिकत्ता देसनाभेदो होतीति। यथा हि चक्खुविञ्‍ञाणादीनि एकन्ततो चक्खादिनिस्सयानि, न एवं मनोविञ्‍ञाणं एकन्तेन हदयवत्थुनिस्सयं, निस्सितवसेन च वत्थुदुकादिदेसना पवत्ता ‘‘अत्थि रूपं चक्खुविञ्‍ञाणस्स वत्थु, अत्थि रूपं न चक्खुविञ्‍ञाणस्स वत्थू’’तिआदिना। यम्पि एकन्ततो हदयवत्थुनिस्सयं, तस्स वसेन ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्‍ञाणस्स वत्थू’’तिआदिना दुकादीसु वुच्‍चमानेसुपि न तदनुरूपा आरम्मणदुकादयो सम्भवन्ति। न हि ‘‘अत्थि रूपं मनोविञ्‍ञाणस्स आरम्मणं, अत्थि रूपं न मनोविञ्‍ञाणस्स आरम्मण’’न्ति सक्‍का वत्तुन्ति वत्थारम्मणदुका भिन्‍नगतिका सियुन्ति न एकरसा देसना भवेय्याति। तथा निक्खेपकण्डे चित्तुप्पादविभागेन अवुच्‍चमानत्ता अवितक्‍कअविचारपदविस्सज्‍जने ‘‘विचारो चा’’ति वत्तुं न सक्‍काति अवितक्‍कविचारमत्तपदविस्सज्‍जने लब्भमानोपि वितक्‍को न उद्धटो, अञ्‍ञथा ‘‘वितक्‍को चा’’ति वत्तब्बं सिया।

    Etthāyaṃ adhippāyo – ‘‘atthi bhikkhave aññe ca dhammā’’tiādinā anaññasādhāraṇe buddhaguṇe ārabbha upari desanaṃ vaḍḍhetukāmo bhagavā ādito paṭṭhāya ‘‘tathāgatassa vaṇṇaṃ vadamāno vadeyyā’’tiādinā buddhaguṇavaseneva desanaṃ ārabhi, na bhikkhusaṅghavasenāti. Esā hi bhagavato desanāya pakati, yaṃ ekaraseneva desanaṃ dassetuṃ labbhamānassāpi kassaci aggahaṇaṃ. Tathā hi rūpakaṇḍe dukādīsu tanniddesesu ca hadayavatthu na gahitaṃ. Itaravatthūhi asamānagatikattā desanābhedo hotīti. Yathā hi cakkhuviññāṇādīni ekantato cakkhādinissayāni, na evaṃ manoviññāṇaṃ ekantena hadayavatthunissayaṃ, nissitavasena ca vatthudukādidesanā pavattā ‘‘atthi rūpaṃ cakkhuviññāṇassa vatthu, atthi rūpaṃ na cakkhuviññāṇassa vatthū’’tiādinā. Yampi ekantato hadayavatthunissayaṃ, tassa vasena ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa vatthū’’tiādinā dukādīsu vuccamānesupi na tadanurūpā ārammaṇadukādayo sambhavanti. Na hi ‘‘atthi rūpaṃ manoviññāṇassa ārammaṇaṃ, atthi rūpaṃ na manoviññāṇassa ārammaṇa’’nti sakkā vattunti vatthārammaṇadukā bhinnagatikā siyunti na ekarasā desanā bhaveyyāti. Tathā nikkhepakaṇḍe cittuppādavibhāgena avuccamānattā avitakkaavicārapadavissajjane ‘‘vicāro cā’’ti vattuṃ na sakkāti avitakkavicāramattapadavissajjane labbhamānopi vitakko na uddhaṭo, aññathā ‘‘vitakko cā’’ti vattabbaṃ siyā.

    दण्डनसङ्खातस्स दण्डस्स परविहेठनस्स विवज्‍जितभावदीपनत्थं दण्डसत्थानं निक्खेपवचनन्ति आह ‘‘परूपघातत्थाया’’तिआदि। विहेठनभावतोति विहिंसनभावतो। ‘‘भिक्खुसङ्घवसेनापि दीपेतुं वट्टती’’ति वुत्तत्ता तम्पि एकदेसेन दीपेन्तो ‘‘यं पन भिक्खू’’तिआदिमाह।

    Daṇḍanasaṅkhātassa daṇḍassa paraviheṭhanassa vivajjitabhāvadīpanatthaṃ daṇḍasatthānaṃ nikkhepavacananti āha ‘‘parūpaghātatthāyā’’tiādi. Viheṭhanabhāvatoti vihiṃsanabhāvato. ‘‘Bhikkhusaṅghavasenāpi dīpetuṃ vaṭṭatī’’ti vuttattā tampi ekadesena dīpento ‘‘yaṃ pana bhikkhū’’tiādimāha.

    लज्‍जीति एत्थ वुत्तलज्‍जाय ओत्तप्पम्पि वुत्तमेवाति दट्ठब्बं। न हि पापजिगुच्छनं पापुत्तासनरहितं, पापभयं वा अलज्‍जनं अत्थीति। धम्मगरुताय वा बुद्धानं, धम्मस्स च अत्ताधीनत्ता अत्ताधिपतिभूता लज्‍जाव वुत्ता, न पन लोकाधिपति ओत्तप्पं। ‘‘दयं मेत्तचित्ततं आपन्‍नो’’ति कस्मा वुत्तं, ननु दया-सद्दो ‘‘दयापन्‍नो’’तिआदीसु करुणाय पवत्ततीति? सच्‍चमेतं , अयं पन दया-सद्दो अनुरक्खणमत्थं अन्तोनीतं कत्वा पवत्तमानो मेत्ताय करुणाय च पवत्ततीति इध मेत्ताय पवत्तमानो वुत्तो। मिदति सिनिय्हतीति मेत्ता, मेत्ता एतस्स अत्थीति मेत्तं, मेत्तं चित्तं एतस्साति मेत्तचित्तो, तस्स भावो मेत्तचित्तता, मेत्ता इच्‍चेव अत्थो। ‘‘सब्बपाणभूतहितानुकम्पी’’ति एतेन तस्सा विरतिया सत्तवसेन अपरियन्ततं दस्सेति। पाणभूतेति पाणजाते। अनुकम्पकोति करुणायनको। यस्मा पन मेत्ता करुणाय विसेसपच्‍चयो होति, तस्मा वुत्तं ‘‘ताय एव दयापन्‍नताया’’ति। एवं येहि धम्मेहि पाणातिपाता विरति सम्पज्‍जति, तेहि लज्‍जामेत्ताकरुणाहि समङ्गीभावो दस्सितो। विहरतीति एवंभूतो हुत्वा एकस्मिं इरियापथे उप्पन्‍नं दुक्खं अञ्‍ञेन इरियापथेन विच्छिन्दित्वा हरति पवत्तेति, अत्तभावं वा यापेतीति अत्थो। तेनेवाह ‘‘इरियति यपेति यापेति पालेती’’ति।

    Lajjīti ettha vuttalajjāya ottappampi vuttamevāti daṭṭhabbaṃ. Na hi pāpajigucchanaṃ pāputtāsanarahitaṃ, pāpabhayaṃ vā alajjanaṃ atthīti. Dhammagarutāya vā buddhānaṃ, dhammassa ca attādhīnattā attādhipatibhūtā lajjāva vuttā, na pana lokādhipati ottappaṃ. ‘‘Dayaṃ mettacittataṃ āpanno’’ti kasmā vuttaṃ, nanu dayā-saddo ‘‘dayāpanno’’tiādīsu karuṇāya pavattatīti? Saccametaṃ , ayaṃ pana dayā-saddo anurakkhaṇamatthaṃ antonītaṃ katvā pavattamāno mettāya karuṇāya ca pavattatīti idha mettāya pavattamāno vutto. Midati siniyhatīti mettā, mettā etassa atthīti mettaṃ, mettaṃ cittaṃ etassāti mettacitto, tassa bhāvo mettacittatā, mettā icceva attho. ‘‘Sabbapāṇabhūtahitānukampī’’ti etena tassā viratiyā sattavasena apariyantataṃ dasseti. Pāṇabhūteti pāṇajāte. Anukampakoti karuṇāyanako. Yasmā pana mettā karuṇāya visesapaccayo hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘tāya eva dayāpannatāyā’’ti. Evaṃ yehi dhammehi pāṇātipātā virati sampajjati, tehi lajjāmettākaruṇāhi samaṅgībhāvo dassito. Viharatīti evaṃbhūto hutvā ekasmiṃ iriyāpathe uppannaṃ dukkhaṃ aññena iriyāpathena vicchinditvā harati pavatteti, attabhāvaṃ vā yāpetīti attho. Tenevāha ‘‘iriyati yapeti yāpeti pāletī’’ti.

    आचारसीलमत्तकन्ति साधुजनाचारसीलमत्तकं, तेन इन्द्रियसंवरादिगुणेहिपि लोकियपुथुज्‍जनो तथागतस्स वण्णं वत्तुं न सक्‍कोतीति दस्सेति। तथा हि इन्द्रियसंवरपच्‍चयपरिभोगसीलानि इध सीलकथायं न विभत्तानि।

    Ācārasīlamattakanti sādhujanācārasīlamattakaṃ, tena indriyasaṃvarādiguṇehipi lokiyaputhujjano tathāgatassa vaṇṇaṃ vattuṃ na sakkotīti dasseti. Tathā hi indriyasaṃvarapaccayaparibhogasīlāni idha sīlakathāyaṃ na vibhattāni.

    परसंहरणन्ति परस्स सन्तकहरणं। थेनो वुच्‍चति चोरो, तस्स भावो थेय्यं। इधापि खुद्दके परसन्तके अप्पसावज्‍जं, महन्ते महासावज्‍जं। कस्मा? पयोगमहन्तताय, वत्थुगुणानं पन समभावे सति किलेसानं उपक्‍कमानञ्‍च मुदुताय अप्पसावज्‍जं, तिब्बताय महासावज्‍जन्ति अयम्पि नयो योजेतब्बो।

    Parasaṃharaṇanti parassa santakaharaṇaṃ. Theno vuccati coro, tassa bhāvo theyyaṃ. Idhāpi khuddake parasantake appasāvajjaṃ, mahante mahāsāvajjaṃ. Kasmā? Payogamahantatāya, vatthuguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjaṃ, tibbatāya mahāsāvajjanti ayampi nayo yojetabbo.

    साहत्थिकादयोति एत्थ मन्तपरिजप्पनेन परसन्तकहरणं विज्‍जामयो, विना मन्तेन कायवचीपयोगेन परसन्तकस्स आकड्ढनं तादिसइद्धानुभावेन इद्धिमयो पयोगो।

    Sāhatthikādayoti ettha mantaparijappanena parasantakaharaṇaṃ vijjāmayo, vinā mantena kāyavacīpayogena parasantakassa ākaḍḍhanaṃ tādisaiddhānubhāvena iddhimayo payogo.

    सेसन्ति ‘‘पहाय पटिविरतो’’ति एवमादिकं। तञ्हि पुब्बे वुत्तनयं। किञ्‍चापि नयिध सिक्खापदवोहारेन विरति वुत्ता, इतो अञ्‍ञेसु पन सुत्तपदेसेसु विनयाभिधम्मेसु च पवत्तवोहारेन विरतियो चेतना च अधिसीलसिक्खादीनं अधिट्ठानभावतो, तेसु अञ्‍ञतरकोट्ठासभावतो च सिक्खापदन्ति आह ‘‘पठमसिक्खापदे’’ति। कामञ्‍चेत्थ ‘‘लज्‍जी दयापन्‍नो’’ति न वुत्तं, अधिकारवसेन पन अत्थतो वा वुत्तमेवाति वेदितब्बं। यथा हि लज्‍जादयो पाणातिपातप्पहानस्स विसेसप्पच्‍चयो, एवं अदिन्‍नादानप्पहानस्सापीति, तस्मा सापि पाळि आनेत्वा वत्तब्बा। एसेव नयो इतो परेसुपि। अथ वा ‘‘सुचिभूतेना’’ति एतेन हिरोत्तप्पादीहि समन्‍नागमो, अहिरिकादीनञ्‍च पहानं वुत्तमेवाति ‘‘लज्‍जी’’तिआदि न वुत्तन्ति दट्ठब्बं।

    Sesanti ‘‘pahāya paṭivirato’’ti evamādikaṃ. Tañhi pubbe vuttanayaṃ. Kiñcāpi nayidha sikkhāpadavohārena virati vuttā, ito aññesu pana suttapadesesu vinayābhidhammesu ca pavattavohārena viratiyo cetanā ca adhisīlasikkhādīnaṃ adhiṭṭhānabhāvato, tesu aññatarakoṭṭhāsabhāvato ca sikkhāpadanti āha ‘‘paṭhamasikkhāpade’’ti. Kāmañcettha ‘‘lajjī dayāpanno’’ti na vuttaṃ, adhikāravasena pana atthato vā vuttamevāti veditabbaṃ. Yathā hi lajjādayo pāṇātipātappahānassa visesappaccayo, evaṃ adinnādānappahānassāpīti, tasmā sāpi pāḷi ānetvā vattabbā. Eseva nayo ito paresupi. Atha vā ‘‘sucibhūtenā’’ti etena hirottappādīhi samannāgamo, ahirikādīnañca pahānaṃ vuttamevāti ‘‘lajjī’’tiādi na vuttanti daṭṭhabbaṃ.

    असेट्ठचरियन्ति असेट्ठानं हीनानं, असेट्ठं वा लामकं निहीनं वुत्तिं, मेथुनन्ति अत्थो। ‘‘ब्रह्मं सेट्ठं आचार’’न्ति मेथुनविरतिमाह। ‘‘आराचारी मेथुना’’ति एतेन ‘‘इध ब्राह्मण एकच्‍चो…पे॰… न हेव खो मातुगामेन सद्धिं द्वयंद्वयसमापत्तिं समापज्‍जति, अपिच खो मातुगामस्स उच्छादनपरिमद्दनन्हापनसम्बाहनं सादियति, सो तं अस्सादेति, तं निकामेति, तेन च वित्तिं आपज्‍जती’’तिआदिना (अ॰ नि॰ ७.५०) वुत्ता सत्तविधमेथुनसंयोगापि पटिविरति दस्सिताति दट्ठब्बा। इधापि असद्धम्मसेवनाधिप्पायेन कायद्वारप्पवत्ता मग्गेनमग्गपटिपत्तिसमुट्ठापिका चेतना अब्रह्मचरियं, मिच्छाचारे पन अगमनीयट्ठानवीतिक्‍कमचेतनाति योजेतब्बं। तत्थ अगमनीयट्ठानं नाम पुरिसानं मातुरक्खितादयो दस, धनक्‍कीतादयो दसाति वीसति इत्थियो। इत्थीसु पन दसन्‍नं धनक्‍कितादीनं सारक्खसपरिदण्डानञ्‍च वसेन द्वादसन्‍नं अञ्‍ञे पुरिसा। गुणविरहिते विप्पटिपत्ति अप्पसावज्‍जा, महागुणे महासावज्‍जा। गुणरहितेपि च अभिभवित्वा पवत्ति महासावज्‍जा, उभिन्‍नं समानच्छन्दभावेपि किलेसानं उपक्‍कमानञ्‍च मुदुताय अप्पसावज्‍जा, तिब्बताय महासावज्‍जाति वेदितब्बा। तस्स द्वे सम्भारा सेवेतुकामताचित्तं, मग्गेनमग्गपटिपत्तीति। मिच्छाचारे पन अगमनीयट्ठानता, सेवनाचित्तं मग्गेनमग्गपटिपत्ति, सादियनञ्‍चाति चत्तारो। ‘‘अभिभवित्वा वीतिक्‍कमने मग्गेनमग्गपटिपत्तिअधिवासने सतिपि पुरिमुप्पन्‍नसेवनाभिसन्धिपयोगाभावतो अभिभुय्यमानस्स मिच्छाचारो न होती’’ति वदन्ति। सेवनाचित्ते सति पयोगाभावो न पमाणं इत्थिया सेवनापयोगस्स येभुय्येन अभावतो, इत्थिया पुरेतरं उपट्ठापितसेवनाचित्तायपि मिच्छाचारो न सियाति आपज्‍जति पयोगाभावतो। तस्मा पुरिसस्स वसेन उक्‍कंसतो चत्तारो वुत्ताति दट्ठब्बं, अञ्‍ञथा इत्थिया पुरिसकिच्‍चकरणकाले पुरिसस्सपि सेवनापयोगाभावतो मिच्छाचारो न सियाति एके। इदं पनेत्थ सन्‍निट्ठानं – अत्तनो रुचिया पवत्तितस्स तयो, बलक्‍कारेन पवत्तितस्स तयो, अनवसेसग्गहणेन पन चत्तारोति। एको पयोगो साहत्थिकोव।

    Aseṭṭhacariyanti aseṭṭhānaṃ hīnānaṃ, aseṭṭhaṃ vā lāmakaṃ nihīnaṃ vuttiṃ, methunanti attho. ‘‘Brahmaṃ seṭṭhaṃ ācāra’’nti methunaviratimāha. ‘‘Ārācārī methunā’’ti etena ‘‘idha brāhmaṇa ekacco…pe… na heva kho mātugāmena saddhiṃ dvayaṃdvayasamāpattiṃ samāpajjati, apica kho mātugāmassa ucchādanaparimaddananhāpanasambāhanaṃ sādiyati, so taṃ assādeti, taṃ nikāmeti, tena ca vittiṃ āpajjatī’’tiādinā (a. ni. 7.50) vuttā sattavidhamethunasaṃyogāpi paṭivirati dassitāti daṭṭhabbā. Idhāpi asaddhammasevanādhippāyena kāyadvārappavattā maggenamaggapaṭipattisamuṭṭhāpikā cetanā abrahmacariyaṃ, micchācāre pana agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanāti yojetabbaṃ. Tattha agamanīyaṭṭhānaṃ nāma purisānaṃ māturakkhitādayo dasa, dhanakkītādayo dasāti vīsati itthiyo. Itthīsu pana dasannaṃ dhanakkitādīnaṃ sārakkhasaparidaṇḍānañca vasena dvādasannaṃ aññe purisā. Guṇavirahite vippaṭipatti appasāvajjā, mahāguṇe mahāsāvajjā. Guṇarahitepi ca abhibhavitvā pavatti mahāsāvajjā, ubhinnaṃ samānacchandabhāvepi kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjā, tibbatāya mahāsāvajjāti veditabbā. Tassa dve sambhārā sevetukāmatācittaṃ, maggenamaggapaṭipattīti. Micchācāre pana agamanīyaṭṭhānatā, sevanācittaṃ maggenamaggapaṭipatti, sādiyanañcāti cattāro. ‘‘Abhibhavitvā vītikkamane maggenamaggapaṭipattiadhivāsane satipi purimuppannasevanābhisandhipayogābhāvato abhibhuyyamānassa micchācāro na hotī’’ti vadanti. Sevanācitte sati payogābhāvo na pamāṇaṃ itthiyā sevanāpayogassa yebhuyyena abhāvato, itthiyā puretaraṃ upaṭṭhāpitasevanācittāyapi micchācāro na siyāti āpajjati payogābhāvato. Tasmā purisassa vasena ukkaṃsato cattāro vuttāti daṭṭhabbaṃ, aññathā itthiyā purisakiccakaraṇakāle purisassapi sevanāpayogābhāvato micchācāro na siyāti eke. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ – attano ruciyā pavattitassa tayo, balakkārena pavattitassa tayo, anavasesaggahaṇena pana cattāroti. Eko payogo sāhatthikova.

    ९. कम्मपथप्पत्तं दस्सेतुं ‘‘अत्थभञ्‍जनको’’ति वुत्तं। वचीपयोगो कायपयोगो वाति मुसा-सद्दस्स किरियापधानतं दस्सेति। विसंवादनाधिप्पायो पुब्बभागक्खणे तङ्खणे च। वुत्तञ्हि ‘‘पुब्बेवस्स होति ‘मुसा भणिस्स’न्ति, भणन्तस्स होति ‘मुसा भणामी’ति’’ (पारा॰ २०५)। एतञ्हि द्वयं अङ्गभूतं, इतरं पन होतु वा मा वा, अकारणमेतं। अस्साति विसंवादकस्स । यथावुत्तं पयोगभूतं मुसा वदति विञ्‍ञापेति, समुट्ठापेति वा एतायाति चेतना मुसावादो।

    9. Kammapathappattaṃ dassetuṃ ‘‘atthabhañjanako’’ti vuttaṃ. Vacīpayogo kāyapayogo vāti musā-saddassa kiriyāpadhānataṃ dasseti. Visaṃvādanādhippāyo pubbabhāgakkhaṇe taṅkhaṇe ca. Vuttañhi ‘‘pubbevassa hoti ‘musā bhaṇissa’nti, bhaṇantassa hoti ‘musā bhaṇāmī’ti’’ (pārā. 205). Etañhi dvayaṃ aṅgabhūtaṃ, itaraṃ pana hotu vā mā vā, akāraṇametaṃ. Assāti visaṃvādakassa . Yathāvuttaṃ payogabhūtaṃ musā vadati viññāpeti, samuṭṭhāpeti vā etāyāti cetanā musāvādo.

    पुरिमनये लक्खणस्स अब्यापितताय, मुसा-सद्दस्स च विसंवदितब्बत्थवाचकत्तसम्भवतो परिपुण्णं कत्वा मुसावादलक्खणं दस्सेतुं ‘‘मुसाति अभूतं अतच्छं वत्थू’’तिआदिना दुतियनयो आरद्धो। इमस्मिञ्‍च नये मुसा वदीयति वुच्‍चति एतायाति चेतना मुसावादो। ‘‘यमत्थं भञ्‍जती’’ति वत्थुवसेन मुसावादस्स अप्पसावज्‍जमहासावज्‍जतमाह। यस्स अत्थं भञ्‍जति, तस्स अप्पगुणताय अप्पसावज्‍जो, महागुणताय महासावज्‍जोति अदिन्‍नादाने विय गुणवसेनापि योजेतब्बं। किलेसानं मुदुतिब्बतावसेनापि अप्पसावज्‍जमहासावज्‍जता लब्भतियेव।

    Purimanaye lakkhaṇassa abyāpitatāya, musā-saddassa ca visaṃvaditabbatthavācakattasambhavato paripuṇṇaṃ katvā musāvādalakkhaṇaṃ dassetuṃ ‘‘musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthū’’tiādinā dutiyanayo āraddho. Imasmiñca naye musā vadīyati vuccati etāyāti cetanā musāvādo. ‘‘Yamatthaṃ bhañjatī’’ti vatthuvasena musāvādassa appasāvajjamahāsāvajjatamāha. Yassa atthaṃ bhañjati, tassa appaguṇatāya appasāvajjo, mahāguṇatāya mahāsāvajjoti adinnādāne viya guṇavasenāpi yojetabbaṃ. Kilesānaṃ mudutibbatāvasenāpi appasāvajjamahāsāvajjatā labbhatiyeva.

    अत्तनो सन्तकं अदातुकामताय, पूरणकथानयेन च विसंवादनपुरेक्खारस्सेव मुसावादो। तत्थ पन चेतना बलवती न होतीति अप्पसावज्‍जता वुत्ता। अप्पताय ऊनस्स अत्थस्स पूरणवसेन पवत्ता कथा पूरणकथा।

    Attano santakaṃ adātukāmatāya, pūraṇakathānayena ca visaṃvādanapurekkhārasseva musāvādo. Tattha pana cetanā balavatī na hotīti appasāvajjatā vuttā. Appatāya ūnassa atthassa pūraṇavasena pavattā kathā pūraṇakathā.

    तज्‍जोति तस्सारुप्पो, विसंवादनानुरूपोति अत्थो। ‘‘वायामो’’ति वायामसीसेन पयोगमाह। विसंवादनाधिप्पायेन पयोगे कतेपि परेन तस्मिं अत्थे अविञ्‍ञाते विसंवादनस्स असिज्झनतो परस्स तदत्थविजाननं एको सम्भारो वुत्तो। केचि पन ‘‘अभूतवचनं विसंवादनचित्तं परस्स तदत्थविजाननन्ति तयो सम्भारा’’ति वदन्ति। किरियासमुट्ठापकचेतनाक्खणेयेव मुसावादककम्मुना बज्झति सन्‍निट्ठापकचेतनाय निब्बत्तत्ता, सचेपि दन्धताय विचारेत्वा परो तमत्थं जानातीति अधिप्पायो।

    Tajjoti tassāruppo, visaṃvādanānurūpoti attho. ‘‘Vāyāmo’’ti vāyāmasīsena payogamāha. Visaṃvādanādhippāyena payoge katepi parena tasmiṃ atthe aviññāte visaṃvādanassa asijjhanato parassa tadatthavijānanaṃ eko sambhāro vutto. Keci pana ‘‘abhūtavacanaṃ visaṃvādanacittaṃ parassa tadatthavijānananti tayo sambhārā’’ti vadanti. Kiriyāsamuṭṭhāpakacetanākkhaṇeyeva musāvādakakammunā bajjhati sanniṭṭhāpakacetanāya nibbattattā, sacepi dandhatāya vicāretvā paro tamatthaṃ jānātīti adhippāyo.

    ‘‘सच्‍चतो थेततो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.१९) विय थेत-सद्दो थिरपरियायो, थिरभावो च सच्‍चवादिताय अधिकतत्ता कथावसेन वेदितब्बोति आह ‘‘थिरकथोति अत्थो’’ति। नथिरकथोति यथा हलिद्दिरागादयो अनवट्ठितसभावताय न थिरा, एवं न थिरा कथा यस्स सो न थिरकथोति हलिद्दिरागादयो यथा कथाय उपमा होन्ति, एवं योजेतब्बं। एस नयो ‘‘पासाणलेखा विया’’तिआदीसुपि।

    ‘‘Saccato thetato’’tiādīsu (ma. ni. 1.19) viya theta-saddo thirapariyāyo, thirabhāvo ca saccavāditāya adhikatattā kathāvasena veditabboti āha ‘‘thirakathoti attho’’ti. Nathirakathoti yathā haliddirāgādayo anavaṭṭhitasabhāvatāya na thirā, evaṃ na thirā kathā yassa so na thirakathoti haliddirāgādayo yathā kathāya upamā honti, evaṃ yojetabbaṃ. Esa nayo ‘‘pāsāṇalekhā viyā’’tiādīsupi.

    सद्धा अयति पवत्तति एत्थाति सद्धायो, सद्धायो एव सद्धायिको यथा ‘‘वेनयिको’’ति (अ॰ नि॰ ८.११; पारा॰ ८)। सद्धाय वा अयितब्बो सद्धायिको, सद्धेय्योति अत्थो। वत्तब्बतं आपज्‍जति विसंवादनतोति अधिप्पायो।

    Saddhā ayati pavattati etthāti saddhāyo, saddhāyo eva saddhāyiko yathā ‘‘venayiko’’ti (a. ni. 8.11; pārā. 8). Saddhāya vā ayitabbo saddhāyiko, saddheyyoti attho. Vattabbataṃ āpajjati visaṃvādanatoti adhippāyo.

    सुञ्‍ञभावन्ति पीतिविरहितताय रित्ततं। सा पिसुणवाचाति यायं यथावुत्ता सद्दसभावा वाचा, सा पियसुञ्‍ञकरणतो पिसुणवाचाति निरुत्तिनयेन अत्थमाह। पिसतीति वा पिसुणा, समग्गे सत्ते अवयवभूते वग्गे भिन्‍ने करोतीति अत्थो।

    Suññabhāvanti pītivirahitatāya rittataṃ. Sā pisuṇavācāti yāyaṃ yathāvuttā saddasabhāvā vācā, sā piyasuññakaraṇato pisuṇavācāti niruttinayena atthamāha. Pisatīti vā pisuṇā, samagge satte avayavabhūte vagge bhinne karotīti attho.

    फरुसन्ति सिनेहाभावेन लूखं। सयम्पि फरुसाति दोमनस्ससमुट्ठितत्ता सभावेनपि कक्‍कसा। एत्थ च फरुसं करोतीति फलूपचारेन, फरुसयतीति वा वाचाय फरुस-सद्दप्पवत्ति वेदितब्बा। सयम्पि फरुसाति परेसं मम्मच्छेदवसेन पवत्तिया एकन्तनिट्ठुरताय सभावेन, कारणवोहारेन च वाचाय फरुस-सद्दप्पवत्ति दट्ठब्बा। ततोयेव च नेव कण्णसुखा। अत्थविपन्‍नताय न हदयङ्गमा।

    Pharusanti sinehābhāvena lūkhaṃ. Sayampi pharusāti domanassasamuṭṭhitattā sabhāvenapi kakkasā. Ettha ca pharusaṃ karotīti phalūpacārena, pharusayatīti vā vācāya pharusa-saddappavatti veditabbā. Sayampi pharusāti paresaṃ mammacchedavasena pavattiyā ekantaniṭṭhuratāya sabhāvena, kāraṇavohārena ca vācāya pharusa-saddappavatti daṭṭhabbā. Tatoyeva ca neva kaṇṇasukhā. Atthavipannatāya na hadayaṅgamā.

    येन सम्फं पलपतीति येन पलापसङ्खातेन निरत्थकवचनेन सुखं हितञ्‍च फलति विदरति विनासेतीति ‘‘सम्फ’’न्ति लद्धनामं अत्तनो परेसञ्‍च अनुपकारकं यं किञ्‍चि पलपति।

    Yena samphaṃ palapatīti yena palāpasaṅkhātena niratthakavacanena sukhaṃ hitañca phalati vidarati vināsetīti ‘‘sampha’’nti laddhanāmaṃ attano paresañca anupakārakaṃ yaṃ kiñci palapati.

    संकिलिट्ठचित्तस्साति लोभेन दोसेन वा विबाधितचित्तस्स, उपतापितचित्तस्स वा, दूसितचित्तस्साति अत्थो। चेतना पिसुणवाचा पिसुणं वदन्ति एतायाति। यस्स यतो भेदं करोति, तेसु अभिन्‍नेसु अप्पसावज्‍जं, भिन्‍नेसु महासावज्‍जं, तथा किलेसानं मुदुतिब्बताविसेसेसु।

    Saṃkiliṭṭhacittassāti lobhena dosena vā vibādhitacittassa, upatāpitacittassa vā, dūsitacittassāti attho. Cetanā pisuṇavācā pisuṇaṃ vadanti etāyāti. Yassa yato bhedaṃ karoti, tesu abhinnesu appasāvajjaṃ, bhinnesu mahāsāvajjaṃ, tathā kilesānaṃ mudutibbatāvisesesu.

    यस्स पेसुञ्‍ञं उपसंहरति, सो भिज्‍जतु वा मा वा, तस्स अत्थस्स विञ्‍ञापनमेव पमाणन्ति आह ‘‘तदत्थविजानन’’न्ति, कम्मपथप्पत्ति पन भिन्‍ने एव।

    Yassa pesuññaṃ upasaṃharati, so bhijjatu vā mā vā, tassa atthassa viññāpanameva pamāṇanti āha ‘‘tadatthavijānana’’nti, kammapathappatti pana bhinne eva.

    अनुप्पदाताति अनुबलप्पदाता, अनुवत्तनवसेन वा पदाता। कस्स पन अनुवत्तनं पदानञ्‍च? ‘‘सहितान’’न्ति वुत्तत्ता ‘‘सन्धानस्सा’’ति विञ्‍ञायति। तेनेवाह ‘‘सन्धानानुप्पदाता’’ति। यस्मा पन अनुवत्तनवसेन सन्धानस्स पदानं आधानं, रक्खणं वा दळ्हीकरणं होति, तेन वुत्तं ‘‘दळ्हीकम्मं कत्ताति अत्थो’’ति। आरमन्ति एत्थाति आरामो, रमितब्बट्ठानं । यस्मा पन आकारेन विनापि अयमेवत्थो लब्भति, तस्मा वुत्तं ‘‘समग्गरामोतिपि पाळि, अयमेवेत्थ अत्थो’’ति।

    Anuppadātāti anubalappadātā, anuvattanavasena vā padātā. Kassa pana anuvattanaṃ padānañca? ‘‘Sahitāna’’nti vuttattā ‘‘sandhānassā’’ti viññāyati. Tenevāha ‘‘sandhānānuppadātā’’ti. Yasmā pana anuvattanavasena sandhānassa padānaṃ ādhānaṃ, rakkhaṇaṃ vā daḷhīkaraṇaṃ hoti, tena vuttaṃ ‘‘daḷhīkammaṃ kattāti attho’’ti. Āramanti etthāti ārāmo, ramitabbaṭṭhānaṃ . Yasmā pana ākārena vināpi ayamevattho labbhati, tasmā vuttaṃ ‘‘samaggarāmotipi pāḷi, ayamevettha attho’’ti.

    मम्मानि विय मम्मानि, येसु फरुसवाचाय छुपितमत्तेसु दुट्ठारूसु विय घट्टितेसु चित्तं अधिमत्तं दुक्खप्पत्तं होति। कानि पन तानि? जातिआदीनि अक्‍कोसवत्थूनि। तानि छिज्‍जन्ति, भिज्‍जन्ति वा येन कायवचीपयोगेन, सो मम्मच्छेदको। एकन्तेन फरुसचेतना फरुसवाचा फरुसं वदति एतायाति। कथं पन एकन्तफरुसचेतना होति? दुट्ठचित्तताय। तस्साति एकन्तफरुसचेतनाय एव फरुसवाचाभावस्स। मम्मच्छेदको सवनफरुसतायाति अधिप्पायो। चित्तसण्हताय फरुसवाचा न होति कम्मपथ’प्पत्तत्ता, कम्मभावं पन न सक्‍का वारेतुन्ति। एवं अन्वयवसेन चेतनाफरुसताय फरुसवाचं साधेत्वा इदानि तमेव पटिपक्खनयेन साधेतुं ‘‘वचनसण्हताया’’तिआदि वुत्तं। सा फरुसवाचा । यन्ति यं पुग्गलं। एत्थापि कम्मपथभावं अप्पत्ता अप्पसावज्‍जा, इतरा महासावज्‍जा, तथा किलेसानं मुदुतिब्बताभावे। केचि पन ‘‘यं उद्दिस्स फरुसवाचा पयुज्‍जन्ति, तस्स सम्मुखाव सीसं एती’’ति, एके ‘‘परम्मुखापि फरुसवाचा होतियेवा’’ति वदन्ति। तत्थायमधिप्पायो युत्तो सिया – सम्मुखा पयोगे अगारवादीनं बलवभावतो सिया चेतना बलवती, परस्स च तदत्थजाननं, न तथा असम्मुखाति। यथा पन अक्‍कोसिते मते आळहने कता खमना उपवादन्तरायं निवत्तेति, एवं ‘‘परम्मुखा पयुत्तापि फरुसवाचा होतियेवा’’ति सक्‍का विञ्‍ञातुन्ति। कुपितचित्तन्ति अक्‍कोसाधिप्पायेनेव कुपितचित्तं, न मरणाधिप्पायेन। मरणाधिप्पायेन हि चित्तकोपे सति ब्यापादोयेव होतीति। एत्थाति –

    Mammāni viya mammāni, yesu pharusavācāya chupitamattesu duṭṭhārūsu viya ghaṭṭitesu cittaṃ adhimattaṃ dukkhappattaṃ hoti. Kāni pana tāni? Jātiādīni akkosavatthūni. Tāni chijjanti, bhijjanti vā yena kāyavacīpayogena, so mammacchedako. Ekantena pharusacetanā pharusavācā pharusaṃ vadati etāyāti. Kathaṃ pana ekantapharusacetanā hoti? Duṭṭhacittatāya. Tassāti ekantapharusacetanāya eva pharusavācābhāvassa. Mammacchedako savanapharusatāyāti adhippāyo. Cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti kammapatha’ppattattā, kammabhāvaṃ pana na sakkā vāretunti. Evaṃ anvayavasena cetanāpharusatāya pharusavācaṃ sādhetvā idāni tameva paṭipakkhanayena sādhetuṃ ‘‘vacanasaṇhatāyā’’tiādi vuttaṃ. Sā pharusavācā . Yanti yaṃ puggalaṃ. Etthāpi kammapathabhāvaṃ appattā appasāvajjā, itarā mahāsāvajjā, tathā kilesānaṃ mudutibbatābhāve. Keci pana ‘‘yaṃ uddissa pharusavācā payujjanti, tassa sammukhāva sīsaṃ etī’’ti, eke ‘‘parammukhāpi pharusavācā hotiyevā’’ti vadanti. Tatthāyamadhippāyo yutto siyā – sammukhā payoge agāravādīnaṃ balavabhāvato siyā cetanā balavatī, parassa ca tadatthajānanaṃ, na tathā asammukhāti. Yathā pana akkosite mate āḷahane katā khamanā upavādantarāyaṃ nivatteti, evaṃ ‘‘parammukhā payuttāpi pharusavācā hotiyevā’’ti sakkā viññātunti. Kupitacittanti akkosādhippāyeneva kupitacittaṃ, na maraṇādhippāyena. Maraṇādhippāyena hi cittakope sati byāpādoyeva hotīti. Etthāti –

    ‘‘नेलङ्गो सेतपच्छादो, एकारो वत्तती रथो।

    ‘‘Nelaṅgo setapacchādo, ekāro vattatī ratho;

    अनीघं पस्स आयन्तं, छिन्‍नसोतं अबन्धन’’न्ति॥ (सं॰ नि॰ ४.३४७; उदा॰ ६५)।

    Anīghaṃ passa āyantaṃ, chinnasotaṃ abandhana’’nti. (saṃ. ni. 4.347; udā. 65);

    इमिस्सा गाथाय। सीलञ्हेत्थ ‘‘नेलङ्ग’’न्ति वुत्तं। तेनेवाह चित्तो गहपति ‘‘नेलङ्गन्ति खो भन्ते सीलानमेतं अधिवचन’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३४७)। सुकुमाराति अफरुसताय मुदुका। पुरस्साति एत्थ पुर-सद्दो तन्‍निवासीवाचको दट्ठब्बो ‘‘गामो आगतो’’तिआदीसु विय। तेनेवाह ‘‘नगरवासीन’’न्ति। मनं अप्पायति वड्ढेतीति मनापा। तेन वुत्तं ‘‘चित्तवुड्ढिकरा’’ति। आसेवनं भावनं बहुलीकरणं। यं गाहयितुं पवत्तितो, तेन अग्गहिते अप्पसावज्‍जो गहिते महासावज्‍जोति, इधापि किलेसानं मुदुतिब्बतावसेनापि अप्पसावज्‍जमहासावज्‍जता लब्भतियेव।

    Imissā gāthāya. Sīlañhettha ‘‘nelaṅga’’nti vuttaṃ. Tenevāha citto gahapati ‘‘nelaṅganti kho bhante sīlānametaṃ adhivacana’’nti (saṃ. ni. 4.347). Sukumārāti apharusatāya mudukā. Purassāti ettha pura-saddo tannivāsīvācako daṭṭhabbo ‘‘gāmo āgato’’tiādīsu viya. Tenevāha ‘‘nagaravāsīna’’nti. Manaṃ appāyati vaḍḍhetīti manāpā. Tena vuttaṃ ‘‘cittavuḍḍhikarā’’ti. Āsevanaṃ bhāvanaṃ bahulīkaraṇaṃ. Yaṃ gāhayituṃ pavattito, tena aggahite appasāvajjo gahite mahāsāvajjoti, idhāpi kilesānaṃ mudutibbatāvasenāpi appasāvajjamahāsāvajjatā labbhatiyeva.

    ‘‘कालवादी’’तिआदि सम्फप्पलापा पटिविरतस्स पटिपत्तिदस्सनं। यथा हि ‘‘पाणातिपाता पटिविरतो’’तिआदि पाणातिपातप्पहानपटिपत्तिदस्सनं। ‘‘पाणातिपातं पहाय विहरती’’ति हि वुत्ते कथं पाणातिपातप्पहानं होतीति? अपेक्खासब्भावतो ‘‘पाणातिपाता पटिविरतो होती’’ति वुत्तं, सा पन विरति कथन्ति आह ‘‘निहितदण्डो निहितसत्थो’’ति, तञ्‍च दण्डसत्थनिधानं कथन्ति वुत्तं ‘‘लज्‍जी’’तिआदि, एवं उत्तरुत्तरं पुरिमस्स पुरिमस्स उपायसन्दस्सनं, तथा अदिन्‍नादानादीसु यथासम्भवं योजेतब्बं। तेन वुत्तं ‘‘कालवादीतिआदि सम्फप्पलापा पटिविरतस्स पटिपत्तिदस्सन’’न्ति। अत्थसञ्हितापि हि वाचा अयुत्तकालप्पयोगेन अत्थावहा न सियाति अनत्थविञ्‍ञापनवाचं अनुलोमेति, तस्मा सम्फप्पलापं पजहन्तेन अकालवादिता परिवज्‍जेतब्बाति वुत्तं ‘‘कालवादी’’ति। कालेन वदन्तेनापि उभयानत्थसाधनतो अभूतं परिवज्‍जेतब्बन्ति आह ‘‘भूतवादी’’ति। भूतञ्‍च वदन्तेन यं इधलोकपरलोकहितसम्पादकं, तदेव वत्तब्बन्ति दस्सेतुं ‘‘अत्थवादी’’ति वुत्तं। अत्थं वदन्तेनापि न लोकियधम्मसन्‍निस्सितमेव वत्तब्बं, अथ खो लोकुत्तरधम्मसन्‍निस्सितं पीति दस्सेतुं ‘‘धम्मवादी’’ति वुत्तं। यथा च अत्थो लोकुत्तरधम्मसन्‍निस्सितो होति, तं दस्सनत्थं ‘‘विनयवादी’’ति वुत्तं। पातिमोक्खसंवरो सतिसंवरो ञाणसंवरो खन्तिसंवरो वीरियसंवरोति हि पञ्‍चन्‍नं संवरानं, तदङ्गविनयो विक्खम्भनविनयो समुच्छेदविनयो पटिप्पस्सद्धिविनयो निस्सरणविनयोति पञ्‍चन्‍नं विनयानञ्‍च वसेन वुच्‍चमानो अत्थो निब्बानाधिगमहेतुभावतो लोकुत्तरधम्मसन्‍निस्सितो होतीति।

    ‘‘Kālavādī’’tiādi samphappalāpā paṭiviratassa paṭipattidassanaṃ. Yathā hi ‘‘pāṇātipātā paṭivirato’’tiādi pāṇātipātappahānapaṭipattidassanaṃ. ‘‘Pāṇātipātaṃ pahāya viharatī’’ti hi vutte kathaṃ pāṇātipātappahānaṃ hotīti? Apekkhāsabbhāvato ‘‘pāṇātipātā paṭivirato hotī’’ti vuttaṃ, sā pana virati kathanti āha ‘‘nihitadaṇḍo nihitasattho’’ti, tañca daṇḍasatthanidhānaṃ kathanti vuttaṃ ‘‘lajjī’’tiādi, evaṃ uttaruttaraṃ purimassa purimassa upāyasandassanaṃ, tathā adinnādānādīsu yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘kālavādītiādi samphappalāpā paṭiviratassa paṭipattidassana’’nti. Atthasañhitāpi hi vācā ayuttakālappayogena atthāvahā na siyāti anatthaviññāpanavācaṃ anulometi, tasmā samphappalāpaṃ pajahantena akālavāditā parivajjetabbāti vuttaṃ ‘‘kālavādī’’ti. Kālena vadantenāpi ubhayānatthasādhanato abhūtaṃ parivajjetabbanti āha ‘‘bhūtavādī’’ti. Bhūtañca vadantena yaṃ idhalokaparalokahitasampādakaṃ, tadeva vattabbanti dassetuṃ ‘‘atthavādī’’ti vuttaṃ. Atthaṃ vadantenāpi na lokiyadhammasannissitameva vattabbaṃ, atha kho lokuttaradhammasannissitaṃ pīti dassetuṃ ‘‘dhammavādī’’ti vuttaṃ. Yathā ca attho lokuttaradhammasannissito hoti, taṃ dassanatthaṃ ‘‘vinayavādī’’ti vuttaṃ. Pātimokkhasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti hi pañcannaṃ saṃvarānaṃ, tadaṅgavinayo vikkhambhanavinayo samucchedavinayo paṭippassaddhivinayo nissaraṇavinayoti pañcannaṃ vinayānañca vasena vuccamāno attho nibbānādhigamahetubhāvato lokuttaradhammasannissito hotīti.

    एवं गुणविसेसयुत्तो च अत्थो वुच्‍चमानो देसनाकोसल्‍ले सति सोभति, किच्‍चकरो च होति, नाञ्‍ञथाति दस्सेतुं ‘‘निधानवतिं वाचं भासिता’’ति वुत्तं। इदानि तं देसनाकोसल्‍लं विभावेतुं ‘‘कालेना’’तिआदिमाह। अज्झासयट्ठुप्पत्तीनं पुच्छाय च वसेन ओतिण्णे देसनाविसये एकंसादिब्याकरणविभागं सल्‍लक्खेत्वा ठपनाहेतुदाहरणसंसन्दनानि तंतंकालानुरूपं विभावेन्तिया परिमितपरिच्छिन्‍नरूपाय विपुलतरगम्भीरुदारपहूतत्थवित्थारसङ्गाहकाय देसनाय परे यथाज्झासयं परमत्थसिद्धियं पतिट्ठापेन्तो ‘‘देसनाकुसलो’’ति वुच्‍चतीति एवमेत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा।

    Evaṃ guṇavisesayutto ca attho vuccamāno desanākosalle sati sobhati, kiccakaro ca hoti, nāññathāti dassetuṃ ‘‘nidhānavatiṃ vācaṃ bhāsitā’’ti vuttaṃ. Idāni taṃ desanākosallaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kālenā’’tiādimāha. Ajjhāsayaṭṭhuppattīnaṃ pucchāya ca vasena otiṇṇe desanāvisaye ekaṃsādibyākaraṇavibhāgaṃ sallakkhetvā ṭhapanāhetudāharaṇasaṃsandanāni taṃtaṃkālānurūpaṃ vibhāventiyā parimitaparicchinnarūpāya vipulataragambhīrudārapahūtatthavitthārasaṅgāhakāya desanāya pare yathājjhāsayaṃ paramatthasiddhiyaṃ patiṭṭhāpento ‘‘desanākusalo’’ti vuccatīti evamettha atthayojanā veditabbā.

    १०. एवं पटिपाटिया सत्त मूलसिक्खापदानि विभजित्वा सतिपि अभिज्झादिप्पहानस्स संवरसीलसिक्खासङ्गहे उपरिगुणसङ्गहतो, लोकियपुथुज्‍जनाविसयतो च उत्तरदेसनाय सङ्गण्हितुं तं परिहरित्वा पचुरजनपाकटं आचारसीलमेव विभजन्तो भगवा ‘‘बीजगामभूतगामसमारम्भा’’तिआदिमाह। तत्थ गामोति समूहो। ननु च रुक्खादयो चित्तरहितताय न जीवा, चित्तरहितता च परिप्फन्दाभावतो , छिन्‍ने विरुहनतो, विसदिसजातिकभावतो, चतुयोनिअप्परियापन्‍नतो च वेदितब्बा, वुड्ढि पन पवाळसिलालवणानम्पि विज्‍जतीति न तेसं जीवभावे कारणं, विसयग्गहणञ्‍च परिकप्पनामत्तं सुपनं विय चिञ्‍चादीनं, तथा दोहळादयो, तत्थ कस्मा बीजगामभूतगामसमारम्भा पटिविरति इच्छिताति? समणसारुप्पतो, सन्‍निस्सितसत्तानुरक्खणतो च। तेनेवाह ‘‘जीवसञ्‍ञिनो हि मोघपुरिसा मनुस्सा रुक्खस्मि’’न्तिआदि (पाचि॰ ८९)। नीलतिणरुक्खादिकस्साति अल्‍लतिणस्स चेव अल्‍लरुक्खादिकस्स च। आदि-सद्देन ओसधिगच्छलतादयो वेदितब्बा।

    10. Evaṃ paṭipāṭiyā satta mūlasikkhāpadāni vibhajitvā satipi abhijjhādippahānassa saṃvarasīlasikkhāsaṅgahe upariguṇasaṅgahato, lokiyaputhujjanāvisayato ca uttaradesanāya saṅgaṇhituṃ taṃ pariharitvā pacurajanapākaṭaṃ ācārasīlameva vibhajanto bhagavā ‘‘bījagāmabhūtagāmasamārambhā’’tiādimāha. Tattha gāmoti samūho. Nanu ca rukkhādayo cittarahitatāya na jīvā, cittarahitatā ca paripphandābhāvato , chinne viruhanato, visadisajātikabhāvato, catuyoniappariyāpannato ca veditabbā, vuḍḍhi pana pavāḷasilālavaṇānampi vijjatīti na tesaṃ jīvabhāve kāraṇaṃ, visayaggahaṇañca parikappanāmattaṃ supanaṃ viya ciñcādīnaṃ, tathā dohaḷādayo, tattha kasmā bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirati icchitāti? Samaṇasāruppato, sannissitasattānurakkhaṇato ca. Tenevāha ‘‘jīvasaññino hi moghapurisā manussā rukkhasmi’’ntiādi (pāci. 89). Nīlatiṇarukkhādikassāti allatiṇassa ceva allarukkhādikassa ca. Ādi-saddena osadhigacchalatādayo veditabbā.

    एकं भत्तं एकभत्तं, तं अस्स अत्थीति एकभत्तिको, एकस्मिं दिवसे एकवारमेव भुञ्‍जनको। तयिदं रत्तिभोजनोपि सियाति तन्‍निवत्तनत्थमाह ‘‘रत्तूपरतो’’ति। एवम्पि अपरण्हभोजीपि सिया एकभत्तिकोति तदासङ्कानिवत्तनत्थं ‘‘विरतो विकालभोजना’’ति वुत्तं। अरुणुग्गमनतो पट्ठाय याव मज्झन्हिका, अयं बुद्धानं आचिण्णसमाचिण्णो भोजनस्स कालो नाम, तदञ्‍ञो विकालो। अट्ठकथायं पन दुतियपदेन रत्तिभोजनस्स पटिक्खित्तत्ता अपरण्हो ‘‘विकालो’’ति वुत्तो।

    Ekaṃ bhattaṃ ekabhattaṃ, taṃ assa atthīti ekabhattiko, ekasmiṃ divase ekavārameva bhuñjanako. Tayidaṃ rattibhojanopi siyāti tannivattanatthamāha ‘‘rattūparato’’ti. Evampi aparaṇhabhojīpi siyā ekabhattikoti tadāsaṅkānivattanatthaṃ ‘‘virato vikālabhojanā’’ti vuttaṃ. Aruṇuggamanato paṭṭhāya yāva majjhanhikā, ayaṃ buddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇo bhojanassa kālo nāma, tadañño vikālo. Aṭṭhakathāyaṃ pana dutiyapadena rattibhojanassa paṭikkhittattā aparaṇho ‘‘vikālo’’ti vutto.

    सङ्खेपतो ‘‘सब्बपापस्स अकरण’’न्तिआदि (दी॰ नि॰ २.९०; ध॰ प॰ १८३; नेत्ति॰ ३०, ५०, ११६, १२४) नयप्पवत्तं भगवतो सासनं अच्‍चन्तछन्दरागप्पवत्तितो नच्‍चादीनं दस्सनं न अनुलोमेतीति आह ‘‘सासनस्स अननुलोमत्ता’’ति। अत्तना पयोजियमानं, परेहि पयोजापियमानञ्‍च नच्‍चं नच्‍चभावसामञ्‍ञतो पाळियं एकेनेव नच्‍च-सद्देन गहितं, तथा गीतवादित-सद्देन चाति आह ‘‘नच्‍चननच्‍चापनादिवसेना’’ति। आदि-सद्देन गायनगायापनवादनवादापनानि सङ्गण्हाति। दस्सनेन चेत्थ सवनम्पि सङ्गहितं विरूपेकसेसनयेन। आलोचनसभावताय वा पञ्‍चन्‍नं विञ्‍ञाणानं सवनकिरियायपि दस्सनसङ्खेपसब्भावतो ‘‘दस्सना’’ इच्‍चेव वुत्तं। अविसूकभूतस्स गीतस्स सवनं कदाचि वट्टतीति आह ‘‘विसूकभूता दस्सना’’ति। तथा हि वुत्तं परमत्थजोतिकाय खुद्दकपाठट्ठकथाय (खु॰ पा॰ अट्ठ॰ पच्छिमपञ्‍चसिक्खापदवण्णना) ‘‘धम्मूपसंहितम्पि चेत्थ गीतं वट्टति, गीतूपसंहितो धम्मो न वट्टती’’ति।

    Saṅkhepato ‘‘sabbapāpassa akaraṇa’’ntiādi (dī. ni. 2.90; dha. pa. 183; netti. 30, 50, 116, 124) nayappavattaṃ bhagavato sāsanaṃ accantachandarāgappavattito naccādīnaṃ dassanaṃ na anulometīti āha ‘‘sāsanassa ananulomattā’’ti. Attanā payojiyamānaṃ, parehi payojāpiyamānañca naccaṃ naccabhāvasāmaññato pāḷiyaṃ ekeneva nacca-saddena gahitaṃ, tathā gītavādita-saddena cāti āha ‘‘naccananaccāpanādivasenā’’ti. Ādi-saddena gāyanagāyāpanavādanavādāpanāni saṅgaṇhāti. Dassanena cettha savanampi saṅgahitaṃ virūpekasesanayena. Ālocanasabhāvatāya vā pañcannaṃ viññāṇānaṃ savanakiriyāyapi dassanasaṅkhepasabbhāvato ‘‘dassanā’’ icceva vuttaṃ. Avisūkabhūtassa gītassa savanaṃ kadāci vaṭṭatīti āha ‘‘visūkabhūtā dassanā’’ti. Tathā hi vuttaṃ paramatthajotikāya khuddakapāṭhaṭṭhakathāya (khu. pā. aṭṭha. pacchimapañcasikkhāpadavaṇṇanā) ‘‘dhammūpasaṃhitampi cettha gītaṃ vaṭṭati, gītūpasaṃhito dhammo na vaṭṭatī’’ti.

    उच्‍चाति उच्‍चसद्देन समानत्थं एकं सद्दन्तरं, सेति एत्थाति सयनं। उच्‍चासयनं महासयनञ्‍च समणसारुप्परहितं अधिप्पेतन्ति आह ‘‘पमाणातिक्‍कन्तं, अकप्पियत्थरण’’न्ति । आसन्दादिआसनञ्‍चेत्थ सयनेन सङ्गहितन्ति दट्ठब्बं। यस्मा पन आधारे पटिक्खित्ते तदाधारकिरिया पटिक्खित्ताव होति, तस्मा ‘‘उच्‍चासयनमहासयना’’ इच्‍चेव वुत्तं, अत्थतो पन तदुपभोगभूत निसज्‍जानिपज्‍जनेहि विरति दस्सिताति दट्ठब्बा। उच्‍चासयनसयनमहासयनसयनाति वा एतस्मिं अत्थे एकसेसनयेन अयं निद्देसो कतो यथा ‘‘नामरूपपच्‍चया सळायतन’’न्ति (म॰ नि॰ ३.१२६; सं॰ नि॰ २.१; उदा॰ १)। आसनकिरियापुब्बकत्ता सयनकिरियाय सयनग्गहणेनेव आसनं गहितन्ति वेदितब्बं।

    Uccāti uccasaddena samānatthaṃ ekaṃ saddantaraṃ, seti etthāti sayanaṃ. Uccāsayanaṃ mahāsayanañca samaṇasārupparahitaṃ adhippetanti āha ‘‘pamāṇātikkantaṃ, akappiyattharaṇa’’nti . Āsandādiāsanañcettha sayanena saṅgahitanti daṭṭhabbaṃ. Yasmā pana ādhāre paṭikkhitte tadādhārakiriyā paṭikkhittāva hoti, tasmā ‘‘uccāsayanamahāsayanā’’ icceva vuttaṃ, atthato pana tadupabhogabhūta nisajjānipajjanehi virati dassitāti daṭṭhabbā. Uccāsayanasayanamahāsayanasayanāti vā etasmiṃ atthe ekasesanayena ayaṃ niddeso kato yathā ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’nti (ma. ni. 3.126; saṃ. ni. 2.1; udā. 1). Āsanakiriyāpubbakattā sayanakiriyāya sayanaggahaṇeneva āsanaṃ gahitanti veditabbaṃ.

    अञ्‍ञेहि गाहापने उपनिक्खित्तसादियने च पटिग्गहणत्थो लब्भतीति आह ‘‘न उग्गण्हापेति, न उपनिक्खित्तं सादीयती’’ति। अथ वा तिविधं पटिग्गहणं कायेन वाचाय मनसा। तत्थ कायेन पटिग्गहणं उग्गण्हनं, वाचाय पटिग्गहणं उग्गहापनं, मनसा पटिग्गहणं सादियनन्ति तिविधम्पि पटिग्गहणं सामञ्‍ञनिद्देसेन, एकसेसनयेन वा गहेत्वा ‘‘पटिग्गहणा’’ति वुत्तन्ति आह ‘‘नेव नं उग्गण्हाती’’तिआदि। एस नयो ‘‘आमकधञ्‍ञपटिग्गहणा’’तिआदीसुपि। नीवारादिउपधञ्‍ञस्स सालियादिमूलधञ्‍ञन्तोगधत्ता वुत्तं ‘‘सत्तविधस्सा’’ति। ‘‘अनुजानामि भिक्खवे पञ्‍च वसानि भेसज्‍जानि अच्छवसं मच्छवसं सुसुकावसं सूकरवसं गद्रभवस’’न्ति (महाव॰ २६२) वुत्तत्ता इदं ओदिस्स अनुञ्‍ञातं नाम, तस्स पन ‘‘काले पटिग्गहित’’न्ति (महाव॰ २६२) वुत्तत्ता पटिग्गहणं वट्टतीति आह ‘‘अञ्‍ञत्र ओदिस्स अनुञ्‍ञाता’’ति।

    Aññehi gāhāpane upanikkhittasādiyane ca paṭiggahaṇattho labbhatīti āha ‘‘na uggaṇhāpeti, na upanikkhittaṃ sādīyatī’’ti. Atha vā tividhaṃ paṭiggahaṇaṃ kāyena vācāya manasā. Tattha kāyena paṭiggahaṇaṃ uggaṇhanaṃ, vācāya paṭiggahaṇaṃ uggahāpanaṃ, manasā paṭiggahaṇaṃ sādiyananti tividhampi paṭiggahaṇaṃ sāmaññaniddesena, ekasesanayena vā gahetvā ‘‘paṭiggahaṇā’’ti vuttanti āha ‘‘neva naṃ uggaṇhātī’’tiādi. Esa nayo ‘‘āmakadhaññapaṭiggahaṇā’’tiādīsupi. Nīvārādiupadhaññassa sāliyādimūladhaññantogadhattā vuttaṃ ‘‘sattavidhassā’’ti. ‘‘Anujānāmi bhikkhave pañca vasāni bhesajjāni acchavasaṃ macchavasaṃ susukāvasaṃ sūkaravasaṃ gadrabhavasa’’nti (mahāva. 262) vuttattā idaṃ odissa anuññātaṃ nāma, tassa pana ‘‘kāle paṭiggahita’’nti (mahāva. 262) vuttattā paṭiggahaṇaṃ vaṭṭatīti āha ‘‘aññatra odissa anuññātā’’ti.

    अक्‍कमतीति निप्पीळेति। पुब्बभागे अक्‍कमतीति सम्बन्धो। हदयन्ति नाळिआदिमानभाजनानं अब्भन्तरं। तिलादीनं नाळिआदीहि मिननकाले उस्सापितसिखायेव सिखा, तस्सा भेदो हापनं। केचीति सारसमासाचरिया, उत्तरविहारवासिनो च।

    Akkamatīti nippīḷeti. Pubbabhāge akkamatīti sambandho. Hadayanti nāḷiādimānabhājanānaṃ abbhantaraṃ. Tilādīnaṃ nāḷiādīhi minanakāle ussāpitasikhāyeva sikhā, tassā bhedo hāpanaṃ. Kecīti sārasamāsācariyā, uttaravihāravāsino ca.

    वधोति मुट्ठिप्पहारकसाताळनादीहि हिंसनं, विहेठनन्ति अत्थो। विहेठनत्थोपि हि वधसद्दो दिस्सति ‘‘अत्तानं वधित्वा वधित्वा’’तिआदीसु (पाचि॰ ८८०)। यथा हि अप्पटिग्गहभावसामञ्‍ञे सतिपि पब्बजितेहि अप्पटिग्गहितब्बवत्थुविसेसभावसन्दस्सनत्थं इत्थिकुमारिदासिदासादयो विभागेन वुत्ता , एवं परस्सहरणभावतो अदिन्‍नादानभावसामञ्‍ञे सतिपि तुलाकूटादयो अदिन्‍नादानविसेसभावदस्सनत्थं विभागेन वुत्ता, न एवं पाणातिपातपरियायस्स वधस्स पुनग्गहणे पयोजनं अत्थि। ‘‘तत्थ सयङ्कारो, इध परंकारो’’ति च न सक्‍का वत्तुं ‘‘कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना छप्पयोगा’’ति च वुत्तत्ता। तस्मा यथावुत्तोयेव अत्थो सुन्दरतरो। अट्ठकथायं पन ‘‘वधोति मारण’’न्ति वुत्तं, तम्पि पोथनमेव सन्धायाति च सक्‍का विञ्‍ञातुं मारण-सद्दस्स विहिंसनेपि दिस्सनतो।

    Vadhoti muṭṭhippahārakasātāḷanādīhi hiṃsanaṃ, viheṭhananti attho. Viheṭhanatthopi hi vadhasaddo dissati ‘‘attānaṃ vadhitvā vadhitvā’’tiādīsu (pāci. 880). Yathā hi appaṭiggahabhāvasāmaññe satipi pabbajitehi appaṭiggahitabbavatthuvisesabhāvasandassanatthaṃ itthikumāridāsidāsādayo vibhāgena vuttā , evaṃ parassaharaṇabhāvato adinnādānabhāvasāmaññe satipi tulākūṭādayo adinnādānavisesabhāvadassanatthaṃ vibhāgena vuttā, na evaṃ pāṇātipātapariyāyassa vadhassa punaggahaṇe payojanaṃ atthi. ‘‘Tattha sayaṅkāro, idha paraṃkāro’’ti ca na sakkā vattuṃ ‘‘kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā chappayogā’’ti ca vuttattā. Tasmā yathāvuttoyeva attho sundarataro. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘vadhoti māraṇa’’nti vuttaṃ, tampi pothanameva sandhāyāti ca sakkā viññātuṃ māraṇa-saddassa vihiṃsanepi dissanato.

    एत्तावताति ‘‘पाणातिपातं पहाया’’तिआदिना ‘‘छेदन…पे॰… सहसाकारा पटिविरतो’’ति एतपरिमाणेन पाठेन। अन्तराभेदं अग्गहेत्वा पाळियं आगतनयेन छब्बीसतिसिक्खापदसङ्गहं येभुय्येन सिक्खापदानं अविभत्तत्ता चूळसीलं नाम। देसनावसेन हि इध चूळमज्झिमादिभावो अधिप्पेतो, न धम्मवसेन। तथा हि इध सङ्खित्तेन उद्दिट्ठानं सिक्खापदानं अविभत्तानं विभजनवसेन मज्झिमसीलदेसना पवत्ता। तेनेवाह ‘‘मज्झिमसीलं वित्थारेन्तो’’ति।

    Ettāvatāti ‘‘pāṇātipātaṃ pahāyā’’tiādinā ‘‘chedana…pe… sahasākārā paṭivirato’’ti etaparimāṇena pāṭhena. Antarābhedaṃ aggahetvā pāḷiyaṃ āgatanayena chabbīsatisikkhāpadasaṅgahaṃ yebhuyyena sikkhāpadānaṃ avibhattattā cūḷasīlaṃ nāma. Desanāvasena hi idha cūḷamajjhimādibhāvo adhippeto, na dhammavasena. Tathā hi idha saṅkhittena uddiṭṭhānaṃ sikkhāpadānaṃ avibhattānaṃ vibhajanavasena majjhimasīladesanā pavattā. Tenevāha ‘‘majjhimasīlaṃ vitthārento’’ti.

    चूळसीलवण्णना निट्ठिता।

    Cūḷasīlavaṇṇanā niṭṭhitā.

    मज्झिमसीलवण्णना

    Majjhimasīlavaṇṇanā

    ११. तत्थ यथाति ओपम्मत्थे निपातो। वाति विकप्पनत्थे। पनाति वचनालङ्कारे। एकेति अञ्‍ञे। भोन्तोति साधूनं पियसमुदाहारो। साधवो हि परे ‘‘भोन्तो’’ति वा, ‘‘देवानं पिया’’ति वा ‘‘आयस्मन्तो’’ति वा समालपन्ति। यं किञ्‍चि पब्बज्‍जं उपगता समणा। जातिमत्तेन ब्राह्मणा। इदं वुत्तं होति – उस्साहं कत्वा मम वण्णं वदमानोपि पुथुज्‍जनो ‘‘पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो’’तिआदिना परानुद्देसिकनयेन वा यथा पनेके भोन्तो समणब्राह्मणभावं पटिजानमाना, परेहि च तथासम्भावियमाना तदनुरूपपटिपत्तिं अजाननतो, असमत्थतो च न अभिसम्भुणन्ति, न एवमयं, अयं पन समणो गोतमो सब्बथापि समणसारुप्पपटिपदं पूरेसियेवाति एवं अञ्‍ञुद्देसिकनयेन वा सब्बथापि आचारसीलमत्तमेव वदेय्युं, न तदुत्तरिन्ति।

    11. Tattha yathāti opammatthe nipāto. Vāti vikappanatthe. Panāti vacanālaṅkāre. Eketi aññe. Bhontoti sādhūnaṃ piyasamudāhāro. Sādhavo hi pare ‘‘bhonto’’ti vā, ‘‘devānaṃ piyā’’ti vā ‘‘āyasmanto’’ti vā samālapanti. Yaṃ kiñci pabbajjaṃ upagatā samaṇā. Jātimattena brāhmaṇā. Idaṃ vuttaṃ hoti – ussāhaṃ katvā mama vaṇṇaṃ vadamānopi puthujjano ‘‘pāṇātipātaṃ pahāya pāṇātipātā paṭivirato’’tiādinā parānuddesikanayena vā yathā paneke bhonto samaṇabrāhmaṇabhāvaṃ paṭijānamānā, parehi ca tathāsambhāviyamānā tadanurūpapaṭipattiṃ ajānanato, asamatthato ca na abhisambhuṇanti, na evamayaṃ, ayaṃ pana samaṇo gotamo sabbathāpi samaṇasāruppapaṭipadaṃ pūresiyevāti evaṃ aññuddesikanayena vā sabbathāpi ācārasīlamattameva vadeyyuṃ, na taduttarinti.

    बीजगामभूतगामसमारम्भपदे सद्दक्‍कमेन अप्पधानभूतोपि बीजगामभूतगामो निद्दिसितब्बताय पधानभावं पटिलभति। अञ्‍ञो हि सद्दक्‍कमो अञ्‍ञो अत्थक्‍कमोति आह ‘‘कतमो सो बीजगामभूतगामो’’ति। तस्मिञ्हि विभत्ते तब्बिसयताय समारम्भोपि विभत्तोव होतीति । तेनेवाह भगवा ‘‘मूलबीज’’न्तिआदि। मूलमेव बीजं मूलबीजं, मूलं बीजं एतस्सातिपि मूलबीजं। सेसेसुपि एसेव नयो। फळुबीजन्ति पब्बबीजं। पच्‍चयन्तरसमवाये सदिसफलुप्पत्तिया विसेसकारणभावतो विरुहणसमत्थे सारफले निरुळ्हो बीज-सद्दो तदत्थसंसिद्धिया मूलादीसुपि केसुचि पवत्ततीति मूलादितो निवत्तनत्थं एकेन बीज-सद्देन विसेसेत्वा वुत्तं ‘‘बीजबीज’’न्ति। ‘‘रूपरूपं , दुक्खदुक्ख’’न्ति (सं॰ नि॰ ४.३२७) च यथा। कस्मा पनेत्थ बीजगामभूतगामं पुच्छित्वा बीजगामो एव विभत्तोति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं। ननु अवोचुम्ह ‘‘मूलमेव बीजं मूलबीजं, मूलं बीजं एतस्सातिपि मूलबीजन्ति’’। तत्थ पुरिमेन बीजगामो निद्दिट्ठो, दुतियेन भूतगामो, दुविधोपेस सामञ्‍ञनिद्देसेन, मूलबीजञ्‍च मूलबीजञ्‍च मूलबीजन्ति एकसेसनयेन वा पाळियं निद्दिट्ठोति वेदितब्बो। तेनेवाह ‘‘सब्बञ्हेत’’न्तिआदि।

    Bījagāmabhūtagāmasamārambhapade saddakkamena appadhānabhūtopi bījagāmabhūtagāmo niddisitabbatāya padhānabhāvaṃ paṭilabhati. Añño hi saddakkamo añño atthakkamoti āha ‘‘katamo so bījagāmabhūtagāmo’’ti. Tasmiñhi vibhatte tabbisayatāya samārambhopi vibhattova hotīti . Tenevāha bhagavā ‘‘mūlabīja’’ntiādi. Mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlaṃ bījaṃ etassātipi mūlabījaṃ. Sesesupi eseva nayo. Phaḷubījanti pabbabījaṃ. Paccayantarasamavāye sadisaphaluppattiyā visesakāraṇabhāvato viruhaṇasamatthe sāraphale niruḷho bīja-saddo tadatthasaṃsiddhiyā mūlādīsupi kesuci pavattatīti mūlādito nivattanatthaṃ ekena bīja-saddena visesetvā vuttaṃ ‘‘bījabīja’’nti. ‘‘Rūparūpaṃ , dukkhadukkha’’nti (saṃ. ni. 4.327) ca yathā. Kasmā panettha bījagāmabhūtagāmaṃ pucchitvā bījagāmo eva vibhattoti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Nanu avocumha ‘‘mūlameva bījaṃ mūlabījaṃ, mūlaṃ bījaṃ etassātipi mūlabījanti’’. Tattha purimena bījagāmo niddiṭṭho, dutiyena bhūtagāmo, duvidhopesa sāmaññaniddesena, mūlabījañca mūlabījañca mūlabījanti ekasesanayena vā pāḷiyaṃ niddiṭṭhoti veditabbo. Tenevāha ‘‘sabbañheta’’ntiādi.

    १२. ‘‘सन्‍निधिकतस्सा’’ति एतेन ‘‘सन्‍निधिकारपरिभोग’’न्ति एत्थ कार-सद्दस्स कम्मत्थतं दस्सेति। यथा वा ‘‘आचयंगमिनो’’ति वत्तब्बे अनुनासिकलोपेन ‘‘आचयगामिनो’’ति (ध॰ स॰ १०) निद्देसो कतो, एवं ‘‘सन्‍निधिकारं परिभोग’’न्ति वत्तब्बे अनुनासिकलोपेन ‘‘सन्‍निधिकारपरिभोग’’न्ति वुत्तं, सन्‍निधिं कत्वा परिभोगन्ति अत्थो।

    12.‘‘Sannidhikatassā’’ti etena ‘‘sannidhikāraparibhoga’’nti ettha kāra-saddassa kammatthataṃ dasseti. Yathā vā ‘‘ācayaṃgamino’’ti vattabbe anunāsikalopena ‘‘ācayagāmino’’ti (dha. sa. 10) niddeso kato, evaṃ ‘‘sannidhikāraṃ paribhoga’’nti vattabbe anunāsikalopena ‘‘sannidhikāraparibhoga’’nti vuttaṃ, sannidhiṃ katvā paribhoganti attho.

    सम्मा किलेसे लिखतीति सल्‍लेखो, सुत्तन्तनयेन पटिपत्ति। परियायति कप्पीयतीति परियायो, कप्पियवाचानुसारेन पटिपत्ति। किलेसेहि आमसितब्बतो आमिसं, यं किञ्‍चि उपभोगारहं वत्थु। तेनेवाह ‘‘आमिसन्ति वुत्तावसेस’’न्ति। नयदस्सनञ्हेतं सन्‍निधिवत्थूनं। उदककद्दमेति उदके च कद्दमे च। अच्छथाति निसीदथ। गीवायामकन्ति गीवं आयमित्वा, यथा च भुत्ते अतिभुत्तताय गीवा आयमितब्बाव होति, एवन्ति अत्थो। चतुभागमत्तन्ति कुडुबमत्तं। ‘‘कप्पियकुटिय’’न्तिआदि विनयवसेन वुत्तं।

    Sammā kilese likhatīti sallekho, suttantanayena paṭipatti. Pariyāyati kappīyatīti pariyāyo, kappiyavācānusārena paṭipatti. Kilesehi āmasitabbato āmisaṃ, yaṃ kiñci upabhogārahaṃ vatthu. Tenevāha ‘‘āmisanti vuttāvasesa’’nti. Nayadassanañhetaṃ sannidhivatthūnaṃ. Udakakaddameti udake ca kaddame ca. Acchathāti nisīdatha. Gīvāyāmakanti gīvaṃ āyamitvā, yathā ca bhutte atibhuttatāya gīvā āyamitabbāva hoti, evanti attho. Catubhāgamattanti kuḍubamattaṃ. ‘‘Kappiyakuṭiya’’ntiādi vinayavasena vuttaṃ.

    १३. एत्तकम्पीति विनिच्छयविचारणावत्थुकित्तनम्पि । पयोजनमत्तमेवाति पदत्थयोजनमत्तमेव। यस्स पन पदस्स वित्थारकथं विना न सक्‍का अत्थो विञ्‍ञातुं, तत्थ वित्थारकथापि पदत्थसङ्गहमेव गच्छति। कुतूहलवसेन पेक्खितब्बतो पेक्खा, नटसत्थविधिना नटानञ्‍च पयोगो। नटसमूहेन पन जनसमूहे करणवसेन ‘‘नटसमज्‍ज’’न्ति वुत्तं, सारसमासे ‘‘पेक्खा मह’’न्ति वुत्तं। घनताळं नाम दण्डमयताळं, सिलासलाकताळं वा। एकेति सारसमासाचरिया, उत्तरविहारवासिनो च। यथा चेत्थ, एवं इतो परेसुपि ‘‘एके’’ति आगतट्ठानेसु। चतुरस्सअम्बणकताळं नाम रुक्खसारदण्डादीसु येन केनचि चतुरस्सअम्बणकं कत्वा चतूसु पस्सेसु चम्मेन ओनन्धित्वा कतवादितं। अब्भोक्‍किरणं रङ्गबलीकरणं, या ‘‘नन्दी’’ति वुच्‍चति। सोभनकरन्ति सोभनकरणं, ‘‘सोभनघरक’’न्ति सारसमासे वुत्तं। चण्डालानमिदन्ति चण्डालं। साणे उदकेन तेमेत्वा अञ्‍ञमञ्‍ञं आकोटनकीळा साणधोवनं। इन्दजालेनाति अट्ठिधोवनमन्तं परिजप्पित्वा यथा परे अट्ठीनियेव पस्सन्ति, एवं तचादीनं अन्तरधापनमायाय। सकटब्यूहादीति आदि-सद्देन चक्‍कपदुमकळीरब्यूहादिं सङ्गण्हाति।

    13.Ettakampīti vinicchayavicāraṇāvatthukittanampi . Payojanamattamevāti padatthayojanamattameva. Yassa pana padassa vitthārakathaṃ vinā na sakkā attho viññātuṃ, tattha vitthārakathāpi padatthasaṅgahameva gacchati. Kutūhalavasena pekkhitabbato pekkhā, naṭasatthavidhinā naṭānañca payogo. Naṭasamūhena pana janasamūhe karaṇavasena ‘‘naṭasamajja’’nti vuttaṃ, sārasamāse ‘‘pekkhā maha’’nti vuttaṃ. Ghanatāḷaṃ nāma daṇḍamayatāḷaṃ, silāsalākatāḷaṃ vā. Eketi sārasamāsācariyā, uttaravihāravāsino ca. Yathā cettha, evaṃ ito paresupi ‘‘eke’’ti āgataṭṭhānesu. Caturassaambaṇakatāḷaṃ nāma rukkhasāradaṇḍādīsu yena kenaci caturassaambaṇakaṃ katvā catūsu passesu cammena onandhitvā katavāditaṃ. Abbhokkiraṇaṃ raṅgabalīkaraṇaṃ, yā ‘‘nandī’’ti vuccati. Sobhanakaranti sobhanakaraṇaṃ, ‘‘sobhanagharaka’’nti sārasamāse vuttaṃ. Caṇḍālānamidanti caṇḍālaṃ. Sāṇe udakena temetvā aññamaññaṃ ākoṭanakīḷā sāṇadhovanaṃ. Indajālenāti aṭṭhidhovanamantaṃ parijappitvā yathā pare aṭṭhīniyeva passanti, evaṃ tacādīnaṃ antaradhāpanamāyāya. Sakaṭabyūhādīti ādi-saddena cakkapadumakaḷīrabyūhādiṃ saṅgaṇhāti.

    १४. पदानीति सारीनं पतिट्ठानट्ठानानि। दसपदं नाम द्वीहि पन्तीहि वीसतिया पदेहि कीळनजूतं। पासकं वुच्‍चति छसु पस्सेसु एकेकं याव छक्‍कं दस्सेत्वा कतकीळनकं, तं वड्ढेत्वा यथालद्धं एककादिवसेन सारियो अपनेन्ता उपनेन्ता च कीळन्ति। घटेन कीळा घटिकाति एके। बहूसु सलाकासु विसेसरहितं एकं सलाकं गहेत्वा तासु पक्खिपित्वा पुन तस्सेव उद्धरणं सलाकहत्थन्ति एके। पण्णेन वंसाकारेन कता नाळिका। तेनेवाह ‘‘तं धमन्ता’’ति। ‘‘पुच्छन्तस्स मुखागतं अक्खरं गहेत्वा नट्ठमुत्ति लाभालाभादिजाननकीळा अक्खरिका’’तिपि वदन्ति। ‘‘वादितानुरूपं नच्‍चनं गायनं वा यथावज्‍जं’’ तिपि वदन्ति। ‘‘एवं कते जयो भविस्सति, अञ्‍ञथा पराजयो’’ति जयपराजये पुरक्खत्वा पयोगकरणवसेन परिहारपथादीनम्पि जूतपमादट्ठानभावो वेदितब्बो। पङ्गचीरादीहिपि वंसादीहि कातब्बकिच्‍चसिद्धिअसिद्धिजयपराजयावहो पयोगो वुत्तोति दट्ठब्बं। ‘‘यथावज्‍ज’’न्ति च काणादीहि सदिसताकारदस्सनेहि जयपराजयवसेन जूतकीळितभावेन वुत्तं।

    14.Padānīti sārīnaṃ patiṭṭhānaṭṭhānāni. Dasapadaṃ nāma dvīhi pantīhi vīsatiyā padehi kīḷanajūtaṃ. Pāsakaṃ vuccati chasu passesu ekekaṃ yāva chakkaṃ dassetvā katakīḷanakaṃ, taṃ vaḍḍhetvā yathāladdhaṃ ekakādivasena sāriyo apanentā upanentā ca kīḷanti. Ghaṭena kīḷā ghaṭikāti eke. Bahūsu salākāsu visesarahitaṃ ekaṃ salākaṃ gahetvā tāsu pakkhipitvā puna tasseva uddharaṇaṃ salākahatthanti eke. Paṇṇena vaṃsākārena katā nāḷikā. Tenevāha ‘‘taṃ dhamantā’’ti. ‘‘Pucchantassa mukhāgataṃ akkharaṃ gahetvā naṭṭhamutti lābhālābhādijānanakīḷā akkharikā’’tipi vadanti. ‘‘Vāditānurūpaṃ naccanaṃ gāyanaṃ vā yathāvajjaṃ’’ tipi vadanti. ‘‘Evaṃ kate jayo bhavissati, aññathā parājayo’’ti jayaparājaye purakkhatvā payogakaraṇavasena parihārapathādīnampi jūtapamādaṭṭhānabhāvo veditabbo. Paṅgacīrādīhipi vaṃsādīhi kātabbakiccasiddhiasiddhijayaparājayāvaho payogo vuttoti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Yathāvajja’’nti ca kāṇādīhi sadisatākāradassanehi jayaparājayavasena jūtakīḷitabhāvena vuttaṃ.

    १५. वाळरूपानीति आहरिमानि वाळरूपानि। ‘‘अकप्पियमञ्‍चोव पल्‍लङ्को’’ति सारसमासे। वानविचित्तन्ति भित्तिच्छदादिवसेन वानेन विचित्रं। रुक्खतूललतातूलपोटकीतूलानं वसेन तिण्णं तूलानं। उद्दलोमियं केचीति सारसमासाचरिया, उत्तरविहारवासिनो च। तथा एकन्तलोमियं। कोसेय्यकट्टिस्समयन्ति कोसेय्यकस्सटमयं। सुद्धकोसेय्यन्ति रतनपरिसिब्बनरहितं। ‘‘ठपेत्वा तूलिक’’न्ति एतेन रतनपरिसिब्बनरहितापि तूलिका न वट्टतीति दीपेति। ‘‘रतनपरिसिब्बितानी’’ति इमिना यानि रतनपरिसिब्बितानि, तानि भूमत्थरणवसेन, यथानुरूपं मञ्‍चपीठादीसु च उपनेतुं वट्टतीति दीपितं होति। अजिनचम्मेहीति अजिनमिगचम्मेहि। तानि किर चम्मानि सुखुमानि, तस्मा दुपट्टतिपट्टानि कत्वा सिब्बन्ति। तेन वुत्तं ‘‘अजिनप्पवेणी’’ति। वुत्तनयेनाति विनये वुत्तनयेन।

    15.Vāḷarūpānīti āharimāni vāḷarūpāni. ‘‘Akappiyamañcova pallaṅko’’ti sārasamāse. Vānavicittanti bhitticchadādivasena vānena vicitraṃ. Rukkhatūlalatātūlapoṭakītūlānaṃ vasena tiṇṇaṃ tūlānaṃ. Uddalomiyaṃ kecīti sārasamāsācariyā, uttaravihāravāsino ca. Tathā ekantalomiyaṃ. Koseyyakaṭṭissamayanti koseyyakassaṭamayaṃ. Suddhakoseyyanti ratanaparisibbanarahitaṃ. ‘‘Ṭhapetvā tūlika’’nti etena ratanaparisibbanarahitāpi tūlikā na vaṭṭatīti dīpeti. ‘‘Ratanaparisibbitānī’’ti iminā yāni ratanaparisibbitāni, tāni bhūmattharaṇavasena, yathānurūpaṃ mañcapīṭhādīsu ca upanetuṃ vaṭṭatīti dīpitaṃ hoti. Ajinacammehīti ajinamigacammehi. Tāni kira cammāni sukhumāni, tasmā dupaṭṭatipaṭṭāni katvā sibbanti. Tena vuttaṃ ‘‘ajinappaveṇī’’ti. Vuttanayenāti vinaye vuttanayena.

    १६. अलङ्कारञ्‍जनमेव न भेसज्‍जं मण्डनानुयोगस्स अधिप्पेतत्ता। माला-सद्दो सासने सुद्धपुप्फेसुपि निरुळ्होति आह ‘‘बद्धमाला वा’’ति। मत्तिककक्‍कन्ति ओसधेहि अभिसङ्खतं योगमत्तिककक्‍कं। चलितेति कुपिते। लोहिते सन्‍निसिन्‍नेति दुट्ठलोहिते खीणे।

    16.Alaṅkārañjanameva na bhesajjaṃ maṇḍanānuyogassa adhippetattā. Mālā-saddo sāsane suddhapupphesupi niruḷhoti āha ‘‘baddhamālā vā’’ti. Mattikakakkanti osadhehi abhisaṅkhataṃ yogamattikakakkaṃ. Caliteti kupite. Lohite sannisinneti duṭṭhalohite khīṇe.

    १७. दुग्गतितो संसारतो च निय्याति एतेनाति निय्यानं, सग्गमग्गो मोक्खमग्गो च। तं निय्यानं अरहति, निय्याने वा नियुत्ता, निय्यानं वा फलभूतं एतिस्सा अत्थीति निय्यानिका, वचीदुच्‍चरितसंकिलेसतो निय्यातीति वा ई-कारस्स रस्सत्तं, य-कारस्स च क-कारं कत्वा निय्यानिका, चेतनाय सद्धिं सम्फप्पलापा वेरमणि। तप्पटिपक्खतो अनिय्यानिका, तस्सा भावो अनिय्यानिकत्तं, तस्मा अनिय्यानिकत्ता। तिरच्छानभूताति तिरोकरणभूता। कम्मट्ठानभावेति अनिच्‍चतापटिसंयुत्तचतुसच्‍चकम्मट्ठानभावे। सह अत्थेनाति सात्थकं, हितपटिसंयुत्तन्ति अत्थो। विसिखाति घरसन्‍निवेसो, विसिखागहणेन च तन्‍निवासिनो गहिता ‘‘गामो आगतो’’तिआदीसु विय। तेनेवाह ‘‘सूरा समत्था’’ति, ‘‘सद्धा पसन्‍ना’’ति च। कुम्भट्ठानापदेसेन कुम्भदासियो वुत्ताति आह ‘‘कुम्भदासीकथा वा’’ति। उप्पत्तिठितिसम्भारादिवसेन लोकं अक्खायतीति लोकक्खायिका।

    17. Duggatito saṃsārato ca niyyāti etenāti niyyānaṃ, saggamaggo mokkhamaggo ca. Taṃ niyyānaṃ arahati, niyyāne vā niyuttā, niyyānaṃ vā phalabhūtaṃ etissā atthīti niyyānikā, vacīduccaritasaṃkilesato niyyātīti vā ī-kārassa rassattaṃ, ya-kārassa ca ka-kāraṃ katvā niyyānikā, cetanāya saddhiṃ samphappalāpā veramaṇi. Tappaṭipakkhato aniyyānikā, tassā bhāvo aniyyānikattaṃ, tasmā aniyyānikattā. Tiracchānabhūtāti tirokaraṇabhūtā. Kammaṭṭhānabhāveti aniccatāpaṭisaṃyuttacatusaccakammaṭṭhānabhāve. Saha atthenāti sātthakaṃ, hitapaṭisaṃyuttanti attho. Visikhāti gharasanniveso, visikhāgahaṇena ca tannivāsino gahitā ‘‘gāmo āgato’’tiādīsu viya. Tenevāha ‘‘sūrā samatthā’’ti, ‘‘saddhā pasannā’’ti ca. Kumbhaṭṭhānāpadesena kumbhadāsiyo vuttāti āha ‘‘kumbhadāsīkathā vā’’ti. Uppattiṭhitisambhārādivasena lokaṃ akkhāyatīti lokakkhāyikā.

    १८. सहितन्ति पुब्बापराविरुद्धं।

    18.Sahitanti pubbāparāviruddhaṃ.

    १९. दूतस्स कम्मं दूतेय्यं, तस्स कथा दूतेय्यकथा।

    19. Dūtassa kammaṃ dūteyyaṃ, tassa kathā dūteyyakathā.

    २०. तिविधेनाति सामन्तजप्पनइरियापथसन्‍निस्सितपच्‍चयपटिसेवनभेदतो तिप्पकारेन। विम्हापयन्तीति ‘‘अहो अच्छरियपुरिसो’’ति अत्तनि परेसं विम्हयं उप्पादेन्ति। लपन्तीति अत्तानं, दायकं वा उक्खिपित्वा यथा सो किञ्‍चि ददाति, एवं उक्‍काचेत्वा कथेन्ति। निमित्तेन चरन्ति, निमित्तं वा करोन्तीति नेमित्तिका निमित्तन्ति च परेसं पच्‍चय दानसञ्‍ञुप्पादकं कायवचीकम्मं वुच्‍चति। निप्पिंसन्तीति निप्पेसा, निप्पेसायेव निप्पेसिका, निप्पेसोति च सठपुरिसो विय लाभसक्‍कारत्थं अक्‍कोसखुंसनुप्पण्डनपरपिट्ठिमंसिकतादि।

    20.Tividhenāti sāmantajappanairiyāpathasannissitapaccayapaṭisevanabhedato tippakārena. Vimhāpayantīti ‘‘aho acchariyapuriso’’ti attani paresaṃ vimhayaṃ uppādenti. Lapantīti attānaṃ, dāyakaṃ vā ukkhipitvā yathā so kiñci dadāti, evaṃ ukkācetvā kathenti. Nimittena caranti, nimittaṃ vā karontīti nemittikā nimittanti ca paresaṃ paccaya dānasaññuppādakaṃ kāyavacīkammaṃ vuccati. Nippiṃsantīti nippesā, nippesāyeva nippesikā, nippesoti ca saṭhapuriso viya lābhasakkāratthaṃ akkosakhuṃsanuppaṇḍanaparapiṭṭhimaṃsikatādi.

    मज्झिमसीलवण्णना निट्ठिता।

    Majjhimasīlavaṇṇanā niṭṭhitā.

    महासीलवण्णना

    Mahāsīlavaṇṇanā

    २१. अङ्गानि आरब्भ पवत्तत्ता अङ्गसहचरितं सत्थं ‘‘अङ्ग’’न्ति वुत्तं। निमित्तन्ति एत्थापि एसेव नयो। केचि पन ‘‘अङ्गन्ति अङ्गविकार’’न्ति वदन्ति, परेसं अङ्गविकारदस्सनेनापि लाभालाभादिविज्‍जाति। पण्डुराजाति दक्खिणामधुराधिपति। ‘‘महन्तान’’न्ति एतेन अप्पकं निमित्तं, महन्तं निमित्तं उप्पातोति दस्सेति। इदं नाम पस्सतीति यो वसभं कुञ्‍जरं पासादं पब्बतं वा आरुळ्हं सुपिने अत्तानं पस्सति, तस्स इदं नाम फलं होतीति। सुपिनकन्ति सुपिनसत्थं। अङ्गसम्पत्तिविपत्तिदस्सनमत्तेन आदिसनं वुत्तं ‘‘अङ्ग’’न्ति इमिना, ‘‘लक्खण’’न्ति इमिना पन महानुभावतानिप्फादकअङ्गलक्खणविसेसदस्सनेनाति अयमेतेसं विसेसोति। अहतेति नवे। इतो पट्ठायाति देवरक्खसमनुस्सादिभेदेन विविधवत्थभागे इतो वा एत्तो वा सञ्छिन्‍ने इदं नाम भोगादि होतीति। दब्बिहोमदीनि होमस्सुपकरणादिविसेसेहि फलविसेसदस्सनवसेन पवत्तानि। अग्गिहोमं वुत्तावसेससाधनवसेन पवत्तं होमं। अङ्गलट्ठिन्ति सरीरं। अब्भिनो सत्थं अब्भेय्यं, मासुरक्खेन कतो गन्थो मासुरक्खो। भूरिविज्‍जा सस्सबुद्धिकरणविज्‍जाति सारसमासे। सपक्खक…पे॰… चतुप्पदानन्ति पिङ्गलमक्खिकादिसपक्खक घरगोलिकादिअपक्खकदेवमनुस्सकोञ्‍चादिद्विपदककण्टकजम्बुकादिचतुप्पदानं।

    21. Aṅgāni ārabbha pavattattā aṅgasahacaritaṃ satthaṃ ‘‘aṅga’’nti vuttaṃ. Nimittanti etthāpi eseva nayo. Keci pana ‘‘aṅganti aṅgavikāra’’nti vadanti, paresaṃ aṅgavikāradassanenāpi lābhālābhādivijjāti. Paṇḍurājāti dakkhiṇāmadhurādhipati. ‘‘Mahantāna’’nti etena appakaṃ nimittaṃ, mahantaṃ nimittaṃ uppātoti dasseti. Idaṃ nāma passatīti yo vasabhaṃ kuñjaraṃ pāsādaṃ pabbataṃ vā āruḷhaṃ supine attānaṃ passati, tassa idaṃ nāma phalaṃ hotīti. Supinakanti supinasatthaṃ. Aṅgasampattivipattidassanamattena ādisanaṃ vuttaṃ ‘‘aṅga’’nti iminā, ‘‘lakkhaṇa’’nti iminā pana mahānubhāvatānipphādakaaṅgalakkhaṇavisesadassanenāti ayametesaṃ visesoti. Ahateti nave. Ito paṭṭhāyāti devarakkhasamanussādibhedena vividhavatthabhāge ito vā etto vā sañchinne idaṃ nāma bhogādi hotīti. Dabbihomadīni homassupakaraṇādivisesehi phalavisesadassanavasena pavattāni. Aggihomaṃ vuttāvasesasādhanavasena pavattaṃ homaṃ. Aṅgalaṭṭhinti sarīraṃ. Abbhino satthaṃ abbheyyaṃ, māsurakkhena kato gantho māsurakkho. Bhūrivijjā sassabuddhikaraṇavijjāti sārasamāse. Sapakkhaka…pe… catuppadānanti piṅgalamakkhikādisapakkhaka gharagolikādiapakkhakadevamanussakoñcādidvipadakakaṇṭakajambukādicatuppadānaṃ.

    २३. ‘‘असुकदिवसे’’ति ‘‘पक्खस्स दुतिये ततिये’’तिआदि तिथिवसेन वुत्तं। असुकनक्खत्तेनाति रोहिणीआदिनक्खत्तयोगवसेन।

    23.‘‘Asukadivase’’ti ‘‘pakkhassa dutiye tatiye’’tiādi tithivasena vuttaṃ. Asukanakkhattenāti rohiṇīādinakkhattayogavasena.

    २४. उक्‍कानं पतनन्ति उक्‍कोभासानं पतनं। वातसङ्घातेसु हि वेगेन अञ्‍ञमञ्‍ञं सङ्घट्टेन्तेसु दीपकोभासो विय ओभासो उप्पज्‍जित्वा आकासतो पतति, तत्थायं उक्‍कापातवोहारो। अविसुद्धता अब्भमहिकादीहि।

    24.Ukkānaṃ patananti ukkobhāsānaṃ patanaṃ. Vātasaṅghātesu hi vegena aññamaññaṃ saṅghaṭṭentesu dīpakobhāso viya obhāso uppajjitvā ākāsato patati, tatthāyaṃ ukkāpātavohāro. Avisuddhatā abbhamahikādīhi.

    २५. धारानुपवेच्छनं वस्सनं। हत्थेन अधिप्पेतविञ्‍ञापनं हत्थमुद्दा, तं पन अङ्गुलिसङ्कोचनेन गणनायेव। पारसिक मिलक्खकादयो विय नवन्तवसेन गणना अच्छिद्दकगणना। सटुप्पादनादीति आदि-सद्देन वोकलनभागहारादिके सङ्गण्हाति। चिन्तावसेनाति वत्थुं अनुसन्धिञ्‍च सयमेव चिरेन चिन्तेत्वा करणवसेन चिन्ताकवि वेदितब्बो, किञ्‍चि सुत्वा सुतेन अस्सुतं अनुसन्धेत्वा करणवसेन सुतकवि, कञ्‍चि अत्थं उपधारेत्वा तस्स सङ्खिपनवित्थारणादिवसेन अत्थकवि, यं किञ्‍चि परेन कतं कब्बं नाटकं वा दिस्वा तं सदिसमेव अञ्‍ञं अत्तनो ठानुप्पत्तिकपटिभानेन करणवसेन पटिभानकवि वेदितब्बो।

    25.Dhārānupavecchanaṃ vassanaṃ. Hatthena adhippetaviññāpanaṃ hatthamuddā, taṃ pana aṅgulisaṅkocanena gaṇanāyeva. Pārasika milakkhakādayo viya navantavasena gaṇanā acchiddakagaṇanā. Saṭuppādanādīti ādi-saddena vokalanabhāgahārādike saṅgaṇhāti. Cintāvasenāti vatthuṃ anusandhiñca sayameva cirena cintetvā karaṇavasena cintākavi veditabbo, kiñci sutvā sutena assutaṃ anusandhetvā karaṇavasena sutakavi, kañci atthaṃ upadhāretvā tassa saṅkhipanavitthāraṇādivasena atthakavi, yaṃ kiñci parena kataṃ kabbaṃ nāṭakaṃ vā disvā taṃ sadisameva aññaṃ attano ṭhānuppattikapaṭibhānena karaṇavasena paṭibhānakavi veditabbo.

    २६. परिग्गहभावेन दारिकाय गण्हापनं आवाहनं। तथा दापनं विवाहनं। देसन्तरे दिगुणतिगुणादिगहणवसेन भण्डप्पयोजनं पयोगो। तत्थ वा अञ्‍ञत्थ वा यथाकालपरिच्छेदं वड्ढिगहणवसेन पयोजनं उद्धारो। ‘‘भण्डमूलरहितानं वाणिज्‍जं कत्वा एत्तकेनुदयेन सह मूलं देथाति धनदानं पयोगो, तावकालिकदानं उद्धारो’’ति च वदन्ति। तीहि कारणेहीति एत्थ वातेन, पाणकेहि वा गब्भे विनस्सन्ते न पुरिमकम्मुना ओकासो कतो, तप्पच्‍चया कम्मं विपच्‍चति। सयमेव पन कम्मुना ओकासे कते न एकन्तेन वातो पाणका वा अपेक्खितब्बाति कम्मस्स विसुं कारणभावो वुत्तोति दट्ठब्बं। निब्बापनीयन्ति उपसमकरं। पटिकम्मन्ति यथा ते न खादन्ति, तथा पटिकरणं। परिवत्तनत्थन्ति आवुधादिना सह उक्खित्तहत्थस्स उक्खिपनवसेन परिवत्तनत्थं। इच्छितत्थस्स देवताय कण्णे कथनवसेन जप्पनं कण्णजप्पनन्ति। आदिच्‍चपारिचरियाति करवीरमालाहि पूजं कत्वा सकलदिवसं आदिच्‍चाभिमुखावट्ठानेन आदिच्‍चस्स परिचरणं। ‘‘सिरव्हायन’’न्ति केचि पठन्ति, तस्सत्थोमन्तं परिजप्पित्वा सिरसा इच्छितस्स अत्थस्स अव्हायनन्ति।

    26. Pariggahabhāvena dārikāya gaṇhāpanaṃ āvāhanaṃ. Tathā dāpanaṃ vivāhanaṃ. Desantare diguṇatiguṇādigahaṇavasena bhaṇḍappayojanaṃ payogo. Tattha vā aññattha vā yathākālaparicchedaṃ vaḍḍhigahaṇavasena payojanaṃ uddhāro. ‘‘Bhaṇḍamūlarahitānaṃ vāṇijjaṃ katvā ettakenudayena saha mūlaṃ dethāti dhanadānaṃ payogo, tāvakālikadānaṃ uddhāro’’ti ca vadanti. Tīhi kāraṇehīti ettha vātena, pāṇakehi vā gabbhe vinassante na purimakammunā okāso kato, tappaccayā kammaṃ vipaccati. Sayameva pana kammunā okāse kate na ekantena vāto pāṇakā vā apekkhitabbāti kammassa visuṃ kāraṇabhāvo vuttoti daṭṭhabbaṃ. Nibbāpanīyanti upasamakaraṃ. Paṭikammanti yathā te na khādanti, tathā paṭikaraṇaṃ. Parivattanatthanti āvudhādinā saha ukkhittahatthassa ukkhipanavasena parivattanatthaṃ. Icchitatthassa devatāya kaṇṇe kathanavasena jappanaṃ kaṇṇajappananti. Ādiccapāricariyāti karavīramālāhi pūjaṃ katvā sakaladivasaṃ ādiccābhimukhāvaṭṭhānena ādiccassa paricaraṇaṃ. ‘‘Siravhāyana’’nti keci paṭhanti, tassatthomantaṃ parijappitvā sirasā icchitassa atthassa avhāyananti.

    २७. समिद्धिकालेति आयाचितस्स अत्थस्स सिद्धिकाले। सन्तिपटिस्सवकम्मन्ति देवतायाचनाय या सन्ति पटिकत्तब्बा, तस्सा पटिञ्‍ञापटिस्सवकम्मकरणं, सन्तिया आयाचनप्पयोगोति अत्थो। तस्मिन्ति पटिस्सवफलभूते यथाभिपत्थितकम्मस्मिं, यं ‘‘सचे मे इदं नाम समिज्झिस्सती’’ति वुत्तं। तस्साति सन्तिपटिस्सवस्स, यो ‘‘पणिधी’’ति च वुत्तो। यथापटिस्सवञ्हि उपहारे कते पणिधि आयाचना कता निय्यातिता होतीति। अच्छन्दिकभावमत्तन्ति इत्थिया अकामकभावमत्तं। लिङ्गन्ति पुरिसलिङ्गं। बलिकम्मकरणं उपद्दवपटिबाहनत्थञ्‍चेव वड्ढिआवहनत्थञ्‍च। दोसानन्ति पित्तादिदोसानं। एत्थ च वमनन्ति पच्छट्टनं अधिप्पेतं। उद्धंविरेचनन्ति वमनं ‘‘उद्धं दोसानं नीहरण’’न्ति वुत्तत्ता। तथा विरेचनन्ति विरेचनमेव। अधोविरेचनन्ति पन सुद्धिवत्थिकसावत्थिआदि वत्थिकिरियापि अधिप्पेता ‘‘अधो दोसानं नीहरण’’न्ति वुत्तत्ता। सीसविरेचनं सेम्हनीहरणादि। पटलानीति अक्खिपटलानि। सलाकवेज्‍जकम्मन्ति अक्खिवेज्‍जकम्मं, इदं वुत्तावसेससालाकियसङ्गहणत्थं वुत्तन्ति दट्ठब्बन्ति। तप्पनादयोपि हि सालाकियानेवाति। मूलानि पधानानि रोगूपसमे समत्थानि भेसज्‍जानि मूलभेसज्‍जानि, मूलानं वा ब्याधीनं भेसज्‍जानि मूलभेसज्‍जानि। मूलानुबन्धवसेन हि दुविधो ब्याधि। मूलरोगे च तिकिच्छिते येभुय्येन इतरं वूपसमतीति। ‘‘कायतिकिच्छनं दस्सेती’’ति इदं कोमारभच्‍चसल्‍लकत्तसालाकियादिकरणविसेसभूततन्तीनं तत्थ तत्थ वुत्तत्ता पारिसेसवसेन वुत्तं, तस्मा तदवसेसाय तन्तियापि इध सङ्गहो दट्ठब्बो। सब्बानि चेतानि आजीवहेतुकानियेव इधाधिप्पेतानि ‘‘मिच्छाजीवेन जीविकं कप्पेन्ती’’ति वुत्तत्ता । यं पन तत्थ तत्थ पाळियं ‘‘इति वा’’ति वुत्तं, तत्थ इतीति पकारत्थे निपातो, वा-इति विकप्पनत्थे। इदं वुत्तं होति इमिना पकारेन, इतो अञ्‍ञे न वाति। तेन यानि इतो बाहिरकपब्बजिता सिप्पायतनविज्‍जाट्ठानादीनि जीविकोपायभूतानि आजीवपकता उपजीवन्ति, तेसं परिग्गहो कतोति वेदितब्बो।

    27.Samiddhikāleti āyācitassa atthassa siddhikāle. Santipaṭissavakammanti devatāyācanāya yā santi paṭikattabbā, tassā paṭiññāpaṭissavakammakaraṇaṃ, santiyā āyācanappayogoti attho. Tasminti paṭissavaphalabhūte yathābhipatthitakammasmiṃ, yaṃ ‘‘sace me idaṃ nāma samijjhissatī’’ti vuttaṃ. Tassāti santipaṭissavassa, yo ‘‘paṇidhī’’ti ca vutto. Yathāpaṭissavañhi upahāre kate paṇidhi āyācanā katā niyyātitā hotīti. Acchandikabhāvamattanti itthiyā akāmakabhāvamattaṃ. Liṅganti purisaliṅgaṃ. Balikammakaraṇaṃ upaddavapaṭibāhanatthañceva vaḍḍhiāvahanatthañca. Dosānanti pittādidosānaṃ. Ettha ca vamananti pacchaṭṭanaṃ adhippetaṃ. Uddhaṃvirecananti vamanaṃ ‘‘uddhaṃ dosānaṃ nīharaṇa’’nti vuttattā. Tathā virecananti virecanameva. Adhovirecananti pana suddhivatthikasāvatthiādi vatthikiriyāpi adhippetā ‘‘adho dosānaṃ nīharaṇa’’nti vuttattā. Sīsavirecanaṃ semhanīharaṇādi. Paṭalānīti akkhipaṭalāni. Salākavejjakammanti akkhivejjakammaṃ, idaṃ vuttāvasesasālākiyasaṅgahaṇatthaṃ vuttanti daṭṭhabbanti. Tappanādayopi hi sālākiyānevāti. Mūlāni padhānāni rogūpasame samatthāni bhesajjāni mūlabhesajjāni, mūlānaṃ vā byādhīnaṃ bhesajjāni mūlabhesajjāni. Mūlānubandhavasena hi duvidho byādhi. Mūlaroge ca tikicchite yebhuyyena itaraṃ vūpasamatīti. ‘‘Kāyatikicchanaṃdassetī’’ti idaṃ komārabhaccasallakattasālākiyādikaraṇavisesabhūtatantīnaṃ tattha tattha vuttattā pārisesavasena vuttaṃ, tasmā tadavasesāya tantiyāpi idha saṅgaho daṭṭhabbo. Sabbāni cetāni ājīvahetukāniyeva idhādhippetāni ‘‘micchājīvena jīvikaṃ kappentī’’ti vuttattā . Yaṃ pana tattha tattha pāḷiyaṃ ‘‘iti vā’’ti vuttaṃ, tattha itīti pakāratthe nipāto, vā-iti vikappanatthe. Idaṃ vuttaṃ hoti iminā pakārena, ito aññe na vāti. Tena yāni ito bāhirakapabbajitā sippāyatanavijjāṭṭhānādīni jīvikopāyabhūtāni ājīvapakatā upajīvanti, tesaṃ pariggaho katoti veditabbo.

    महासीलवण्णना निट्ठिता।

    Mahāsīlavaṇṇanā niṭṭhitā.

    पुब्बन्तकप्पिकसस्सतवादवण्णना

    Pubbantakappikasassatavādavaṇṇanā

    २८. भिक्खुसङ्घेन वुत्तवण्णो नाम ‘‘यावञ्‍चिदं तेन भगवता’’तिआदिना वुत्तवण्णो। एत्थायं सम्बन्धो – न भिक्खवे एत्तका एव बुद्धगुणा, ये तुम्हाकं पाकटा, अपाकटा पन ‘‘अत्थि भिक्खवे अञ्‍ञे धम्मा’’ति वित्थारो। तत्थ ‘‘इमे दिट्ठिट्ठाना एवं गहिता’’तिआदिना सस्सतादिदिट्ठिट्ठानानं यथागहिताकारसुञ्‍ञतभावप्पकासनतो, ‘‘तञ्‍च पजाननं न परामसती’’ति सीलादीनञ्‍च अपरामासनिय्यानिकभावदीपनेन निच्‍चसारादिविरहप्पकासनतो, यासु वेदनासु अवीतरागताय बाहिरकानं एतानि दिट्ठिविप्फन्दितानि सम्भवन्ति, तेसं पच्‍चयभूतानञ्‍च सम्मोहादीनं वेदककारकसभावाभावदस्सनमुखेन सब्बधम्मानं अत्तत्तनियताविरहदीपनतो, अनुपादापरिनिब्बानदीपनतो च अयं देसना सुञ्‍ञताविभावनप्पधानाति आह ‘‘सुञ्‍ञतापकासनं आरभी’’ति। परियत्तीति विनयादिभेदभिन्‍ना तन्ति। देसनाति तस्सा तन्तिया मनसाववत्थापिताय विभावना, यथाधम्मं धम्माभिलापभूता वा पञ्‍ञापना, अनुलोमादिवसेन वा कथनन्ति परियत्तिदेसनानं विसेसो पुब्बेयेव ववत्थापितोति आह ‘‘देसनायं परियत्तिय’’न्ति। एवं आदीसूति एत्थ आदि-सद्देन सच्‍चसभावसमाधिपञ्‍ञापकतिपुञ्‍ञआपत्तिञेय्यादयो सङ्गय्हन्ति। तथा हि अयं धम्म-सद्दो ‘‘चतुन्‍नं भिक्खवे धम्मानं अननुबोधा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.१८६; अ॰ नि॰ ४.१) सच्‍चे वत्तति, ‘‘कुसला धम्मा अकुसला धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ १) सभावे, ‘‘एवंधम्मा ते भगवन्तो अहेसु’’न्तिआदीसु (सं॰ नि॰ ५.३७८) समाधिम्हि, ‘‘सच्‍चं धम्मो धिति चागो, स वे पेच्‍च न सोचती’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १९०) पञ्‍ञाय, ‘‘जातिधम्मानं भिक्खवे सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्‍जती’’तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.३७३; पटि॰ म॰ १.३३) पकतियं, ‘‘धम्मो सुचिण्णो सुखमावहाती’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १८४; थेरगा॰ ३०३; जा॰ १.१०.१०२) पुञ्‍ञे, ‘‘चत्तारो पाराजिका धम्मा’’तिआदीसु (पारा॰ २३३) आपत्तियं, ‘‘सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ती’’तिआदीसु (महानि॰ १५६; चूळनि॰ ८५; पटि॰ म॰ ३.६) ञेय्ये वत्तति (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.सुत्तनिक्खेपवण्णना; अभि॰ अट्ठ॰ १.तिकमातिकापदवण्णना; बु॰ वं॰ अट्ठ॰ रतनचङ्कमनकण्डवण्णना)। धम्मा होन्तीति सुञ्‍ञा धम्ममत्ता होन्तीति अत्थो।

    28.Bhikkhusaṅghena vuttavaṇṇo nāma ‘‘yāvañcidaṃ tena bhagavatā’’tiādinā vuttavaṇṇo. Etthāyaṃ sambandho – na bhikkhave ettakā eva buddhaguṇā, ye tumhākaṃ pākaṭā, apākaṭā pana ‘‘atthi bhikkhave aññe dhammā’’ti vitthāro. Tattha ‘‘ime diṭṭhiṭṭhānā evaṃ gahitā’’tiādinā sassatādidiṭṭhiṭṭhānānaṃ yathāgahitākārasuññatabhāvappakāsanato, ‘‘tañca pajānanaṃ na parāmasatī’’ti sīlādīnañca aparāmāsaniyyānikabhāvadīpanena niccasārādivirahappakāsanato, yāsu vedanāsu avītarāgatāya bāhirakānaṃ etāni diṭṭhivipphanditāni sambhavanti, tesaṃ paccayabhūtānañca sammohādīnaṃ vedakakārakasabhāvābhāvadassanamukhena sabbadhammānaṃ attattaniyatāvirahadīpanato, anupādāparinibbānadīpanato ca ayaṃ desanā suññatāvibhāvanappadhānāti āha ‘‘suññatāpakāsanaṃ ārabhī’’ti. Pariyattīti vinayādibhedabhinnā tanti. Desanāti tassā tantiyā manasāvavatthāpitāya vibhāvanā, yathādhammaṃ dhammābhilāpabhūtā vā paññāpanā, anulomādivasena vā kathananti pariyattidesanānaṃ viseso pubbeyeva vavatthāpitoti āha ‘‘desanāyaṃ pariyattiya’’nti. Evaṃ ādīsūti ettha ādi-saddena saccasabhāvasamādhipaññāpakatipuññaāpattiñeyyādayo saṅgayhanti. Tathā hi ayaṃ dhamma-saddo ‘‘catunnaṃ bhikkhave dhammānaṃ ananubodhā’’tiādīsu (dī. ni. 2.186; a. ni. 4.1) sacce vattati, ‘‘kusalā dhammā akusalā dhammā’’tiādīsu (dha. sa. 1) sabhāve, ‘‘evaṃdhammā te bhagavanto ahesu’’ntiādīsu (saṃ. ni. 5.378) samādhimhi, ‘‘saccaṃ dhammo dhiti cāgo, sa ve pecca na socatī’’tiādīsu (su. ni. 190) paññāya, ‘‘jātidhammānaṃ bhikkhave sattānaṃ evaṃ icchā uppajjatī’’tiādīsu (ma. ni. 3.373; paṭi. ma. 1.33) pakatiyaṃ, ‘‘dhammo suciṇṇo sukhamāvahātī’’tiādīsu (su. ni. 184; theragā. 303; jā. 1.10.102) puññe, ‘‘cattāro pārājikā dhammā’’tiādīsu (pārā. 233) āpattiyaṃ, ‘‘sabbe dhammā sabbākārena buddhassa bhagavato ñāṇamukhe āpāthaṃ āgacchantī’’tiādīsu (mahāni. 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.6) ñeyye vattati (ma. ni. aṭṭha. 1.suttanikkhepavaṇṇanā; abhi. aṭṭha. 1.tikamātikāpadavaṇṇanā; bu. vaṃ. aṭṭha. ratanacaṅkamanakaṇḍavaṇṇanā). Dhammā hontīti suññā dhammamattā hontīti attho.

    ‘‘दुद्दसा’’ति एतेनेव तेसं धम्मानं दुक्खोगाहता पकासिता होति। सचे पन कोचि अत्तनो पमाणं अजानन्तो ञाणेन ते धम्मे ओगाहितुं उस्साहं करेय्य, तस्स तं ञाणं अप्पतिट्ठमेव मकसतुण्डसूचि विय महासमुद्देति आह ‘‘अलब्भनेय्यपतिट्ठा’’ति। अलब्भनेय्या पतिट्ठा एत्थाति अलब्भनेय्यपतिट्ठाति पदविग्गहो वेदितब्बो। अलब्भनेय्यपतिट्ठानं ओगाहितुं असक्‍कुणेय्यताय ‘‘एत्तका एते ईदिसा चा’’ति पस्सितुं न सक्‍काति वुत्तं ‘‘गम्भीरत्ता एव दुद्दसा’’ति। ये पन दट्ठुमेव न सक्‍का, तेसं ओगाहित्वा अनुबुज्झने कथा एव नत्थीति आह ‘‘दुद्दसत्ता एव दुरनुबोधा’’ति। सब्बपरिळाहपटिप्पस्सद्धिमत्थके समुप्पन्‍नत्ता, निब्बुतसब्बपरिळाहसमापत्तिसमोकिण्णत्ता च निब्बुतसब्बपरिळाहा। सन्तारम्मणानि मग्गफलनिब्बानानि अनुपसन्तसभावानं किलेसानं सङ्खारानञ्‍च अभावतो। अथ वा समूहतविक्खेपताय निच्‍चसमाहितस्स मनसिकारस्स वसेन तदारम्मणधम्मानं सन्तभावो वेदितब्बो कसिणुग्घाटिमाकासतब्बिसयविञ्‍ञाणानं अनन्तभावो विय। अविरज्झित्वा निमित्तपटिवेधो विय इस्सासानं अविरज्झित्वा धम्मानं यथाभूतसभावबोधो सादुरसो महारसो च होतीति आह अतित्तिकरणट्ठेनाति। पटिवेधप्पत्तानं, तेसु च बुद्धानंयेव सब्बाकारेन विसयभावूपगमनतो न तक्‍कबुद्धिया गोचराति आह ‘‘उत्तमञाणविसयत्ता’’तिआदि। ‘‘निपुणा’’ति ञेय्येसु तिक्खविसदवुत्तिया छेका। यस्मा पन सो छेकभावो आरम्मणे अप्पटिहतवुत्तिताय सुखुमञेय्यगहणसमत्थताय सुपाकटो होति, तेन वुत्तं ‘‘सण्हसुखुमसभावत्ता’’ति।

    ‘‘Duddasā’’ti eteneva tesaṃ dhammānaṃ dukkhogāhatā pakāsitā hoti. Sace pana koci attano pamāṇaṃ ajānanto ñāṇena te dhamme ogāhituṃ ussāhaṃ kareyya, tassa taṃ ñāṇaṃ appatiṭṭhameva makasatuṇḍasūci viya mahāsamuddeti āha ‘‘alabbhaneyyapatiṭṭhā’’ti. Alabbhaneyyā patiṭṭhā etthāti alabbhaneyyapatiṭṭhāti padaviggaho veditabbo. Alabbhaneyyapatiṭṭhānaṃ ogāhituṃ asakkuṇeyyatāya ‘‘ettakā ete īdisā cā’’ti passituṃ na sakkāti vuttaṃ ‘‘gambhīrattā eva duddasā’’ti. Ye pana daṭṭhumeva na sakkā, tesaṃ ogāhitvā anubujjhane kathā eva natthīti āha ‘‘duddasattā eva duranubodhā’’ti. Sabbapariḷāhapaṭippassaddhimatthake samuppannattā, nibbutasabbapariḷāhasamāpattisamokiṇṇattā ca nibbutasabbapariḷāhā. Santārammaṇāni maggaphalanibbānāni anupasantasabhāvānaṃ kilesānaṃ saṅkhārānañca abhāvato. Atha vā samūhatavikkhepatāya niccasamāhitassa manasikārassa vasena tadārammaṇadhammānaṃ santabhāvo veditabbo kasiṇugghāṭimākāsatabbisayaviññāṇānaṃ anantabhāvo viya. Avirajjhitvā nimittapaṭivedho viya issāsānaṃ avirajjhitvā dhammānaṃ yathābhūtasabhāvabodho sāduraso mahāraso ca hotīti āha atittikaraṇaṭṭhenāti. Paṭivedhappattānaṃ, tesu ca buddhānaṃyeva sabbākārena visayabhāvūpagamanato na takkabuddhiyā gocarāti āha ‘‘uttamañāṇavisayattā’’tiādi. ‘‘Nipuṇā’’ti ñeyyesu tikkhavisadavuttiyā chekā. Yasmā pana so chekabhāvo ārammaṇe appaṭihatavuttitāya sukhumañeyyagahaṇasamatthatāya supākaṭo hoti, tena vuttaṃ ‘‘saṇhasukhumasabhāvattā’’ti.

    अपरो नयो – विनयपण्णत्तिआदिगम्भीरनेय्यविभावनतो गम्भीरा। कदाचि असङ्ख्येय्यमहाकप्पे अतिक्‍कमित्वापि दुल्‍लभदस्सनताय दुद्दसा। दस्सनञ्‍चेत्थ पञ्‍ञाचक्खुवसेनेव वेदितब्बं। धम्मन्वयसङ्खातस्स अनुबोधस्स कस्सचिदेव सम्भवतो दुरनुबोधा । सन्तसभावतो, वेनेय्यानञ्‍च गुणसम्पदानं परियोसानत्ता सन्ता। अत्तनो च पच्‍चयेहि पधानभावं नीतताय पणीता। समधिगतसच्‍चलक्खणताय अतक्‍केहि, अतक्‍केन वा ञाणेन अवचरितब्बताय अतक्‍कावचरा। निपुणं, निपुणे वा अत्थे सच्‍चप्पच्‍चयाकारादिवसेन विभावनतो निपुणा। लोके अग्गपण्डितेन सम्मासम्बुद्धेन वेदीयन्ति पकासीयन्तीति पण्डितवेदनीया। अनावरणञाणपटिलाभतो हि भगवा ‘‘सब्बविदू हं अस्मि, (ध॰ प॰ ३५३; महाव॰ ११; कथा॰ ४०५) दसबलसमन्‍नागतो भिक्खवे तथागतो’’तिआदिना (सं॰ नि॰ २.२१) अत्तनो सब्बञ्‍ञुतादिगुणे पकासेति। तेनेवाह ‘‘सयं अभिञ्‍ञा सच्छिकत्वा पवेदेती’’ति।

    Aparo nayo – vinayapaṇṇattiādigambhīraneyyavibhāvanato gambhīrā. Kadāci asaṅkhyeyyamahākappe atikkamitvāpi dullabhadassanatāya duddasā. Dassanañcettha paññācakkhuvaseneva veditabbaṃ. Dhammanvayasaṅkhātassa anubodhassa kassacideva sambhavato duranubodhā. Santasabhāvato, veneyyānañca guṇasampadānaṃ pariyosānattā santā. Attano ca paccayehi padhānabhāvaṃ nītatāya paṇītā. Samadhigatasaccalakkhaṇatāya atakkehi, atakkena vā ñāṇena avacaritabbatāya atakkāvacarā. Nipuṇaṃ, nipuṇe vā atthe saccappaccayākārādivasena vibhāvanato nipuṇā. Loke aggapaṇḍitena sammāsambuddhena vedīyanti pakāsīyantīti paṇḍitavedanīyā. Anāvaraṇañāṇapaṭilābhato hi bhagavā ‘‘sabbavidū haṃ asmi, (dha. pa. 353; mahāva. 11; kathā. 405) dasabalasamannāgato bhikkhave tathāgato’’tiādinā (saṃ. ni. 2.21) attano sabbaññutādiguṇe pakāseti. Tenevāha ‘‘sayaṃ abhiññā sacchikatvā pavedetī’’ti.

    तत्थ किञ्‍चापि सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं फलनिब्बानानि विय सच्छिकातब्बसभावं न होति, आसवक्खयञाणे पन अधिगते अधिगतमेव होतीति तस्स पच्‍चक्खकरणं सच्छिकिरियाति आह ‘‘अभिविसिट्ठेन ञाणेन पच्‍चक्खं कत्वा’’ति। अभिविसिट्ठेन ञाणेनाति च हेतुअत्थे करणवचनं, अभिविसिट्ठञाणाधिगमहेतूति अत्थो। अभिविसिट्ठञाणन्ति वा पच्‍चवेक्खणञाणे अधिप्पेते करणवचनम्पि युज्‍जतियेव। पवेदनञ्‍चेत्थ अञ्‍ञाविसयानं सच्‍चादीनं देसनाकिच्‍चसाधनतो, ‘‘एकोम्हि सम्मासम्बुद्धो’’तिआदिना (महाव॰ ११; कथा॰ ४०५) पटिजाननतो च वेदितब्बं। वदमानाति एत्थ सत्तिअत्थो मान-सद्दो, वत्तुं उस्साहं करोन्तोति अत्थो। एवंभूता च वत्तुकामा नाम होन्तीति आह ‘‘वण्णं वत्तुकामा’’ति। सावसेसं वदन्तोपि विपरीतं वदन्तो विय ‘‘सम्मा वदती’’ति न वत्तब्बोति आह ‘‘अहापेत्वा’’ति, तेन अनवसेसत्थो इध सम्मा-सद्दोति दस्सेति। ‘‘वत्तुं सक्‍कुणेय्यु’’न्ति इमिना ‘‘वदेय्यु’’न्ति सकत्थदीपनभावमाह। एत्थ च किञ्‍चापि भगवतो दसबलादिञाणानिपि अनञ्‍ञसाधारणानि, सप्पदेसविसयत्ता पन तेसं ञाणानं न तेहि बुद्धगुणा अहापेत्वा गहिता नाम होन्ति, निप्पदेसविसयत्ता पन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स तस्मिं गहिते सब्बेपि बुद्धगुणा गहिता एव नाम होन्तीति इममत्थं दस्सेति ‘‘येहि…पे॰… वदेय्यु’’न्ति। पुथूनि आरम्मणानि एतस्साति पुथुआरम्मणं, सब्बारम्मणत्ताति अधिप्पायो। अथ वा पुथुआरम्मणारम्मणतोति एतस्मिं अत्थे ‘‘पुथुआरम्मणतो’’ति वुत्तं, एकस्स आरम्मण-सद्दस्स लोपं कत्वा ‘‘ओट्ठमुखो कामावचर’’न्ति आदीसु विय, तेनस्स पुथुञाणकिच्‍चसाधकतं दस्सेति। तथा हेतं तीसु कालेसु अप्पटिहतञाणं, चतुयोनिपरिच्छेदकञाणं, पञ्‍चगतिपरिच्छेदकञाणं, छसु असाधारणञाणेसु सेसासाधारणञाणानि, सत्तअरियपुग्गलविभावकञाणं, अट्ठसुपि परिसासु अकम्पनञाणं, नवसत्तावासपरिजाननञाणं, दसबलञाणन्ति एवमादीनं अनेकसतसहस्सभेदानं ञाणानं यथासम्भवं किच्‍चं साधेतीति। ‘‘पुनप्पुनं उप्पत्तिवसेना’’ति एतेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स कमवुत्तितं दस्सेति। कमेनापि हि तं विसयेसु पवत्तति, न सकिंयेव यथा बाहिरका वदन्ति ‘‘सकिंयेव सब्बञ्‍ञू सब्बं जानाति, न कमेना’’ति।

    Tattha kiñcāpi sabbaññutaññāṇaṃ phalanibbānāni viya sacchikātabbasabhāvaṃ na hoti, āsavakkhayañāṇe pana adhigate adhigatameva hotīti tassa paccakkhakaraṇaṃ sacchikiriyāti āha ‘‘abhivisiṭṭhena ñāṇena paccakkhaṃ katvā’’ti. Abhivisiṭṭhena ñāṇenāti ca hetuatthe karaṇavacanaṃ, abhivisiṭṭhañāṇādhigamahetūti attho. Abhivisiṭṭhañāṇanti vā paccavekkhaṇañāṇe adhippete karaṇavacanampi yujjatiyeva. Pavedanañcettha aññāvisayānaṃ saccādīnaṃ desanākiccasādhanato, ‘‘ekomhi sammāsambuddho’’tiādinā (mahāva. 11; kathā. 405) paṭijānanato ca veditabbaṃ. Vadamānāti ettha sattiattho māna-saddo, vattuṃ ussāhaṃ karontoti attho. Evaṃbhūtā ca vattukāmā nāma hontīti āha ‘‘vaṇṇaṃ vattukāmā’’ti. Sāvasesaṃ vadantopi viparītaṃ vadanto viya ‘‘sammā vadatī’’ti na vattabboti āha ‘‘ahāpetvā’’ti, tena anavasesattho idha sammā-saddoti dasseti. ‘‘Vattuṃ sakkuṇeyyu’’nti iminā ‘‘vadeyyu’’nti sakatthadīpanabhāvamāha. Ettha ca kiñcāpi bhagavato dasabalādiñāṇānipi anaññasādhāraṇāni, sappadesavisayattā pana tesaṃ ñāṇānaṃ na tehi buddhaguṇā ahāpetvā gahitā nāma honti, nippadesavisayattā pana sabbaññutaññāṇassa tasmiṃ gahite sabbepi buddhaguṇā gahitā eva nāma hontīti imamatthaṃ dasseti ‘‘yehi…pe… vadeyyu’’nti. Puthūni ārammaṇāni etassāti puthuārammaṇaṃ, sabbārammaṇattāti adhippāyo. Atha vā puthuārammaṇārammaṇatoti etasmiṃ atthe ‘‘puthuārammaṇato’’ti vuttaṃ, ekassa ārammaṇa-saddassa lopaṃ katvā ‘‘oṭṭhamukho kāmāvacara’’nti ādīsu viya, tenassa puthuñāṇakiccasādhakataṃ dasseti. Tathā hetaṃ tīsu kālesu appaṭihatañāṇaṃ, catuyoniparicchedakañāṇaṃ, pañcagatiparicchedakañāṇaṃ, chasu asādhāraṇañāṇesu sesāsādhāraṇañāṇāni, sattaariyapuggalavibhāvakañāṇaṃ, aṭṭhasupi parisāsu akampanañāṇaṃ, navasattāvāsaparijānanañāṇaṃ, dasabalañāṇanti evamādīnaṃ anekasatasahassabhedānaṃ ñāṇānaṃ yathāsambhavaṃ kiccaṃ sādhetīti. ‘‘Punappunaṃ uppattivasenā’’ti etena sabbaññutaññāṇassa kamavuttitaṃ dasseti. Kamenāpi hi taṃ visayesu pavattati, na sakiṃyeva yathā bāhirakā vadanti ‘‘sakiṃyeva sabbaññū sabbaṃ jānāti, na kamenā’’ti.

    यदि एवं अचिन्तेय्यापरिमेय्यभेदस्स ञेय्यस्स परिच्छेदवता एकेन ञाणेन निरवसेसतो कथं पटिवेधोति, को वा एवमाह ‘‘परिच्छेदवन्तं बुद्धञाण’’न्ति। अनन्तञ्हि तं ञाणं ञेय्यं विय। वुत्तञ्हेतं ‘‘यावतकं ञेय्यं तावतकं ञाणं। यावतकं ञाणं, तावतकं ञेय्य’’न्ति (महानि॰ १५६; चूळनि॰ ८५; पटि॰ म॰ ३.५)। एवम्पि जातिभूमिसभावादिवसेन दिसादेसकालादिवसेन च अनेकभेदभिन्‍ने ञेय्ये कमेन गय्हमाने अनवसेसपटिवेधो न सम्भवति येवाति, नयिदमेवं। कस्मा? यं किञ्‍चि भगवता ञातुं इच्छितं सकलं एकदेसो वा। तत्थ अप्पटिहतचारताय पच्‍चक्खतो ञाणं पवत्तति, विक्खेपाभावतो च भगवा सब्बकालं समाहितोव ञातुं, इच्छितस्स पच्‍चक्खभावो न सक्‍का निवारेतुं ‘‘आकङ्खापटिबद्धं बुद्धस्स भगवतो ञाण’’न्तिआदि (महानि॰ १५६; चूळनि॰ ८५; पटि॰ म॰ ३.५) वचनतो, न चेत्थ दूरतो चित्तपटं पस्सन्तानं विय, ‘‘सब्बे धम्मा अनत्ता’’ति विपस्सन्तानं विय च अनेकधम्मावबोधकाले अनिरूपितरूपेन भगवतो ञाणं पवत्ततीति गहेतब्बं अचिन्तेय्यानुभावताय बुद्धञाणस्स। तेनेवाह ‘‘बुद्धविसयो अचिन्तेय्यो’’ति (अ॰ नि॰ ४.७७)। इदं पनेत्थ सन्‍निट्ठानंसब्बाकारेन सब्बधम्मावबोधनसमत्थस्स आकङ्खापटिबद्धवुत्तिनो अनावरणञाणस्स पटिलाभेन भगवा सन्तानेन सब्बधम्मपटिवेधसमत्थो अहोसि सब्बनेय्यावरणस्स पहानतो, तस्मा सब्बञ्‍ञू, न सकिंयेव सब्बधम्मावबोधतो , यथा सन्तानेन सब्बइन्धनस्स दहनसमत्थताय पावको ‘‘सब्बभू’’ति वुच्‍चतीति।

    Yadi evaṃ acinteyyāparimeyyabhedassa ñeyyassa paricchedavatā ekena ñāṇena niravasesato kathaṃ paṭivedhoti, ko vā evamāha ‘‘paricchedavantaṃ buddhañāṇa’’nti. Anantañhi taṃ ñāṇaṃ ñeyyaṃ viya. Vuttañhetaṃ ‘‘yāvatakaṃ ñeyyaṃ tāvatakaṃ ñāṇaṃ. Yāvatakaṃ ñāṇaṃ, tāvatakaṃ ñeyya’’nti (mahāni. 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5). Evampi jātibhūmisabhāvādivasena disādesakālādivasena ca anekabhedabhinne ñeyye kamena gayhamāne anavasesapaṭivedho na sambhavati yevāti, nayidamevaṃ. Kasmā? Yaṃ kiñci bhagavatā ñātuṃ icchitaṃ sakalaṃ ekadeso vā. Tattha appaṭihatacāratāya paccakkhato ñāṇaṃ pavattati, vikkhepābhāvato ca bhagavā sabbakālaṃ samāhitova ñātuṃ, icchitassa paccakkhabhāvo na sakkā nivāretuṃ ‘‘ākaṅkhāpaṭibaddhaṃ buddhassa bhagavato ñāṇa’’ntiādi (mahāni. 156; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5) vacanato, na cettha dūrato cittapaṭaṃ passantānaṃ viya, ‘‘sabbe dhammā anattā’’ti vipassantānaṃ viya ca anekadhammāvabodhakāle anirūpitarūpena bhagavato ñāṇaṃ pavattatīti gahetabbaṃ acinteyyānubhāvatāya buddhañāṇassa. Tenevāha ‘‘buddhavisayo acinteyyo’’ti (a. ni. 4.77). Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃsabbākārena sabbadhammāvabodhanasamatthassa ākaṅkhāpaṭibaddhavuttino anāvaraṇañāṇassa paṭilābhena bhagavā santānena sabbadhammapaṭivedhasamattho ahosi sabbaneyyāvaraṇassa pahānato, tasmā sabbaññū, na sakiṃyeva sabbadhammāvabodhato , yathā santānena sabbaindhanassa dahanasamatthatāya pāvako ‘‘sabbabhū’’ti vuccatīti.

    ववत्थापनवचनन्ति सन्‍निट्ठापनवचनं, अवधारणवचनन्ति अत्थो। अञ्‍ञे वाति एत्थ अवधारणेन निवत्तितं दस्सेति ‘‘न पाणातिपाता वेरमणिआदयो’’ति, अयञ्‍च एव-सद्दो अनियतदेसताय च-सद्दो विय यत्थ वुत्तो, ततो अञ्‍ञत्थापि वचनिच्छावसेन उपतिट्ठतीति आह ‘‘गम्भीरा वा’’तिआदि। सब्बपदेहीति याव ‘‘पण्डितवेदनीया’’ति इदं पदं, ताव सब्बपदेहि। सावकपारमिञाणन्ति सावकानं दानादिपारिपूरिया निप्फन्‍नं विज्‍जत्तयछळभिञ्‍ञाचतुप्पटिसम्भिदादिभेदं ञाणं। ततोति सावकपारमिञाणतो। तत्थाति सावकपारमिञाणे। ततोपीति अनन्तरनिद्दिट्ठतो पच्‍चेकबुद्धञाणतोपि, को पन वादो सावकपारमिञाणतोति अधिप्पायो। एत्थायं अत्थयोजना – किञ्‍चापि सावकपारमिञाणं हेट्ठिमसेक्खञाणं पुथुज्‍जनञाणञ्‍च उपादाय गम्भीरं, पच्‍चेकबुद्धञाणं उपादाय न तथा गम्भीरन्ति ‘‘गम्भीरमेवा’’ति न सक्‍का वत्तुं। तथा पच्‍चेकबुद्धञाणम्पि सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं उपादायाति तत्थ ववत्थानं न लब्भति, सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणधम्मा पन सावकपारमिञाणादीनं विय किञ्‍चि उपादाय अगम्भीरभावाभावतो गम्भीरा वाति। यथा चेत्थ ववत्थानं दस्सितं, एवं सावकपारमिञाणं दुद्दसं, पच्‍चेकबुद्धञाणं पन ततो दुद्दसतरन्ति तत्थ ववत्थानं नत्थीतिआदिना ववत्थानसब्भावो नेतब्बो। तेनेवाह ‘‘तथा दुद्दसाव…पे॰… वेदितब्ब’’न्ति।

    Vavatthāpanavacananti sanniṭṭhāpanavacanaṃ, avadhāraṇavacananti attho. Aññe vāti ettha avadhāraṇena nivattitaṃ dasseti ‘‘na pāṇātipātā veramaṇiādayo’’ti, ayañca eva-saddo aniyatadesatāya ca-saddo viya yattha vutto, tato aññatthāpi vacanicchāvasena upatiṭṭhatīti āha ‘‘gambhīrā vā’’tiādi. Sabbapadehīti yāva ‘‘paṇḍitavedanīyā’’ti idaṃ padaṃ, tāva sabbapadehi. Sāvakapāramiñāṇanti sāvakānaṃ dānādipāripūriyā nipphannaṃ vijjattayachaḷabhiññācatuppaṭisambhidādibhedaṃ ñāṇaṃ. Tatoti sāvakapāramiñāṇato. Tatthāti sāvakapāramiñāṇe. Tatopīti anantaraniddiṭṭhato paccekabuddhañāṇatopi, ko pana vādo sāvakapāramiñāṇatoti adhippāyo. Etthāyaṃ atthayojanā – kiñcāpi sāvakapāramiñāṇaṃ heṭṭhimasekkhañāṇaṃ puthujjanañāṇañca upādāya gambhīraṃ, paccekabuddhañāṇaṃ upādāya na tathā gambhīranti ‘‘gambhīramevā’’ti na sakkā vattuṃ. Tathā paccekabuddhañāṇampi sabbaññutaññāṇaṃ upādāyāti tattha vavatthānaṃ na labbhati, sabbaññutaññāṇadhammā pana sāvakapāramiñāṇādīnaṃ viya kiñci upādāya agambhīrabhāvābhāvato gambhīrā vāti. Yathā cettha vavatthānaṃ dassitaṃ, evaṃ sāvakapāramiñāṇaṃ duddasaṃ, paccekabuddhañāṇaṃ pana tato duddasataranti tattha vavatthānaṃ natthītiādinā vavatthānasabbhāvo netabbo. Tenevāha ‘‘tathā duddasāva…pe… veditabba’’nti.

    कस्मा पनेतं एवं आरद्धंति एत्थायं अधिप्पायो – भवतु ताव निरवसेसबुद्धगुणविभावनूपायभावतो सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं एकम्पि पुथुनिस्सयारम्मणञाकिच्‍चसिद्धिया ‘‘अत्थि भिक्खवे अञ्‍ञेव धम्मा’’तिआदिना बहुवचनेन उद्दिट्ठं, तस्स पन विस्सज्‍जनं सच्‍चपच्‍चयाकारादिविसेसवसेन अनञ्‍ञसाधारणेन विभजननयेन अनारभित्वा सनिस्सयानं दिट्ठीनं विभजनवसेन कस्मा आरद्धन्ति। तत्थ यथा सच्‍चपच्‍चयाकारादीनं विभजनं अनञ्‍ञसाधारणं, सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्सेव विसयो, एवं निरवसेसेन दिट्ठिगतविभजनम्पीति दस्सेतुं ‘‘बुद्धानञ्ही’’तिआदि आरद्धं। तत्थ ठानानीति कारणानि। गज्‍जितं महन्तं होतीति देसेतब्बस्स अत्थस्स अनेकविधताय, दुविञ्‍ञेय्यताय च नानानयेहि पवत्तमानं देसनागज्‍जितं महन्तं विपुलं, बहुभेदञ्‍च होति। ञाणं अनुपविसतीति ततो एव च देसनाञाणं देसेतब्बधम्मे विभागसो कुरुमानं अनुपविसति, ते अनुपविस्स ठितं विय होतीति अत्थो।

    Kasmā panetaṃ evaṃ āraddhaṃti etthāyaṃ adhippāyo – bhavatu tāva niravasesabuddhaguṇavibhāvanūpāyabhāvato sabbaññutaññāṇaṃ ekampi puthunissayārammaṇañākiccasiddhiyā ‘‘atthi bhikkhave aññeva dhammā’’tiādinā bahuvacanena uddiṭṭhaṃ, tassa pana vissajjanaṃ saccapaccayākārādivisesavasena anaññasādhāraṇena vibhajananayena anārabhitvā sanissayānaṃ diṭṭhīnaṃ vibhajanavasena kasmā āraddhanti. Tattha yathā saccapaccayākārādīnaṃ vibhajanaṃ anaññasādhāraṇaṃ, sabbaññutaññāṇasseva visayo, evaṃ niravasesena diṭṭhigatavibhajanampīti dassetuṃ ‘‘buddhānañhī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha ṭhānānīti kāraṇāni. Gajjitaṃ mahantaṃ hotīti desetabbassa atthassa anekavidhatāya, duviññeyyatāya ca nānānayehi pavattamānaṃ desanāgajjitaṃ mahantaṃ vipulaṃ, bahubhedañca hoti. Ñāṇaṃ anupavisatīti tato eva ca desanāñāṇaṃ desetabbadhamme vibhāgaso kurumānaṃ anupavisati, te anupavissa ṭhitaṃ viya hotīti attho.

    बुद्धञाणस्स महन्तभावो पञ्‍ञायतीति एवंविधस्स नाम धम्मस्स देसकं पटिवेधकञ्‍चाति बुद्धानं देसनाञाणस्स पटिवेधञाणस्स च उळारभावो पाकटो होति। एत्थ च किञ्‍चापि ‘‘सब्बं वचीकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणपुब्बङ्गमं ञाणानुपरिवत्ती’’ति (महानि॰ ६९; चूळनि॰ ८५; पटि॰ म॰ ३.५; नेत्ति॰ १४) वचनतो सब्बापि भगवतो देसना ञाणरहिता नत्थि, सीहसमानवुत्तिताय च सब्बत्थ समानुस्साहप्पवत्ति देसेतब्बधम्मवसेन पन देसना विसेसतो ञाणेन अनुपविट्ठा गम्भीरतरा च होतीति दट्ठब्बं। कथं पन विनयपण्णत्तिं पत्वा देसना तिलक्खणाहता सुञ्‍ञतापटिसंयुत्ता होतीति? तत्थापि च सन्‍निसिन्‍नपरिसाय अज्झासयानुरूपं पवत्तमाना देसना सङ्खारानं अनिच्‍चतादिविभावनी, सब्बधम्मानं अत्तत्तनियताभावप्पकासनी च होति। तेनेवाह ‘‘अनेकपरियायेन धम्मिं कथं कत्वा’’तिआदि।

    Buddhañāṇassa mahantabhāvo paññāyatīti evaṃvidhassa nāma dhammassa desakaṃ paṭivedhakañcāti buddhānaṃ desanāñāṇassa paṭivedhañāṇassa ca uḷārabhāvo pākaṭo hoti. Ettha ca kiñcāpi ‘‘sabbaṃ vacīkammaṃ buddhassa bhagavato ñāṇapubbaṅgamaṃ ñāṇānuparivattī’’ti (mahāni. 69; cūḷani. 85; paṭi. ma. 3.5; netti. 14) vacanato sabbāpi bhagavato desanā ñāṇarahitā natthi, sīhasamānavuttitāya ca sabbattha samānussāhappavatti desetabbadhammavasena pana desanā visesato ñāṇena anupaviṭṭhā gambhīratarā ca hotīti daṭṭhabbaṃ. Kathaṃ pana vinayapaṇṇattiṃ patvā desanā tilakkhaṇāhatā suññatāpaṭisaṃyuttā hotīti? Tatthāpi ca sannisinnaparisāya ajjhāsayānurūpaṃ pavattamānā desanā saṅkhārānaṃ aniccatādivibhāvanī, sabbadhammānaṃ attattaniyatābhāvappakāsanī ca hoti. Tenevāha ‘‘anekapariyāyena dhammiṃ kathaṃ katvā’’tiādi.

    भूमन्तरन्ति धम्मानं अवत्थाविसेसञ्‍च ठानविसेसञ्‍च। तत्थ अवत्थाविसेसोसतिआदिधम्मानं सतिपट्ठानिन्द्रियबलबोज्झङ्गमग्गङ्गादिभेदो। ठानविसेसो कामावचरादिभेदो। पच्‍चयाकारपदस्स अत्थो हेट्ठा वुत्तोयेव। समयन्तरन्ति दिट्ठिविसेसा, नानाविहिता दिट्ठियोति अत्थो, अञ्‍ञसमयं वा। एवं ओतिण्णे वत्थुस्मिन्ति एवं लहुकगरुकादिवसेन तदनुरूपे ओतिण्णे वत्थुस्मिं सिक्खापदपञ्‍ञापनं।

    Bhūmantaranti dhammānaṃ avatthāvisesañca ṭhānavisesañca. Tattha avatthāvisesosatiādidhammānaṃ satipaṭṭhānindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgādibhedo. Ṭhānaviseso kāmāvacarādibhedo. Paccayākārapadassa attho heṭṭhā vuttoyeva. Samayantaranti diṭṭhivisesā, nānāvihitā diṭṭhiyoti attho, aññasamayaṃ vā. Evaṃ otiṇṇe vatthusminti evaṃ lahukagarukādivasena tadanurūpe otiṇṇe vatthusmiṃ sikkhāpadapaññāpanaṃ.

    यदिपि कायानुपस्सनादिवसेन सतिपट्ठानादयो सुत्तन्तपिटकेपि (दी॰ नि॰ २.३७४; म॰ नि॰ १.१०७) विभत्ता, सुत्तन्तभाजनीयादिवसेन पन अभिधम्मेयेव ते सविसेसं विभत्ताति आह ‘‘इमे चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अभिधम्मपिटकं विभजित्वा’’ति। तत्थ ‘‘सत्त फस्सा’’ति सत्तविञ्‍ञाणधातुसम्पयोगवसेन वुत्तं। तथा ‘‘सत्त वेदना’’तिआदीसुपि। लोकुत्तरा धम्मा नामाति एत्थ इति-सद्दो आदिअत्थो, पकारत्थो वा, तेन वुत्तावसेसं अभिधम्मे आगतं धम्मानं विभजितब्बाकारं सङ्गण्हाति। चतुवीसति समन्तपट्ठानानि एत्थाति चतुवीसतिसमन्तपट्ठानं, अभिधम्मपिटकं। एत्थ पच्‍चयनयं अग्गहेत्वा धम्मवसेनेव समन्तपट्ठानस्स चतुवीसतिविधता वुत्ता। यथाह –

    Yadipi kāyānupassanādivasena satipaṭṭhānādayo suttantapiṭakepi (dī. ni. 2.374; ma. ni. 1.107) vibhattā, suttantabhājanīyādivasena pana abhidhammeyeva te savisesaṃ vibhattāti āha ‘‘ime cattāro satipaṭṭhānā…pe… abhidhammapiṭakaṃ vibhajitvā’’ti. Tattha ‘‘satta phassā’’ti sattaviññāṇadhātusampayogavasena vuttaṃ. Tathā ‘‘satta vedanā’’tiādīsupi. Lokuttarā dhammā nāmāti ettha iti-saddo ādiattho, pakārattho vā, tena vuttāvasesaṃ abhidhamme āgataṃ dhammānaṃ vibhajitabbākāraṃ saṅgaṇhāti. Catuvīsati samantapaṭṭhānāni etthāti catuvīsatisamantapaṭṭhānaṃ, abhidhammapiṭakaṃ. Ettha paccayanayaṃ aggahetvā dhammavaseneva samantapaṭṭhānassa catuvīsatividhatā vuttā. Yathāha –

    ‘‘तिकञ्‍च पट्ठानवरं दुकुत्तमं,

    ‘‘Tikañca paṭṭhānavaraṃ dukuttamaṃ,

    दुकतिकञ्‍चेव तिकदुकञ्‍च।

    Dukatikañceva tikadukañca;

    तिकतिकञ्‍चेव दुकदुकञ्‍च,

    Tikatikañceva dukadukañca,

    छ अनुलोमम्हि नया सुगम्भीरा॥ (पट्ठा॰ १.पच्‍चयनिद्देस ४१, ४४, ४८, ५२)।

    Cha anulomamhi nayā sugambhīrā. (paṭṭhā. 1.paccayaniddesa 41, 44, 48, 52);

    तथा –

    Tathā –

    तिकञ्‍च…पे॰… छ पच्‍चनीयम्हि नया सुगम्भीरा।

    Tikañca…pe… cha paccanīyamhi nayā sugambhīrā;

    तिकञ्‍च…पे॰… छ अनुलोमपच्‍चनीयम्हि नया सुगम्भीरा।

    Tikañca…pe… cha anulomapaccanīyamhi nayā sugambhīrā;

    तिकञ्‍च…पे॰… पच्‍चनीयानुलोमम्हि नया सुगम्भीरा’’ति॥ (पट्ठा॰ १.पच्‍चयनिद्देस ४४, ५२)।

    Tikañca…pe… paccanīyānulomamhi nayā sugambhīrā’’ti. (paṭṭhā. 1.paccayaniddesa 44, 52);

    एवं धम्मवसेन चतुवीसतिभेदेसु तिकपट्ठानादीसु एकेकं पच्‍चयनयेन अनुलोमादिवसेन चतुब्बिधं होतीति छन्‍नवुति समन्तपट्ठानानि। तत्थ पन धम्मानुलोमे तिकपट्ठाने कुसलत्तिके पटिच्‍चवारे पच्‍चयानुलोमे हेतुमूलके हेतुपच्‍चयवसेन एकूनपञ्‍ञास पुच्छानया सत्त विस्सज्‍जननयाति आदिना दस्सियमाना अनन्तभेदा नयाति आह ‘‘अनन्तनय’’न्ति। होति चेत्थ –

    Evaṃ dhammavasena catuvīsatibhedesu tikapaṭṭhānādīsu ekekaṃ paccayanayena anulomādivasena catubbidhaṃ hotīti channavuti samantapaṭṭhānāni. Tattha pana dhammānulome tikapaṭṭhāne kusalattike paṭiccavāre paccayānulome hetumūlake hetupaccayavasena ekūnapaññāsa pucchānayā satta vissajjananayāti ādinā dassiyamānā anantabhedā nayāti āha ‘‘anantanaya’’nti. Hoti cettha –

    ‘‘पट्ठानं नाम पच्‍चेकं धम्मानं अनुलोमादिम्हि तिकदुकादीसु या पच्‍चयमूलविसिट्ठा चतुनयतो सत्तधा गती’’ति।

    ‘‘Paṭṭhānaṃ nāma paccekaṃ dhammānaṃ anulomādimhi tikadukādīsu yā paccayamūlavisiṭṭhā catunayato sattadhā gatī’’ti.

    नवहाकारेहीति उप्पादादीहि नवहि पच्‍चयाकारेहि। तत्थ उप्पज्‍जति एतस्मा फलन्ति उप्पादो, उप्पत्तिया कारणभावो। सति च अविज्‍जाय सङ्खारा उप्पज्‍जन्ति, न असति, तस्मा अविज्‍जा सङ्खारानं उप्पादो हुत्वा पच्‍चयो होति। तथा अविज्‍जाय सति सङ्खारा पवत्तन्ति धरन्ति, निविसन्ति च, ते अविज्‍जाय सति फलं भवादीसु खिपन्ति, आयूहन्ति फलुप्पत्तिया घटन्ति, संयुज्‍जन्ति अत्तनो फलेन, यस्मिं सन्ताने सयञ्‍च उप्पन्‍ना, तं पलिबुन्धन्ति, पच्‍चयन्तरसमवाये उदयन्ति उप्पज्‍जन्ति, हिनोति च सङ्खारानं कारणभावं गच्छति, पटिच्‍च अविज्‍जं सङ्खारा अयन्ति पवत्तन्तीति एवं अविज्‍जाय सङ्खारानं कारणभावूपगमनविसेसा उप्पादादयो वेदितब्बा। तथा सङ्खारादीनं विञ्‍ञाणादीसु।

    Navahākārehīti uppādādīhi navahi paccayākārehi. Tattha uppajjati etasmā phalanti uppādo, uppattiyā kāraṇabhāvo. Sati ca avijjāya saṅkhārā uppajjanti, na asati, tasmā avijjā saṅkhārānaṃ uppādo hutvā paccayo hoti. Tathā avijjāya sati saṅkhārā pavattanti dharanti, nivisanti ca, te avijjāya sati phalaṃ bhavādīsu khipanti, āyūhanti phaluppattiyā ghaṭanti, saṃyujjanti attano phalena, yasmiṃ santāne sayañca uppannā, taṃ palibundhanti, paccayantarasamavāye udayanti uppajjanti, hinoti ca saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvaṃ gacchati, paṭicca avijjaṃ saṅkhārā ayanti pavattantīti evaṃ avijjāya saṅkhārānaṃ kāraṇabhāvūpagamanavisesā uppādādayo veditabbā. Tathā saṅkhārādīnaṃ viññāṇādīsu.

    उप्पादट्ठितीतिआदीसु च तिट्ठति एतेनाति ठिति, कारणं। उप्पादो एव ठिति उप्पादट्ठिति। एस नयो सेसेसुपि। यस्मा अयोनिसोमनसिकारो, ‘‘आसवसमुदया अविज्‍जासमुदयो’’ति (म॰ नि॰ १.१०३) वचनतो आसवा च अविज्‍जाय पच्‍चयो, तस्मा वुत्तं ‘‘उभोपेते धम्मा पच्‍चयसमुप्पन्‍ना’’ति। पच्‍चयपरिग्गहे पञ्‍ञाति सङ्खारानं अविज्‍जाय च उप्पादादिके पच्‍चयाकारे परिच्छिन्दित्वा गहणवसेन पवत्ता पञ्‍ञा। धम्मट्ठितिञाणन्ति धम्मानं पच्‍चयुप्पन्‍नानं पच्‍चयभावतो धम्मट्ठितिसङ्खाते पटिच्‍चसमुप्पादे ञाणं। पच्‍चयधम्मा हि पटिच्‍चसमुप्पादे ‘‘द्वादस पटिच्‍चसमुप्पादा’’ति वचनतो द्वादस पच्‍चया। अयञ्‍च नयो न पच्‍चुप्पन्‍ने एव, अथ खो अतीतानागतकालेपि, न च अविज्‍जाय एव सङ्खारेसु, अथ खो सङ्खारादीनम्पि विञ्‍ञाणादीसु लब्भतीति परिपुण्णं कत्वा पच्‍चयाकारस्स विभत्तभावं दस्सेतुं ‘‘अतीतम्पि अद्धान’’न्तिआदि पाळिं आरभि। पट्ठाने (पट्ठा॰ १.पच्‍चयनिद्देस १) दस्सिता हेतादिपच्‍चया एवेत्थ उप्पादादिपच्‍चयाकारेहि गहिताति ते यथासम्भवं नीहरित्वा योजेतब्बा, अतिवित्थारभयेन पन न योजयिम्ह।

    Uppādaṭṭhitītiādīsu ca tiṭṭhati etenāti ṭhiti, kāraṇaṃ. Uppādo eva ṭhiti uppādaṭṭhiti. Esa nayo sesesupi. Yasmā ayonisomanasikāro, ‘‘āsavasamudayā avijjāsamudayo’’ti (ma. ni. 1.103) vacanato āsavā ca avijjāya paccayo, tasmā vuttaṃ ‘‘ubhopete dhammā paccayasamuppannā’’ti. Paccayapariggahe paññāti saṅkhārānaṃ avijjāya ca uppādādike paccayākāre paricchinditvā gahaṇavasena pavattā paññā. Dhammaṭṭhitiñāṇanti dhammānaṃ paccayuppannānaṃ paccayabhāvato dhammaṭṭhitisaṅkhāte paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ. Paccayadhammā hi paṭiccasamuppāde ‘‘dvādasa paṭiccasamuppādā’’ti vacanato dvādasa paccayā. Ayañca nayo na paccuppanne eva, atha kho atītānāgatakālepi, na ca avijjāya eva saṅkhāresu, atha kho saṅkhārādīnampi viññāṇādīsu labbhatīti paripuṇṇaṃ katvā paccayākārassa vibhattabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘atītampi addhāna’’ntiādi pāḷiṃ ārabhi. Paṭṭhāne (paṭṭhā. 1.paccayaniddesa 1) dassitā hetādipaccayā evettha uppādādipaccayākārehi gahitāti te yathāsambhavaṃ nīharitvā yojetabbā, ativitthārabhayena pana na yojayimha.

    तस्स तस्स धम्मस्साति तस्स तस्स सङ्खारादिपच्‍चयुप्पन्‍नधम्मस्स। तथा तथा पच्‍चयभावेनाति उप्पादादिहेतादिपच्‍चयभावेन। अतीतपच्‍चुप्पन्‍नानागतवसेन तयो अद्धा काला एतस्साति तियद्धं। हेतुफलफलहेतुहेतुफलवसेन तयो सन्धी एतस्साति तिसन्धिं। सङ्खिप्पन्ति एत्थ अविज्‍जादयो विञ्‍ञाणादयो चाति सङ्खेपो, कम्मं विपाको च। सङ्खिप्पन्ति एत्थाति वा सङ्खेपो, अविज्‍जादयो विञ्‍ञाणादयो च। कोट्ठासपरियायो वा सङ्खेप-सद्दो। अतीते कम्मसङ्खेपादिवसेन चत्तारो सङ्खेपा एतस्साति चतुसङ्खेपं। सरूपतो अवुत्तापि तस्मिं तस्मिं सङ्खेपे आकिरीयन्ति अविज्‍जासङ्खारादिग्गहणेहि पकासीयन्तीति आकारा, अतीते हेतुआदीनं वा पकारा आकारा, ते सङ्खेपे पञ्‍च पञ्‍च कत्वा वीसतिआकारा एतस्साति वीसताकारं।

    Tassa tassa dhammassāti tassa tassa saṅkhārādipaccayuppannadhammassa. Tathā tathā paccayabhāvenāti uppādādihetādipaccayabhāvena. Atītapaccuppannānāgatavasena tayo addhā kālā etassāti tiyaddhaṃ. Hetuphalaphalahetuhetuphalavasena tayo sandhī etassāti tisandhiṃ. Saṅkhippanti ettha avijjādayo viññāṇādayo cāti saṅkhepo, kammaṃ vipāko ca. Saṅkhippanti etthāti vā saṅkhepo, avijjādayo viññāṇādayo ca. Koṭṭhāsapariyāyo vā saṅkhepa-saddo. Atīte kammasaṅkhepādivasena cattāro saṅkhepā etassāti catusaṅkhepaṃ. Sarūpato avuttāpi tasmiṃ tasmiṃ saṅkhepe ākirīyanti avijjāsaṅkhārādiggahaṇehi pakāsīyantīti ākārā, atīte hetuādīnaṃ vā pakārā ākārā, te saṅkhepe pañca pañca katvā vīsatiākārā etassāti vīsatākāraṃ.

    खत्तियादिभेदेन अनेकभेदभिन्‍नापि सस्सतवादिनो जातिसतसहस्सानुस्सरणादिनो अभिनिवेसहेतुनो वसेन चत्तारोव होन्ति , न ततो उद्धं अधोति सस्सतवादादीनं परिमाणपरिच्छेदस्स अनञ्‍ञविसयतं दस्सेतुं ‘‘चत्तारो जना’’तिआदिमाह। तत्थ चत्तारो जनाति चत्तारो जनसमूहा। इदं निस्सायाति इदं इदप्पच्‍चयताय सम्मा अग्गहणं, तत्थापि च हेतुफलभावेन सम्बन्धानं सन्ततिघनस्स अभेदितत्ता परमत्थतो विज्‍जमानम्पि भेदनिबन्धनं नानत्तनयं अनुपधारेत्वा गहितं एकत्तग्गहणं निस्साय। इदं गण्हन्तीति इदं सस्सतग्गहणं अभिनिविस्स वोहरन्ति, इमिना नयेन एकच्‍चसस्सतवादादयोपेत्थ यथासम्भवं योजेत्वा वत्तब्बा। भिन्दित्वाति ‘‘आतप्पमन्वाया’’तिआदिना विभजित्वा ‘‘तयिदं भिक्खवे तथागतो पजानाती’’तिआदिना विमद्दित्वा निज्‍जटं निगुम्बं कत्वा दिट्ठिजटाविजटनेन दिट्ठिगुम्बविवरणेन च।

    Khattiyādibhedena anekabhedabhinnāpi sassatavādino jātisatasahassānussaraṇādino abhinivesahetuno vasena cattārova honti , na tato uddhaṃ adhoti sassatavādādīnaṃ parimāṇaparicchedassa anaññavisayataṃ dassetuṃ ‘‘cattāro janā’’tiādimāha. Tattha cattāro janāti cattāro janasamūhā. Idaṃ nissāyāti idaṃ idappaccayatāya sammā aggahaṇaṃ, tatthāpi ca hetuphalabhāvena sambandhānaṃ santatighanassa abheditattā paramatthato vijjamānampi bhedanibandhanaṃ nānattanayaṃ anupadhāretvā gahitaṃ ekattaggahaṇaṃ nissāya. Idaṃ gaṇhantīti idaṃ sassataggahaṇaṃ abhinivissa voharanti, iminā nayena ekaccasassatavādādayopettha yathāsambhavaṃ yojetvā vattabbā. Bhinditvāti ‘‘ātappamanvāyā’’tiādinā vibhajitvā ‘‘tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātī’’tiādinā vimadditvā nijjaṭaṃ nigumbaṃ katvā diṭṭhijaṭāvijaṭanena diṭṭhigumbavivaraṇena ca.

    ‘‘तस्मा’’तिआदिना बुद्धगुणे आरब्भ देसनाय समुट्ठितत्ता सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं उद्दिसित्वा देसनाकुसलो भगवा समयन्तरविग्गाहणवसेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणमेव विस्सज्‍जेतीति दस्सेति। ‘‘सन्ती’’ति इमिना तेसं दिट्ठिगतिकानं विज्‍जमानताय अविच्छिन्‍नतं, ततो च नेसं मिच्छागाहतो सिथिलकरणविवेचनेहि अत्तनो देसनाय किच्‍चकारितं, अवितथतञ्‍च दीपेति धम्मराजा।

    ‘‘Tasmā’’tiādinā buddhaguṇe ārabbha desanāya samuṭṭhitattā sabbaññutaññāṇaṃ uddisitvā desanākusalo bhagavā samayantaraviggāhaṇavasena sabbaññutaññāṇameva vissajjetīti dasseti. ‘‘Santī’’ti iminā tesaṃ diṭṭhigatikānaṃ vijjamānatāya avicchinnataṃ, tato ca nesaṃ micchāgāhato sithilakaraṇavivecanehi attano desanāya kiccakāritaṃ, avitathatañca dīpeti dhammarājā.

    २९. अत्थीति ‘‘संविज्‍जन्ती’’ति इमिना समानत्थो पुथुवचनविसयो एको निपातो ‘‘अत्थि इमस्मिं काये केसा’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ २.३७७; म॰ नि॰ १.११०; म॰ नि॰ ३.१५४; सं॰ नि॰ ४.१२७; खु॰ पा॰ ३.१) विय। सस्सतादिवसेन पुब्बन्तं कप्पेन्तीति पुब्बन्तकप्पिका। यस्मा पन ते तं पुब्बन्तं पुरिमसिद्धेहि तण्हादिट्ठिकप्पेहि कप्पेत्वा, आसेवनबलवताय विचित्तवुत्तिताय च विकप्पेत्वा अपरभागसिद्धेहि अभिनिवेसभूतेहि तण्हादिट्ठिग्गाहेहि गण्हन्ति अभिनिविसन्ति परामसन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘पुब्बन्तं कप्पेत्वा विकप्पेत्वा गण्हन्ती’’ति। तण्हुपादानवसेन वा कप्पनग्गहणानि वेदितब्बानि। तण्हापच्‍चया हि उपादानं। कोट्ठासेसूति एत्थ कोट्ठासादीसूति अत्थो वेदितब्बो। पदपूरणसमीपउम्मग्गादीसुपि हि अन्त-सद्दो दिस्सति। तथा हि ‘‘इङ्घ त्वं सुत्तन्ते वा गाथायो वा अभिधम्मं वा परियापुणस्सु (पाचि॰ ४४२), सुत्तन्ते ओकासं कारापेत्वा’’ति (पाचि॰ १२२१) च आदीसु पदपूरणे अन्त-सद्दो वत्तति, गामन्तं ओसरेय्य, (पारा॰ ४०९; चूळव॰ ३४३) गामन्तसेनासन’’न्तिआदीसु समीपे , ‘‘कामसुखल्‍लिकानुयोगो एको अन्तो, अत्थीति खो कच्‍चान अयमेको अन्तो’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ २.१५; ३.९०) उम्मग्गेति।

    29.Atthīti ‘‘saṃvijjantī’’ti iminā samānattho puthuvacanavisayo eko nipāto ‘‘atthi imasmiṃ kāye kesā’’tiādīsu (dī. ni. 2.377; ma. ni. 1.110; ma. ni. 3.154; saṃ. ni. 4.127; khu. pā. 3.1) viya. Sassatādivasena pubbantaṃ kappentīti pubbantakappikā. Yasmā pana te taṃ pubbantaṃ purimasiddhehi taṇhādiṭṭhikappehi kappetvā, āsevanabalavatāya vicittavuttitāya ca vikappetvā aparabhāgasiddhehi abhinivesabhūtehi taṇhādiṭṭhiggāhehi gaṇhanti abhinivisanti parāmasanti, tasmā vuttaṃ ‘‘pubbantaṃkappetvā vikappetvā gaṇhantī’’ti. Taṇhupādānavasena vā kappanaggahaṇāni veditabbāni. Taṇhāpaccayā hi upādānaṃ. Koṭṭhāsesūti ettha koṭṭhāsādīsūti attho veditabbo. Padapūraṇasamīpaummaggādīsupi hi anta-saddo dissati. Tathā hi ‘‘iṅgha tvaṃ suttante vā gāthāyo vā abhidhammaṃ vā pariyāpuṇassu (pāci. 442), suttante okāsaṃ kārāpetvā’’ti (pāci. 1221) ca ādīsu padapūraṇe anta-saddo vattati, gāmantaṃ osareyya, (pārā. 409; cūḷava. 343) gāmantasenāsana’’ntiādīsu samīpe , ‘‘kāmasukhallikānuyogo eko anto, atthīti kho kaccāna ayameko anto’’tiādīsu (saṃ. ni. 2.15; 3.90) ummaggeti.

    कप्प-सद्दो महाकप्पसमन्तभावकिलेसकामवितक्‍ककालपञ्‍ञत्तिसदिसभावादीसु वत्ततीति आह ‘‘सम्बहुलेसु अत्थेसु वत्तती’’ति। तथा हेस ‘‘चत्तारिमानि भिक्खवे कप्पस्स असङ्ख्येय्यानी’’तिआदीसु (अ॰ नि॰ ४.१५६) महाकप्पे वत्तति, ‘‘केवलकप्पं वेळुवनं ओभासेत्वा’’तिआदीसु (सं॰ नि॰ १.९४) समन्तभावे, ‘‘सङ्कप्पो कामो, रागो कामो, सङ्कप्परागो कामो’’तिआदीसु (महानि॰ १; चूळनि॰ ८) किलेसकामे, ‘‘तक्‍को वितक्‍को सङ्कप्पो’’तिआदीसु (ध॰ स॰ ७) वितक्‍के, ‘‘येन सुदं निच्‍चकप्पं विहरामी’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.३८७) काले, ‘‘इच्‍चायस्मा कप्पो’’तिआदीसु (सु॰ नि॰ १०९०; चूळनि॰ ११३) पञ्‍ञत्तियं, ‘‘सत्थुकप्पेन वत किर भो सावकेन सद्धिं मन्तयमाना न जानिम्हा’’तिआदीसु (म॰ नि॰ १.२६०) सदिसभावे वत्ततीति। वुत्तम्पि चेतन्ति महानिद्देसं (महानि॰ २८) सन्धायाह। तण्हादिट्ठिवसेनाति दिट्ठिया उपनिस्सयभूताय सहजाताय अभिनन्दनभूताय च तण्हाय, सस्सतादिआकारेन अभिनिविसन्तस्स मिच्छागाहस्स च वसेन। पुब्बेनिवुत्थधम्मविसयाय कप्पनाय अधिप्पेतत्ता अतीतकालवाचको इध पुब्ब-सद्दो, रूपादिखन्धविनिमुत्तस्स कप्पनावत्थुनो अभावा अन्त-सद्दो च भागवाचकोति आह ‘‘अतीतं खन्धकोट्ठास’’न्ति। ‘‘कप्पेत्वा’’ति च तस्मिं पुब्बन्ते तण्हायनाभिनिवेसानं समत्थनं परिनिट्ठापनमाह। ठिताति तस्सा लद्धिया अविजहनं। आरब्भाति आलम्बित्वा। विसयो हि तस्सा दिट्ठिया पुब्बन्तो। विसयभावतो एव हि सो तस्सा आगमनट्ठानं, आरम्मणपच्‍चयो चाति वुत्तं ‘‘आगम्म पटिच्‍चा’’ति।

    Kappa-saddo mahākappasamantabhāvakilesakāmavitakkakālapaññattisadisabhāvādīsu vattatīti āha ‘‘sambahulesu atthesu vattatī’’ti. Tathā hesa ‘‘cattārimāni bhikkhave kappassa asaṅkhyeyyānī’’tiādīsu (a. ni. 4.156) mahākappe vattati, ‘‘kevalakappaṃ veḷuvanaṃ obhāsetvā’’tiādīsu (saṃ. ni. 1.94) samantabhāve, ‘‘saṅkappo kāmo, rāgo kāmo, saṅkapparāgo kāmo’’tiādīsu (mahāni. 1; cūḷani. 8) kilesakāme, ‘‘takko vitakko saṅkappo’’tiādīsu (dha. sa. 7) vitakke, ‘‘yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī’’tiādīsu (ma. ni. 1.387) kāle, ‘‘iccāyasmā kappo’’tiādīsu (su. ni. 1090; cūḷani. 113) paññattiyaṃ, ‘‘satthukappena vata kira bho sāvakena saddhiṃ mantayamānā na jānimhā’’tiādīsu (ma. ni. 1.260) sadisabhāve vattatīti. Vuttampi cetanti mahāniddesaṃ (mahāni. 28) sandhāyāha. Taṇhādiṭṭhivasenāti diṭṭhiyā upanissayabhūtāya sahajātāya abhinandanabhūtāya ca taṇhāya, sassatādiākārena abhinivisantassa micchāgāhassa ca vasena. Pubbenivutthadhammavisayāya kappanāya adhippetattā atītakālavācako idha pubba-saddo, rūpādikhandhavinimuttassa kappanāvatthuno abhāvā anta-saddo ca bhāgavācakoti āha ‘‘atītaṃ khandhakoṭṭhāsa’’nti. ‘‘Kappetvā’’ti ca tasmiṃ pubbante taṇhāyanābhinivesānaṃ samatthanaṃ pariniṭṭhāpanamāha. Ṭhitāti tassā laddhiyā avijahanaṃ. Ārabbhāti ālambitvā. Visayo hi tassā diṭṭhiyā pubbanto. Visayabhāvato eva hi so tassā āgamanaṭṭhānaṃ, ārammaṇapaccayo cāti vuttaṃ ‘‘āgamma paṭiccā’’ti.

    अधिवचनपदानीति पञ्‍ञत्तिपदानि। दासादीसु सिरिवड्ढकादि-सद्दा विय वचनमत्तमेव अधिकारं कत्वा पवत्तिया अधिवचनं पञ्‍ञत्ति। अथ वा अधि-सद्दो उपरिभावे, वुच्‍चतीति वचनं, उपरि वचनं अधिवचनं, उपादाभूतरूपादीनं उपरि पञ्‍ञापियमाना उपादापञ्‍ञत्तीति अत्थो , तस्मा पञ्‍ञत्तिदीपकपदानीति अत्थो दट्ठब्बो। पञ्‍ञत्तिमत्तञ्हेतं वुच्‍चति, यदिदं ‘‘अत्ता, लोको’’ति च, न रूपवेदनादयो विय परमत्थो। अधिकवुत्तिताय वा अधिवुत्तियोति दिट्ठियो वुच्‍चन्ति। अधिकञ्हि सभावधम्मेसु सस्सतादिं पकतिआदिदब्बादिं जीवादिं कायादिञ्‍च अभूतमत्थं अज्झारोपेत्वा दिट्ठियो पवत्तन्तीति।

    Adhivacanapadānīti paññattipadāni. Dāsādīsu sirivaḍḍhakādi-saddā viya vacanamattameva adhikāraṃ katvā pavattiyā adhivacanaṃ paññatti. Atha vā adhi-saddo uparibhāve, vuccatīti vacanaṃ, upari vacanaṃ adhivacanaṃ, upādābhūtarūpādīnaṃ upari paññāpiyamānā upādāpaññattīti attho , tasmā paññattidīpakapadānīti attho daṭṭhabbo. Paññattimattañhetaṃ vuccati, yadidaṃ ‘‘attā, loko’’ti ca, na rūpavedanādayo viya paramattho. Adhikavuttitāya vā adhivuttiyoti diṭṭhiyo vuccanti. Adhikañhi sabhāvadhammesu sassatādiṃ pakatiādidabbādiṃ jīvādiṃ kāyādiñca abhūtamatthaṃ ajjhāropetvā diṭṭhiyo pavattantīti.

    ३०. अभिवदन्तीति ‘‘इदमेव सच्‍चं, मोघमञ्‍ञ’’न्ति (म॰ नि॰ २.१८७, २०३, ४२७; म॰ नि॰ ३.२७, २९) अभिनिविसित्वा वदन्ति ‘‘अयं धम्मो, नायं धम्मो’’तिआदिना विवदन्ति। अभिवदनकिरियाय अज्‍जापि अविच्छेदभावदस्सनत्थं वत्तमानकालवचनं। दिट्ठि एव दिट्ठिगतं ‘‘मुत्तगतं, (म॰ नि॰ २.११९; अ॰ नि॰ ९.११) सङ्खारगत’’न्तिआदीसु (महानि॰ ४१) विय। गन्तब्बाभावतो वा दिट्ठिया गतमत्तं, दिट्ठिया गहणमत्तन्ति अत्थो। दिट्ठिप्पकारो वा दिट्ठिगतं। लोकिया हि विधयुत्तगतपकार-सद्दे समानत्थे इच्छन्ति। एकेकस्मिञ्‍च ‘‘अत्ता’’ति, ‘‘लोको’’ति च गहणविसेसं उपादाय पञ्‍ञापनं होतीति आह ‘‘रूपादीसु अञ्‍ञतरं अत्ता च लोको चाति गहेत्वा’’ति। अमरं निच्‍चं धुवन्ति सस्सतवेवचनानि। मरणाभावेन वा अमरं, उप्पादाभावेन सब्बथापि अत्थिताय निच्‍चं, थिरट्ठेन विकाराभावेन धुवं। ‘‘यथाहा’’तिआदिना यथावुत्तमत्थं निद्देसपटिसम्भिदापाळीहि विभावेति। अयञ्‍च अत्थो ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सति, वेदनं, सञ्‍ञं, सङ्खारे, विञ्‍ञाणं अत्ततो समनुपस्सती’’ति इमिस्सा पञ्‍चविधाय सक्‍कायदिट्ठिया वसेन वुत्तो। ‘‘रूपवन्तं अत्तान’’न्तिआदिकाय पन पञ्‍चदसविधाय सक्‍कायदिट्ठिया वसेन चत्तारो चत्तारो खन्धे ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तदञ्‍ञं ‘‘लोको’’ति पञ्‍ञपेन्तीति अयम्पि अत्थो लब्भति। तथा एकं खन्धं ’’अत्ता’’ति गहेत्वा तदञ्‍ञे अत्तनो उपभोगभूतो लोकोति, ससन्ततिपतिते वा खन्धे ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तदञ्‍ञे ‘‘लोको’’ति पञ्‍ञपेन्तीति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। एत्थाह – सस्सतो वादो एतेसन्ति कस्मा वुत्तं, ननु तेसं अत्ता लोको च सस्सतोति अधिप्पेतो, न वादो ति? सच्‍चमेतं, सस्सतसहचरितताय पन ‘‘वादो सस्सतो’’ति वुत्तं यथा ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति। सस्सतो इति वादो एतेसन्ति वा इति-सद्दलोपो दट्ठब्बो। अथ वा सस्सतं वदन्ति ‘‘इदमेव सच्‍च’’न्ति अभिनिविस्स वोहरन्तीति सस्सतवादा, सस्सतदिट्ठिनोति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।

    30.Abhivadantīti ‘‘idameva saccaṃ, moghamañña’’nti (ma. ni. 2.187, 203, 427; ma. ni. 3.27, 29) abhinivisitvā vadanti ‘‘ayaṃ dhammo, nāyaṃ dhammo’’tiādinā vivadanti. Abhivadanakiriyāya ajjāpi avicchedabhāvadassanatthaṃ vattamānakālavacanaṃ. Diṭṭhi eva diṭṭhigataṃ ‘‘muttagataṃ, (ma. ni. 2.119; a. ni. 9.11) saṅkhāragata’’ntiādīsu (mahāni. 41) viya. Gantabbābhāvato vā diṭṭhiyā gatamattaṃ, diṭṭhiyā gahaṇamattanti attho. Diṭṭhippakāro vā diṭṭhigataṃ. Lokiyā hi vidhayuttagatapakāra-sadde samānatthe icchanti. Ekekasmiñca ‘‘attā’’ti, ‘‘loko’’ti ca gahaṇavisesaṃ upādāya paññāpanaṃ hotīti āha ‘‘rūpādīsu aññataraṃ attā ca loko cāti gahetvā’’ti. Amaraṃ niccaṃ dhuvanti sassatavevacanāni. Maraṇābhāvena vā amaraṃ, uppādābhāvena sabbathāpi atthitāya niccaṃ, thiraṭṭhena vikārābhāvena dhuvaṃ. ‘‘Yathāhā’’tiādinā yathāvuttamatthaṃ niddesapaṭisambhidāpāḷīhi vibhāveti. Ayañca attho ‘‘rūpaṃ attato samanupassati, vedanaṃ, saññaṃ, saṅkhāre, viññāṇaṃ attato samanupassatī’’ti imissā pañcavidhāya sakkāyadiṭṭhiyā vasena vutto. ‘‘Rūpavantaṃ attāna’’ntiādikāya pana pañcadasavidhāya sakkāyadiṭṭhiyā vasena cattāro cattāro khandhe ‘‘attā’’ti gahetvā tadaññaṃ ‘‘loko’’ti paññapentīti ayampi attho labbhati. Tathā ekaṃ khandhaṃ ’’attā’’ti gahetvā tadaññe attano upabhogabhūto lokoti, sasantatipatite vā khandhe ‘‘attā’’ti gahetvā tadaññe ‘‘loko’’ti paññapentīti evampettha attho daṭṭhabbo. Etthāha – sassato vādo etesanti kasmā vuttaṃ, nanu tesaṃ attā loko ca sassatoti adhippeto, na vādo ti? Saccametaṃ, sassatasahacaritatāya pana ‘‘vādo sassato’’ti vuttaṃ yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti. Sassato iti vādo etesanti vā iti-saddalopo daṭṭhabbo. Atha vā sassataṃ vadanti ‘‘idameva sacca’’nti abhinivissa voharantīti sassatavādā, sassatadiṭṭhinoti evampettha attho daṭṭhabbo.

    ३१. आतापनं किलेसानं विबाधनं पहानं। पदहनं कोसज्‍जपक्खे पतितुं अदत्वा चित्तस्स उस्सहनं। अनुयोगो यथा समाधि विसेसभागियतं पापुणाति, एवं वीरियस्स बहुलीकरणं। इध उपचारप्पनाचित्तपरिदमनवीरियानं अधिप्पेतत्ता आह ‘‘तिप्पभेदं वीरिय’’न्ति । नप्पमज्‍जति एतेनाति अप्पमादो, असम्मोसो। सम्मा उपायेन मनसि करोति कम्मट्ठानं एतेनाति सम्मामनसिकारो ञाणन्ति आह ‘‘वीरियञ्‍च सतिञ्‍च ञाणञ्‍चा’’ति। एत्थाति ‘‘आतप्प…पे॰… मनसिकारं अन्वाया’’ति इमस्मिं पाठे। सीलविसुद्धिया सद्धिं चतुन्‍नं रूपावचरज्झानानं अधिगमनपटिपदा वत्तब्बा, सा पन विसुद्धिमग्गे वित्थारतो वुत्ताति आह ‘‘सङ्खेपत्थो’’ति। ‘‘तथारूप’’न्ति चुद्दसविधेहि चित्तदमनेहि रूपावचरचतुत्थज्झानस्स दमिततं वदति।

    31.Ātāpanaṃ kilesānaṃ vibādhanaṃ pahānaṃ. Padahanaṃ kosajjapakkhe patituṃ adatvā cittassa ussahanaṃ. Anuyogo yathā samādhi visesabhāgiyataṃ pāpuṇāti, evaṃ vīriyassa bahulīkaraṇaṃ. Idha upacārappanācittaparidamanavīriyānaṃ adhippetattā āha ‘‘tippabhedaṃ vīriya’’nti . Nappamajjati etenāti appamādo, asammoso. Sammā upāyena manasi karoti kammaṭṭhānaṃ etenāti sammāmanasikāro ñāṇanti āha ‘‘vīriyañca satiñca ñāṇañcā’’ti. Etthāti ‘‘ātappa…pe… manasikāraṃ anvāyā’’ti imasmiṃ pāṭhe. Sīlavisuddhiyā saddhiṃ catunnaṃ rūpāvacarajjhānānaṃ adhigamanapaṭipadā vattabbā, sā pana visuddhimagge vitthārato vuttāti āha ‘‘saṅkhepattho’’ti. ‘‘Tathārūpa’’nti cuddasavidhehi cittadamanehi rūpāvacaracatutthajjhānassa damitataṃ vadati.

    समाधानादिअट्ठङ्गसमन्‍नागतरूपावचरचतुत्थज्झानस्स योगिनो समाधिविजम्भनभूता लोकियाभिञ्‍ञा झानानुभावो। ‘‘झानादीन’’न्ति इदं झानलाभिस्स विसेसेन झानधम्मा आपाथं आगच्छन्ति, तंमुखेन सेसधम्माति इममत्थं सन्धाय वुत्तं। जनकभावं पटिक्खिपति। सति हि जनकभावे रूपादिधम्मानं विय सुखादिधम्मानं विय, च पच्‍चयायत्तवुत्तिताय उप्पादवन्तता विञ्‍ञायति, उप्पादे च सति अवस्सम्भावी निरोधोति अनवकासाव निच्‍चता सियाति। कूटट्ठ-सद्दो वा लोके अच्‍चन्तनिच्‍चे निरुळ्हो दट्ठब्बो। ‘‘एसिकट्ठायिट्ठितो’’ति एतेन यथा एसिका वातप्पहारादीहि न चलति, एवं न केनचि विकारं आपज्‍जतीति विकाराभावमाह, ‘‘कूटट्ठो’’ति इमिना पन अनिच्‍चताभावं। विकारोपि विनासोयेवाति आह, ‘‘उभयेनपि लोकस्स विनासाभावं दीपेती’’ति। ‘‘विज्‍जमानमेवा’’ति एतेन कारणे फलस्स अत्थिभावदस्सनेन अभिब्यत्तिवादं दीपेति। निक्खमतीति च अभिब्यत्तिं गच्छतीति अत्थो। कथं पन विज्‍जमानोयेव पुब्बे अनभिब्यत्तो अभिब्यत्तिं गच्छतीति? यथा अन्धकारेन पटिच्छन्‍नो घटो आलोकेन अभिब्यत्तिं गच्छति।

    Samādhānādiaṭṭhaṅgasamannāgatarūpāvacaracatutthajjhānassa yogino samādhivijambhanabhūtā lokiyābhiññā jhānānubhāvo. ‘‘Jhānādīna’’nti idaṃ jhānalābhissa visesena jhānadhammā āpāthaṃ āgacchanti, taṃmukhena sesadhammāti imamatthaṃ sandhāya vuttaṃ. Janakabhāvaṃ paṭikkhipati. Sati hi janakabhāve rūpādidhammānaṃ viya sukhādidhammānaṃ viya, ca paccayāyattavuttitāya uppādavantatā viññāyati, uppāde ca sati avassambhāvī nirodhoti anavakāsāva niccatā siyāti. Kūṭaṭṭha-saddo vā loke accantanicce niruḷho daṭṭhabbo. ‘‘Esikaṭṭhāyiṭṭhito’’ti etena yathā esikā vātappahārādīhi na calati, evaṃ na kenaci vikāraṃ āpajjatīti vikārābhāvamāha, ‘‘kūṭaṭṭho’’ti iminā pana aniccatābhāvaṃ. Vikāropi vināsoyevāti āha, ‘‘ubhayenapi lokassa vināsābhāvaṃ dīpetī’’ti. ‘‘Vijjamānamevā’’ti etena kāraṇe phalassa atthibhāvadassanena abhibyattivādaṃ dīpeti. Nikkhamatīti ca abhibyattiṃ gacchatīti attho. Kathaṃ pana vijjamānoyeva pubbe anabhibyatto abhibyattiṃ gacchatīti? Yathā andhakārena paṭicchanno ghaṭo ālokena abhibyattiṃ gacchati.

    इदमेत्थ विचारेतब्बं – किं करोन्तो आलोको घटं पकासेतीति वुच्‍चति, यदि घटविसयं बुद्धिं करोन्तो, बुद्धिया अनुप्पन्‍नाय उप्पत्तिदीपनतो अभिब्यत्तिवादो हायति। अथ घटबुद्धिया आवरणभूतं अन्धकारं विधमन्तो, एवम्पि अभिब्यत्तिवादो हायतियेव। सति हि घटबुद्धिया अन्धकारो कथं तस्सा आवरणं होतीति, यथा घटस्स अभिब्यत्ति न युज्‍जति, एवं अत्तनोपि। तत्थापि हि यदि इन्द्रियविसयादिसन्‍निपातेन अनुप्पन्‍नाय बुद्धिया उप्पत्ति, उप्पत्तिवचनेनेव अभिब्यत्तिवादो हायति, तथा सस्सतवादो। अथ बुद्धिप्पवत्तिया आवरणभूतस्स अन्धकारट्ठानियस्स मोहस्स विधमनेन। सति बुद्धिया कथं मोहो आवरणन्ति, किञ्‍चि भेदसम्भवतो। न हि अभिब्यञ्‍जनकानं चन्दसूरियमणिपदीपादीनं भेदेन अभिब्यञ्‍जितब्बानं घटादीनं भेदो होति, होति च विसयभेदेन बुद्धिभेदोति भिय्योपि अभिब्यत्ति न युज्‍जतियेव, न चेत्थ वुत्तिकप्पना युत्ता वुत्तिया वुत्तिमतो च अनञ्‍ञथानुजाननतोति । ते च सत्ता सन्धावन्तीति ये इध मनुस्सभावेन अवट्ठिता, तेयेव देवभावादिउपगमनेन इतो अञ्‍ञत्थ गच्छन्ति, अञ्‍ञथा कतस्स कम्मस्स विनासो, अकतस्स च अब्भागमो आपज्‍जेय्याति अधिप्पायो।

    Idamettha vicāretabbaṃ – kiṃ karonto āloko ghaṭaṃ pakāsetīti vuccati, yadi ghaṭavisayaṃ buddhiṃ karonto, buddhiyā anuppannāya uppattidīpanato abhibyattivādo hāyati. Atha ghaṭabuddhiyā āvaraṇabhūtaṃ andhakāraṃ vidhamanto, evampi abhibyattivādo hāyatiyeva. Sati hi ghaṭabuddhiyā andhakāro kathaṃ tassā āvaraṇaṃ hotīti, yathā ghaṭassa abhibyatti na yujjati, evaṃ attanopi. Tatthāpi hi yadi indriyavisayādisannipātena anuppannāya buddhiyā uppatti, uppattivacaneneva abhibyattivādo hāyati, tathā sassatavādo. Atha buddhippavattiyā āvaraṇabhūtassa andhakāraṭṭhāniyassa mohassa vidhamanena. Sati buddhiyā kathaṃ moho āvaraṇanti, kiñci bhedasambhavato. Na hi abhibyañjanakānaṃ candasūriyamaṇipadīpādīnaṃ bhedena abhibyañjitabbānaṃ ghaṭādīnaṃ bhedo hoti, hoti ca visayabhedena buddhibhedoti bhiyyopi abhibyatti na yujjatiyeva, na cettha vuttikappanā yuttā vuttiyā vuttimato ca anaññathānujānanatoti . Teca sattā sandhāvantīti ye idha manussabhāvena avaṭṭhitā, teyeva devabhāvādiupagamanena ito aññattha gacchanti, aññathā katassa kammassa vināso, akatassa ca abbhāgamo āpajjeyyāti adhippāyo.

    अपरापरन्ति अपरस्मा भवा अपरं भवं। एवं सङ्ख्यं गच्छन्तीति अत्तनो निच्‍चसभावत्ता न चुतूपपत्तियो, सब्बब्यापिताय नापि सन्धावनसंसरणानि, धम्मानंयेव पन पवत्तिविसेसेन एवं सङ्ख्यं गच्छन्ति, एवं वोहरीयन्तीति अधिप्पायो। एतेन अवट्ठितसभावस्स अत्तनो, धम्मिनो च धम्ममत्तं उप्पज्‍जति चेव विनस्सति चाति इमं विपरिणामवादं दस्सेति। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं परतो वक्खाम। अत्तनो वादं भिन्दतीति सन्धावनादिवचनसिद्धाय अनिच्‍चताय पुब्बे पटिञ्‍ञातं सस्सतवादं भिन्दति, विद्धंसेतीति अत्थो। सस्सतिसमन्ति वा एतस्स सस्सतं थावरं निच्‍चकालन्ति अत्थो दट्ठब्बो।

    Aparāparanti aparasmā bhavā aparaṃ bhavaṃ. Evaṃ saṅkhyaṃ gacchantīti attano niccasabhāvattā na cutūpapattiyo, sabbabyāpitāya nāpi sandhāvanasaṃsaraṇāni, dhammānaṃyeva pana pavattivisesena evaṃ saṅkhyaṃ gacchanti, evaṃ voharīyantīti adhippāyo. Etena avaṭṭhitasabhāvassa attano, dhammino ca dhammamattaṃ uppajjati ceva vinassati cāti imaṃ vipariṇāmavādaṃ dasseti. Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ parato vakkhāma. Attano vādaṃ bhindatīti sandhāvanādivacanasiddhāya aniccatāya pubbe paṭiññātaṃ sassatavādaṃ bhindati, viddhaṃsetīti attho. Sassatisamanti vā etassa sassataṃ thāvaraṃ niccakālanti attho daṭṭhabbo.

    हेतुं दस्सेन्तोति येसं ‘‘सस्सतो’’ति अत्तानञ्‍च लोकञ्‍च पञ्‍ञपेति अयं दिट्ठिगतिको, तेसं हेतुं दस्सेन्तोति अत्थो। न हि अत्तनो दिट्ठिया पच्‍चक्खकतमत्थं अत्तनोयेव साधेति, अत्तनो पन पच्‍चक्खकतेन अत्थेन अत्तनो अप्पच्‍चक्खभूतम्पि अत्थं साधेति। अत्तना हि यथानिच्छितं परेहि विञ्‍ञापेति, न अनिच्छितं। ‘‘हेतुं दस्सेन्तो’’ति एत्थ इदं हेतुदस्सनं – एतेसु अनेकेसु जातिसतसहस्सेसु एकोवायं मे अत्ता, लोको च अनुस्सरणसब्भावतो। यो हि यमत्थं अनुभवति, सो एव तं अनुस्सरति, न अञ्‍ञो। न हि अञ्‍ञेन अनुभूतमत्थं अञ्‍ञो अनुस्सरितुं सक्‍कोति यथा तं बुद्धरक्खितेन अनुभूतं धम्मरक्खितो। यथा चेतासु, एवं इतो पुरिमतरासुपि जातीसूति। कस्मा सस्सतो मे अत्ता च लोको च। यथा च मे, एवं अञ्‍ञेसम्पि सत्तानं सस्सतो अत्ता च लोको चाति? सस्सतवसेन दिट्ठिगहनं पक्खन्दो दिट्ठिगतिको परेपि तत्थ पतिट्ठपेति, पाळियं पन ‘‘अनेकविहितानि अधिवुत्तिपदानि अभिवदन्ति। सो एवं आहा’’ति च वचनतो परानुमानवसेन इध हेतुदस्सनं अधिप्पेतन्ति विञ्‍ञायति। कारणन्ति तिविधं कारणं सम्पापकं निब्बत्तकं ञापकन्ति। तत्थ अरियमग्गो निब्बानस्स सम्पापकं कारणं, बीजं अङ्कुरस्स निब्बत्तकं कारणं, पच्‍चयुप्पन्‍नतादयो अनिच्‍चतादीनं ञापकं कारणं, इधापि ञापककारणमेव अधिप्पेतं। ञापको हि ञापेतब्बत्थविसयस्स ञाणस्स हेतुभावतो कारणन्ति। तदायत्तवुत्तिताय तं ञाणं तिट्ठति तत्थाति ‘‘ठान’’न्ति, वसति तत्थ पवत्ततीति ‘‘वत्थू’’ति च वुच्‍चति। तथा हि भगवता वत्थु-सद्देन उद्दिसित्वापि ठानसद्देन निद्दिट्ठन्ति।

    Hetuṃ dassentoti yesaṃ ‘‘sassato’’ti attānañca lokañca paññapeti ayaṃ diṭṭhigatiko, tesaṃ hetuṃ dassentoti attho. Na hi attano diṭṭhiyā paccakkhakatamatthaṃ attanoyeva sādheti, attano pana paccakkhakatena atthena attano appaccakkhabhūtampi atthaṃ sādheti. Attanā hi yathānicchitaṃ parehi viññāpeti, na anicchitaṃ. ‘‘Hetuṃ dassento’’ti ettha idaṃ hetudassanaṃ – etesu anekesu jātisatasahassesu ekovāyaṃ me attā, loko ca anussaraṇasabbhāvato. Yo hi yamatthaṃ anubhavati, so eva taṃ anussarati, na añño. Na hi aññena anubhūtamatthaṃ añño anussarituṃ sakkoti yathā taṃ buddharakkhitena anubhūtaṃ dhammarakkhito. Yathā cetāsu, evaṃ ito purimatarāsupi jātīsūti. Kasmā sassato me attā ca loko ca. Yathā ca me, evaṃ aññesampi sattānaṃ sassato attā ca loko cāti? Sassatavasena diṭṭhigahanaṃ pakkhando diṭṭhigatiko parepi tattha patiṭṭhapeti, pāḷiyaṃ pana ‘‘anekavihitāni adhivuttipadāni abhivadanti. So evaṃ āhā’’ti ca vacanato parānumānavasena idha hetudassanaṃ adhippetanti viññāyati. Kāraṇanti tividhaṃ kāraṇaṃ sampāpakaṃ nibbattakaṃ ñāpakanti. Tattha ariyamaggo nibbānassa sampāpakaṃ kāraṇaṃ, bījaṃ aṅkurassa nibbattakaṃ kāraṇaṃ, paccayuppannatādayo aniccatādīnaṃ ñāpakaṃ kāraṇaṃ, idhāpi ñāpakakāraṇameva adhippetaṃ. Ñāpako hi ñāpetabbatthavisayassa ñāṇassa hetubhāvato kāraṇanti. Tadāyattavuttitāya taṃ ñāṇaṃ tiṭṭhati tatthāti ‘‘ṭhāna’’nti, vasati tattha pavattatīti ‘‘vatthū’’ti ca vuccati. Tathā hi bhagavatā vatthu-saddena uddisitvāpi ṭhānasaddena niddiṭṭhanti.

    ३२-३३. दुतियततियवादानं पठमवादतो नत्थि विसेसो ठपेत्वा कालविसेसन्ति आह ‘‘उपरि वादद्वयेपि एसेव नयो’’ति। यदि एवं कस्मा सस्सतवादो चतुधा विभत्तो, ननु अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादो विय दुविधेनेव विभजितब्बो सियाति आह ‘‘मन्दपञ्‍ञो हि तित्थियो’’तिआदि।

    32-33. Dutiyatatiyavādānaṃ paṭhamavādato natthi viseso ṭhapetvā kālavisesanti āha ‘‘upari vādadvayepi eseva nayo’’ti. Yadi evaṃ kasmā sassatavādo catudhā vibhatto, nanu adhiccasamuppannikavādo viya duvidheneva vibhajitabbo siyāti āha ‘‘mandapañño hi titthiyo’’tiādi.

    ३४. तक्‍कयतीति ऊहयति, सस्सतादिआकारेन तस्मिं तस्मिं आरम्मणे चित्तं अभिनिरोपेतीति अत्थो। तक्‍कोति आकोटनलक्खणो विनिच्छयलक्खणो वा दिट्ठिट्ठानभूतो वितक्‍को। वीमंसा नाम विचारणा, सा पनेत्थ अत्थतो पञ्‍ञापतिरूपको लोभसहगतचित्तुप्पादो, मिच्छाभिनिवेसो वा अयोनिसोमनसिकारो, पुब्बभागे वा दिट्ठिविप्फन्दितन्ति दट्ठब्बा। तेनेवाह ‘‘तुलना रुच्‍चना खमना’’ति। परियाहननं वितक्‍कस्स आरम्मणऊहनं एवाति आह ‘‘तेन तेन पकारेन तक्‍केत्वा’’ति। अनुविचरितन्ति वीमंसाय अनुपवत्तितं, वीमंसानुगतेन वा विचारेन अनुमज्‍जितं। पटि पटि भातीति पटिभानं, यथासमिहिताकारविसेसविभावको चित्तुप्पादो। पटिभानतो जातं पटिभानं, सयं अत्तनो पटिभानं सयं पटिभानं। तेनेवाह ‘‘अत्तनो पटिभानमत्तसञ्‍जात’’न्ति। मत्त-सद्देन विसेसाधिगमादयो निवत्तेति।

    34.Takkayatīti ūhayati, sassatādiākārena tasmiṃ tasmiṃ ārammaṇe cittaṃ abhiniropetīti attho. Takkoti ākoṭanalakkhaṇo vinicchayalakkhaṇo vā diṭṭhiṭṭhānabhūto vitakko. Vīmaṃsā nāma vicāraṇā, sā panettha atthato paññāpatirūpako lobhasahagatacittuppādo, micchābhiniveso vā ayonisomanasikāro, pubbabhāge vā diṭṭhivipphanditanti daṭṭhabbā. Tenevāha ‘‘tulanā ruccanā khamanā’’ti. Pariyāhananaṃ vitakkassa ārammaṇaūhanaṃ evāti āha ‘‘tena tena pakārena takketvā’’ti. Anuvicaritanti vīmaṃsāya anupavattitaṃ, vīmaṃsānugatena vā vicārena anumajjitaṃ. Paṭi paṭi bhātīti paṭibhānaṃ, yathāsamihitākāravisesavibhāvako cittuppādo. Paṭibhānato jātaṃ paṭibhānaṃ, sayaṃ attano paṭibhānaṃ sayaṃ paṭibhānaṃ. Tenevāha ‘‘attano paṭibhānamattasañjāta’’nti. Matta-saddena visesādhigamādayo nivatteti.

    ‘‘अनागतेपि एवं भविस्सती’’ति इदं न इधाधिप्पेततक्‍कीवसेनेव वुत्तं, लाभीतक्‍किनो एवम्पि सम्भवतीति सम्भवदस्सनवसेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं। यं किञ्‍चि अत्तना पटिलद्धं रूपादि सुखादि च इध लब्भतीति लाभो, न झानादिविसेसो। ‘‘एवं सति इदं होती’’ति अनिच्‍चेसु भावेसु अञ्‍ञो करोति, अञ्‍ञो पटिसंवेदेतीति आपज्‍जति, तथा च सति कतस्स विनासो, अकतस्स च अब्भागमो सिया। निच्‍चेसु पन भावेसु यो करोति, सो पटिसंवेदेतीति न दोसो आपज्‍जतीति तक्‍किकस्स युत्तिगवेसनाकारं दस्सेति।

    ‘‘Anāgatepievaṃ bhavissatī’’ti idaṃ na idhādhippetatakkīvaseneva vuttaṃ, lābhītakkino evampi sambhavatīti sambhavadassanavasena vuttanti daṭṭhabbaṃ. Yaṃ kiñci attanā paṭiladdhaṃ rūpādi sukhādi ca idha labbhatīti lābho, na jhānādiviseso. ‘‘Evaṃ sati idaṃ hotī’’ti aniccesu bhāvesu añño karoti, añño paṭisaṃvedetīti āpajjati, tathā ca sati katassa vināso, akatassa ca abbhāgamo siyā. Niccesu pana bhāvesu yo karoti, so paṭisaṃvedetīti na doso āpajjatīti takkikassa yuttigavesanākāraṃ dasseti.

    तक्‍कमत्तेनेवाति आगमाधिगमादीनं अनुस्सवादीनञ्‍च अभावा सुद्धतक्‍केनेव। ननु च विसेसलाभिनोपि सस्सतवादिनो अत्तनो विसेसाधिगमहेतु अनेकेसु जातिसतसहस्सेसु दससु संवट्टविवट्टेसु चत्तालीसाय संवट्टविवट्टेसु यथानुभूतं अत्तनो सन्तानं तप्पटिबद्धञ्‍च ‘‘अत्ता, लोको’’ति च अनुस्सरित्वा ततो पुरिमपुरिमतरासुपि जातीसु तथाभूतस्स अत्थितानुवितक्‍कनमुखेन सब्बेसम्पि सत्तानं तथाभावानुवितक्‍कनवसेनेव सस्सताभिनिवेसिनो जाता, एवञ्‍च सति सब्बोपि सस्सतवादी अनुस्सुतिजातिस्सरतक्‍किका विय अत्तनो उपलद्धवत्थुनिबन्धनेन तक्‍कनेन पवत्तवादत्ता तक्‍कीपक्खेयेव तिट्ठेय्य, अवस्सञ्‍च वुत्तप्पकारं तक्‍कनमिच्छितब्बं , अञ्‍ञथा विसेसलाभी सस्सतवादी एकच्‍चसस्सतिकपक्खं, अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकपक्खं वा भजेय्याति ? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं, यस्मा विसेसलाभीनं खन्धसन्तानस्स दीघदीघतरदीघतमकालानुस्सरणं सस्सतग्गाहस्स असाधारणकारणं। तथा हि ‘‘अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरामि। इमिनामहमेतं जानामी’’ति अनुस्सरणमेव पधानकारणभावेन दस्सितं। यं पन तस्स ‘‘इमिनामहमेतं जानामी’’ति पवत्तं तक्‍कनं, न तं इध पधानं अनुस्सरणं पति तस्स अप्पधानभूतत्ता। यदि एवं अनुस्सवादीनम्पि पधानभावो आपज्‍जतीति चे? न, तेसं सच्छिकिरियाय अभावेन तक्‍कपधानत्ता, पधानकारणेन च निद्देसो निरुळ्हो सासने लोके च यथा ‘‘चक्खुविञ्‍ञाणं, यवङ्कुरो’’ति च।

    Takkamattenevāti āgamādhigamādīnaṃ anussavādīnañca abhāvā suddhatakkeneva. Nanu ca visesalābhinopi sassatavādino attano visesādhigamahetu anekesu jātisatasahassesu dasasu saṃvaṭṭavivaṭṭesu cattālīsāya saṃvaṭṭavivaṭṭesu yathānubhūtaṃ attano santānaṃ tappaṭibaddhañca ‘‘attā, loko’’ti ca anussaritvā tato purimapurimatarāsupi jātīsu tathābhūtassa atthitānuvitakkanamukhena sabbesampi sattānaṃ tathābhāvānuvitakkanavaseneva sassatābhinivesino jātā, evañca sati sabbopi sassatavādī anussutijātissaratakkikā viya attano upaladdhavatthunibandhanena takkanena pavattavādattā takkīpakkheyeva tiṭṭheyya, avassañca vuttappakāraṃ takkanamicchitabbaṃ , aññathā visesalābhī sassatavādī ekaccasassatikapakkhaṃ, adhiccasamuppannikapakkhaṃ vā bhajeyyāti ? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ, yasmā visesalābhīnaṃ khandhasantānassa dīghadīghataradīghatamakālānussaraṇaṃ sassataggāhassa asādhāraṇakāraṇaṃ. Tathā hi ‘‘anekavihitaṃ pubbenivāsaṃ anussarāmi. Imināmahametaṃ jānāmī’’ti anussaraṇameva padhānakāraṇabhāvena dassitaṃ. Yaṃ pana tassa ‘‘imināmahametaṃ jānāmī’’ti pavattaṃ takkanaṃ, na taṃ idha padhānaṃ anussaraṇaṃ pati tassa appadhānabhūtattā. Yadi evaṃ anussavādīnampi padhānabhāvo āpajjatīti ce? Na, tesaṃ sacchikiriyāya abhāvena takkapadhānattā, padhānakāraṇena ca niddeso niruḷho sāsane loke ca yathā ‘‘cakkhuviññāṇaṃ, yavaṅkuro’’ti ca.

    अथ वा विसेसाधिगमनिबन्धनरहितस्स तक्‍कनस्स विसुं सस्सतग्गाहे कारणभावदस्सनत्थं विसेसाधिगमो विसुं सस्सतग्गाहकारणं वत्तब्बो , सो च मन्दमज्झतिक्खपञ्‍ञावसेन तिविधोति भगवता सब्बतक्‍किनो तक्‍कीभावसामञ्‍ञेन एकज्झं गहेत्वा चतुधा ववत्थापितो सस्सतवादो। यदिपि अनुस्सवादिवसेन तक्‍किकानं विय मन्दपञ्‍ञादीनम्पि हीनादिवसेन अनेकभेदसब्भावतो विसेसलाभीनम्पि बहुधा भेदो सम्भवति, सब्बे पन विसेसलाभिनो मन्दपञ्‍ञादिवसेन तयो रासी कत्वा तत्थ उक्‍कट्ठवसेन अनेकजातिसतसहस्सदससंवट्टविवट्टचत्तारीससंवट्टविवट्टानुस्सरणेन अयं विभागो वुत्तो। तीसुपि रासीसु ये हीनमज्झपञ्‍ञा, ते वुत्तपरिच्छेदतो ऊनकमेव अनुस्सरन्ति। ये पन तत्थ उक्‍कट्ठपञ्‍ञा, ते वुत्तपरिच्छेदं अतिक्‍कमित्वा नानुस्सरन्तीति एवं पनायं देसना। तस्मा अञ्‍ञतरभेदसङ्गहवसेनेव भगवता चत्तारिट्ठानानि विभत्तानीति ववत्थिता सस्सतवादीनं चतुब्बिधता। न हि इध सावसेसं धम्मं देसेति धम्मराजा।

    Atha vā visesādhigamanibandhanarahitassa takkanassa visuṃ sassataggāhe kāraṇabhāvadassanatthaṃ visesādhigamo visuṃ sassataggāhakāraṇaṃ vattabbo , so ca mandamajjhatikkhapaññāvasena tividhoti bhagavatā sabbatakkino takkībhāvasāmaññena ekajjhaṃ gahetvā catudhā vavatthāpito sassatavādo. Yadipi anussavādivasena takkikānaṃ viya mandapaññādīnampi hīnādivasena anekabhedasabbhāvato visesalābhīnampi bahudhā bhedo sambhavati, sabbe pana visesalābhino mandapaññādivasena tayo rāsī katvā tattha ukkaṭṭhavasena anekajātisatasahassadasasaṃvaṭṭavivaṭṭacattārīsasaṃvaṭṭavivaṭṭānussaraṇena ayaṃ vibhāgo vutto. Tīsupi rāsīsu ye hīnamajjhapaññā, te vuttaparicchedato ūnakameva anussaranti. Ye pana tattha ukkaṭṭhapaññā, te vuttaparicchedaṃ atikkamitvā nānussarantīti evaṃ panāyaṃ desanā. Tasmā aññatarabhedasaṅgahavaseneva bhagavatā cattāriṭṭhānāni vibhattānīti vavatthitā sassatavādīnaṃ catubbidhatā. Na hi idha sāvasesaṃ dhammaṃ deseti dhammarājā.

    ३५. ‘‘अञ्‍ञतरेना’’ति एतस्स अत्थं दस्सेतुं ‘‘एकेना’’ति वुत्तं। वा-सद्दस्स पन अनियमत्थतं दस्सेतुं ‘‘द्वीहि वा तीहि वा’’ति वुत्तं। तेन चतूसु ठानेसु यथारहं एकच्‍चं एकच्‍चस्स पञ्‍ञापने सहकारीकारणन्ति दस्सेति। किं पनेतानि वत्थूनि अभिनिवेसस्स हेतु, उदाहु पतिट्ठापनस्स। किञ्‍चेत्थ यदि ताव अभिनिवेसस्स, कस्मा अनुस्सरणतक्‍कनानियेव गहितानि, न सञ्‍ञाविपल्‍लासादयो। तथाहि विपरीतसञ्‍ञा अयोनिसोमनसिकारअसप्पुरिसूपनिस्सयअसद्धम्मस्सवनादीनि मिच्छादिट्ठिया पवत्तनट्ठानानि। अथ पतिट्ठापनस्स अधिगमयुत्तियो विय आगमोपि वत्थुभावेन वत्तब्बो, उभयत्थापि ‘‘नत्थि इतो बहिद्धा’’ति वचनं न युज्‍जतीति? न। कस्मा? अभिनिवेसपक्खे ताव अयं दिट्ठिगतिको असप्पुरिसूपनिस्सयअसद्धम्मस्सवनेहि अयोनिसो उम्मुज्‍जित्वा विपल्‍लाससञ्‍ञो रूपादिधम्मानं खणे खणे भिज्‍जनसभावस्स अनवबोधतो धम्मयुत्तिं अतिधावन्तो एकत्तनयं मिच्छा गहेत्वा यथावुत्तानुस्सरणतक्‍केहि खन्धेसु ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति (दी॰ नि॰ १.३१) अभिनिवेसं जनेसि। इति आसन्‍नकारणत्ता, पधानकारणत्ता, तग्गहणेनेव च इतरेसम्पि गहितत्ता अनुस्सरणतक्‍कनानियेव इध गहितानि। पतिट्ठापनपक्खे पन आगमोपि युत्तिपक्खेयेव ठितो विसेसतो बाहिरकानं तक्‍कगाहिभावतोति अनुस्सरणतक्‍कनानियेव दिट्ठिया वत्थुभावेन गहितानि। किञ्‍च भिय्यो दुविधं लक्खणं परमत्थधम्मानं सभावलक्खणं सामञ्‍ञलक्खणञ्‍चाति। तत्थ सभावलक्खणावबोधो पच्‍चक्खञाणं, सामञ्‍ञलक्खणावबोधो अनुमानञाणं, आगमो च सुतमयाय पञ्‍ञाय साधनतो अनुमानञाणमेव आवहति, सुतानं पन धम्मानं आकारपरिवितक्‍कनेन निज्झानक्खन्तियं ठितो चिन्तामयं पञ्‍ञं निब्बत्तेत्वा अनुक्‍कमेन भावनाय पच्‍चक्खञाणं अधिगच्छतीति एवं आगमोपि तक्‍कविसयं नातिक्‍कमतीति तग्गहणेन गहितोवाति वेदितब्बो। सो अट्ठकथायं अनुस्सुतितक्‍कग्गहणेन विभावितोति युत्तं एविदं ‘‘नत्थि इतो बहिद्धा’’ति। ‘‘अनेकविहितानि अधिवुत्तिपदानि अभिवदन्ति, सस्सतं अत्तानञ्‍च लोकञ्‍च पञ्‍ञपेन्ती’’ति (दी॰ नि॰ १.३०) च वचनतो पतिट्ठापनवत्थूनि इधाधिप्पेतानीति दट्ठब्बं।

    35.‘‘Aññatarenā’’ti etassa atthaṃ dassetuṃ ‘‘ekenā’’ti vuttaṃ. Vā-saddassa pana aniyamatthataṃ dassetuṃ ‘‘dvīhi vā tīhi vā’’ti vuttaṃ. Tena catūsu ṭhānesu yathārahaṃ ekaccaṃ ekaccassa paññāpane sahakārīkāraṇanti dasseti. Kiṃ panetāni vatthūni abhinivesassa hetu, udāhu patiṭṭhāpanassa. Kiñcettha yadi tāva abhinivesassa, kasmā anussaraṇatakkanāniyeva gahitāni, na saññāvipallāsādayo. Tathāhi viparītasaññā ayonisomanasikāraasappurisūpanissayaasaddhammassavanādīni micchādiṭṭhiyā pavattanaṭṭhānāni. Atha patiṭṭhāpanassa adhigamayuttiyo viya āgamopi vatthubhāvena vattabbo, ubhayatthāpi ‘‘natthi ito bahiddhā’’ti vacanaṃ na yujjatīti? Na. Kasmā? Abhinivesapakkhe tāva ayaṃ diṭṭhigatiko asappurisūpanissayaasaddhammassavanehi ayoniso ummujjitvā vipallāsasañño rūpādidhammānaṃ khaṇe khaṇe bhijjanasabhāvassa anavabodhato dhammayuttiṃ atidhāvanto ekattanayaṃ micchā gahetvā yathāvuttānussaraṇatakkehi khandhesu ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti (dī. ni. 1.31) abhinivesaṃ janesi. Iti āsannakāraṇattā, padhānakāraṇattā, taggahaṇeneva ca itaresampi gahitattā anussaraṇatakkanāniyeva idha gahitāni. Patiṭṭhāpanapakkhe pana āgamopi yuttipakkheyeva ṭhito visesato bāhirakānaṃ takkagāhibhāvatoti anussaraṇatakkanāniyeva diṭṭhiyā vatthubhāvena gahitāni. Kiñca bhiyyo duvidhaṃ lakkhaṇaṃ paramatthadhammānaṃ sabhāvalakkhaṇaṃ sāmaññalakkhaṇañcāti. Tattha sabhāvalakkhaṇāvabodho paccakkhañāṇaṃ, sāmaññalakkhaṇāvabodho anumānañāṇaṃ, āgamo ca sutamayāya paññāya sādhanato anumānañāṇameva āvahati, sutānaṃ pana dhammānaṃ ākāraparivitakkanena nijjhānakkhantiyaṃ ṭhito cintāmayaṃ paññaṃ nibbattetvā anukkamena bhāvanāya paccakkhañāṇaṃ adhigacchatīti evaṃ āgamopi takkavisayaṃ nātikkamatīti taggahaṇena gahitovāti veditabbo. So aṭṭhakathāyaṃ anussutitakkaggahaṇena vibhāvitoti yuttaṃ evidaṃ ‘‘natthi ito bahiddhā’’ti. ‘‘Anekavihitāni adhivuttipadāni abhivadanti, sassataṃ attānañca lokañca paññapentī’’ti (dī. ni. 1.30) ca vacanato patiṭṭhāpanavatthūni idhādhippetānīti daṭṭhabbaṃ.

    ३६. दिट्ठियेव दिट्ठिट्ठानं परमवज्‍जताय अनेकविहितानं अनत्थानं हेतुभावतो। यथाह ‘‘मिच्छादिट्ठिपरमाहं भिक्खवे वज्‍जं वदामी’’ति (अ॰ नि॰ १.३१०) ‘‘यथाहा’’तिआदिना पटिसम्भिदापाळिया (पटि॰ म॰ १.१२४) दिट्ठिया ठानविभागं दस्सेति। तत्थ खन्धापि दिट्ठिट्ठानं आरम्मणट्ठेन ‘‘रूपं अत्ततो समनुपस्सती’’तिआदि (सं॰ नि॰ ३.८१, ३४५) वचनतो। अविज्‍जापि दिट्ठिट्ठानं उपनिस्सयादिभावेन पवत्तनतो। यथाह ‘‘अस्सुतवा भिक्खवे पुथुज्‍जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो’’तिआदि (म॰ नि॰ १.२; पटि॰ म॰ १.१३०)। फस्सोपि दिट्ठिट्ठानं। यथा चाह ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया, (दी॰ नि॰ १.११८ आदयो) फुस्स फुस्स पटिसंवेदेन्ती’’ति (दी॰ नि॰ १.१४४) च । सञ्‍ञापि दिट्ठिट्ठानं। वुत्तञ्‍चेतं ‘‘सञ्‍ञानिदाना हि पपञ्‍चसङ्खा, (सु॰ नि॰ ८८०; महानि॰ १०९) पथवितो सञ्‍ञत्वा’’ति (म॰ नि॰ १.२) च आदि। वितक्‍कोपि दिट्ठिट्ठानं। वुत्तम्पि चेतं ‘‘तक्‍कञ्‍च दिट्ठीसु पकप्पयित्वा, सच्‍चं मुसाति द्वयधम्ममाहू’’ति (सु॰ नि॰ ८९२) ‘‘तक्‍की होति वीमंसी’’ति (दी॰ नि॰ १.३४) च आदि। अयोनिसोमनसिकारोपि दिट्ठिट्ठानं। तेनाह भगवा ‘‘तस्स एवं अयोनिसो मनसि करोतो छन्‍नं दिट्ठीनं अञ्‍ञतरा दिट्ठि उप्पज्‍जति। ‘अत्थि मे अत्ता’ति वा अस्स सच्‍चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्‍जती’’तिआदि (म॰ नि॰ १.१९)। समुट्ठाति एतेनाति समुट्ठानं समुट्ठानभावो समुट्ठानट्ठो। पवत्तिताति परसन्तानेसु उप्पादिता। परिनिट्ठापिताति अभिनिवेसस्स परियोसानं मत्थकं पापिताति अत्थो। ‘‘आरम्मणवसेना’’ति अट्ठसु दिट्ठिट्ठानेसु खन्धे सन्धायाह। पवत्तनवसेनाति अविज्‍जादयो। आसेवनवसेनाति पापमित्तपरतोघोसादीनम्पि सेवनं लब्भतियेव। अथ वा एवंगतिकाति एवंगमना, एवंनिट्ठाति अत्थो। इदं वुत्तं होति – इमे दिट्ठिसङ्खाता दिट्ठिट्ठाना एवं परमत्थतो असन्तं अत्तानं सस्सतभावञ्‍चस्स अज्झारोपेत्वा गहिता, परामट्ठा च बाललपना याव पण्डिता न समनुयुञ्‍जन्ति, ताव गच्छन्ति पवत्तन्ति। पण्डितेहि समनुयुञ्‍जियमाना पन अनवट्ठितवत्थुका अविमद्दक्खमा सूरियुग्गमने उस्सावबिन्दू विय खज्‍जोपनका विय च भिज्‍जन्ति विनस्सन्ति चाति।

    36.Diṭṭhiyeva diṭṭhiṭṭhānaṃ paramavajjatāya anekavihitānaṃ anatthānaṃ hetubhāvato. Yathāha ‘‘micchādiṭṭhiparamāhaṃ bhikkhave vajjaṃ vadāmī’’ti (a. ni. 1.310) ‘‘yathāhā’’tiādinā paṭisambhidāpāḷiyā (paṭi. ma. 1.124) diṭṭhiyā ṭhānavibhāgaṃ dasseti. Tattha khandhāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ ārammaṇaṭṭhena ‘‘rūpaṃ attato samanupassatī’’tiādi (saṃ. ni. 3.81, 345) vacanato. Avijjāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ upanissayādibhāvena pavattanato. Yathāha ‘‘assutavā bhikkhave puthujjano ariyānaṃ adassāvī ariyadhammassa akovido’’tiādi (ma. ni. 1.2; paṭi. ma. 1.130). Phassopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Yathā cāha ‘‘tadapi phassapaccayā, (dī. ni. 1.118 ādayo) phussa phussa paṭisaṃvedentī’’ti (dī. ni. 1.144) ca . Saññāpi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Vuttañcetaṃ ‘‘saññānidānā hi papañcasaṅkhā, (su. ni. 880; mahāni. 109) pathavito saññatvā’’ti (ma. ni. 1.2) ca ādi. Vitakkopi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Vuttampi cetaṃ ‘‘takkañca diṭṭhīsu pakappayitvā, saccaṃ musāti dvayadhammamāhū’’ti (su. ni. 892) ‘‘takkī hoti vīmaṃsī’’ti (dī. ni. 1.34) ca ādi. Ayonisomanasikāropi diṭṭhiṭṭhānaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘tassa evaṃ ayoniso manasi karoto channaṃ diṭṭhīnaṃ aññatarā diṭṭhi uppajjati. ‘Atthi me attā’ti vā assa saccato thetato diṭṭhi uppajjatī’’tiādi (ma. ni. 1.19). Samuṭṭhāti etenāti samuṭṭhānaṃ samuṭṭhānabhāvo samuṭṭhānaṭṭho. Pavattitāti parasantānesu uppāditā. Pariniṭṭhāpitāti abhinivesassa pariyosānaṃ matthakaṃ pāpitāti attho. ‘‘Ārammaṇavasenā’’ti aṭṭhasu diṭṭhiṭṭhānesu khandhe sandhāyāha. Pavattanavasenāti avijjādayo. Āsevanavasenāti pāpamittaparatoghosādīnampi sevanaṃ labbhatiyeva. Atha vā evaṃgatikāti evaṃgamanā, evaṃniṭṭhāti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – ime diṭṭhisaṅkhātā diṭṭhiṭṭhānā evaṃ paramatthato asantaṃ attānaṃ sassatabhāvañcassa ajjhāropetvā gahitā, parāmaṭṭhā ca bālalapanā yāva paṇḍitā na samanuyuñjanti, tāva gacchanti pavattanti. Paṇḍitehi samanuyuñjiyamānā pana anavaṭṭhitavatthukā avimaddakkhamā sūriyuggamane ussāvabindū viya khajjopanakā viya ca bhijjanti vinassanti cāti.

    तत्थायं अनुयुञ्‍जने सङ्खेपकथा – यदि हि परेन परिकप्पितो अत्ता लोको वा सस्सतो सिया, तस्स निब्बिकारताय पुरिमरूपाविजहनतो कस्सचि विसेसाधानस्स कातुं असक्‍कुणेय्यताय अहिततो निवत्तनत्थं, हिते च पटिपत्तिअत्थं उपदेसो एव निप्पयोजनो सिया सस्सतवादिनो, कथं वा सो उपदेसो पवत्तीयति विकाराभावतो, एवञ्‍च अत्तनो अजटाकासस्स विय दानादिकिरिया हिंसादिकिरिया च न सम्भवति। तथा सुखस्स दुक्खस्स अनुभवननिबन्धो एव सस्सतवादिनो न युज्‍जति कम्मबद्धाभावतो, जातिआदीनञ्‍च असम्भवतो कुतो विमोक्खो, अथ पन धम्ममत्तं तस्स उप्पज्‍जति चेव विनस्सति च, यस्स वसेनायं किरियादिवोहारोति वदेय्य, एवम्पि पुरिमरूपाविजहनेन अवट्ठितस्स अत्तनो धम्ममत्तन्ति न सक्‍का सम्भावेतुं, ते वा पनस्स धम्मा अवत्थाभूता अञ्‍ञे वा सियुं अनञ्‍ञे वा। यदि अञ्‍ञे, न ताहि तस्स उप्पन्‍नाहिपि कोचि विसेसो अत्थि। याहि करोति पटिसंवेदेति चवति उपपज्‍जति चाति इच्छितं, तस्मा तदवत्थो एव यथावुत्तदोसो। किञ्‍च धम्मकप्पनापि निरत्थिका सिया, अथानञ्‍ञे उप्पादविनासवन्तीहि अवत्थाहि अनञ्‍ञस्स अत्तनो तासं विय उप्पादविनाससब्भावतो कुतो निच्‍चतावकासो, तासम्पि वा अत्तनो विय निच्‍चताति बन्धविमोक्खानं असम्भवो एवाति न युज्‍जतियेव सस्सतवादो। न चेत्थ कोचि वादी धम्मानं सस्सतभावे परिसुद्धं युत्तिं वत्तुं समत्थो, युत्तिरहितञ्‍च वचनं न पण्डितानं चित्तं आराधेतीति। तेन वुत्तं ‘‘याव पण्डिता न समनुयुञ्‍जन्ति, ताव गच्छन्ति पवत्तन्ती’’ति। कम्मवसेन अभिमुखो सम्परेति एत्थाति अभिसम्परायो, परोलोको।

    Tatthāyaṃ anuyuñjane saṅkhepakathā – yadi hi parena parikappito attā loko vā sassato siyā, tassa nibbikāratāya purimarūpāvijahanato kassaci visesādhānassa kātuṃ asakkuṇeyyatāya ahitato nivattanatthaṃ, hite ca paṭipattiatthaṃ upadeso eva nippayojano siyā sassatavādino, kathaṃ vā so upadeso pavattīyati vikārābhāvato, evañca attano ajaṭākāsassa viya dānādikiriyā hiṃsādikiriyā ca na sambhavati. Tathā sukhassa dukkhassa anubhavananibandho eva sassatavādino na yujjati kammabaddhābhāvato, jātiādīnañca asambhavato kuto vimokkho, atha pana dhammamattaṃ tassa uppajjati ceva vinassati ca, yassa vasenāyaṃ kiriyādivohāroti vadeyya, evampi purimarūpāvijahanena avaṭṭhitassa attano dhammamattanti na sakkā sambhāvetuṃ, te vā panassa dhammā avatthābhūtā aññe vā siyuṃ anaññe vā. Yadi aññe, na tāhi tassa uppannāhipi koci viseso atthi. Yāhi karoti paṭisaṃvedeti cavati upapajjati cāti icchitaṃ, tasmā tadavattho eva yathāvuttadoso. Kiñca dhammakappanāpi niratthikā siyā, athānaññe uppādavināsavantīhi avatthāhi anaññassa attano tāsaṃ viya uppādavināsasabbhāvato kuto niccatāvakāso, tāsampi vā attano viya niccatāti bandhavimokkhānaṃ asambhavo evāti na yujjatiyeva sassatavādo. Na cettha koci vādī dhammānaṃ sassatabhāve parisuddhaṃ yuttiṃ vattuṃ samattho, yuttirahitañca vacanaṃ na paṇḍitānaṃ cittaṃ ārādhetīti. Tena vuttaṃ ‘‘yāva paṇḍitā na samanuyuñjanti, tāva gacchanti pavattantī’’ti. Kammavasena abhimukho sampareti etthāti abhisamparāyo, paroloko.

    ‘‘सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणञ्‍चा’’ति इदं इध सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स विभजियमानत्ता वुत्तं, तस्मिं वा वुत्ते तदधिट्ठानतो आसवक्खयञाणं, तदविनाभावतो सब्बम्पि वा भगवतो दसबलादिञाणं गहितमेव होतीति कत्वा। पजानन्तोपीति पि-सद्दो सम्भावने, तेन ‘‘तञ्‍चा’’ति एत्थ वुत्तं च-सद्दत्थमाह। इदं वुत्तं होति – तं दिट्ठिगततो उत्तरितरं सारभूतं सीलादिगुणविसेसम्पि तथागतो नाभिनिविसति, को पन वादो वट्टामिसेति। ‘‘अह’’न्ति दिट्ठिवसेन वा तं परामसनाकारमाह। पजानामीति एत्थ इति-सद्दो पकारत्थो, तेन ‘‘मम’’न्ति तण्हावसेन परामसनाकारं दस्सेति। धम्मसभावं अतिक्‍कमित्वा परतो आमसनं परामासो। न हि तं अत्थि, खन्धेसु यं ‘‘अह’’न्ति वा, ‘‘मम’’न्ति वा गहेतब्बं सिया। यो पन परामासो तण्हादयोव, ते च भगवतो बोधिमूलेयेव पहीनाति आह ‘‘परामासकिलेसान’’न्तिआदि। अपरामासतोति वा निब्बुतिवेदनस्स हेतुवचनं, ‘‘विदिता’’ति इदं पदं अपेक्खित्वा कत्तरि सामिवचनं, अपरामसनहेतु परामासरहिताय पटिपत्तिया तथागतेन सयमेव असङ्खतधातु अधिगताति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो।

    ‘‘Sabbaññutaññāṇañcā’’ti idaṃ idha sabbaññutaññāṇassa vibhajiyamānattā vuttaṃ, tasmiṃ vā vutte tadadhiṭṭhānato āsavakkhayañāṇaṃ, tadavinābhāvato sabbampi vā bhagavato dasabalādiñāṇaṃ gahitameva hotīti katvā. Pajānantopīti pi-saddo sambhāvane, tena ‘‘tañcā’’ti ettha vuttaṃ ca-saddatthamāha. Idaṃ vuttaṃ hoti – taṃ diṭṭhigatato uttaritaraṃ sārabhūtaṃ sīlādiguṇavisesampi tathāgato nābhinivisati, ko pana vādo vaṭṭāmiseti. ‘‘Aha’’nti diṭṭhivasena vā taṃ parāmasanākāramāha. Pajānāmīti ettha iti-saddo pakārattho, tena ‘‘mama’’nti taṇhāvasena parāmasanākāraṃ dasseti. Dhammasabhāvaṃ atikkamitvā parato āmasanaṃ parāmāso. Na hi taṃ atthi, khandhesu yaṃ ‘‘aha’’nti vā, ‘‘mama’’nti vā gahetabbaṃ siyā. Yo pana parāmāso taṇhādayova, te ca bhagavato bodhimūleyeva pahīnāti āha ‘‘parāmāsakilesāna’’ntiādi. Aparāmāsatoti vā nibbutivedanassa hetuvacanaṃ, ‘‘viditā’’ti idaṃ padaṃ apekkhitvā kattari sāmivacanaṃ, aparāmasanahetu parāmāsarahitāya paṭipattiyā tathāgatena sayameva asaṅkhatadhātu adhigatāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo.

    ‘‘यासु वेदनासू’’तिआदिना भगवतो देसनाविलासं दस्सेति। तथा हि खन्धायतनादिवसेन अनेकविधासु चतुसच्‍चदेसनासु सम्भवन्तीसुपि अयं तथागतानं देसनासु पटिपत्ति, यं दिट्ठिगतिका मिच्छापटिपत्तिया दिट्ठिगहनं पक्खन्दाति दस्सनत्थं वेदनायेव परिञ्‍ञाय भूमिदस्सनत्थं उद्धटा। कम्मट्ठानन्ति चतुसच्‍चकम्मट्ठानं। यथाभूतं विदित्वाति विपस्सनापञ्‍ञाय वेदनाय समुदयादीनि आरम्मणपटिवेधवसेन मग्गपञ्‍ञाय असम्मोहपटिवेधवसेन जानित्वा, पटिविज्झित्वाति अत्थो। पच्‍चयसमुदयट्ठेनाति ‘‘इमस्मिं सति इदं होति, इमस्सुप्पादा इदं उप्पज्‍जती’’ति (म॰ नि॰ १.४०४; सं॰ नि॰ २.२१; उदा॰ १) वुत्तलक्खणेन अविज्‍जादीनं पच्‍चयानं उप्पादेन चेव मग्गेन असमुग्घातेन च। निब्बत्तिलक्खणन्ति उप्पादलक्खणं, जातिन्ति अत्थो। पञ्‍चन्‍नं लक्खणानन्ति एत्थ चतुन्‍नं पच्‍चयानम्पि उप्पादलक्खणमेव गहेत्वा वुत्तन्ति गहेतब्बं, यस्मा पच्‍चयलक्खणम्पि लब्भतियेव, तथा चेव संवण्णितं। पच्‍चयनिरोधट्ठेनाति एत्थापि वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो। यन्ति यस्मा, यं वा सुखं सोमनस्सं। पटिच्‍चाति आरम्मणपच्‍चयादिभूतं वेदनं लभित्वा। अयन्ति सुखसोमनस्सानं पच्‍चयभावो, सुखसोमनस्समेव वा, ‘‘अस्सादो’’ति पदं पन अपेक्खित्वा पुल्‍लिङ्गनिद्देसो। अयञ्हेत्थ सङ्खेपत्थो – पुरिमुप्पन्‍नं वेदनं आरब्भ सोमनस्सुप्पत्तियं यो पुरिमवेदनाय अस्सादेतब्बाकारो सोमनस्सस्सादनाकारो, अयं अस्सादोति। कथं पन वेदनं आरब्भ सुखं उप्पज्‍जतीति? चेतसिकसुखस्स अधिप्पेतत्ता नायं दोसो। विसेसनं हेत्थ सोमनस्सग्गहणं सुखं सोमनस्सन्ति ‘‘रुक्खो सिंसपा’’ति यथा।

    ‘‘Yāsu vedanāsū’’tiādinā bhagavato desanāvilāsaṃ dasseti. Tathā hi khandhāyatanādivasena anekavidhāsu catusaccadesanāsu sambhavantīsupi ayaṃ tathāgatānaṃ desanāsu paṭipatti, yaṃ diṭṭhigatikā micchāpaṭipattiyā diṭṭhigahanaṃ pakkhandāti dassanatthaṃ vedanāyeva pariññāya bhūmidassanatthaṃ uddhaṭā. Kammaṭṭhānanti catusaccakammaṭṭhānaṃ. Yathābhūtaṃ viditvāti vipassanāpaññāya vedanāya samudayādīni ārammaṇapaṭivedhavasena maggapaññāya asammohapaṭivedhavasena jānitvā, paṭivijjhitvāti attho. Paccayasamudayaṭṭhenāti ‘‘imasmiṃ sati idaṃ hoti, imassuppādā idaṃ uppajjatī’’ti (ma. ni. 1.404; saṃ. ni. 2.21; udā. 1) vuttalakkhaṇena avijjādīnaṃ paccayānaṃ uppādena ceva maggena asamugghātena ca. Nibbattilakkhaṇanti uppādalakkhaṇaṃ, jātinti attho. Pañcannaṃ lakkhaṇānanti ettha catunnaṃ paccayānampi uppādalakkhaṇameva gahetvā vuttanti gahetabbaṃ, yasmā paccayalakkhaṇampi labbhatiyeva, tathā ceva saṃvaṇṇitaṃ. Paccayanirodhaṭṭhenāti etthāpi vuttanayānusārena attho veditabbo. Yanti yasmā, yaṃ vā sukhaṃ somanassaṃ. Paṭiccāti ārammaṇapaccayādibhūtaṃ vedanaṃ labhitvā. Ayanti sukhasomanassānaṃ paccayabhāvo, sukhasomanassameva vā, ‘‘assādo’’ti padaṃ pana apekkhitvā pulliṅganiddeso. Ayañhettha saṅkhepattho – purimuppannaṃ vedanaṃ ārabbha somanassuppattiyaṃ yo purimavedanāya assādetabbākāro somanassassādanākāro, ayaṃ assādoti. Kathaṃ pana vedanaṃ ārabbha sukhaṃ uppajjatīti? Cetasikasukhassa adhippetattā nāyaṃ doso. Visesanaṃ hettha somanassaggahaṇaṃ sukhaṃ somanassanti ‘‘rukkho siṃsapā’’ti yathā.

    ‘‘अनिच्‍चा’’ति इमिना सङ्खारदुक्खतावसेन उपेक्खावेदनाय, सब्बवेदनासुयेव वा आदीनवमाह, इतरेहि इतरदुक्खतावसेन यथाक्‍कमं दुक्खसुखवेदनानं, अविसेसेन वा तीणिपि पदानि सब्बासम्पि वेदनानं वसेन योजेतब्बानि। अयन्ति यो वेदनाय हुत्वा अभावट्ठेन अनिच्‍चभावो, उदयब्बयपटिपीळनट्ठेन दुक्खभावो, जराय मरणेन चाति द्वेधा विपरिणामेतब्बभावो च, अयं वेदनाय आदीनवो, यतो वा आदीनं परमकारुञ्‍ञं वाति पवत्ततीति। वेदनाय निस्सरणन्ति एत्थ वेदनायाति निस्सक्‍कवचनं, याव वेदनापटिबद्धं छन्दरागं न पजहति, तावायं पुरिसो वेदनं अल्‍लीनोयेव होति। यदा पन तं छन्दरागं पजहति, तदायं पुरिसो वेदनाय निस्सटो विसंयुत्तो होतीति छन्दरागप्पहानं वेदनाय निस्सरणं वुत्तं। एत्थ च वेदनाग्गहणेन वेदनाय सहजातनिस्सयारम्मणभूता च रूपारूपधम्मा गहिता एव होन्तीति पञ्‍चन्‍नम्पि उपादानक्खन्धानं गहणं दट्ठब्बं। वेदनासीसेन पन देसना आगता, तत्थ कारणं वुत्तमेव, लक्खणहारनयेन वा अयमत्थो विभावेतब्बो। तत्थ वेदनाग्गहणेन गहिता पञ्‍चुपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चं, वेदनानं समुदयग्गहणेन गहिता अविज्‍जादयो समुदयसच्‍चं, अत्थङ्गमनिस्सरणपरियायेहि निरोधसच्‍चं, ‘‘यथाभूतं विदित्वा’’ति एतेन मग्गसच्‍चन्ति एवमेत्थ चत्तारि सच्‍चानि वेदितब्बानि। कामुपादानमूलकत्ता सेसुपादानानं, पहीने च कामुपादाने उपादानसेसाभावतो ‘‘विगतछन्दरागताय अनुपादानो’’ति वुत्तं। अनुपादाविमुत्तोति अत्तनो मग्गफलप्पत्तिं भगवा दस्सेति। ‘‘वेदनान’’न्तिआदिना हि यस्सा धम्मधातुया सुप्पटिविद्धत्ता इमं दिट्ठिगतं सकारणं सगतिकं पभेदतो विभजितुं समत्थो अहोसि , तस्स सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स सद्धिं पुब्बभागपटिपदाय उप्पत्तिभूमिं दस्सेति धम्मराजा।

    ‘‘Aniccā’’ti iminā saṅkhāradukkhatāvasena upekkhāvedanāya, sabbavedanāsuyeva vā ādīnavamāha, itarehi itaradukkhatāvasena yathākkamaṃ dukkhasukhavedanānaṃ, avisesena vā tīṇipi padāni sabbāsampi vedanānaṃ vasena yojetabbāni. Ayanti yo vedanāya hutvā abhāvaṭṭhena aniccabhāvo, udayabbayapaṭipīḷanaṭṭhena dukkhabhāvo, jarāya maraṇena cāti dvedhā vipariṇāmetabbabhāvo ca, ayaṃ vedanāya ādīnavo, yato vā ādīnaṃ paramakāruññaṃ vāti pavattatīti. Vedanāya nissaraṇanti ettha vedanāyāti nissakkavacanaṃ, yāva vedanāpaṭibaddhaṃ chandarāgaṃ na pajahati, tāvāyaṃ puriso vedanaṃ allīnoyeva hoti. Yadā pana taṃ chandarāgaṃ pajahati, tadāyaṃ puriso vedanāya nissaṭo visaṃyutto hotīti chandarāgappahānaṃ vedanāya nissaraṇaṃ vuttaṃ. Ettha ca vedanāggahaṇena vedanāya sahajātanissayārammaṇabhūtā ca rūpārūpadhammā gahitā eva hontīti pañcannampi upādānakkhandhānaṃ gahaṇaṃ daṭṭhabbaṃ. Vedanāsīsena pana desanā āgatā, tattha kāraṇaṃ vuttameva, lakkhaṇahāranayena vā ayamattho vibhāvetabbo. Tattha vedanāggahaṇena gahitā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccaṃ, vedanānaṃ samudayaggahaṇena gahitā avijjādayo samudayasaccaṃ, atthaṅgamanissaraṇapariyāyehi nirodhasaccaṃ, ‘‘yathābhūtaṃ viditvā’’ti etena maggasaccanti evamettha cattāri saccāni veditabbāni. Kāmupādānamūlakattā sesupādānānaṃ, pahīne ca kāmupādāne upādānasesābhāvato ‘‘vigatachandarāgatāya anupādāno’’ti vuttaṃ. Anupādāvimuttoti attano maggaphalappattiṃ bhagavā dasseti. ‘‘Vedanāna’’ntiādinā hi yassā dhammadhātuyā suppaṭividdhattā imaṃ diṭṭhigataṃ sakāraṇaṃ sagatikaṃ pabhedato vibhajituṃ samattho ahosi , tassa sabbaññutaññāṇassa saddhiṃ pubbabhāgapaṭipadāya uppattibhūmiṃ dasseti dhammarājā.

    पठमभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Paṭhamabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    एकच्‍चसस्सतवादवण्णना

    Ekaccasassatavādavaṇṇanā

    ३८. सत्तेसु सङ्खारेसु च एकच्‍चं सस्सतं एतस्साति एकच्‍चसस्सतो, एकच्‍चसस्सतवादो। सो एतेसं अत्थीति एकच्‍चसस्सतिका । ते पन यस्मा एकच्‍चसस्सतो वादो दिट्ठि एतेसन्ति एकच्‍चसस्सतवादा नाम होन्ति, तस्मा तमत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘एकच्‍चसस्सतवादा’’ति। इमिना नयेन एकच्‍चअसस्सतिका दिपदस्सपि अत्थो वेदितब्बो। ननु च ‘‘एकच्‍चसस्सतिका’’ति वुत्ते तदञ्‍ञस्स एकच्‍चस्स असस्सततासन्‍निट्ठानं सिद्धमेव होतीति? सच्‍चं सिद्धमेव होति अत्थतो, न पन सद्दतो। तस्मा सुपाकटं कत्वा दस्सेतुं ‘‘एकच्‍चअसस्सतिका’’ति वुत्तं। न हि इध सावसेसं कत्वा धम्मं देसेति धम्मस्सामी। इधाति ‘‘एकच्‍चसस्सतिका’’ति इमस्मिं पदे। गहिताति वुत्ता, तथा चेव अत्थो दस्सितो। इधाति वा इमिस्सा देसनाय। तथा हि पुरिमका तयो वादा सत्तवसेन, चतुत्थो सङ्खारवसेन विभत्तो। ‘‘सङ्खारेकच्‍चसस्सतिका’’ति इदं तेहि सस्सतभावेन गय्हमानानं धम्मानं याथावसभावदस्सनवसेन वुत्तं, न पनेकच्‍चसस्सतिकमतदस्सनवसेन। तस्स हि सस्सताभिमतं असङ्खतमेवाति लद्धि। तेनेवाह ‘‘चित्तन्ति वा…पे॰… ठस्सती’’ति। न हि यस्स भावस्स पच्‍चयेहि अभिसङ्खतभावं पटिजानाति, तस्सेव निच्‍चधुवादिभावो अनुम्मत्तकेन सक्‍का पटिञ्‍ञातुं। एतेन ‘‘उप्पादवयधुवतायुत्तभावा सिया निच्‍चा, सिया अनिच्‍चा सिया न वत्तब्बा’’तिआदिना पवत्तस्स सत्तभङ्गवादस्स अयुत्तता विभाविता होति।

    38. Sattesu saṅkhāresu ca ekaccaṃ sassataṃ etassāti ekaccasassato, ekaccasassatavādo. So etesaṃ atthīti ekaccasassatikā. Te pana yasmā ekaccasassato vādo diṭṭhi etesanti ekaccasassatavādā nāma honti, tasmā tamatthaṃ dassento āha ‘‘ekaccasassatavādā’’ti. Iminā nayena ekaccaasassatikā dipadassapi attho veditabbo. Nanu ca ‘‘ekaccasassatikā’’ti vutte tadaññassa ekaccassa asassatatāsanniṭṭhānaṃ siddhameva hotīti? Saccaṃ siddhameva hoti atthato, na pana saddato. Tasmā supākaṭaṃ katvā dassetuṃ ‘‘ekaccaasassatikā’’ti vuttaṃ. Na hi idha sāvasesaṃ katvā dhammaṃ deseti dhammassāmī. Idhāti ‘‘ekaccasassatikā’’ti imasmiṃ pade. Gahitāti vuttā, tathā ceva attho dassito. Idhāti vā imissā desanāya. Tathā hi purimakā tayo vādā sattavasena, catuttho saṅkhāravasena vibhatto. ‘‘Saṅkhārekaccasassatikā’’ti idaṃ tehi sassatabhāvena gayhamānānaṃ dhammānaṃ yāthāvasabhāvadassanavasena vuttaṃ, na panekaccasassatikamatadassanavasena. Tassa hi sassatābhimataṃ asaṅkhatamevāti laddhi. Tenevāha ‘‘cittanti vā…pe… ṭhassatī’’ti. Na hi yassa bhāvassa paccayehi abhisaṅkhatabhāvaṃ paṭijānāti, tasseva niccadhuvādibhāvo anummattakena sakkā paṭiññātuṃ. Etena ‘‘uppādavayadhuvatāyuttabhāvā siyā niccā, siyā aniccā siyā na vattabbā’’tiādinā pavattassa sattabhaṅgavādassa ayuttatā vibhāvitā hoti.

    तत्थायं अयुत्तताविभावना – यदि ‘‘येन सभावेन यो धम्मो अत्थीति वुच्‍चति, तेनेव सभावेन सो धम्मो नत्थी’’तिआदिना वुच्‍चेय्य, सिया अनेकन्तवादो। अथ अञ्‍ञेन, सिया न अनेकन्तवादो। न चेत्थ देसन्तरादिसम्बन्धभावो युत्तो वत्तुं तस्स सब्बलोकसिद्धत्ता, विवादाभावतो । ये पन वदन्ति ‘‘यथा सुवण्णघटेन मकुटे कते घटभावो नस्सति, मकुटभावो उप्पज्‍जति, सुवण्णभावो तिट्ठतियेव, एवं सब्बभावानं कोचि धम्मो नस्सति, कोचि धम्मो उप्पज्‍जति, सभावो पन तिट्ठती’’ति। ते वत्तब्बा ‘‘किं तं सुवण्णं, यं घटे मकुटे च अवट्ठितं, यदि रूपादि, सो सद्दो विय अनिच्‍चो। अथ रूपादि समूहो, समूहो नाम सम्मुतिमत्तं। न तस्स अत्थिता नत्थिता निच्‍चता वा लब्भती’’ति अनेकन्तवादो न सिया। धम्मानञ्‍च धम्मिनो अञ्‍ञथानञ्‍ञथासु दोसो वुत्तोयेव सस्सतवादविचारणायं। तस्मा सो तत्थ वुत्तनयेनेव वेदितब्बो। अपिच निच्‍चानिच्‍चनवत्तब्बरूपो अत्ता लोको च परमत्थतो विज्‍जमानतापटिजाननतो यथा निच्‍चादीनं अञ्‍ञतरं रूपं, यथा वा दीपादयो। न हि दीपादीनं उदयब्बयसभावानं निच्‍चानिच्‍चनवत्तब्बसभावता सक्‍का विञ्‍ञातुं, जीवस्स निच्‍चादीसु अञ्‍ञतरं रूपं वियाति एवं सत्तभङ्गस्स विय सेसभङ्गानम्पि असम्भवोयेवाति सत्तभङ्गवादस्स अयुत्तता वेदितब्बा।

    Tatthāyaṃ ayuttatāvibhāvanā – yadi ‘‘yena sabhāvena yo dhammo atthīti vuccati, teneva sabhāvena so dhammo natthī’’tiādinā vucceyya, siyā anekantavādo. Atha aññena, siyā na anekantavādo. Na cettha desantarādisambandhabhāvo yutto vattuṃ tassa sabbalokasiddhattā, vivādābhāvato . Ye pana vadanti ‘‘yathā suvaṇṇaghaṭena makuṭe kate ghaṭabhāvo nassati, makuṭabhāvo uppajjati, suvaṇṇabhāvo tiṭṭhatiyeva, evaṃ sabbabhāvānaṃ koci dhammo nassati, koci dhammo uppajjati, sabhāvo pana tiṭṭhatī’’ti. Te vattabbā ‘‘kiṃ taṃ suvaṇṇaṃ, yaṃ ghaṭe makuṭe ca avaṭṭhitaṃ, yadi rūpādi, so saddo viya anicco. Atha rūpādi samūho, samūho nāma sammutimattaṃ. Na tassa atthitā natthitā niccatā vā labbhatī’’ti anekantavādo na siyā. Dhammānañca dhammino aññathānaññathāsu doso vuttoyeva sassatavādavicāraṇāyaṃ. Tasmā so tattha vuttanayeneva veditabbo. Apica niccāniccanavattabbarūpo attā loko ca paramatthato vijjamānatāpaṭijānanato yathā niccādīnaṃ aññataraṃ rūpaṃ, yathā vā dīpādayo. Na hi dīpādīnaṃ udayabbayasabhāvānaṃ niccāniccanavattabbasabhāvatā sakkā viññātuṃ, jīvassa niccādīsu aññataraṃ rūpaṃ viyāti evaṃ sattabhaṅgassa viya sesabhaṅgānampi asambhavoyevāti sattabhaṅgavādassa ayuttatā veditabbā.

    एत्थ च ‘‘इस्सरो निच्‍चो, अञ्‍ञे सत्ता अनिच्‍चा’’ति एवं पवत्तवादा सत्तेकच्‍चसस्सतिका सेय्यथापि इस्सरवादा। ‘‘परमाणवो निच्‍चा धुवा, अणुकादयो अनिच्‍चा’’ति एवं पवत्तवादा सङ्खारेकच्‍चसस्सतिका सेय्यथापि काणादा। ननु ‘‘एकच्‍चे धम्मा सस्सता, एकच्‍चे असस्सता’’ति एतस्मिं वादे चक्खादीनं असस्सततासन्‍निट्ठानं यथासभावावबोधो एव, तयिदं कथं मिच्छादस्सनन्ति, को वा एवमाह ‘‘चक्खादीनं असस्सतभावसन्‍निट्ठानं मिच्छादस्सन’’न्ति? असस्सतेसुयेव पन केसञ्‍चि धम्मानं सस्सतभावाभिनिवेसो इध मिच्छादस्सनं। तेन पन एकवारे पवत्तमानेन चक्खादीनं असस्सतभावावबोधो विदूसितो संसट्ठभावतो विससंसट्ठो विय सप्पिमण्डो सकिच्‍चकरणासमत्थताय सम्मादस्सनपक्खे ठपेतब्बतं नारहतीति। असस्सतभावेन निच्छितापि वा चक्खुआदयो समारोपितजीवसभावा एव दिट्ठिगतिकेहि गय्हन्तीति तदवबोधस्स मिच्छादस्सनभावो न सक्‍का निवारेतुं। तेनेवाह ‘‘चक्खुं इतिपि…पे॰… कायो इतिपि अयं मे अत्ता’’तिआदि। एवञ्‍च कत्वा असङ्खताय सङ्खताय च धातुया वसेन यथाक्‍कमं ‘‘एकच्‍चे धम्मा सस्सता, एकच्‍चे असस्सता’’ति एवं पवत्तो विभज्‍जवादोपि एकच्‍चसस्सतवादो आपज्‍जतीति एवंपकारा चोदना अनवकासा होति अविपरीतधम्मसभावसम्पटिपत्तिभावतो।

    Ettha ca ‘‘issaro nicco, aññe sattā aniccā’’ti evaṃ pavattavādā sattekaccasassatikā seyyathāpi issaravādā. ‘‘Paramāṇavo niccā dhuvā, aṇukādayo aniccā’’ti evaṃ pavattavādā saṅkhārekaccasassatikā seyyathāpi kāṇādā. Nanu ‘‘ekacce dhammā sassatā, ekacce asassatā’’ti etasmiṃ vāde cakkhādīnaṃ asassatatāsanniṭṭhānaṃ yathāsabhāvāvabodho eva, tayidaṃ kathaṃ micchādassananti, ko vā evamāha ‘‘cakkhādīnaṃ asassatabhāvasanniṭṭhānaṃ micchādassana’’nti? Asassatesuyeva pana kesañci dhammānaṃ sassatabhāvābhiniveso idha micchādassanaṃ. Tena pana ekavāre pavattamānena cakkhādīnaṃ asassatabhāvāvabodho vidūsito saṃsaṭṭhabhāvato visasaṃsaṭṭho viya sappimaṇḍo sakiccakaraṇāsamatthatāya sammādassanapakkhe ṭhapetabbataṃ nārahatīti. Asassatabhāvena nicchitāpi vā cakkhuādayo samāropitajīvasabhāvā eva diṭṭhigatikehi gayhantīti tadavabodhassa micchādassanabhāvo na sakkā nivāretuṃ. Tenevāha ‘‘cakkhuṃ itipi…pe… kāyo itipi ayaṃ me attā’’tiādi. Evañca katvā asaṅkhatāya saṅkhatāya ca dhātuyā vasena yathākkamaṃ ‘‘ekacce dhammā sassatā, ekacce asassatā’’ti evaṃ pavatto vibhajjavādopi ekaccasassatavādo āpajjatīti evaṃpakārā codanā anavakāsā hoti aviparītadhammasabhāvasampaṭipattibhāvato.

    कामञ्‍चेत्थ पुरिमवादेपि असस्सतानं धम्मानं ‘‘सस्सता’’ति गहणं विसेसतो मिच्छादस्सनं, सस्सतानं पन ‘‘सस्सता’’ति गाहो न मिच्छादस्सनं यथासभावग्गहणभावतो। असस्सतेसुयेव पन ‘‘केचिदेव धम्मा सस्सता, केचि असस्सता’’ति गहेतब्बधम्मेसु विभागप्पवत्तिया इमस्स वादस्स वादन्तरता वुत्ता, न चेत्थ ‘‘समुदायन्तोगधत्ता एकदेसस्स सप्पदेससस्सतग्गाहो निप्पदेससस्सतग्गाहे समोधानं गच्छती’’ति सक्‍का वत्तुं वादी तब्बिसयविसेसवसेन वादद्वयस्स पवत्तत्ता। अञ्‍ञे एव हि दिट्ठिगतिका ‘‘सब्बे धम्मा सस्सता’’ति अभिनिविट्ठा, अञ्‍ञे ‘‘एकच्‍चसस्सता’’ति। सङ्खारानं अनवसेसपरियादानं, एकदेसपरिग्गहो च वादद्वयस्स परिब्यत्तोयेव। किञ्‍च भिय्यो अनेकविधसमुस्सये एकविधसमुस्सये च खन्धपबन्धे अभिनिवेसभावतो। चतुब्बिधोपि हि सस्सतवादी जातिविसेसवसेन नानाविधरूपकायसन्‍निस्सये एव अरूपधम्मपुञ्‍जे सस्सताभिनिवेसी जातो अभिञ्‍ञाणेन अनुस्सवादीहि च रूपकायभेदग्गहणतो। तथा च वुत्तं ‘‘ततो चुतो अमुत्र उदपादि’’न्ति (दी॰ नि॰ १.३२) ‘‘चवन्ति उपपज्‍जन्ती’’ति च आदि। विसेसलाभी एकच्‍चसस्सतिको अनुपधारितभेदसमुस्सयेव धम्मपबन्धे सस्सताकारग्गहणेन अभिनिविसनं जनेसि एकभवपरियापन्‍नखन्धसन्तानविसयत्ता तदभिनिवेसस्स। तथा च तीसुपि वादेसु ‘‘तं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, ततो परं नानुस्सरती’’ति एत्तकमेव वुत्तं, तक्‍कीनं पन सस्सतेकच्‍चसस्सतवादीनं सस्सताभिनिवेसविसेसो रूपारूपधम्मविसयताय सुपाकटोयेवाति।

    Kāmañcettha purimavādepi asassatānaṃ dhammānaṃ ‘‘sassatā’’ti gahaṇaṃ visesato micchādassanaṃ, sassatānaṃ pana ‘‘sassatā’’ti gāho na micchādassanaṃ yathāsabhāvaggahaṇabhāvato. Asassatesuyeva pana ‘‘kecideva dhammā sassatā, keci asassatā’’ti gahetabbadhammesu vibhāgappavattiyā imassa vādassa vādantaratā vuttā, na cettha ‘‘samudāyantogadhattā ekadesassa sappadesasassataggāho nippadesasassataggāhe samodhānaṃ gacchatī’’ti sakkā vattuṃ vādī tabbisayavisesavasena vādadvayassa pavattattā. Aññe eva hi diṭṭhigatikā ‘‘sabbe dhammā sassatā’’ti abhiniviṭṭhā, aññe ‘‘ekaccasassatā’’ti. Saṅkhārānaṃ anavasesapariyādānaṃ, ekadesapariggaho ca vādadvayassa paribyattoyeva. Kiñca bhiyyo anekavidhasamussaye ekavidhasamussaye ca khandhapabandhe abhinivesabhāvato. Catubbidhopi hi sassatavādī jātivisesavasena nānāvidharūpakāyasannissaye eva arūpadhammapuñje sassatābhinivesī jāto abhiññāṇena anussavādīhi ca rūpakāyabhedaggahaṇato. Tathā ca vuttaṃ ‘‘tato cuto amutra udapādi’’nti (dī. ni. 1.32) ‘‘cavanti upapajjantī’’ti ca ādi. Visesalābhī ekaccasassatiko anupadhāritabhedasamussayeva dhammapabandhe sassatākāraggahaṇena abhinivisanaṃ janesi ekabhavapariyāpannakhandhasantānavisayattā tadabhinivesassa. Tathā ca tīsupi vādesu ‘‘taṃ pubbenivāsaṃ anussarati, tato paraṃ nānussaratī’’ti ettakameva vuttaṃ, takkīnaṃ pana sassatekaccasassatavādīnaṃ sassatābhinivesaviseso rūpārūpadhammavisayatāya supākaṭoyevāti.

    ३९. दीघस्स कालस्स अतिक्‍कमेनाति विवट्टविवट्टट्ठायीनं अपगमेन। अनेकत्थत्ता धातूनं सं-सद्देन युत्तो वट्ट-सद्दो विनासवाचीति आह ‘‘विनस्सती’’ति, सङ्खयवसेन वत्ततीति अत्थो। विपत्तिकरमहामेघसमुप्पत्तितो पट्ठाय हि याव अणुसहगतोपि सङ्खारो न होति, ताव लोको संवट्टतीति वुच्‍चति। लोकोति चेत्थ पथवीआदिभाजनलोको अधिप्पेतो। उपरिब्रह्मलोकेसूति परित्तसुभादीसु रूपीब्रह्मलोकेसु। अग्गिना हि कप्पवुट्ठानं इधाधिप्पेतं बहुलं पवत्तनतो। तेनेवाह भगवा ‘‘आभस्सरसंवत्तनिका होन्ती’’ति। अरूपेसु वाति वा-सद्देन संवट्टमानलोकधातूहि अञ्‍ञलोकधातूसु वाति विकप्पनं वेदितब्बं। न हि ‘‘सब्बे अपायसत्ता तदा रूपारूपभवेसु उप्पज्‍जन्ती’’ति सक्‍का विञ्‍ञातुं अपायेसु दीघतमायुकानं मनुस्सलोकूपत्तिया असम्भवतो। सतिपि सब्बसत्तानं अभिसङ्खारमनसा निब्बत्तभावे बाहिरपच्‍चयेहि विना मनसाव निब्बत्तत्ता ‘‘मनोमया’’ति वुच्‍चन्ति रूपावचरसत्ता। यदि एवं कामभवे ओपपातिकसत्तानम्पि मनोमयभावो आपज्‍जतीति? नापज्‍जति अधिचित्तभूतेन अतिसयमनसा निब्बत्तसत्तेसु मनोमयवोहारतोति दस्सन्तो आह ‘‘झानमनेन निब्बत्तत्ता मनोमया’’ति। एवं अरूपावचरसत्तानम्पि मनोमयभावो आपज्‍जतीति चे? न, तत्थ बाहिरपच्‍चयेहि निब्बत्तेतब्बतासङ्काय एव अभावतो, ‘‘मनसाव निब्बत्ता’’ति अवधारणासम्भवतो। निरुळ्हो वायं लोके मनोमयवोहारो रूपावचरसत्तेसु। तथा हि ‘‘अन्‍नमयो पानमयो मनोमयो आनन्दमयो विञ्‍ञाणमयो’’ति पञ्‍चधा अत्तानं वेदवादिनो वदन्ति। उच्छेदवादेपि वक्खति ‘‘दिब्बो रूपी मनोमयो’’ति (दी॰ नि॰ १.८६)। सोभना पभा एतेसु सन्तीति सुभा। ‘‘उक्‍कंसेना’’ति आभस्सरदेवे सन्धायाह, परित्ताभा अप्पमाणाभा पन द्वे चत्तारो च कप्पे तिट्ठन्ति। अट्ठकप्पेति अट्ठ महाकप्पे।

    39.Dīghassakālassa atikkamenāti vivaṭṭavivaṭṭaṭṭhāyīnaṃ apagamena. Anekatthattā dhātūnaṃ saṃ-saddena yutto vaṭṭa-saddo vināsavācīti āha ‘‘vinassatī’’ti, saṅkhayavasena vattatīti attho. Vipattikaramahāmeghasamuppattito paṭṭhāya hi yāva aṇusahagatopi saṅkhāro na hoti, tāva loko saṃvaṭṭatīti vuccati. Lokoti cettha pathavīādibhājanaloko adhippeto. Uparibrahmalokesūti parittasubhādīsu rūpībrahmalokesu. Agginā hi kappavuṭṭhānaṃ idhādhippetaṃ bahulaṃ pavattanato. Tenevāha bhagavā ‘‘ābhassarasaṃvattanikā hontī’’ti. Arūpesuvāti vā-saddena saṃvaṭṭamānalokadhātūhi aññalokadhātūsu vāti vikappanaṃ veditabbaṃ. Na hi ‘‘sabbe apāyasattā tadā rūpārūpabhavesu uppajjantī’’ti sakkā viññātuṃ apāyesu dīghatamāyukānaṃ manussalokūpattiyā asambhavato. Satipi sabbasattānaṃ abhisaṅkhāramanasā nibbattabhāve bāhirapaccayehi vinā manasāva nibbattattā ‘‘manomayā’’ti vuccanti rūpāvacarasattā. Yadi evaṃ kāmabhave opapātikasattānampi manomayabhāvo āpajjatīti? Nāpajjati adhicittabhūtena atisayamanasā nibbattasattesu manomayavohāratoti dassanto āha ‘‘jhānamanena nibbattattā manomayā’’ti. Evaṃ arūpāvacarasattānampi manomayabhāvo āpajjatīti ce? Na, tattha bāhirapaccayehi nibbattetabbatāsaṅkāya eva abhāvato, ‘‘manasāva nibbattā’’ti avadhāraṇāsambhavato. Niruḷho vāyaṃ loke manomayavohāro rūpāvacarasattesu. Tathā hi ‘‘annamayo pānamayo manomayo ānandamayo viññāṇamayo’’ti pañcadhā attānaṃ vedavādino vadanti. Ucchedavādepi vakkhati ‘‘dibbo rūpī manomayo’’ti (dī. ni. 1.86). Sobhanā pabhā etesu santīti subhā. ‘‘Ukkaṃsenā’’ti ābhassaradeve sandhāyāha, parittābhā appamāṇābhā pana dve cattāro ca kappe tiṭṭhanti. Aṭṭhakappeti aṭṭha mahākappe.

    ४०. सण्ठातीति सम्पत्तिकरमहामेघसमुप्पत्तितो पट्ठाय पथवीसन्धारकुदकतंसन्धारकवायुमहापथवीआदीनं समुप्पत्तिवसेन ठाति, ‘‘सम्भवति’’ इच्‍चेव वा अत्थो अनेकत्थत्ता धातूनं। पकतियाति सभावेन, तस्स ‘‘सुञ्‍ञ’’न्ति इमिना सम्बन्धो। तत्थ कारणमाह ‘‘निब्बत्तसत्तानं नत्थिताया’’ति, अनुप्पन्‍नत्ताति अत्थो, तेन यथा एकच्‍चानि विमानानि तत्थ निब्बत्तसत्तानं चुतत्ता सुञ्‍ञानि होन्ति, न एवमिदन्ति दस्सेति। ब्रह्मपारिसज्‍जब्रह्मपुरोहितमहाब्रह्मानो ब्रह्मकायिका, तेसं निवासो भूमिपि ‘‘ब्रह्मकायिका’’ति वुत्ता। कम्मं उपनिस्सयवसेन पच्‍चयो एतिस्साति कम्मपच्‍चया। अथ वा तत्थ निब्बत्तसत्तानं विपच्‍चनककम्मस्स सहकारीपच्‍चयभावतो, कम्मस्स पच्‍चयाति कम्मपच्‍चया । उतु समुट्ठानं एतिस्साति उतुसमुट्ठाना। ‘‘कम्मपच्‍चयउतुसमुट्ठाना’’ति वा पाठो, कम्मसहायो पच्‍चयो, कम्मस्स वा सहायभूतो पच्‍चयो कम्मपच्‍चयो , सोव उतु कम्मपच्‍चयउतु, सो समुट्ठानं एतिस्साति योजेतब्बं। एत्थाति ‘‘ब्रह्मविमान’’न्ति वुत्ताय ब्रह्मकायिकभूमिया। कथं पणीताय दुतियज्झानभूमियं ठितानं हीनाय पठमज्झानभूमिया उपपत्ति होतीति आह ‘‘अथ सत्तान’’न्तिआदि। ओतरन्तीति उपपज्‍जनवसेन हेट्ठाभूमिं गच्छन्ति।

    40.Saṇṭhātīti sampattikaramahāmeghasamuppattito paṭṭhāya pathavīsandhārakudakataṃsandhārakavāyumahāpathavīādīnaṃ samuppattivasena ṭhāti, ‘‘sambhavati’’ icceva vā attho anekatthattā dhātūnaṃ. Pakatiyāti sabhāvena, tassa ‘‘suñña’’nti iminā sambandho. Tattha kāraṇamāha ‘‘nibbattasattānaṃ natthitāyā’’ti, anuppannattāti attho, tena yathā ekaccāni vimānāni tattha nibbattasattānaṃ cutattā suññāni honti, na evamidanti dasseti. Brahmapārisajjabrahmapurohitamahābrahmāno brahmakāyikā, tesaṃ nivāso bhūmipi ‘‘brahmakāyikā’’ti vuttā. Kammaṃ upanissayavasena paccayo etissāti kammapaccayā. Atha vā tattha nibbattasattānaṃ vipaccanakakammassa sahakārīpaccayabhāvato, kammassa paccayāti kammapaccayā. Utu samuṭṭhānaṃ etissāti utusamuṭṭhānā. ‘‘Kammapaccayautusamuṭṭhānā’’ti vā pāṭho, kammasahāyo paccayo, kammassa vā sahāyabhūto paccayo kammapaccayo , sova utu kammapaccayautu, so samuṭṭhānaṃ etissāti yojetabbaṃ. Etthāti ‘‘brahmavimāna’’nti vuttāya brahmakāyikabhūmiyā. Kathaṃ paṇītāya dutiyajjhānabhūmiyaṃ ṭhitānaṃ hīnāya paṭhamajjhānabhūmiyā upapatti hotīti āha ‘‘atha sattāna’’ntiādi. Otarantīti upapajjanavasena heṭṭhābhūmiṃ gacchanti.

    अप्पायुकेति यं उळारं पुञ्‍ञकम्मं कतं, तस्स उप्पज्‍जनारहविपाकपबन्धतो अप्पपरिमाणायुके। आयुप्पमाणेनेवाति परमायुप्पमाणेनेव। किं पनेतं परमायु नाम, कथं वा तं परिच्छिन्‍नपमाणन्ति? वुच्‍चते – यो तेसं तेसं सत्तानं तस्मिं तस्मिं भवविसेसे पुरिमसिद्धभवपत्थनूपनिस्सयवसेन सरीरावयववण्णसण्ठानपमाणादिविसेसा विय तंतंगतिनिकायादीसु येभुय्येन नियतपरिच्छेदो गब्भसेय्यककामावचरदेवरूपावचरसत्तानं सुक्‍कसोणितउतुभोजनादि उतुआदिपच्‍चयुप्पन्‍नपच्‍चयूपत्थम्भितो विपाकपबन्धस्स ठितिकालनियमो, सो यथासकं खणमत्तावट्ठायीनम्पि अत्तनो सहजातानं रूपारूपधम्मानं ठपनाकारवुत्तिताय पवत्तकानि रूपारूपजीवितिन्द्रियानि यस्मा न केवलं नेसं खणठितिया एव कारणभावेन अनुपालकानि, अथ खो याव भवङ्गुपच्छेदा अनुपबन्धस्स अविच्छेदहेतुभावेनापि, तस्मा आयुहेतुकत्ता कारणूपचारेन आयु, उक्‍कंसपरिच्छेदवसेन परमायूति च वुच्‍चति। तं पन देवानं नेरयिकानं उत्तरकुरुकानञ्‍च नियतपरिच्छेदं, उत्तरकुरुकानं पन एकन्तनियतपरिच्छेदमेव, अवसिट्ठमनुस्सपेततिरच्छानानं पन चिरट्ठितिसंवत्तनिककम्मबहुले काले तंकम्मसहितसन्तानजनितसुक्‍कसोणितप्पच्‍चयानं तंमूलकानञ्‍च चन्दसूरियसमविसमपरिवत्तनादिजनितउतुआहारादिसमविसम पच्‍चयानं वसेन चिराचिरकालतो अनियतपरिच्छेदं, तस्स च यथा पुरिमसिद्धभवपत्थनावसेन तंतंगतिनिकायादीसु वण्णसण्ठानादिविसेसनियमो सिद्धो दस्सनानुस्सवादीहि, तथा आदितो गहणसिद्धिया। एवं तासु तासु उपपत्तीसु निब्बत्तसत्तानं येभुय्येन समप्पमाणट्ठितिकालं दस्सनानुस्सवेहि लभित्वा तं परमतं अज्झोसाय पवत्तितभवपत्थनावसेन आदितो परिच्छेदनियमो वेदितब्बो। यस्मा पन कम्मं तासु तासु उपपत्तीसु यथा तंतंउपपत्तिनियतवण्णादिनिब्बत्तने समत्थं, एवं नियतायुपरिच्छेदासु उपपत्तीसु परिच्छेदातिक्‍कमेन विपाकनिब्बत्तने समत्थं न होति, तस्मा वुत्तं ‘‘आयुप्पमाणेनेव चवन्ती’’ति। यस्मा पन उपत्थम्भकसहायेहि अनुपालकप्पच्‍चयेहि उपादिन्‍नकक्खन्धानं पवत्तेतब्बाकारो अत्थतो परमायु, तस्स यथावुत्तपरिच्छेदानतिक्‍कमनतो सतिपि कम्मावसेसे ठानं न सम्भवति, तेन वुत्तं ‘‘अत्तनो पुञ्‍ञबलेनेव ठातुं न सक्‍कोती’’ति। कप्पं वाति असङ्ख्येय्यकप्पं वा तस्स उपड्ढं वा उपड्ढकप्पतो ऊनमधिकं वाति विकप्पनत्थो वा-सद्दो।

    Appāyuketi yaṃ uḷāraṃ puññakammaṃ kataṃ, tassa uppajjanārahavipākapabandhato appaparimāṇāyuke. Āyuppamāṇenevāti paramāyuppamāṇeneva. Kiṃ panetaṃ paramāyu nāma, kathaṃ vā taṃ paricchinnapamāṇanti? Vuccate – yo tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tasmiṃ tasmiṃ bhavavisese purimasiddhabhavapatthanūpanissayavasena sarīrāvayavavaṇṇasaṇṭhānapamāṇādivisesā viya taṃtaṃgatinikāyādīsu yebhuyyena niyataparicchedo gabbhaseyyakakāmāvacaradevarūpāvacarasattānaṃ sukkasoṇitautubhojanādi utuādipaccayuppannapaccayūpatthambhito vipākapabandhassa ṭhitikālaniyamo, so yathāsakaṃ khaṇamattāvaṭṭhāyīnampi attano sahajātānaṃ rūpārūpadhammānaṃ ṭhapanākāravuttitāya pavattakāni rūpārūpajīvitindriyāni yasmā na kevalaṃ nesaṃ khaṇaṭhitiyā eva kāraṇabhāvena anupālakāni, atha kho yāva bhavaṅgupacchedā anupabandhassa avicchedahetubhāvenāpi, tasmā āyuhetukattā kāraṇūpacārena āyu, ukkaṃsaparicchedavasena paramāyūti ca vuccati. Taṃ pana devānaṃ nerayikānaṃ uttarakurukānañca niyataparicchedaṃ, uttarakurukānaṃ pana ekantaniyataparicchedameva, avasiṭṭhamanussapetatiracchānānaṃ pana ciraṭṭhitisaṃvattanikakammabahule kāle taṃkammasahitasantānajanitasukkasoṇitappaccayānaṃ taṃmūlakānañca candasūriyasamavisamaparivattanādijanitautuāhārādisamavisama paccayānaṃ vasena cirācirakālato aniyataparicchedaṃ, tassa ca yathā purimasiddhabhavapatthanāvasena taṃtaṃgatinikāyādīsu vaṇṇasaṇṭhānādivisesaniyamo siddho dassanānussavādīhi, tathā ādito gahaṇasiddhiyā. Evaṃ tāsu tāsu upapattīsu nibbattasattānaṃ yebhuyyena samappamāṇaṭṭhitikālaṃ dassanānussavehi labhitvā taṃ paramataṃ ajjhosāya pavattitabhavapatthanāvasena ādito paricchedaniyamo veditabbo. Yasmā pana kammaṃ tāsu tāsu upapattīsu yathā taṃtaṃupapattiniyatavaṇṇādinibbattane samatthaṃ, evaṃ niyatāyuparicchedāsu upapattīsu paricchedātikkamena vipākanibbattane samatthaṃ na hoti, tasmā vuttaṃ ‘‘āyuppamāṇeneva cavantī’’ti. Yasmā pana upatthambhakasahāyehi anupālakappaccayehi upādinnakakkhandhānaṃ pavattetabbākāro atthato paramāyu, tassa yathāvuttaparicchedānatikkamanato satipi kammāvasese ṭhānaṃ na sambhavati, tena vuttaṃ ‘‘attano puññabaleneva ṭhātuṃ na sakkotī’’ti. Kappaṃ vāti asaṅkhyeyyakappaṃ vā tassa upaḍḍhaṃ vā upaḍḍhakappato ūnamadhikaṃ vāti vikappanattho vā-saddo.

    ४१. अनभिरतीति एकविहारेन अनभिरति। सा पन यस्मा अञ्‍ञेहि समागमिच्छा होति, तेन वुत्तं ‘‘अपरस्सापि सत्तस्स आगमनपत्थना’’ति। पियवत्थुविरहेन पियवत्थुअलाभेन वा चित्तविघातो उक्‍कण्ठिता, सा अत्थतो दोमनस्सचित्तुप्पादो येवाति आह ‘‘पटिघसम्पयुत्ता’’ति। दीघरत्तं झानरतिया रममानस्स वुत्तप्पकारं अनभिरतिनिमित्तं उप्पन्‍ना ‘‘मम’’न्ति च ‘‘अह’’न्ति च गहणस्स कारणभूता तण्हादिट्ठियो इध परितस्सना। ता पन चित्तस्स पुरिमावत्थाय चलनं कम्पनन्ति आह ‘‘उब्बिज्‍जना फन्दना’’ति। तेनेवाह ‘‘तण्हातस्सनापि दिट्ठितस्सनापि वट्टती’’ति। यं पन अत्थुद्धारे ‘‘अहो वत अञ्‍ञेपि सत्ता इत्थत्तं आगच्छेय्युन्ति अयं तण्हातस्सना नामा’’ति वुत्तं, तं दिट्ठितस्सनाय विसुं उदाहरणं दस्सेन्तेन तण्हातस्सनंयेव ततो निद्धारेत्वा वुत्तं, न पन तत्थ दिट्ठितस्सनाय अभावतोति दट्ठब्बं। तासतस्सना चित्तुत्रासो। भयानकन्ति भेरवारम्मणनिमित्तं बलवभयं। तेन सरीरस्स थद्धभावो छम्भितत्तं भयं संवेगन्ति एत्थ भयन्ति भङ्गानुपस्सनाय चिण्णन्ते सब्बसङ्खारतो भायनवसेन उप्पन्‍नं भयञाणं। संवेगन्ति सहोत्तप्पञाणं, ओत्तप्पमेव वा। सन्तासन्ति आदीनवनिब्बिदानुपस्सनाहि सङ्खारेहि सन्तस्सनञाणं। सह ब्यायति पवत्तति, दोसं वा छादेतीति सहब्यो, सहायो, तस्स भावं सहब्यतं।

    41.Anabhiratīti ekavihārena anabhirati. Sā pana yasmā aññehi samāgamicchā hoti, tena vuttaṃ ‘‘aparassāpi sattassa āgamanapatthanā’’ti. Piyavatthuvirahena piyavatthualābhena vā cittavighāto ukkaṇṭhitā, sā atthato domanassacittuppādo yevāti āha ‘‘paṭighasampayuttā’’ti. Dīgharattaṃ jhānaratiyā ramamānassa vuttappakāraṃ anabhiratinimittaṃ uppannā ‘‘mama’’nti ca ‘‘aha’’nti ca gahaṇassa kāraṇabhūtā taṇhādiṭṭhiyo idha paritassanā. Tā pana cittassa purimāvatthāya calanaṃ kampananti āha ‘‘ubbijjanā phandanā’’ti. Tenevāha ‘‘taṇhātassanāpi diṭṭhitassanāpi vaṭṭatī’’ti. Yaṃ pana atthuddhāre ‘‘aho vata aññepi sattā itthattaṃ āgaccheyyunti ayaṃ taṇhātassanā nāmā’’ti vuttaṃ, taṃ diṭṭhitassanāya visuṃ udāharaṇaṃ dassentena taṇhātassanaṃyeva tato niddhāretvā vuttaṃ, na pana tattha diṭṭhitassanāya abhāvatoti daṭṭhabbaṃ. Tāsatassanā cittutrāso. Bhayānakanti bheravārammaṇanimittaṃ balavabhayaṃ. Tena sarīrassa thaddhabhāvo chambhitattaṃ bhayaṃ saṃveganti ettha bhayanti bhaṅgānupassanāya ciṇṇante sabbasaṅkhārato bhāyanavasena uppannaṃ bhayañāṇaṃ. Saṃveganti sahottappañāṇaṃ, ottappameva vā. Santāsanti ādīnavanibbidānupassanāhi saṅkhārehi santassanañāṇaṃ. Saha byāyati pavattati, dosaṃ vā chādetīti sahabyo, sahāyo, tassa bhāvaṃ sahabyataṃ.

    ४२. अभिभवित्वा ठितो इमे सत्तेति अधिप्पायो। यस्मा पन सो पासंसभावेन उत्तमभावेन च ‘‘ते सत्ते अभिभवित्वा ठितो’’ति अत्तानं मञ्‍ञति, तस्मा वुत्तं ‘‘जेट्ठकोहमस्मी’’ति। अञ्‍ञदत्थु दसोति दस्सने अन्तरायाभाववचनेन, ञेय्यविसेसपरिग्गाहिकभावेन च अनावरणदस्सावितं पटिजानातीति आह ‘‘सब्बं पस्सामीति अत्थो’’ति। भूतभब्यानन्ति अहेसुन्ति भूता, भवन्ति भविस्सन्तीति भब्या, अट्ठकथायं पन वत्तमानकालवसेनेव भब्य-सद्दस्स अत्थो दस्सितो। पठमचित्तक्खणेति पटिसन्धिचित्तक्खणे। किञ्‍चापि सो ब्रह्मा अनवट्ठितदस्सनत्ता पुथुज्‍जनस्स पुरिमतरजातिपरिचितम्पि कम्मस्सकतञ्‍ञाणं विस्सज्‍जेत्वा विकुब्बनिद्धिवसेन चित्तुप्पत्तिमत्तपटिबद्धेन सत्तनिम्मानेन विपल्‍लट्ठो ‘‘अहं इस्सरो कत्ता निम्माता’’तिआदिना इस्सरकुत्तदस्सनं पक्खन्दमानो अभिनिविसनवसेनेव पतिट्ठितो, न पतिट्ठापनवसेन ‘‘तस्स एवं होती’’ति वुत्तत्ता, पतिट्ठापनक्‍कमेनेव पन तस्स सो अभिनिवेसो जातोति दस्सनत्थं ‘‘कारणतो साधेतुकामो’’ति, ‘‘पटिञ्‍ञं कत्वा’’ति च वुत्तं। तेनाह भगवा ‘‘तं किस्स हेतू’’तिआदि। तत्थ मनोपणिधीति मनसा एव पत्थना, तथा चित्तप्पवत्तिमत्तमेवाति अत्थो, इत्थभावन्ति इदप्पकारतं। यस्मा पन इत्थन्ति ब्रह्मत्तभावो इधाधिप्पेतो, तस्मा ‘‘ब्रह्मभावन्ति अत्थो’’ति वुत्तं। ननु च देवानं उपपत्तिसमनन्तरं ‘‘इमिस्सा नाम गतिया चवित्वा इमिना नाम कम्मुना इधूपपन्‍ना’’ति पच्‍चवेक्खणा होतीति? सच्‍चं होति, सा पन पुरिमजातीसु कम्मस्सकतञ्‍ञाणे सम्मदेव निविट्ठज्झासयानं। इमे पन सत्ता पुरिमासुपि जातीसु इस्सरकुत्तदस्सनवसेन विनिबन्धाभिनिवेसा अहेसुन्ति दट्ठब्बं। तेन वुत्तं ‘‘इमिना मय’’न्तिआदि।

    42.Abhibhavitvā ṭhito ime satteti adhippāyo. Yasmā pana so pāsaṃsabhāvena uttamabhāvena ca ‘‘te satte abhibhavitvā ṭhito’’ti attānaṃ maññati, tasmā vuttaṃ ‘‘jeṭṭhakohamasmī’’ti. Aññadatthu dasoti dassane antarāyābhāvavacanena, ñeyyavisesapariggāhikabhāvena ca anāvaraṇadassāvitaṃ paṭijānātīti āha ‘‘sabbaṃ passāmīti attho’’ti. Bhūtabhabyānanti ahesunti bhūtā, bhavanti bhavissantīti bhabyā, aṭṭhakathāyaṃ pana vattamānakālavaseneva bhabya-saddassa attho dassito. Paṭhamacittakkhaṇeti paṭisandhicittakkhaṇe. Kiñcāpi so brahmā anavaṭṭhitadassanattā puthujjanassa purimatarajātiparicitampi kammassakataññāṇaṃ vissajjetvā vikubbaniddhivasena cittuppattimattapaṭibaddhena sattanimmānena vipallaṭṭho ‘‘ahaṃ issaro kattā nimmātā’’tiādinā issarakuttadassanaṃ pakkhandamāno abhinivisanavaseneva patiṭṭhito, na patiṭṭhāpanavasena ‘‘tassa evaṃ hotī’’ti vuttattā, patiṭṭhāpanakkameneva pana tassa so abhiniveso jātoti dassanatthaṃ ‘‘kāraṇato sādhetukāmo’’ti, ‘‘paṭiññaṃ katvā’’ti ca vuttaṃ. Tenāha bhagavā ‘‘taṃ kissa hetū’’tiādi. Tattha manopaṇidhīti manasā eva patthanā, tathā cittappavattimattamevāti attho, itthabhāvanti idappakārataṃ. Yasmā pana itthanti brahmattabhāvo idhādhippeto, tasmā ‘‘brahmabhāvanti attho’’ti vuttaṃ. Nanu ca devānaṃ upapattisamanantaraṃ ‘‘imissā nāma gatiyā cavitvā iminā nāma kammunā idhūpapannā’’ti paccavekkhaṇā hotīti? Saccaṃ hoti, sā pana purimajātīsu kammassakataññāṇe sammadeva niviṭṭhajjhāsayānaṃ. Ime pana sattā purimāsupi jātīsu issarakuttadassanavasena vinibandhābhinivesā ahesunti daṭṭhabbaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘iminā maya’’ntiādi.

    ४३. ईसतीति ईसो, अभिभूति अत्थो। महा ईसो महेसो, सुप्पतिट्ठमहेसताय पन परेहि ‘‘महेसो’’ति अक्खातब्बताय महेसक्खो, अतिसयेन महेसक्खो महेसक्खतरोति वचनत्थो दट्ठब्बो। यस्मा पन सो महेसक्खभावो आधिपतेय्यपरिवारसम्पत्तिया विञ्‍ञायति, तस्मा ‘‘इस्सरियपरिवारवसेन महायसतरो’’ति वुत्तं।

    43. Īsatīti īso, abhibhūti attho. Mahā īso maheso, suppatiṭṭhamahesatāya pana parehi ‘‘maheso’’ti akkhātabbatāya mahesakkho, atisayena mahesakkho mahesakkhataroti vacanattho daṭṭhabbo. Yasmā pana so mahesakkhabhāvo ādhipateyyaparivārasampattiyā viññāyati, tasmā ‘‘issariyaparivāravasena mahāyasataro’’ti vuttaṃ.

    ४४. इधेव आगच्छतीति इमस्मिं मनुस्सलोके एव पटिसन्धिवसेन आगच्छति। यं अञ्‍ञतरो सत्तोति एत्थ यन्ति निपातमत्तं, करणे वा पच्‍चत्तनिद्देसो, येन ठानेनाति अत्थो, किरियापरामसनं वा। इत्थत्तं आगच्छतीति एत्थ यदेतं इत्थत्तस्स आगमनं, एतं ठानं विज्‍जतीति अत्थो। एस नयो ‘‘पब्बजति, चेतोसमाधिं फुसति, पुब्बेनिवासं अनुस्सरती’’ति एतेसुपि पदेसु। ‘‘ठानं खो पनेतं भिक्खवे विज्‍जति, यं अञ्‍ञतरो सत्तो’’ति इमञ्हि पदं ‘‘पब्बजती’’तिआदीहि पदेहि पच्‍चेकं योजेतब्बन्ति।

    44.Idheva āgacchatīti imasmiṃ manussaloke eva paṭisandhivasena āgacchati. Yaṃ aññataro sattoti ettha yanti nipātamattaṃ, karaṇe vā paccattaniddeso, yena ṭhānenāti attho, kiriyāparāmasanaṃ vā. Itthattaṃ āgacchatīti ettha yadetaṃ itthattassa āgamanaṃ, etaṃ ṭhānaṃ vijjatīti attho. Esa nayo ‘‘pabbajati, cetosamādhiṃ phusati, pubbenivāsaṃ anussaratī’’ti etesupi padesu. ‘‘Ṭhānaṃ kho panetaṃ bhikkhave vijjati, yaṃ aññataro satto’’ti imañhi padaṃ ‘‘pabbajatī’’tiādīhi padehi paccekaṃ yojetabbanti.

    ४५. खिड्डाय पदुस्सन्तीति खिड्डापदोसिनो, खिड्डापदोसिनो एव खिड्डापदोसिका, खिड्डापदोसो वा एतेसं अत्थीति खिड्डापदोसिका। अतिक्‍कन्तवेलं अतिवेलं, आहारूपभोगकालं अतिक्‍कमित्वाति अत्थो। मेथुनसम्पयोगेन उप्पज्‍जनकसुखं केळिहस्ससुखं रतिधम्मो रतिसभावो। आहारन्ति एत्थ को देवानं आहारो, का आहारवेलाति? सब्बेसम्पि कामावचरदेवानं सुधा आहारो, सा हेट्ठिमेहि उपरिमानं पणीततमा होति, तं यथासकं दिवसवसेन दिवसे दिवसे भुञ्‍जन्ति। केचि पन ‘‘बिळारपदप्पमाणं सुधाहारं भुञ्‍जन्ति, सो जिव्हाय ठपितमत्तो याव केसग्गनखग्गा कायं फरति, तेसंयेव दिवसवसेन सत्तदिवसे यापनसमत्थो च होती’’ति वदन्ति। ‘‘निरन्तरं खादन्ता पिवन्ता’’ति इदं परिकप्पनवसेन वुत्तं। कम्मजतेजस्स बलवभावो उळारपुञ्‍ञनिब्बत्तत्ता, उळारगरुसिनिद्धसुधाहारजीरणतो च। करजकायस्स मन्दभावो मुदुसुखुमालभावतो। तेनेव हि भगवा इन्दसालगुहायं पकतिपथवियं सण्ठातुं असक्‍कोन्तं सक्‍कं देवराजानं ‘‘ओळारिकं कायं अधिट्ठेही’’ति आह। तेसन्ति मनुस्सानं। वत्थुन्ति करजकायं। केचीति अभयगिरिवासिनो।

    45. Khiḍḍāya padussantīti khiḍḍāpadosino, khiḍḍāpadosino eva khiḍḍāpadosikā, khiḍḍāpadoso vā etesaṃ atthīti khiḍḍāpadosikā. Atikkantavelaṃ ativelaṃ, āhārūpabhogakālaṃ atikkamitvāti attho. Methunasampayogena uppajjanakasukhaṃ keḷihassasukhaṃ ratidhammo ratisabhāvo. Āhāranti ettha ko devānaṃ āhāro, kā āhāravelāti? Sabbesampi kāmāvacaradevānaṃ sudhā āhāro, sā heṭṭhimehi uparimānaṃ paṇītatamā hoti, taṃ yathāsakaṃ divasavasena divase divase bhuñjanti. Keci pana ‘‘biḷārapadappamāṇaṃ sudhāhāraṃ bhuñjanti, so jivhāya ṭhapitamatto yāva kesagganakhaggā kāyaṃ pharati, tesaṃyeva divasavasena sattadivase yāpanasamattho ca hotī’’ti vadanti. ‘‘Nirantaraṃ khādantā pivantā’’ti idaṃ parikappanavasena vuttaṃ. Kammajatejassa balavabhāvo uḷārapuññanibbattattā, uḷāragarusiniddhasudhāhārajīraṇato ca. Karajakāyassa mandabhāvo mudusukhumālabhāvato. Teneva hi bhagavā indasālaguhāyaṃ pakatipathaviyaṃ saṇṭhātuṃ asakkontaṃ sakkaṃ devarājānaṃ ‘‘oḷārikaṃ kāyaṃ adhiṭṭhehī’’ti āha. Tesanti manussānaṃ. Vatthunti karajakāyaṃ. Kecīti abhayagirivāsino.

    ४७. मनेनाति इस्सापकतत्ता पदुट्ठेन मनसा। उसूयावसेन मनसोव पदोसो मनोपदोसो, सो एतेसं अत्थि विनासहेतुभूतोति मनोपदोसिकाति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। अकुद्धो रक्खतीति कुद्धस्स सो कोधो इतरस्मिं अकुज्झन्ते अनुपादानो एकवारमेव उप्पत्तिया अनासेवनो चावेतुं न सक्‍कोति उदकन्तं पत्वा अग्गि विय निब्बायति, तस्मा अकुद्धो तं चवनतो रक्खति, उभोसु पन कुद्धेसु भिय्यो भिय्यो अञ्‍ञमञ्‍ञम्हि परिवड्ढनवसेन तिखिणसमुदाचारो निस्सयदहनरसो कोधो उप्पज्‍जमानो हदयवत्थुं निदहन्तो अच्‍चन्तसुखुमालकरजकायं विनासेति, ततो सकलोपि अत्तभावो अन्तरधायति। तेनाह ‘‘उभोसु पना’’तिआदि । तथा चाह भगवा ‘‘अञ्‍ञमञ्‍ञं पदुट्ठचित्ता किलन्तकाया…पे॰… चवन्ती’’ति। धम्मताति धम्मनियामो। सो च तेसं करजकायस्स मन्दताय, तथाउप्पज्‍जनककोधस्स च बलवताय ठानसो चवनं, तेसं रूपारूपधम्मानं सभावोति अधिप्पायो।

    47.Manenāti issāpakatattā paduṭṭhena manasā. Usūyāvasena manasova padoso manopadoso, so etesaṃ atthi vināsahetubhūtoti manopadosikāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Akuddho rakkhatīti kuddhassa so kodho itarasmiṃ akujjhante anupādāno ekavārameva uppattiyā anāsevano cāvetuṃ na sakkoti udakantaṃ patvā aggi viya nibbāyati, tasmā akuddho taṃ cavanato rakkhati, ubhosu pana kuddhesu bhiyyo bhiyyo aññamaññamhi parivaḍḍhanavasena tikhiṇasamudācāro nissayadahanaraso kodho uppajjamāno hadayavatthuṃ nidahanto accantasukhumālakarajakāyaṃ vināseti, tato sakalopi attabhāvo antaradhāyati. Tenāha ‘‘ubhosu panā’’tiādi . Tathā cāha bhagavā ‘‘aññamaññaṃ paduṭṭhacittā kilantakāyā…pe… cavantī’’ti. Dhammatāti dhammaniyāmo. So ca tesaṃ karajakāyassa mandatāya, tathāuppajjanakakodhassa ca balavatāya ṭhānaso cavanaṃ, tesaṃ rūpārūpadhammānaṃ sabhāvoti adhippāyo.

    ४९. चक्खादीनं भेदं पस्सतीति विरोधिपच्‍चयसन्‍निपाते विकारापत्तिदस्सनतो, अन्ते च अदस्सनूपगमनतो विनासं पस्सति ओळारिकत्ता रूपधम्मभेदस्स। पच्‍चयं दत्वाति अनन्तरपच्‍चयादिवसेन पच्‍चयो हुत्वा। ‘‘बलवतर’’न्ति चित्तस्स लहुतरं भेदं सन्धाय वुत्तं। तथा हि एकस्मिं रूपे धरन्तेयेव सोळस चित्तानि भिज्‍जन्ति। भेदं न पस्सतीति खणे खणे भिज्‍जन्तम्पि चित्तं परस्स अनन्तरपच्‍चयभावेनेव भिज्‍जतीति पुरिमचित्तस्स अभावं पटिच्छादेत्वा विय पच्छिमचित्तस्स उप्पत्तितो भावपक्खो बलवतरो पाकटो च होति, न अभावपक्खोति चित्तस्स विनासं न पस्सति, अयञ्‍च अत्थो अलातचक्‍कदस्सनेन सुपाकटो विञ्‍ञायति। यस्मा पन तक्‍कीवादी नानत्तनयस्स दूरतरताय एकत्तनयस्सपि मिच्छागहितत्ता ‘‘यदेविदं विञ्‍ञाणं सब्बदापि एकरूपेन पवत्तति, अयमेव अत्ता निच्‍चो’’तिआदिना अभिनिवेसं जनेति, तस्मा वुत्तं ‘‘सो तं अपस्सन्तो’’तिआदि।

    49.Cakkhādīnaṃ bhedaṃ passatīti virodhipaccayasannipāte vikārāpattidassanato, ante ca adassanūpagamanato vināsaṃ passati oḷārikattā rūpadhammabhedassa. Paccayaṃ datvāti anantarapaccayādivasena paccayo hutvā. ‘‘Balavatara’’nti cittassa lahutaraṃ bhedaṃ sandhāya vuttaṃ. Tathā hi ekasmiṃ rūpe dharanteyeva soḷasa cittāni bhijjanti. Bhedaṃ na passatīti khaṇe khaṇe bhijjantampi cittaṃ parassa anantarapaccayabhāveneva bhijjatīti purimacittassa abhāvaṃ paṭicchādetvā viya pacchimacittassa uppattito bhāvapakkho balavataro pākaṭo ca hoti, na abhāvapakkhoti cittassa vināsaṃ na passati, ayañca attho alātacakkadassanena supākaṭo viññāyati. Yasmā pana takkīvādī nānattanayassa dūrataratāya ekattanayassapi micchāgahitattā ‘‘yadevidaṃ viññāṇaṃ sabbadāpi ekarūpena pavattati, ayameva attā nicco’’tiādinā abhinivesaṃ janeti, tasmā vuttaṃ ‘‘so taṃ apassanto’’tiādi.

    अन्तानन्तवादवण्णना

    Antānantavādavaṇṇanā

    ५३. अन्तानन्तिकाति एत्थ अमति गच्छति एत्थ सभावो ओसानन्ति अन्तो, मरियादा। तप्पटिसेधेन अनन्तो, अन्तो च अनन्तो च अन्तानन्तो च नेवन्तानानन्तो च अन्तानन्ता सामञ्‍ञनिद्देसेन, एकसेसेन वा ‘‘नामरूपपच्‍चया सळायतन’’न्तिआदीसु (म॰ नि॰ ३.१७६; सं॰ नि॰ २.१; उदा॰ १) विय। कस्स पन अन्तानन्तोति? लोकीयति संसारनिस्सरणत्थिकेहि दिट्ठिगतिकेहि, लोकीयन्ति वा एत्थ तेहि पुञ्‍ञापुञ्‍ञं तब्बिपाको चाति लोकोति सङ्ख्यं गतस्स अत्तनो। तेनाह भगवा ‘‘अन्तानन्तं लोकस्स पञ्‍ञपेन्ती’’ति। को पन एसो अत्ताति? झानविसयभूतकसिणनिमित्तं। तत्थ हि अयं दिट्ठिगतिको लोकसञ्‍ञी। तथा च वुत्तं ‘‘तं लोकोति गहेत्वा’’ति। केचि पन ‘‘झानं तंसम्पयुत्तधम्मा च इध ‘अत्ता , लोको’ति च गहिता’’ति वदन्ति। अन्तानन्तसहचरितवादो अन्तानन्तो, यथा ‘‘कुन्ता पचरन्ती’’ति अन्तानन्तसन्‍निस्सयो वा यथा ‘‘मञ्‍चा घोसन्ती’’ति। सो एतेसं अत्थीति अन्तानन्तिका। ते पन यस्मा यथावुत्तनयेन अन्तानन्तो वादो दिट्ठि एतेसन्ति ‘‘अन्तानन्तवादा’’ति वुच्‍चन्ति। तस्मा अट्ठकथायं ‘‘अन्तानन्तवादा’’ति वत्वा ‘‘अन्तं वा’’तिआदिना अत्थो विभत्तो।

    53.Antānantikāti ettha amati gacchati ettha sabhāvo osānanti anto, mariyādā. Tappaṭisedhena ananto, anto ca ananto ca antānanto ca nevantānānanto ca antānantā sāmaññaniddesena, ekasesena vā ‘‘nāmarūpapaccayā saḷāyatana’’ntiādīsu (ma. ni. 3.176; saṃ. ni. 2.1; udā. 1) viya. Kassa pana antānantoti? Lokīyati saṃsāranissaraṇatthikehi diṭṭhigatikehi, lokīyanti vā ettha tehi puññāpuññaṃ tabbipāko cāti lokoti saṅkhyaṃ gatassa attano. Tenāha bhagavā ‘‘antānantaṃ lokassa paññapentī’’ti. Ko pana eso attāti? Jhānavisayabhūtakasiṇanimittaṃ. Tattha hi ayaṃ diṭṭhigatiko lokasaññī. Tathā ca vuttaṃ ‘‘taṃ lokoti gahetvā’’ti. Keci pana ‘‘jhānaṃ taṃsampayuttadhammā ca idha ‘attā , loko’ti ca gahitā’’ti vadanti. Antānantasahacaritavādo antānanto, yathā ‘‘kuntā pacarantī’’ti antānantasannissayo vā yathā ‘‘mañcā ghosantī’’ti. So etesaṃ atthīti antānantikā. Te pana yasmā yathāvuttanayena antānanto vādo diṭṭhi etesanti ‘‘antānantavādā’’ti vuccanti. Tasmā aṭṭhakathāyaṃ ‘‘antānantavādā’’ti vatvā ‘‘antaṃ vā’’tiādinā attho vibhatto.

    एत्थाह – युत्तं ताव पुरिमानं तिण्णं वादीनं अन्तत्तञ्‍च अनन्तत्तञ्‍च अन्तानन्तत्तञ्‍च आरब्भ पवत्तवादत्ता अन्तानन्तिकत्तं, पच्छिमस्स पन तदुभयपटिसेधनवसेन पवत्तवादत्ता कथ अन्तानन्तिकत्तन्ति? तदुभयपटिसेधनवसेन पवत्तवादत्ता एव। यस्मा अन्तानन्तपटिसेधवादोपि अन्तानन्तविसयो एव तं आरब्भ पवत्तत्ता। एतदत्थंयेव हि सन्धाय अट्ठकथायं ‘‘आरब्भ पवत्तवादा’’ति वुत्तं। अथ वा यथा ततियवादे देसभेदवसेन एकस्सेव अन्तवन्तता अनन्तता च सम्भवति, एवं तक्‍कीवादेपि कालभेदवसेन उभयसम्भवतो अञ्‍ञमञ्‍ञपटिसेधेन उभयञ्‍ञेव वुच्‍चति। कथं? अन्तवन्ततापटिसेधेन हि अनन्तता वुच्‍चति, अनन्ततापटिसेधेन च अन्तवन्तता, अन्तानन्तानञ्‍च न ततियवादभावो कालभेदस्स अधिप्पेतत्ता। इदं वुत्तं होति – यस्मा अयं लोकसञ्‍ञितो अत्ता अधिगतविसेसेहि महेसीहि अनन्तो कदाचि सक्खिदिट्ठोति अनुसुय्यति, तस्मा नेवन्तवा। यस्मा पन तेहियेव कदाचि अन्तवा सक्खिदिट्ठोति अनुसुय्यति, तस्मा न पन अनन्तोति। यथा च अनुस्सुतितक्‍कीवसेन, एवं जातिस्सरतक्‍की आदीनञ्‍च वसेन यथासम्भवं योजेतब्बं। अयञ्हि तक्‍किको अवड्ढितभावपुब्बकत्ता पटिभागनिमित्तानं वड्ढितभावस्स वड्ढितकालवसेन अप्पच्‍चक्खकारिताय अनुस्सवादिमत्ते ठत्वा ‘‘नेवन्तवा’’ति पटिक्खिपति। अवड्ढितकालवसेन पन ‘‘न पनानन्तो’’ति, न पन अन्ततानन्ततानं अच्‍चन्तमभावेन यथा तं ‘‘नेवसञ्‍ञिनासञ्‍ञी’’ति। पुरिमवादत्तयपटिक्खेपो च अत्तना यथाधिप्पेतप्पकारविलक्खणताय तेसं, अवस्सञ्‍चेतं एवं विञ्‍ञातब्बं, अञ्‍ञथा विक्खेपपक्खंयेव भजेय्य चतुत्थवादो। न हि अन्तताअनन्ततातदुभयविनिमुत्तो अत्तनो पकारो अत्थि, तक्‍कीवादी च युत्तिमग्गको, कालभेदवसेन च तदुभयं एकस्मिम्पि न न युज्‍जतीति।

    Etthāha – yuttaṃ tāva purimānaṃ tiṇṇaṃ vādīnaṃ antattañca anantattañca antānantattañca ārabbha pavattavādattā antānantikattaṃ, pacchimassa pana tadubhayapaṭisedhanavasena pavattavādattā katha antānantikattanti? Tadubhayapaṭisedhanavasena pavattavādattā eva. Yasmā antānantapaṭisedhavādopi antānantavisayo eva taṃ ārabbha pavattattā. Etadatthaṃyeva hi sandhāya aṭṭhakathāyaṃ ‘‘ārabbha pavattavādā’’ti vuttaṃ. Atha vā yathā tatiyavāde desabhedavasena ekasseva antavantatā anantatā ca sambhavati, evaṃ takkīvādepi kālabhedavasena ubhayasambhavato aññamaññapaṭisedhena ubhayaññeva vuccati. Kathaṃ? Antavantatāpaṭisedhena hi anantatā vuccati, anantatāpaṭisedhena ca antavantatā, antānantānañca na tatiyavādabhāvo kālabhedassa adhippetattā. Idaṃ vuttaṃ hoti – yasmā ayaṃ lokasaññito attā adhigatavisesehi mahesīhi ananto kadāci sakkhidiṭṭhoti anusuyyati, tasmā nevantavā. Yasmā pana tehiyeva kadāci antavā sakkhidiṭṭhoti anusuyyati, tasmā na pana anantoti. Yathā ca anussutitakkīvasena, evaṃ jātissaratakkī ādīnañca vasena yathāsambhavaṃ yojetabbaṃ. Ayañhi takkiko avaḍḍhitabhāvapubbakattā paṭibhāganimittānaṃ vaḍḍhitabhāvassa vaḍḍhitakālavasena appaccakkhakāritāya anussavādimatte ṭhatvā ‘‘nevantavā’’ti paṭikkhipati. Avaḍḍhitakālavasena pana ‘‘na panānanto’’ti, na pana antatānantatānaṃ accantamabhāvena yathā taṃ ‘‘nevasaññināsaññī’’ti. Purimavādattayapaṭikkhepo ca attanā yathādhippetappakāravilakkhaṇatāya tesaṃ, avassañcetaṃ evaṃ viññātabbaṃ, aññathā vikkhepapakkhaṃyeva bhajeyya catutthavādo. Na hi antatāanantatātadubhayavinimutto attano pakāro atthi, takkīvādī ca yuttimaggako, kālabhedavasena ca tadubhayaṃ ekasmimpi na na yujjatīti.

    केचि पन यदि पनायं अत्ता अन्तवा सिया, दूरदेसे उपपज्‍जनानुस्सरणादि किच्‍चनिप्फत्ति न सिया। अथ अनन्तो, इध ठितस्स देवलोकनिरयादीसु सुखदुक्खानुभवनम्पि सिया। सचे पन अन्तवा च अनन्तो च, तदुभयदोससमायोगो। तस्मा ‘‘अन्तवा, अनन्तो’’ति च अब्याकरणीयो अत्ताति एवं तक्‍कनवसेन चतुत्थवादप्पवत्तिं वण्णेन्ति। एवम्पि युत्तं ताव पच्छिमवादीद्वयस्स अन्तानन्तिकत्तं अन्तानन्तानं वसेन उभयविसयत्ता तेसं वादस्स। पुरिमवादीद्वयस्स पन कथं विसुं अन्तानन्तिकत्तन्ति? उपचारवुत्तिया। समुदितेसु हि अन्तानन्तवादीसु पवत्तमानो अन्तानन्तिक-सद्दो तत्थ निरुळ्हताय पच्‍चेकम्पि अन्तानन्तिकवादीसु पवत्तति, यथा अरूपज्झानेसु पच्‍चेकं अट्ठविमोक्खपरियायो, यथा च लोके सत्तासयोति। अथ वा अभिनिवेसतो पुरिमकालप्पवत्तिवसेन अयं तत्थ वोहारो कतो। तेसञ्हि दिट्ठिगतिकानं तथारूपचेतोसमाधिसमधिगमतो पुब्बकालं ‘‘अन्तवा नु अयं लोको, अनन्तो नू’’ति उभयाकारावलम्बिनो परिवितक्‍कस्स वसेन निरुळ्हो अन्तानन्तिकभावो विसेसलाभेन तत्थ उप्पन्‍नेपि एकंसग्गाहे पुरिमसिद्धरुळ्हिया वोहरीयतीति।

    Keci pana yadi panāyaṃ attā antavā siyā, dūradese upapajjanānussaraṇādi kiccanipphatti na siyā. Atha ananto, idha ṭhitassa devalokanirayādīsu sukhadukkhānubhavanampi siyā. Sace pana antavā ca ananto ca, tadubhayadosasamāyogo. Tasmā ‘‘antavā, ananto’’ti ca abyākaraṇīyo attāti evaṃ takkanavasena catutthavādappavattiṃ vaṇṇenti. Evampi yuttaṃ tāva pacchimavādīdvayassa antānantikattaṃ antānantānaṃ vasena ubhayavisayattā tesaṃ vādassa. Purimavādīdvayassa pana kathaṃ visuṃ antānantikattanti? Upacāravuttiyā. Samuditesu hi antānantavādīsu pavattamāno antānantika-saddo tattha niruḷhatāya paccekampi antānantikavādīsu pavattati, yathā arūpajjhānesu paccekaṃ aṭṭhavimokkhapariyāyo, yathā ca loke sattāsayoti. Atha vā abhinivesato purimakālappavattivasena ayaṃ tattha vohāro kato. Tesañhi diṭṭhigatikānaṃ tathārūpacetosamādhisamadhigamato pubbakālaṃ ‘‘antavā nu ayaṃ loko, ananto nū’’ti ubhayākārāvalambino parivitakkassa vasena niruḷho antānantikabhāvo visesalābhena tattha uppannepi ekaṃsaggāhe purimasiddharuḷhiyā voharīyatīti.

    ५४-६०. वुत्तनयेनाति ‘‘तक्‍कयतीति तक्‍की’’तिआदिना (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३४) सद्दतो, ‘‘चतुब्बिधो तक्‍की’’तिआदिना (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.३४) अत्थतो च सस्सतवादे वुत्तविधिना। दिट्ठपुब्बानुसारेनाति दस्सनभूतेन विञ्‍ञाणेन उपलद्धपुब्बस्स अन्तवन्तादिनो अनुस्सरणेन। एवञ्‍च कत्वा अनुस्सुतितक्‍कीसुद्धतक्‍कीनम्पि इध सङ्गहो सिद्धो होति। अथ वा दिट्ठग्गहणेनेव ‘‘नच्‍चगीतवादितविसूकदस्सना’’तिआदीसु (दी॰ नि॰ १०, १९४) विय सुतादीनम्पि गहितता वेदितब्बा। ‘‘अन्तवा’’तिआदिना इच्छितस्स अत्तनो सब्बदा भावपरामसनवसेनेव इमेसं वादानं पवत्तनतो सस्सतदिट्ठिसङ्गहो दट्ठब्बो। तथा हि वक्खति ‘‘सेसा सस्सतदिट्ठियो’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ ९७-९८)।

    54-60.Vuttanayenāti ‘‘takkayatīti takkī’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 1.34) saddato, ‘‘catubbidho takkī’’tiādinā (dī. ni. aṭṭha. 1.34) atthato ca sassatavāde vuttavidhinā. Diṭṭhapubbānusārenāti dassanabhūtena viññāṇena upaladdhapubbassa antavantādino anussaraṇena. Evañca katvā anussutitakkīsuddhatakkīnampi idha saṅgaho siddho hoti. Atha vā diṭṭhaggahaṇeneva ‘‘naccagītavāditavisūkadassanā’’tiādīsu (dī. ni. 10, 194) viya sutādīnampi gahitatā veditabbā. ‘‘Antavā’’tiādinā icchitassa attano sabbadā bhāvaparāmasanavaseneva imesaṃ vādānaṃ pavattanato sassatadiṭṭhisaṅgaho daṭṭhabbo. Tathā hi vakkhati ‘‘sesā sassatadiṭṭhiyo’’ti (dī. ni. aṭṭha. 97-98).

    अमराविक्खेपवादवण्णना

    Amarāvikkhepavādavaṇṇanā

    ६१. न मरतीति न उच्छिज्‍जति। ‘‘एवम्पि मे नो’’तिआदिना विविधो नानप्पकारो खेपो परेन परवादीनं खिपनं विक्खेपो। अमराय दिट्ठिया वाचाय च विक्खिपन्तीति वा अमराविक्खेपिनो। अमराविक्खेपिनो एव अमराविक्खेपिका। इतो चितो च सन्धावति एकस्मिं सभावे अनवट्ठानतो। अमरा विय विक्खिपन्तीति वा पुरिमनयेनेव सद्दत्थो दट्ठब्बो।

    61.Na maratīti na ucchijjati. ‘‘Evampi me no’’tiādinā vividho nānappakāro khepo parena paravādīnaṃ khipanaṃ vikkhepo. Amarāya diṭṭhiyā vācāya ca vikkhipantīti vā amarāvikkhepino. Amarāvikkhepino eva amarāvikkhepikā. Ito cito ca sandhāvati ekasmiṃ sabhāve anavaṭṭhānato. Amarā viya vikkhipantīti vā purimanayeneva saddattho daṭṭhabbo.

    ६२. विक्खेपवादिनो उत्तरिमनुस्सधम्मे, अकुसलधम्मेपि सभावभेदवसेनेव ञातुं ञाणबलं नत्थीति कुसलाकुसलपदानं कुसलाकुसलकम्मपथवसेनेव अत्थो। पठमनयवसेनेव अपरियन्तविक्खेपताय अमराविक्खेपं विभावेतुं ‘‘एवन्तिपि मे नोति अनियमितविक्खेपो’’ति वुत्तं। तत्थ अनियमितविक्खेपोति सस्सतादीसु एकस्मिम्पि पकारे अट्ठत्वा विक्खेपकरणं, परवादिना यस्मिं किस्मिञ्‍चि पुच्छिते पकारे तस्स पटिक्खेपोति अत्थो। दुतियनयवसेन अमरासदिसाय अमराय विक्खेपं दस्सेतुं ‘‘इदं कुसलन्ति वा पुट्ठो’’तिआदिमाह। अथ वा ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदिना अनियमतोव सस्सतेकच्‍चसस्सतुच्छेदतक्‍कीवादानं पटिसेधनेन तं तं वादं पटिक्खिपतेव अपरियन्तविक्खेपवादत्ता अमराविक्खेपिनो। अत्तना पन अनवट्ठितवादत्ता न किस्मिञ्‍चि पक्खे अवतिट्ठतीति आह ‘‘सयं पन…पे॰… ब्याकरोती’’ति। इदानि कुसलादीनं अब्याकरणेन तमेव अनवट्ठानं विभावेति ‘‘इदं कुसलन्ति वा पुट्ठो’’तिआदिना। तेनेवाह ‘‘एकस्मिम्पि पक्खे न तिट्ठती’’ति।

    62. Vikkhepavādino uttarimanussadhamme, akusaladhammepi sabhāvabhedavaseneva ñātuṃ ñāṇabalaṃ natthīti kusalākusalapadānaṃ kusalākusalakammapathavaseneva attho. Paṭhamanayavaseneva apariyantavikkhepatāya amarāvikkhepaṃ vibhāvetuṃ ‘‘evantipi me noti aniyamitavikkhepo’’ti vuttaṃ. Tattha aniyamitavikkhepoti sassatādīsu ekasmimpi pakāre aṭṭhatvā vikkhepakaraṇaṃ, paravādinā yasmiṃ kismiñci pucchite pakāre tassa paṭikkhepoti attho. Dutiyanayavasena amarāsadisāya amarāya vikkhepaṃ dassetuṃ ‘‘idaṃ kusalanti vā puṭṭho’’tiādimāha. Atha vā ‘‘evantipi me no’’tiādinā aniyamatova sassatekaccasassatucchedatakkīvādānaṃ paṭisedhanena taṃ taṃ vādaṃ paṭikkhipateva apariyantavikkhepavādattā amarāvikkhepino. Attanā pana anavaṭṭhitavādattā na kismiñci pakkhe avatiṭṭhatīti āha ‘‘sayaṃ pana…pe… byākarotī’’ti. Idāni kusalādīnaṃ abyākaraṇena tameva anavaṭṭhānaṃ vibhāveti ‘‘idaṃ kusalanti vā puṭṭho’’tiādinā. Tenevāha ‘‘ekasmimpi pakkhe na tiṭṭhatī’’ti.

    ६३. कुसलाकुसलं यथाभूतं अप्पजानन्तोपि येसमहं समयेन कुसलमेव ‘‘कुसल’’न्ति, अकुसलमेव च ‘‘अकुसल’’न्ति ब्याकरेय्यं, तेसु तथा ब्याकरणहेतु ‘‘अहो वत रे पण्डितो’’ति सक्‍कारसम्मानं करोन्तेसु मम छन्दो वा रागो वा अस्साति एवम्पेत्थ अत्थो सम्भवति। दोसो वा पटिघो वाति एत्थ वुत्तविपरियायेन योजेतब्बं। अट्ठकथायं पन अत्तनो पण्डितभावविसयानं रागादीनं वसेन योजना कता। ‘‘छन्दरागद्वयं उपादान’’न्ति अभिधम्मनयेन वुत्तं। अभिधम्मे हि तण्हादिट्ठियोव ‘‘उपादान’’न्ति आगता, सुत्तन्ते पन दोसोपि ‘‘उपादान’’न्ति वुत्तो ‘‘कोधुपादानविनिबन्धा विघातं आपज्‍जन्ती’’तिआदीसु। तेन वुत्तं ‘‘उभयम्पि वा दळ्हग्गहणवसेन उपादान’’न्ति । दळ्हग्गहणं अमुञ्‍चनं। पटिघोपि हि उपनाहादिवसेन पवत्तो आरम्मणं न मुञ्‍चति। विहननं हिंसनं विबाधनं। रागोपि हि परिळाहवसेन सारद्धवुत्तिताय निस्सयं विबाधतीति। विनासेतुकामताय आरम्मणं गण्हातीति सम्बन्धो।

    63. Kusalākusalaṃ yathābhūtaṃ appajānantopi yesamahaṃ samayena kusalameva ‘‘kusala’’nti, akusalameva ca ‘‘akusala’’nti byākareyyaṃ, tesu tathā byākaraṇahetu ‘‘aho vata re paṇḍito’’ti sakkārasammānaṃ karontesu mama chando vā rāgo vā assāti evampettha attho sambhavati. Doso vā paṭigho vāti ettha vuttavipariyāyena yojetabbaṃ. Aṭṭhakathāyaṃ pana attano paṇḍitabhāvavisayānaṃ rāgādīnaṃ vasena yojanā katā. ‘‘Chandarāgadvayaṃ upādāna’’nti abhidhammanayena vuttaṃ. Abhidhamme hi taṇhādiṭṭhiyova ‘‘upādāna’’nti āgatā, suttante pana dosopi ‘‘upādāna’’nti vutto ‘‘kodhupādānavinibandhā vighātaṃ āpajjantī’’tiādīsu. Tena vuttaṃ ‘‘ubhayampi vā daḷhaggahaṇavasena upādāna’’nti . Daḷhaggahaṇaṃ amuñcanaṃ. Paṭighopi hi upanāhādivasena pavatto ārammaṇaṃ na muñcati. Vihananaṃ hiṃsanaṃ vibādhanaṃ. Rāgopi hi pariḷāhavasena sāraddhavuttitāya nissayaṃ vibādhatīti. Vināsetukāmatāya ārammaṇaṃ gaṇhātīti sambandho.

    ६४. पण्डिच्‍चेनाति पञ्‍ञाय। येन हि धम्मेन युत्तो ‘‘पण्डितो’’ति वुच्‍चति, सो धम्मो पण्डिच्‍चं, तेन सुतचिन्तामयं पञ्‍ञं दस्सेति, न पाकतिककम्मनिब्बत्तं साभाविकपञ्‍ञं। कत-सद्दस्स किरियासामञ्‍ञवाचकत्ता ‘‘कतविज्‍जो’’तिआदीसु विय कत-सद्दो ञाणानुयुत्ततं वदतीति आह ‘‘विञ्‍ञातपरप्पवादा’’ति। सत्तधा भिन्‍नस्स वालग्गस्स अंसुकोटिवेधको ‘‘वालवेधी’’ति अधिप्पेतो।

    64.Paṇḍiccenāti paññāya. Yena hi dhammena yutto ‘‘paṇḍito’’ti vuccati, so dhammo paṇḍiccaṃ, tena sutacintāmayaṃ paññaṃ dasseti, na pākatikakammanibbattaṃ sābhāvikapaññaṃ. Kata-saddassa kiriyāsāmaññavācakattā ‘‘katavijjo’’tiādīsu viya kata-saddo ñāṇānuyuttataṃ vadatīti āha ‘‘viññātaparappavādā’’ti. Sattadhā bhinnassa vālaggassa aṃsukoṭivedhako ‘‘vālavedhī’’ti adhippeto.

    ६५-६. एत्थ च किञ्‍चापि पुरिमानम्पि तिण्णं कुसलादिधम्मसभावानवबोधतो अत्थेव मन्दभावो, तेसं पन अत्तनो कुसलादिधम्मानवबोधस्स अवबोधविसेसो अत्थि, तदभावा पच्छिमोयेव मन्दमोमूहभावेन वुत्तो। ननु च पच्छिमस्सापि ‘‘अत्थि परोलोको’ति इति चे मे अस्स, ‘अत्थि परोलोको’ति इति ते नं ब्याकरेय्यं, एवन्तिपि मे नो’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.६५) वचनतो अत्तनो धम्मानवबोधस्स अवबोधो अत्थियेवाति? किञ्‍चापि अत्थि, न तस्स पुरिमानं विय अपरिञ्‍ञातधम्मब्याकरणनिबन्धनमुसावादादिभयपरिजिगुच्छनकारो अत्थि, अथ खो महामूळ्होयेव। अथ वा ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदिना पुच्छाय विक्खेपकरणत्थं ‘‘अत्थि परोलोको’ति इति चे मं पुच्छसी’’ति पुच्छाठपनमेव तेन दस्सीयति, न अत्तनो धम्मानवबोधोति अयमेव विसेसेन ‘‘मन्दो चेव मोमूहो चा’’ति वुत्तो। तेनेव हि तथावादिनं सञ्‍जयं बेलट्ठपुत्तं आरब्भ ‘‘अयं वा इमेसं समणब्राह्मणानं सब्बमन्दो सब्बमूळ्हो’’ति (दी॰ नि॰ १.१८१) वुत्तं। तत्थ ‘‘अत्थि परोलोको’’ति सस्सतदस्सनवसेन सम्मादिट्ठिवसेन वा पुच्छा। ‘‘नत्थि परोलोको’’ति नत्थिकदस्सनवसेन सम्मादस्सनवसेन वा पुच्छा। ‘‘अत्थि च नत्थि च परोलोको’’ति उच्छेददस्सनवसेन सम्मादिट्ठिवसेन एव वा पुच्छा। ‘‘नेव अत्थि न नत्थि परोलोको’’ति वुत्तप्पकारत्तयपटिक्खेपे सति पकारन्तरस्स असम्भवतो अत्थितानत्थिताहि नवत्तब्बाकारो परोलोकोति विक्खेपञ्‍ञेव पुरेक्खारेन सम्मादिट्ठिवसेन वा पुच्छा। सेसचतुक्‍कत्तयेपि वुत्तनयानुसारेन अत्थो वेदितब्बो। पुञ्‍ञसङ्खारत्तिको विय हि कायसङ्खारत्तिकेन पुरिमचतुक्‍कसङ्गहितो एव अत्थो। सेसचतुक्‍कत्तयेन अत्तपरामासपुञ्‍ञादि फलताचोदनानयेन सङ्गहितोति।

    65-6. Ettha ca kiñcāpi purimānampi tiṇṇaṃ kusalādidhammasabhāvānavabodhato attheva mandabhāvo, tesaṃ pana attano kusalādidhammānavabodhassa avabodhaviseso atthi, tadabhāvā pacchimoyeva mandamomūhabhāvena vutto. Nanu ca pacchimassāpi ‘‘atthi paroloko’ti iti ce me assa, ‘atthi paroloko’ti iti te naṃ byākareyyaṃ, evantipi me no’’tiādi (dī. ni. 1.65) vacanato attano dhammānavabodhassa avabodho atthiyevāti? Kiñcāpi atthi, na tassa purimānaṃ viya apariññātadhammabyākaraṇanibandhanamusāvādādibhayaparijigucchanakāro atthi, atha kho mahāmūḷhoyeva. Atha vā ‘‘evantipi me no’’tiādinā pucchāya vikkhepakaraṇatthaṃ ‘‘atthi paroloko’ti iti ce maṃ pucchasī’’ti pucchāṭhapanameva tena dassīyati, na attano dhammānavabodhoti ayameva visesena ‘‘mando ceva momūho cā’’ti vutto. Teneva hi tathāvādinaṃ sañjayaṃ belaṭṭhaputtaṃ ārabbha ‘‘ayaṃ vā imesaṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ sabbamando sabbamūḷho’’ti (dī. ni. 1.181) vuttaṃ. Tattha ‘‘atthi paroloko’’ti sassatadassanavasena sammādiṭṭhivasena vā pucchā. ‘‘Natthi paroloko’’ti natthikadassanavasena sammādassanavasena vā pucchā. ‘‘Atthi ca natthi ca paroloko’’ti ucchedadassanavasena sammādiṭṭhivasena eva vā pucchā. ‘‘Neva atthi na natthi paroloko’’ti vuttappakārattayapaṭikkhepe sati pakārantarassa asambhavato atthitānatthitāhi navattabbākāro parolokoti vikkhepaññeva purekkhārena sammādiṭṭhivasena vā pucchā. Sesacatukkattayepi vuttanayānusārena attho veditabbo. Puññasaṅkhārattiko viya hi kāyasaṅkhārattikena purimacatukkasaṅgahito eva attho. Sesacatukkattayena attaparāmāsapuññādi phalatācodanānayena saṅgahitoti.

    अमराविक्खेपिको सस्सतादीनं अत्तनो अरुच्‍चनताय सब्बत्थ ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदिना विक्खेपञ्‍ञेव करोति। तत्थ ‘‘एवन्तिपि मे नो’’तिआदि तत्थ तत्थ पुच्छिताकारपटिसेधनवसेन विक्खिपनाकारदस्सनं। ननु च विक्खेपवादिनो विक्खेपपक्खस्स अनुजाननं विक्खेपपक्खे अवट्ठानं युत्तरूपन्ति? न, तत्थापि तस्स सम्मूळ्हत्ता, पटिक्खेपवसेनेव च विक्खेपवादस्स पवत्तनतो। तथा हि सञ्‍चयो बेलट्ठपुत्तो रञ्‍ञा अजातसत्तुना सन्दिट्ठिकं सामञ्‍ञफलं पुट्ठो परलोकत्तिकादीनं पटिसेधनमुखेन विक्खेपं ब्याकासि।

    Amarāvikkhepiko sassatādīnaṃ attano aruccanatāya sabbattha ‘‘evantipi me no’’tiādinā vikkhepaññeva karoti. Tattha ‘‘evantipi me no’’tiādi tattha tattha pucchitākārapaṭisedhanavasena vikkhipanākāradassanaṃ. Nanu ca vikkhepavādino vikkhepapakkhassa anujānanaṃ vikkhepapakkhe avaṭṭhānaṃ yuttarūpanti? Na, tatthāpi tassa sammūḷhattā, paṭikkhepavaseneva ca vikkhepavādassa pavattanato. Tathā hi sañcayo belaṭṭhaputto raññā ajātasattunā sandiṭṭhikaṃ sāmaññaphalaṃ puṭṭho paralokattikādīnaṃ paṭisedhanamukhena vikkhepaṃ byākāsi.

    एत्थाह – ननु चायं सब्बोपि अमराविक्खेपिको कुसलादयो धम्मे, परलोकत्तिकादीनि च यथाभूतं अनवबुज्झमानो तत्थ तत्थ पञ्हं पुट्ठो पुच्छाय विक्खेपनमत्तं आपज्‍जति, तस्स कथं दिट्ठिगतिकभावो। न हि अवत्तुकामस्स विय पुच्छितमत्थमजानन्तस्स विक्खेपकरणमत्तेन दिट्ठिगतिकता युत्ताति? वुच्‍चते – न हेव खो पुच्छाय विक्खेपकरणमत्तेन तस्स दिट्ठिगतिकता, अथ खो मिच्छाभिनिवेसवसेन। सस्सताभिनिवेसेन मिच्छाभिनिविट्ठोयेव हि पुग्गलो मन्दबुद्धिताय कुसलादिधम्मे परलोकत्तिकादीनि च याथावतो अप्पटिपज्‍जमानो अत्तना अविञ्‍ञातस्स अत्थस्स परं विञ्‍ञापेतुं असक्‍कुणेय्यताय मुसावादादिभयेन च विक्खेपं आपज्‍जतीति। तथा हि वक्खति ‘‘यासं सत्तेव उच्छेददिट्ठियो, सेसा सस्सतदिट्ठियो’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.९७-९८) अथ वा पुञ्‍ञपापानं तब्बिपाकानञ्‍च अनवबोधेन असद्दहनेन च तब्बिसयाय पुच्छाय विक्खेपकरणंयेव सुन्दरन्ति खन्तिं रुचिं उप्पादेत्वा अभिनिविसन्तस्स उप्पन्‍ना विसुंयेवेसा एका दिट्ठि सत्तभङ्गदिट्ठि वियाति दट्ठब्बं। तथा च वुत्तं ‘‘परियन्तरहिता दिट्ठिगतिकस्स दिट्ठि चेव वाचा चा’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.६१)। कथं पनस्सा सस्सतदिट्ठिसङ्गहो? उच्छेदवसेन अनभिनिवेसतो। नत्थि कोचि धम्मानं यथाभूतवेदी विवादबहुलत्ता लोकस्स, ‘‘एवमेव’’न्ति पन सद्दन्तरेन ‘‘धम्मनिज्झानना अनादिकालिका लोके’’ति गाहवसेन सस्सतलेसोपेत्थ लब्भतियेव।

    Etthāha – nanu cāyaṃ sabbopi amarāvikkhepiko kusalādayo dhamme, paralokattikādīni ca yathābhūtaṃ anavabujjhamāno tattha tattha pañhaṃ puṭṭho pucchāya vikkhepanamattaṃ āpajjati, tassa kathaṃ diṭṭhigatikabhāvo. Na hi avattukāmassa viya pucchitamatthamajānantassa vikkhepakaraṇamattena diṭṭhigatikatā yuttāti? Vuccate – na heva kho pucchāya vikkhepakaraṇamattena tassa diṭṭhigatikatā, atha kho micchābhinivesavasena. Sassatābhinivesena micchābhiniviṭṭhoyeva hi puggalo mandabuddhitāya kusalādidhamme paralokattikādīni ca yāthāvato appaṭipajjamāno attanā aviññātassa atthassa paraṃ viññāpetuṃ asakkuṇeyyatāya musāvādādibhayena ca vikkhepaṃ āpajjatīti. Tathā hi vakkhati ‘‘yāsaṃ satteva ucchedadiṭṭhiyo, sesā sassatadiṭṭhiyo’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.97-98) atha vā puññapāpānaṃ tabbipākānañca anavabodhena asaddahanena ca tabbisayāya pucchāya vikkhepakaraṇaṃyeva sundaranti khantiṃ ruciṃ uppādetvā abhinivisantassa uppannā visuṃyevesā ekā diṭṭhi sattabhaṅgadiṭṭhi viyāti daṭṭhabbaṃ. Tathā ca vuttaṃ ‘‘pariyantarahitā diṭṭhigatikassa diṭṭhi ceva vācā cā’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.61). Kathaṃ panassā sassatadiṭṭhisaṅgaho? Ucchedavasena anabhinivesato. Natthi koci dhammānaṃ yathābhūtavedī vivādabahulattā lokassa, ‘‘evameva’’nti pana saddantarena ‘‘dhammanijjhānanā anādikālikā loke’’ti gāhavasena sassatalesopettha labbhatiyeva.

    अधिच्‍चसमुप्पन्‍नवादवण्णना

    Adhiccasamuppannavādavaṇṇanā

    ६७. अधिच्‍च यदिच्छकं यं किञ्‍चि कारणं, कस्सचि वुद्धिपुब्बं वा विना समुप्पन्‍नोति अत्तलोकसञ्‍ञितानं खन्धानं अधिच्‍चुप्पत्तिआकारारम्मणं दस्सनं तदाकारसन्‍निस्सयेन पवत्तितो, तदाकारसहचरितताय च ‘‘अधिच्‍चसमुप्पन्‍न’’न्ति वुच्‍चति यथा ‘‘मञ्‍चा घोसन्ति, कुन्ता पचरन्ती’’ति च इममत्थं दस्सेन्तो आह ‘‘अधिच्‍चसमुप्पन्‍नो अत्ता च लोको चाति दस्सनं अधिच्‍चसमुप्पन्‍न’’न्ति।

    67. Adhicca yadicchakaṃ yaṃ kiñci kāraṇaṃ, kassaci vuddhipubbaṃ vā vinā samuppannoti attalokasaññitānaṃ khandhānaṃ adhiccuppattiākārārammaṇaṃ dassanaṃ tadākārasannissayena pavattito, tadākārasahacaritatāya ca ‘‘adhiccasamuppanna’’nti vuccati yathā ‘‘mañcā ghosanti, kuntā pacarantī’’ti ca imamatthaṃ dassento āha ‘‘adhiccasamuppanno attā ca loko cāti dassanaṃ adhiccasamuppanna’’nti.

    ६८-७३. देसनासीसन्ति देसनाय जेट्ठकभावेन गहणं, तेन सञ्‍ञंयेव धुरं कत्वा भगवता अयं देसना कता, न पन तत्थ अञ्‍ञेसं अरूपधम्मानं अत्थिभावतोति दस्सेति। तेनेवाह ‘‘अचित्तुप्पादा’’तिआदि। भगवा हि यथा लोकुत्तरधम्मं देसेन्तो समाधिं पञ्‍ञं वा धुरं करोति, एवं लोकियधम्मं देसेन्तो चित्तं सञ्‍ञं वा धुरं करोति। तत्थ ‘‘यस्मिं समये लोकुत्तरं झानं भावेति (ध॰ स॰ २७७) पञ्‍चङ्गिको सम्मासमाधि [दी॰ नि॰ ३.३५५ (ख)] पञ्‍चञाणिको सम्मासमाधि, [दी॰ नि॰ ३.३५५ (ज); विभ॰ २.८०४] पञ्‍ञाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ती’’ति (म॰ नि॰ १.२७१) तथा ‘‘यस्मिं समये कामावचरं कुसलं चित्तं उप्पन्‍नं होति, (ध॰ स॰ १) किंचित्तो त्वं भिक्खु (पारा॰ १४६, १८०) मनोपुब्बङ्गमा धम्मा, (ध॰ प॰ १, २; नेत्ति॰ ९०; पेटको॰ ८३) सन्ति भिक्खवे सत्ता नानत्तकाया नानत्तसञ्‍ञिनो, (दी॰ नि॰ ३.३३२, ३४२, ३५७; अ॰ नि॰ ९.२४; चूळनि॰ ८३) न नेवसञ्‍ञानासञ्‍ञायतन’’न्तिआदीनि सुत्तानि (दी॰ नि॰ ३.३५८) एतस्स अत्थस्स साधकानि दट्ठब्बानि। तित्थायतनेति अञ्‍ञतित्थियसमये। तित्थिया हि उपपत्तिविसेसे विमुत्तिसञ्‍ञिनो, सञ्‍ञाविरागाविरागेसु आदीनवानिसंसदस्सिनो वा हुत्वा असञ्‍ञसमापत्तिं निब्बत्तेत्वा अक्खणभूमियं उप्पज्‍जन्ति, न सासनिका। वायोकसिणे परिकम्मं कत्वाति वायोकसिणे पठमादीनि तीणि झानानि निब्बत्तेत्वा ततियज्झाने चिण्णवसी हुत्वा ततो वुट्ठाय चतुत्थज्झानाधिगमाय परिकम्मं कत्वा। तेनेवाह ‘‘चतुत्थज्झानं निब्बत्तेत्वा’’ति।

    68-73.Desanāsīsanti desanāya jeṭṭhakabhāvena gahaṇaṃ, tena saññaṃyeva dhuraṃ katvā bhagavatā ayaṃ desanā katā, na pana tattha aññesaṃ arūpadhammānaṃ atthibhāvatoti dasseti. Tenevāha ‘‘acittuppādā’’tiādi. Bhagavā hi yathā lokuttaradhammaṃ desento samādhiṃ paññaṃ vā dhuraṃ karoti, evaṃ lokiyadhammaṃ desento cittaṃ saññaṃ vā dhuraṃ karoti. Tattha ‘‘yasmiṃ samaye lokuttaraṃ jhānaṃ bhāveti (dha. sa. 277) pañcaṅgiko sammāsamādhi [dī. ni. 3.355 (kha)] pañcañāṇiko sammāsamādhi, [dī. ni. 3.355 (ja); vibha. 2.804] paññāya cassa disvā āsavā parikkhīṇā hontī’’ti (ma. ni. 1.271) tathā ‘‘yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, (dha. sa. 1) kiṃcitto tvaṃ bhikkhu (pārā. 146, 180) manopubbaṅgamā dhammā, (dha. pa. 1, 2; netti. 90; peṭako. 83) santi bhikkhave sattā nānattakāyā nānattasaññino, (dī. ni. 3.332, 342, 357; a. ni. 9.24; cūḷani. 83) na nevasaññānāsaññāyatana’’ntiādīni suttāni (dī. ni. 3.358) etassa atthassa sādhakāni daṭṭhabbāni. Titthāyataneti aññatitthiyasamaye. Titthiyā hi upapattivisese vimuttisaññino, saññāvirāgāvirāgesu ādīnavānisaṃsadassino vā hutvā asaññasamāpattiṃ nibbattetvā akkhaṇabhūmiyaṃ uppajjanti, na sāsanikā. Vāyokasiṇe parikammaṃ katvāti vāyokasiṇe paṭhamādīni tīṇi jhānāni nibbattetvā tatiyajjhāne ciṇṇavasī hutvā tato vuṭṭhāya catutthajjhānādhigamāya parikammaṃ katvā. Tenevāha ‘‘catutthajjhānaṃ nibbattetvā’’ti.

    कस्मा पनेत्थ वायोकसिणेयेव परिकम्मं वुत्तन्ति? वुच्‍चते – यथेव हि रूपपटिभागभूतेसु कसिणविसेसेसु रूपविभावनेन रूपविरागभावनासङ्खातो अरूपसमापत्तिविसेसो सच्छिकरीयति, एवं अपरिब्यत्तविग्गहताय अरूपपटिभागभूते कसिणविसेसे अरूपविभावनेन अरूपविरागभावनासङ्खातो रूपसमापत्तिविसेसो अधिगमीयतीति एत्थ ‘‘सञ्‍ञा रोगो सञ्‍ञा गण्डो’’तिआदिना (म॰ नि॰ ३.२४) ‘‘धि चित्तं, धिब्बते तं चित्त’’न्तिआदिना च नयेन अरूपप्पवत्तिया आदीनवदस्सनेन, तदभावे च सन्तपणीतभावसन्‍निट्ठानेन रूपसमापत्तिया अभिसङ्खरणं, रूपविरागभावना पन सद्धिं उपचारेन अरूपसमापत्तियो, तत्थापि विसेसेन पठमारुप्पज्झानं। यदि एवं ‘‘परिच्छिन्‍नाकासकसिणेपी’’ति वत्तब्बं। तस्सापि हि अरूपपटिभागता लब्भतीति? इच्छितमेवेतं केसञ्‍चि अवचनं पनेत्थ पुब्बाचरियेहि अग्गहितभावेन। यथा हि रूपविरागभावना विरज्‍जनीयधम्मभावमत्तेन परिनिप्फन्‍ना, विरज्‍जनीयधम्मपटिभागभूते च विसयविसेसे पातुभवति, एवं अरूपविरागभावनापीति वुच्‍चमाने न कोचि विरोधो, तित्थियेहेव पन तस्सा समापत्तिया पटिपज्‍जितब्बताय, तेसञ्‍च विसयपथेसुपनिबन्धनस्सेव तस्स झानस्स पटिपत्तितो दिट्ठिवन्तेहि पुब्बाचरियेहि चतुत्थेयेव भूतकसिणे अरूपविरागभावनापरिकम्मं वुत्तन्ति दट्ठब्बं। किञ्‍च वण्णकसिणेसु विय पुरिमभूतकसिणत्तयेपि वण्णपटिच्छायाव पण्णत्ति आरम्मणं झानस्स लोकवोहारानुरोधेनेव पवत्तितो। एवञ्‍च कत्वा विसुद्धिमग्गे (विसुद्धि॰ १.५७) पथवीकसिणस्स आदासचन्दमण्डलूपमावचनञ्‍च समत्थितं होति, चतुत्थं पन भूतकसिणं भूतप्पटिच्छायमेव झानस्स गोचरभावं गच्छतीति तस्सेव अरूपपटिभागता युत्ताति वायोकसिणेयेव परिकम्मं वुत्तन्ति वेदितब्बं।

    Kasmā panettha vāyokasiṇeyeva parikammaṃ vuttanti? Vuccate – yatheva hi rūpapaṭibhāgabhūtesu kasiṇavisesesu rūpavibhāvanena rūpavirāgabhāvanāsaṅkhāto arūpasamāpattiviseso sacchikarīyati, evaṃ aparibyattaviggahatāya arūpapaṭibhāgabhūte kasiṇavisese arūpavibhāvanena arūpavirāgabhāvanāsaṅkhāto rūpasamāpattiviseso adhigamīyatīti ettha ‘‘saññā rogo saññā gaṇḍo’’tiādinā (ma. ni. 3.24) ‘‘dhi cittaṃ, dhibbate taṃ citta’’ntiādinā ca nayena arūpappavattiyā ādīnavadassanena, tadabhāve ca santapaṇītabhāvasanniṭṭhānena rūpasamāpattiyā abhisaṅkharaṇaṃ, rūpavirāgabhāvanā pana saddhiṃ upacārena arūpasamāpattiyo, tatthāpi visesena paṭhamāruppajjhānaṃ. Yadi evaṃ ‘‘paricchinnākāsakasiṇepī’’ti vattabbaṃ. Tassāpi hi arūpapaṭibhāgatā labbhatīti? Icchitamevetaṃ kesañci avacanaṃ panettha pubbācariyehi aggahitabhāvena. Yathā hi rūpavirāgabhāvanā virajjanīyadhammabhāvamattena parinipphannā, virajjanīyadhammapaṭibhāgabhūte ca visayavisese pātubhavati, evaṃ arūpavirāgabhāvanāpīti vuccamāne na koci virodho, titthiyeheva pana tassā samāpattiyā paṭipajjitabbatāya, tesañca visayapathesupanibandhanasseva tassa jhānassa paṭipattito diṭṭhivantehi pubbācariyehi catuttheyeva bhūtakasiṇe arūpavirāgabhāvanāparikammaṃ vuttanti daṭṭhabbaṃ. Kiñca vaṇṇakasiṇesu viya purimabhūtakasiṇattayepi vaṇṇapaṭicchāyāva paṇṇatti ārammaṇaṃ jhānassa lokavohārānurodheneva pavattito. Evañca katvā visuddhimagge (visuddhi. 1.57) pathavīkasiṇassa ādāsacandamaṇḍalūpamāvacanañca samatthitaṃ hoti, catutthaṃ pana bhūtakasiṇaṃ bhūtappaṭicchāyameva jhānassa gocarabhāvaṃ gacchatīti tasseva arūpapaṭibhāgatā yuttāti vāyokasiṇeyeva parikammaṃ vuttanti veditabbaṃ.

    इधेवाति पञ्‍चवोकारभवेयेव। तत्थाति असञ्‍ञभवे। यदि रूपक्खन्धमत्तमेव असञ्‍ञभवे पातुभवति, कथमरूपसन्‍निस्सयेन विना तत्थ रूपं पवत्तति, कथं पन रूपसन्‍निस्सयेन विना अरूपधातुयं अरूपं पवत्तति, इदम्पि तेन समानजातियमेव। कस्मा? इधेव अदस्सनतो। यदि एवं कबळीकाराहारेन विना रूपधातुयं रूपेन न पवत्तितब्बं, किं कारणं ? इधेव अदस्सनतो। अपि च यथा यस्स चित्तसन्तानस्स निब्बत्तिकारणं रूपे अविगततण्हं, तस्स सह रूपेन सम्भवतो रूपं निस्साय पवत्ति, यस्स पन निब्बत्तिकारणं रूपे विगततण्हं, तस्स विना रूपेन रूपनिरपेक्खताय कारणस्स, एवं यस्स रूपप्पबन्धस्स निब्बत्तिकारणं विगततण्हं अरूपे, तस्स विना अरूपेन पवत्ति होतीति असञ्‍ञभवे रूपक्खन्धमत्तमेव निब्बत्तति। कथं पन तत्थ केवलो रूपप्पबन्धो पच्‍चुप्पन्‍नपच्‍चयरहितो चिरकालं पवत्ततीति पच्‍चेतब्बं, कित्तकं वा कालं पवत्ततीति चोदनं मनसि कत्वा आह ‘‘यथा नाम जियावेगुक्खित्तो सरो’’तिआदि, तेन न केवलमागमोयेव अयमेत्थ युत्तीति दस्सेति। तत्तकमेव कालन्ति उक्‍कंसतो पञ्‍च महाकप्पसतानिपि तिट्ठन्ति असञ्‍ञसत्ता। झानवेगेति असञ्‍ञसमापत्तिपरिक्खते कम्मवेगे। अन्तरधायतीति पच्‍चयनिरोधेन निरुज्झति नप्पवत्तति।

    Idhevāti pañcavokārabhaveyeva. Tatthāti asaññabhave. Yadi rūpakkhandhamattameva asaññabhave pātubhavati, kathamarūpasannissayena vinā tattha rūpaṃ pavattati, kathaṃ pana rūpasannissayena vinā arūpadhātuyaṃ arūpaṃ pavattati, idampi tena samānajātiyameva. Kasmā? Idheva adassanato. Yadi evaṃ kabaḷīkārāhārena vinā rūpadhātuyaṃ rūpena na pavattitabbaṃ, kiṃ kāraṇaṃ ? Idheva adassanato. Api ca yathā yassa cittasantānassa nibbattikāraṇaṃ rūpe avigatataṇhaṃ, tassa saha rūpena sambhavato rūpaṃ nissāya pavatti, yassa pana nibbattikāraṇaṃ rūpe vigatataṇhaṃ, tassa vinā rūpena rūpanirapekkhatāya kāraṇassa, evaṃ yassa rūpappabandhassa nibbattikāraṇaṃ vigatataṇhaṃ arūpe, tassa vinā arūpena pavatti hotīti asaññabhave rūpakkhandhamattameva nibbattati. Kathaṃ pana tattha kevalo rūpappabandho paccuppannapaccayarahito cirakālaṃ pavattatīti paccetabbaṃ, kittakaṃ vā kālaṃ pavattatīti codanaṃ manasi katvā āha ‘‘yathā nāma jiyāvegukkhitto saro’’tiādi, tena na kevalamāgamoyeva ayamettha yuttīti dasseti. Tattakameva kālanti ukkaṃsato pañca mahākappasatānipi tiṭṭhanti asaññasattā. Jhānavegeti asaññasamāpattiparikkhate kammavege. Antaradhāyatīti paccayanirodhena nirujjhati nappavattati.

    इधाति कामभवे। कथं पन अनेककप्पसतसमतिक्‍कमेन चिरनिरुद्धतो विञ्‍ञाणतो इध विञ्‍ञाणं समुप्पज्‍जति। न हि निरुद्धे चक्खुम्हि चक्खुविञ्‍ञाणमुप्पज्‍जमानं दिट्ठन्ति? नयिदमेकन्ततो दट्ठब्बं। चिरनिरुद्धम्पि हि चित्तं समानजातिकस्स अन्तरानुप्पज्‍जनतो अनन्तरपच्‍चयमत्तं होतियेव, न बीजं, बीजं पन कम्मं। तस्मा कम्मतो बीजभूततो आरम्मणादीहि पच्‍चयेहि असञ्‍ञभवतो चुतानं कामधातुया उपपत्तिविञ्‍ञाणं होतियेव। तेनाह ‘‘इध पटिसन्धिसञ्‍ञा उप्पज्‍जती’’ति। एत्थ च यथा नाम उतुनियामेन पुप्फग्गहणे नियतकालानं रुक्खानं वेखे दिन्‍ने वेखबलेन न यथा नियामता होति पुप्फग्गहणस्स, एवमेव पञ्‍चवोकारभवे अविप्पयोगेन वत्तमानेसु रूपारूपधम्मेसु रूपारूपविरागभावनावेखे दिन्‍ने तस्स समापत्तिवेखबलस्स अनुरूपतो अरूपभवे असञ्‍ञाभवे च यथाक्‍कमं रूपरहिता अरूपरहिता च खन्धानं पवत्ति होतीति वेदितब्बं। ननु एत्थ जातिसतसहस्सदससंवट्टादीनं मत्थके, अब्भन्तरतो वा पवत्ताय असञ्‍ञूपवत्तिया वसेन लाभीअधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादो लाभीसस्सतवादो विय अनेकभेदो सम्भवतीति? सच्‍चं सम्भवति, अनन्तरत्ता पन आपन्‍नाय असञ्‍ञूपपत्तिया वसेन लाभीअधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादो नयदस्सनवसेन एकोव दस्सितोति दट्ठब्बं। अथ वा सस्सतदिट्ठिसङ्गहतो अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादस्स सस्सतवादे आगतो सब्बो देसनानयो यथासम्भवं अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादेपि गहेतब्बोति इमस्स विसेसस्स दस्सनत्थं भगवता लाभीअधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादो अविभजित्वा देसितो। अवस्सञ्‍च सस्सतदिट्ठिसङ्गहो अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादस्स इच्छितब्बो संकिलेसपक्खे सत्तानं अज्झासयस्स दुविधत्ता। तथा हि वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘सस्सतुच्छेददिट्ठि चा’’ति। तथा च वक्खति ‘‘यासं सत्तेव उच्छेददिट्ठियो, सेसा सस्सतदिट्ठियो’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.९७-९८)।

    Idhāti kāmabhave. Kathaṃ pana anekakappasatasamatikkamena ciraniruddhato viññāṇato idha viññāṇaṃ samuppajjati. Na hi niruddhe cakkhumhi cakkhuviññāṇamuppajjamānaṃ diṭṭhanti? Nayidamekantato daṭṭhabbaṃ. Ciraniruddhampi hi cittaṃ samānajātikassa antarānuppajjanato anantarapaccayamattaṃ hotiyeva, na bījaṃ, bījaṃ pana kammaṃ. Tasmā kammato bījabhūtato ārammaṇādīhi paccayehi asaññabhavato cutānaṃ kāmadhātuyā upapattiviññāṇaṃ hotiyeva. Tenāha ‘‘idha paṭisandhisaññā uppajjatī’’ti. Ettha ca yathā nāma utuniyāmena pupphaggahaṇe niyatakālānaṃ rukkhānaṃ vekhe dinne vekhabalena na yathā niyāmatā hoti pupphaggahaṇassa, evameva pañcavokārabhave avippayogena vattamānesu rūpārūpadhammesu rūpārūpavirāgabhāvanāvekhe dinne tassa samāpattivekhabalassa anurūpato arūpabhave asaññābhave ca yathākkamaṃ rūparahitā arūparahitā ca khandhānaṃ pavatti hotīti veditabbaṃ. Nanu ettha jātisatasahassadasasaṃvaṭṭādīnaṃ matthake, abbhantarato vā pavattāya asaññūpavattiyā vasena lābhīadhiccasamuppannikavādo lābhīsassatavādo viya anekabhedo sambhavatīti? Saccaṃ sambhavati, anantarattā pana āpannāya asaññūpapattiyā vasena lābhīadhiccasamuppannikavādo nayadassanavasena ekova dassitoti daṭṭhabbaṃ. Atha vā sassatadiṭṭhisaṅgahato adhiccasamuppannikavādassa sassatavāde āgato sabbo desanānayo yathāsambhavaṃ adhiccasamuppannikavādepi gahetabboti imassa visesassa dassanatthaṃ bhagavatā lābhīadhiccasamuppannikavādo avibhajitvā desito. Avassañca sassatadiṭṭhisaṅgaho adhiccasamuppannikavādassa icchitabbo saṃkilesapakkhe sattānaṃ ajjhāsayassa duvidhattā. Tathā hi vuttaṃ aṭṭhakathāyaṃ ‘‘sassatucchedadiṭṭhi cā’’ti. Tathā ca vakkhati ‘‘yāsaṃ satteva ucchedadiṭṭhiyo, sesā sassatadiṭṭhiyo’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.97-98).

    ननु च अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादस्स सस्सतदिट्ठिसङ्गहो न युत्तो। ‘‘अहञ्हि पुब्बे नाहोसि’’न्तिआदिवसेन पवत्तनतो, अपुब्बसत्तपातुभावग्गाहत्ता, अत्तनो लोकस्स च सदाभावगाहिनी च सस्सतदिट्ठि ‘‘अत्थित्वेव सस्सतिसम’’न्ति पवत्तनतो? नो न युत्तो अनागते कोटिअदस्सनतो। यदिपि हि अयं वादो ‘‘सोम्हि एतरहि अहुत्वा सन्तताय परिणतो’’ति (दी॰ नि॰ १.६८) अत्तनो लोकस्स च अतीतकोटिपरामसनवसेन पवत्तो, तथापि वत्तमानकालतो पट्ठाय न तेसं कत्थचि अनागते परियन्तं पस्सति, विसेसेन च पच्‍चुप्पन्‍नानागतकालेसु परियन्तादस्सनपभावितो सस्सतवादो। यथाह ‘‘सस्सतिसमं तथेव ठस्सती’’ति। यदि एवं इमस्स वादस्स, सस्सतवादादीनञ्‍च पुब्बन्तकप्पिकेसु सङ्गहो न युत्तो अनागतकालपरामसनवसेन पवत्तत्ताति? न, समुदागमस्स अतीतकोट्ठासिकत्ता। तथा हि नेसं समुप्पत्ति अतीतंसपुब्बेनिवासञाणेहि, तप्पटिरूपकानुस्सवादिप्पभाविततक्‍कनेहि च सङ्गहिताति, तथा चेव संवण्णितं। अथ वा सब्बत्थ अप्पटिहतञाणेन वादिवरेन धम्मस्सामिना निरवसेसतो अगतिञ्‍च गतिञ्‍च यथाभूतं सयं अभिञ्‍ञा सच्छिकत्वा पवेदिता एता दिट्ठियो, तस्मा यावतिका दिट्ठियो भगवता देसिता, यथा च देसिता, तथा तथाव सन्‍निट्ठानतो सम्पटिच्छितब्बा, न एत्थ युत्तिविचारणा कातब्बा बुद्धविसयत्ता। अचिन्तेय्यो हि बुद्धविसयोति।

    Nanu ca adhiccasamuppannikavādassa sassatadiṭṭhisaṅgaho na yutto. ‘‘Ahañhi pubbe nāhosi’’ntiādivasena pavattanato, apubbasattapātubhāvaggāhattā, attano lokassa ca sadābhāvagāhinī ca sassatadiṭṭhi ‘‘atthitveva sassatisama’’nti pavattanato? No na yutto anāgate koṭiadassanato. Yadipi hi ayaṃ vādo ‘‘somhi etarahi ahutvā santatāya pariṇato’’ti (dī. ni. 1.68) attano lokassa ca atītakoṭiparāmasanavasena pavatto, tathāpi vattamānakālato paṭṭhāya na tesaṃ katthaci anāgate pariyantaṃ passati, visesena ca paccuppannānāgatakālesu pariyantādassanapabhāvito sassatavādo. Yathāha ‘‘sassatisamaṃ tatheva ṭhassatī’’ti. Yadi evaṃ imassa vādassa, sassatavādādīnañca pubbantakappikesu saṅgaho na yutto anāgatakālaparāmasanavasena pavattattāti? Na, samudāgamassa atītakoṭṭhāsikattā. Tathā hi nesaṃ samuppatti atītaṃsapubbenivāsañāṇehi, tappaṭirūpakānussavādippabhāvitatakkanehi ca saṅgahitāti, tathā ceva saṃvaṇṇitaṃ. Atha vā sabbattha appaṭihatañāṇena vādivarena dhammassāminā niravasesato agatiñca gatiñca yathābhūtaṃ sayaṃ abhiññā sacchikatvā paveditā etā diṭṭhiyo, tasmā yāvatikā diṭṭhiyo bhagavatā desitā, yathā ca desitā, tathā tathāva sanniṭṭhānato sampaṭicchitabbā, na ettha yuttivicāraṇā kātabbā buddhavisayattā. Acinteyyo hi buddhavisayoti.

    दुतियभाणवारवण्णना निट्ठिता।

    Dutiyabhāṇavāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    अपरन्तकप्पिकवादवण्णना

    Aparantakappikavādavaṇṇanā

    ७४. ‘‘अपरन्ते ञाणं, अपरन्तानुदिट्ठिनो’’तिआदीसु विय अपर-सद्दो इध अनागतकालवाचकोति आह ‘‘अनागतकोट्ठाससङ्खात’’न्ति। अपरन्तं कप्पेत्वातिआदीसु ‘‘पुब्बन्तं कप्पेत्वा’’तिआदीसु वुत्तनयेन अत्थो वेदितब्बो। विसेसमत्तमेव वक्खाम।

    74. ‘‘Aparante ñāṇaṃ, aparantānudiṭṭhino’’tiādīsu viya apara-saddo idha anāgatakālavācakoti āha ‘‘anāgatakoṭṭhāsasaṅkhāta’’nti. Aparantaṃ kappetvātiādīsu ‘‘pubbantaṃ kappetvā’’tiādīsu vuttanayena attho veditabbo. Visesamattameva vakkhāma.

    सञ्‍ञीवादवण्णना

    Saññīvādavaṇṇanā

    ७५. उद्धमाघातनाति पवत्तो वादो उद्धमाघातनो, सो एतेसं अत्थीति उद्धमाघातनिका। यस्मा पन ते दिट्ठिगतिका ‘‘उद्धं मरणा अत्ता निब्बिकारो’’ति वदन्ति, तस्मा ‘‘उद्धमाघातना अत्तानं वदन्तीति उद्धमाघातनिका’’ति वुत्तं। सञ्‍ञीवादो एतेसं अत्थीति सञ्‍ञीवादा ‘‘बुद्धं अस्स अत्थीति बुद्धो’’ति यथा। अथ वा सञ्‍ञीति पवत्तो वादो सञ्‍ञी सहचरणनयेन, सञ्‍ञी वादो एतेसन्ति सञ्‍ञीवादा।

    75. Uddhamāghātanāti pavatto vādo uddhamāghātano, so etesaṃ atthīti uddhamāghātanikā. Yasmā pana te diṭṭhigatikā ‘‘uddhaṃ maraṇā attā nibbikāro’’ti vadanti, tasmā ‘‘uddhamāghātanā attānaṃ vadantīti uddhamāghātanikā’’ti vuttaṃ. Saññīvādo etesaṃ atthīti saññīvādā ‘‘buddhaṃ assa atthīti buddho’’ti yathā. Atha vā saññīti pavatto vādo saññī sahacaraṇanayena, saññī vādo etesanti saññīvādā.

    ७६-७७. रूपी अत्ताति एत्थ ननु रूपविनिमुत्तेन अत्तना भवितब्बं सञ्‍ञाय विय रूपस्सपि अत्तनियत्ता। न हि ‘‘सञ्‍ञी अत्ता’’ति एत्थ सञ्‍ञा अत्ता। तेनेव हि ‘‘तत्थ पवत्तसञ्‍ञञ्‍चस्स सञ्‍ञाति गहेत्वा’’ति वुत्तं। एवं सति कस्मा कसिणरूपं ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा वुत्तन्ति? न खो पनेतं एवं दट्ठब्बं ‘‘रूपं अस्स अत्थीति रूपी’’ति, अथ खो ‘‘रुप्पनसीलो रूपी’’ति। रुप्पनञ्‍चेत्थ रूपसरिक्खताय कसिणरूपस्स वड्ढितावड्ढितकालवसेन विसेसापत्ति, सा च ‘‘नत्थी’’ति न सक्‍का वत्तुं परित्तविपुलतादिविसेससब्भावतो। यदि एवं इमस्स वादस्स सस्सतदिट्ठिसङ्गहो न युज्‍जतीति? नो न युज्‍जति कायभेदतो उद्धं अत्तनो निब्बिकारताय तेन अधिप्पेतत्ता। तथा हि वुत्तं ‘‘अरोगो परं मरणा’’ति। अथ वा ‘‘रूपं अस्स अत्थीति रूपी’’ति वुच्‍चमानेपि न दोसो। कप्पनासिद्धेनपि हि भेदेन अभेदस्सापि निद्देसदस्सनतो, यथा ‘‘सिलापुत्तकस्स सरीर’’न्ति। रुप्पनं वा रूपसभावो रूपं, तं एतस्स अत्थीति रूपी, अत्ता ‘‘रूपिनो धम्मा’’तिआदीसु (ध॰ स॰ दुकमातिका ११) विय। एवञ्‍च कत्वा रूपसभावत्ता अत्तनो ‘‘रूपी अत्ता’’ति वचनं ञायागतमेवाति ‘‘कसिणरूपं ‘अत्ता’ति गहेत्वा’’ति वुत्तं। नियतवादिताय कम्मफलपटिक्खेपतो नत्थि आजीवकेसु झानसमापत्तिलाभोति आह ‘‘आजीवकादयो विय तक्‍कमत्तेनेव वा रूपी अत्ता’’ति। तथा हि कण्हाभिजातिआदीसु छळाभिजातीसु अञ्‍ञतरं अत्तानं एकच्‍चे आजीवका पटिजानन्ति। नत्थि एतस्स रोगो भङ्गोति अरोगोति अरोग-सद्दस्स निच्‍चपरियायता वेदितब्बा, रोगरहिततासीसेन वा निब्बिकारताय निच्‍चतं पटिजानाति दिट्ठिगतिकोति आह ‘‘अरोगोति निच्‍चो’’ति।

    76-77.Rūpī attāti ettha nanu rūpavinimuttena attanā bhavitabbaṃ saññāya viya rūpassapi attaniyattā. Na hi ‘‘saññī attā’’ti ettha saññā attā. Teneva hi ‘‘tattha pavattasaññañcassa saññāti gahetvā’’ti vuttaṃ. Evaṃ sati kasmā kasiṇarūpaṃ ‘‘attā’’ti gahetvā vuttanti? Na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ ‘‘rūpaṃ assa atthīti rūpī’’ti, atha kho ‘‘ruppanasīlo rūpī’’ti. Ruppanañcettha rūpasarikkhatāya kasiṇarūpassa vaḍḍhitāvaḍḍhitakālavasena visesāpatti, sā ca ‘‘natthī’’ti na sakkā vattuṃ parittavipulatādivisesasabbhāvato. Yadi evaṃ imassa vādassa sassatadiṭṭhisaṅgaho na yujjatīti? No na yujjati kāyabhedato uddhaṃ attano nibbikāratāya tena adhippetattā. Tathā hi vuttaṃ ‘‘arogoparaṃ maraṇā’’ti. Atha vā ‘‘rūpaṃ assa atthīti rūpī’’ti vuccamānepi na doso. Kappanāsiddhenapi hi bhedena abhedassāpi niddesadassanato, yathā ‘‘silāputtakassa sarīra’’nti. Ruppanaṃ vā rūpasabhāvo rūpaṃ, taṃ etassa atthīti rūpī, attā ‘‘rūpino dhammā’’tiādīsu (dha. sa. dukamātikā 11) viya. Evañca katvā rūpasabhāvattā attano ‘‘rūpī attā’’ti vacanaṃ ñāyāgatamevāti ‘‘kasiṇarūpaṃ ‘attā’ti gahetvā’’ti vuttaṃ. Niyatavāditāya kammaphalapaṭikkhepato natthi ājīvakesu jhānasamāpattilābhoti āha ‘‘ājīvakādayo viya takkamatteneva vā rūpī attā’’ti. Tathā hi kaṇhābhijātiādīsu chaḷābhijātīsu aññataraṃ attānaṃ ekacce ājīvakā paṭijānanti. Natthi etassa rogo bhaṅgoti arogoti aroga-saddassa niccapariyāyatā veditabbā, rogarahitatāsīsena vā nibbikāratāya niccataṃ paṭijānāti diṭṭhigatikoti āha ‘‘arogoti nicco’’ti.

    कसिणुग्घाटिमाकासपठमारुप्पविञ्‍ञाणनत्थिभावआकिञ्‍चञ्‍ञायतनानि अरूपसमापत्तिनिमित्तं निम्बपण्णे तित्तकरसो विय सरीरपरिमाणो अरूपी अत्ता तत्थ तिट्ठतीति निगण्ठाति आह ‘‘निगण्ठादयो विया’’ति। मिस्सकगाहवसेनाति रूपारूपसमापत्तीनं निमित्तानि एकज्झं कत्वा ‘‘एको अत्ता’’ति, तत्थ पवत्तसञ्‍ञञ्‍चस्स ‘‘सञ्‍ञा’’ति गहणवसेन। अयञ्हि दिट्ठिगतिको रूपारूपसमापत्तिलाभिताय तन्‍निमित्तं रूपभावेन अरूपभावेन च अत्ता उपतिट्ठति, तस्मा ‘‘रूपी च अरूपी चा’’ति अभिनिवेसं जनेसि अज्झत्तवादिनो विय, तक्‍कमत्तेनेव वा रूपारूपधम्मानं मिस्सकग्गहणवसेन ‘‘रूपी अरूपी च अत्ता होती’’ति।

    Kasiṇugghāṭimākāsapaṭhamāruppaviññāṇanatthibhāvaākiñcaññāyatanāni arūpasamāpattinimittaṃ nimbapaṇṇe tittakaraso viya sarīraparimāṇo arūpī attā tattha tiṭṭhatīti nigaṇṭhāti āha ‘‘nigaṇṭhādayo viyā’’ti. Missakagāhavasenāti rūpārūpasamāpattīnaṃ nimittāni ekajjhaṃ katvā ‘‘eko attā’’ti, tattha pavattasaññañcassa ‘‘saññā’’ti gahaṇavasena. Ayañhi diṭṭhigatiko rūpārūpasamāpattilābhitāya tannimittaṃ rūpabhāvena arūpabhāvena ca attā upatiṭṭhati, tasmā ‘‘rūpī ca arūpī cā’’ti abhinivesaṃ janesi ajjhattavādino viya, takkamatteneva vā rūpārūpadhammānaṃ missakaggahaṇavasena ‘‘rūpī arūpī ca attā hotī’’ti.

    तक्‍कगाहेनेवाति सङ्खारावसेससुखुमभावप्पत्तधम्मा विय अच्‍चन्तसुखुमभावप्पत्तिया सकिच्‍चसाधनासमत्थताय थम्भकुट्टहत्थपादादिसङ्घातो विय नेव रूपी, रूपसभावानतिवत्तनतो न अरूपीति एवं पवत्ततक्‍कगाहेन। अथ वा अन्तानन्तिकचतुक्‍कवादे विय अञ्‍ञमञ्‍ञपटिक्खेपवसेन अत्थो वेदितब्बो। केवलं पन तत्थ देसकालभेदवसेन ततियचतुत्थवादा दस्सिता, इध कालवत्थुभेदवसेनाति अयमेव विसेसोति। कालभेदवसेन चेत्थ ततियवादस्स पवत्ति रूपारूपनिमित्तानं सह अनुपट्ठानतो। चतुत्थवादस्स पन वत्थुभेदवसेन पवत्ति रूपारूपधम्मानं समूहतो ‘‘एको अत्ता’’ति तक्‍कनवसेनाति तत्थ वुत्तनयानुसारेन वेदितब्बं।

    Takkagāhenevāti saṅkhārāvasesasukhumabhāvappattadhammā viya accantasukhumabhāvappattiyā sakiccasādhanāsamatthatāya thambhakuṭṭahatthapādādisaṅghāto viya neva rūpī, rūpasabhāvānativattanato na arūpīti evaṃ pavattatakkagāhena. Atha vā antānantikacatukkavāde viya aññamaññapaṭikkhepavasena attho veditabbo. Kevalaṃ pana tattha desakālabhedavasena tatiyacatutthavādā dassitā, idha kālavatthubhedavasenāti ayameva visesoti. Kālabhedavasena cettha tatiyavādassa pavatti rūpārūpanimittānaṃ saha anupaṭṭhānato. Catutthavādassa pana vatthubhedavasena pavatti rūpārūpadhammānaṃ samūhato ‘‘eko attā’’ti takkanavasenāti tattha vuttanayānusārena veditabbaṃ.

    दुतियचतुक्‍के यं वत्तब्बं, तं ‘‘अमति गच्छति एत्थ भावो ओसान’’न्तिआदिना अन्तानन्तिकवादे वुत्तनयेन वेदितब्बं।

    Dutiyacatukke yaṃ vattabbaṃ, taṃ ‘‘amati gacchati ettha bhāvo osāna’’ntiādinā antānantikavāde vuttanayena veditabbaṃ.

    यदिपि अट्ठसमापत्तिलाभिनो दिट्ठिगतिकस्स वसेन समापत्तिभेदेन सञ्‍ञाभेदसम्भवतो ‘‘नानत्तसञ्‍ञी अत्ता’’ति अयम्पि वादो समापन्‍नकवसेन लब्भति। तथापि समापत्तियं एकरूपेनेव सञ्‍ञाय उपट्ठानतो समापन्‍नकवसेन ‘‘एकत्तसञ्‍ञी’’ति आह। तेनेवेत्थ समापन्‍नकग्गहणं कतं। एकसमापत्तिलाभिनो एव वा वसेन अत्थो वेदितब्बो। समापत्तिभेदेन सञ्‍ञाभेदसम्भवेपि बहिद्धा पुथुत्तारम्मणे सञ्‍ञानानत्तेन ओळारिकेन नानत्तसञ्‍ञितं दस्सेतुं ‘‘असमापन्‍नकवसेन नानत्तसञ्‍ञी’’ति वुत्तं। ‘‘परित्तकसिणवसेन परित्तसञ्‍ञी’’ति इमिना सतिपि सञ्‍ञाविनिमुत्ते धम्मे ‘‘सञ्‍ञायेव अत्ता’’ति वदतीति दस्सितं होति। कसिणग्गहणञ्‍चेत्थ सञ्‍ञाय विसयदस्सनं, एवं विपुलकसिणवसेनाति एत्थापि अत्थो वेदितब्बो। एवञ्‍च कत्वा अन्तानन्तिकवादे , इध च अन्तानन्तिकचतुक्‍के पठमदुतियवादेहि इमेसं द्विन्‍नं वादानं विसेसो सिद्धो होति, अञ्‍ञथा वुत्तप्पकारेसु वादेसु पुब्बन्तापरन्तकप्पनभेदेन सतिपि केहिचि विसेसे केहिचि नत्थि येवाति। अथ वा ‘‘अङ्गुट्ठप्पमाणो अत्ता, यवप्पमाणो, अणुमत्तो वा अत्ता’’ति आदिदस्सनवसेन परित्तो सञ्‍ञी चाति परित्तसञ्‍ञी, कपिलकणादादयो विय अत्तनो सब्बगतभावपटिजाननवसेन अप्पमाणो सञ्‍ञी चाति अप्पमाणसञ्‍ञीति एवम्पेत्थ अत्थो दट्ठब्बो।

    Yadipi aṭṭhasamāpattilābhino diṭṭhigatikassa vasena samāpattibhedena saññābhedasambhavato ‘‘nānattasaññī attā’’ti ayampi vādo samāpannakavasena labbhati. Tathāpi samāpattiyaṃ ekarūpeneva saññāya upaṭṭhānato samāpannakavasena ‘‘ekattasaññī’’ti āha. Tenevettha samāpannakaggahaṇaṃ kataṃ. Ekasamāpattilābhino eva vā vasena attho veditabbo. Samāpattibhedena saññābhedasambhavepi bahiddhā puthuttārammaṇe saññānānattena oḷārikena nānattasaññitaṃ dassetuṃ ‘‘asamāpannakavasena nānattasaññī’’ti vuttaṃ. ‘‘Parittakasiṇavasena parittasaññī’’ti iminā satipi saññāvinimutte dhamme ‘‘saññāyeva attā’’ti vadatīti dassitaṃ hoti. Kasiṇaggahaṇañcettha saññāya visayadassanaṃ, evaṃ vipulakasiṇavasenāti etthāpi attho veditabbo. Evañca katvā antānantikavāde , idha ca antānantikacatukke paṭhamadutiyavādehi imesaṃ dvinnaṃ vādānaṃ viseso siddho hoti, aññathā vuttappakāresu vādesu pubbantāparantakappanabhedena satipi kehici visese kehici natthi yevāti. Atha vā ‘‘aṅguṭṭhappamāṇo attā, yavappamāṇo, aṇumatto vā attā’’ti ādidassanavasena paritto saññī cāti parittasaññī, kapilakaṇādādayo viya attano sabbagatabhāvapaṭijānanavasena appamāṇo saññī cāti appamāṇasaññīti evampettha attho daṭṭhabbo.

    दिब्बचक्खुपरिभण्डताय यथाकम्मूपगञाणस्स दिब्बचक्खुपभावजनितेन यथाकम्मूपगञाणेन दिस्समानापि सत्तानं सुखादिसमङ्गिता दिब्बचक्खुनाव दिट्ठा होतीति आह ‘‘दिब्बेन चक्खुना’’तिआदि। ननु च ‘‘एकन्तसुखी अत्ता’’तिआदिवादानं अपरन्तदिट्ठिभावतो ‘‘निब्बत्तमानं दिस्वा’’ति वचनं अनुपन्‍नन्ति? नानुपपन्‍नं, अनागतस्स एकन्तसुखिभावादिकस्स पकप्पनं पच्‍चुप्पन्‍नाय निब्बत्तिया दस्सनेन अधिप्पेतन्ति। तेनेवाह ‘‘निब्बत्तमानं दिस्वा ‘एकन्तसुखी’ति गण्हाती’’ति। एत्थ च तस्सं तस्सं भूमियं बहुलं सुखादिसहितधम्मप्पवत्तिदस्सनेन तेसं ‘‘एकन्तसुखी’’ति गाहो दट्ठब्बो। अथ वा हत्थिदस्सकअन्धा विय दिट्ठिगतिका यं यदेव पस्सन्ति, तं तदेव अभिनिविस्स वोहरन्तीति न एत्थ युत्ति मग्गितब्बा।

    Dibbacakkhuparibhaṇḍatāya yathākammūpagañāṇassa dibbacakkhupabhāvajanitena yathākammūpagañāṇena dissamānāpi sattānaṃ sukhādisamaṅgitā dibbacakkhunāva diṭṭhā hotīti āha ‘‘dibbena cakkhunā’’tiādi. Nanu ca ‘‘ekantasukhī attā’’tiādivādānaṃ aparantadiṭṭhibhāvato ‘‘nibbattamānaṃ disvā’’ti vacanaṃ anupannanti? Nānupapannaṃ, anāgatassa ekantasukhibhāvādikassa pakappanaṃ paccuppannāya nibbattiyā dassanena adhippetanti. Tenevāha ‘‘nibbattamānaṃ disvā ‘ekantasukhī’ti gaṇhātī’’ti. Ettha ca tassaṃ tassaṃ bhūmiyaṃ bahulaṃ sukhādisahitadhammappavattidassanena tesaṃ ‘‘ekantasukhī’’ti gāho daṭṭhabbo. Atha vā hatthidassakaandhā viya diṭṭhigatikā yaṃ yadeva passanti, taṃ tadeva abhinivissa voharantīti na ettha yutti maggitabbā.

    असञ्‍ञी नेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञीवादवण्णना

    Asaññī nevasaññīnāsaññīvādavaṇṇanā

    ७८-८३. असञ्‍ञीवादे असञ्‍ञभवे निब्बत्तसत्तवसेन पठमवादो, ‘‘सञ्‍ञं अत्ततो समनुपस्सती’’ति एत्थ वुत्तनयेन सञ्‍ञंयेव ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा तस्स किञ्‍चनभावेन ठिताय अञ्‍ञाय सञ्‍ञाय अभावतो ‘‘असञ्‍ञी’’ति पवत्तो दुतियवादो, तथा सञ्‍ञाय सह रूपधम्मे, सब्बे एव वा रूपारूपधम्मे ‘‘अत्ता’’ति गहेत्वा पवत्तो ततियवादो, तक्‍कगाहवसेनेव चतुत्थवादो पवत्तो। तस्स पुब्बे वुत्तनयेनेव अत्थो वेदितब्बो। दुतियचतुक्‍केपि कसिणरूपस्स असञ्‍जाननसभावताय असञ्‍ञीति कत्वा अन्तानन्तिकवादे वुत्तनयेनेव चत्तारोपि वेदितब्बा। तथा नेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञीवादेपि नेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञीभवे निब्बत्तसत्तस्सेव चुतिपटिसन्धीसु, सब्बत्थ वा पटुसञ्‍ञाकिच्‍चं कातुं असमत्थाय सुखुमाय सञ्‍ञाय अत्थिभावपटिजाननवसेन पठमवादो, असञ्‍ञीवादे वुत्तनयेन सुखुमाय सञ्‍ञाय वसेन, सञ्‍जाननसभावतापटिजानेन च दुतियवादादयो पवत्ताति एवं एकेन पकारेन सतिपि कारणपरियेसनस्स सम्भवे दिट्ठिगतिकवादानं अनादरणीयभावदस्सनत्थं ‘‘तत्थ न एकन्तेन कारणं परियेसितब्ब’’न्ति वुत्तन्ति दट्ठब्बं। एतेसञ्‍च सञ्‍ञीअसञ्‍ञीनेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञीवादानं ‘‘अरोगो परं मरणा’’ति वचनतो सस्सतदिट्ठिसङ्गहो पाकटोयेव।

    78-83. Asaññīvāde asaññabhave nibbattasattavasena paṭhamavādo, ‘‘saññaṃ attato samanupassatī’’ti ettha vuttanayena saññaṃyeva ‘‘attā’’ti gahetvā tassa kiñcanabhāvena ṭhitāya aññāya saññāya abhāvato ‘‘asaññī’’ti pavatto dutiyavādo, tathā saññāya saha rūpadhamme, sabbe eva vā rūpārūpadhamme ‘‘attā’’ti gahetvā pavatto tatiyavādo, takkagāhavaseneva catutthavādo pavatto. Tassa pubbe vuttanayeneva attho veditabbo. Dutiyacatukkepi kasiṇarūpassa asañjānanasabhāvatāya asaññīti katvā antānantikavāde vuttanayeneva cattāropi veditabbā. Tathā nevasaññīnāsaññīvādepi nevasaññīnāsaññībhave nibbattasattasseva cutipaṭisandhīsu, sabbattha vā paṭusaññākiccaṃ kātuṃ asamatthāya sukhumāya saññāya atthibhāvapaṭijānanavasena paṭhamavādo, asaññīvāde vuttanayena sukhumāya saññāya vasena, sañjānanasabhāvatāpaṭijānena ca dutiyavādādayo pavattāti evaṃ ekena pakārena satipi kāraṇapariyesanassa sambhave diṭṭhigatikavādānaṃ anādaraṇīyabhāvadassanatthaṃ ‘‘tattha na ekantena kāraṇaṃ pariyesitabba’’nti vuttanti daṭṭhabbaṃ. Etesañca saññīasaññīnevasaññīnāsaññīvādānaṃ ‘‘arogo paraṃ maraṇā’’ti vacanato sassatadiṭṭhisaṅgaho pākaṭoyeva.

    उच्छेदवादवण्णना

    Ucchedavādavaṇṇanā

    ८४. असतो विनासासम्भवतो अत्थिभावनिबन्धनो उच्छेदोति वुत्तं ‘‘सतो’’ति। यथा हेतुफलभावेन पवत्तमानानं सभावधम्मानं सतिपि एकसन्तानपरियापन्‍नानं भिन्‍नसन्ततिपतितेहि विसेसे हेतुफलानं परमत्थतो भिन्‍नसभावत्ता भिन्‍नसन्तानपतितानं विय अच्‍चन्तभेदसन्‍निट्ठानेन नानत्तनयस्स मिच्छागहणं उच्छेदाभिनिवेसस्स कारणं, एवं हेतुफलभूतानं धम्मानं विज्‍जमानेपि सभावभेदे एकसन्ततिपरियापन्‍नताय एकत्तनयेन अच्‍चन्तमभेदग्गहणम्पि कारणं एवाति दस्सेतुं ‘‘सत्तस्सा’’ति वुत्तं पाळियं। सन्तानवसेन हि वत्तमानेसु खन्धेसु घनविनिब्भोगाभावेन सत्तगाहो, सत्तस्स च अत्थिभावगाहनिबन्धनो उच्छेदगाहो यावायं अत्ता न उच्छिज्‍जति, तावायं विज्‍जतियेवाति गहणतो, निरुदयविनासो वा इध उच्छेदोति अधिप्पेतोति आह ‘‘उपच्छेद’’न्ति। विसेसेन नासो विनासो, अभावो। सो पन मंसचक्खुपञ्‍ञाचक्खूनं दस्सनपथातिक्‍कमोयेव होतीति आह ‘‘अदस्सन’’न्ति। अदस्सने हि नास-सद्दो लोके निरुळ्होति। भावविगमन्ति सभावापगमं। यो हि निरुदयविनासवसेन उच्छिज्‍जति, न सो अत्तनो सभावेन तिट्ठतीति। लाभीति दिब्बचक्खुञाणलाभी। चुतिमत्तमेवाति सेक्खपुथुज्‍जनानम्पि चुतिमत्तमेव। न उपपातन्ति पुब्बयोगाभावेन, परिकम्माकरणेन वा उपपातं दट्ठुं न सक्‍कोति। ‘‘अलाभी च को परलोकं न जानाती’’ति नत्थिकवादवसेन, महामूळ्हभावेनेव वा ‘‘इतो अञ्‍ञो परलोको अत्थी’’ति अनवबोधमाह। एत्तकोयेव विसयो, यो यं इन्द्रियगोचरोति। अत्तनो धीतुया हत्थगण्हनकराजादि विय कामसुखगिद्धताय वा। ‘‘न पुन विरुहन्ती’’ति पतितपण्णानं वण्टेन अप्पटिसन्धिकभावमाह। एवमेव सत्ताति यथा पण्डुपलासो बन्धना पवुत्तो न पटिसन्धियति, एवं सब्बे सत्ता अप्पटिसन्धिकमरणमेव निगच्छन्तीति। जलपुब्बूळकूपमा हि सत्ताति तस्स लद्धि। तथाति वुत्तप्पकारेन। लाभिनोपि चुतितो उद्धं अदस्सनेनेव इमा दिट्ठियो उप्पज्‍जन्तीति आह ‘‘विकप्पेत्वा वा’’ति।

    84. Asato vināsāsambhavato atthibhāvanibandhano ucchedoti vuttaṃ ‘‘sato’’ti. Yathā hetuphalabhāvena pavattamānānaṃ sabhāvadhammānaṃ satipi ekasantānapariyāpannānaṃ bhinnasantatipatitehi visese hetuphalānaṃ paramatthato bhinnasabhāvattā bhinnasantānapatitānaṃ viya accantabhedasanniṭṭhānena nānattanayassa micchāgahaṇaṃ ucchedābhinivesassa kāraṇaṃ, evaṃ hetuphalabhūtānaṃ dhammānaṃ vijjamānepi sabhāvabhede ekasantatipariyāpannatāya ekattanayena accantamabhedaggahaṇampi kāraṇaṃ evāti dassetuṃ ‘‘sattassā’’ti vuttaṃ pāḷiyaṃ. Santānavasena hi vattamānesu khandhesu ghanavinibbhogābhāvena sattagāho, sattassa ca atthibhāvagāhanibandhano ucchedagāho yāvāyaṃ attā na ucchijjati, tāvāyaṃ vijjatiyevāti gahaṇato, nirudayavināso vā idha ucchedoti adhippetoti āha ‘‘upaccheda’’nti. Visesena nāso vināso, abhāvo. So pana maṃsacakkhupaññācakkhūnaṃ dassanapathātikkamoyeva hotīti āha ‘‘adassana’’nti. Adassane hi nāsa-saddo loke niruḷhoti. Bhāvavigamanti sabhāvāpagamaṃ. Yo hi nirudayavināsavasena ucchijjati, na so attano sabhāvena tiṭṭhatīti. Lābhīti dibbacakkhuñāṇalābhī. Cutimattamevāti sekkhaputhujjanānampi cutimattameva. Na upapātanti pubbayogābhāvena, parikammākaraṇena vā upapātaṃ daṭṭhuṃ na sakkoti. ‘‘Alābhī ca ko paralokaṃ na jānātī’’ti natthikavādavasena, mahāmūḷhabhāveneva vā ‘‘ito añño paraloko atthī’’ti anavabodhamāha. Ettakoyeva visayo, yo yaṃ indriyagocaroti. Attano dhītuyā hatthagaṇhanakarājādi viya kāmasukhagiddhatāya vā. ‘‘Na puna viruhantī’’ti patitapaṇṇānaṃ vaṇṭena appaṭisandhikabhāvamāha. Evameva sattāti yathā paṇḍupalāso bandhanā pavutto na paṭisandhiyati, evaṃ sabbe sattā appaṭisandhikamaraṇameva nigacchantīti. Jalapubbūḷakūpamā hi sattāti tassa laddhi. Tathāti vuttappakārena. Lābhinopi cutito uddhaṃ adassaneneva imā diṭṭhiyo uppajjantīti āha ‘‘vikappetvā vā’’ti.

    एत्थाह – यथा अमराविक्खेपिकवादा एकन्तअलाभीवसेनेव दस्सिता, यथा च उद्धमाघातनिकसञ्‍ञीवादचतुक्‍को एकन्तलाभीवसेनेव, न एवमयं। अयं पन सस्सतेकच्‍चसस्सतवादादयो विय लाभीअलाभीवसेन पवत्तो। तथा हि वुत्तं ‘‘तत्थ द्वे जना’’तिआदि। यदि एवं कस्मा सस्सतवादादिदेसनाहि इध अञ्‍ञथा देसना पवत्ताति? वुच्‍चते – देसनाविलासप्पत्तितो। देसनाविलासप्पत्ता हि बुद्धा भगवन्तो, ते वेनेय्यज्झासयानुरूपं विविधेनाकारेन धम्मं देसेन्ति, अञ्‍ञथा इधापि च एवं भगवा देसेय्य ‘‘इध भिक्खवे एकच्‍चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय…पे॰… यथासमाहिते चित्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्‍नामेति, सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्‍कन्तमानुसकेन अरहतो चुतिचित्तं पस्सति, पुथूनं वा परसत्तानं, न हेव खो तदुद्धं उपपत्तिं, सो एवमाह ‘यथा खो भो अयं अत्ता’’’ तिआदिना विसेसलाभिनो, तक्‍किनो च विसुं कत्वा, तस्मा देसनाविलासेन वेनेय्यज्झासयानुरूपं सस्सतवादादिदेसनाहि अञ्‍ञथायं देसना पवत्ताति दट्ठब्बं।

    Etthāha – yathā amarāvikkhepikavādā ekantaalābhīvaseneva dassitā, yathā ca uddhamāghātanikasaññīvādacatukko ekantalābhīvaseneva, na evamayaṃ. Ayaṃ pana sassatekaccasassatavādādayo viya lābhīalābhīvasena pavatto. Tathā hi vuttaṃ ‘‘tattha dve janā’’tiādi. Yadi evaṃ kasmā sassatavādādidesanāhi idha aññathā desanā pavattāti? Vuccate – desanāvilāsappattito. Desanāvilāsappattā hi buddhā bhagavanto, te veneyyajjhāsayānurūpaṃ vividhenākārena dhammaṃ desenti, aññathā idhāpi ca evaṃ bhagavā deseyya ‘‘idha bhikkhave ekacco samaṇo vā brāhmaṇo vā ātappamanvāya…pe… yathāsamāhite citte sattānaṃ cutūpapātañāṇāya cittaṃ abhininnāmeti, so dibbena cakkhunā visuddhena atikkantamānusakena arahato cuticittaṃ passati, puthūnaṃ vā parasattānaṃ, na heva kho taduddhaṃ upapattiṃ, so evamāha ‘yathā kho bho ayaṃ attā’’’ tiādinā visesalābhino, takkino ca visuṃ katvā, tasmā desanāvilāsena veneyyajjhāsayānurūpaṃ sassatavādādidesanāhi aññathāyaṃ desanā pavattāti daṭṭhabbaṃ.

    अथ वा एकच्‍चसस्सतवादादीसु विय न इध तक्‍कीवादितो विसेसलाभीवादो भिन्‍नाकारो, अथ खो समानभेदताय समानाकारोयेवाति इमस्स विसेसस्स पकासनत्थं भगवता अयमुच्छेदवादो पुरिमवादेहि विसिट्ठाकारो देसितो। सम्भवति हि तक्‍किनोपि अनुस्सवादिवसेन अधिगमवतो विय इध अभिनिवेसो। अथ वा न इमा दिट्ठियो भगवता अनागते एवं भावीवसेन देसिता, नापि परिकप्पवसेन, अथ खो यथा यथा दिट्ठिगतिकेहि ‘‘इदमेव सच्‍चं, मोघमञ्‍ञ’’न्ति पञ्‍ञत्ता, तथा तथा यथाभुच्‍चं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणेन परिच्छिन्दित्वा पकासिता। येहि गम्भीरादिप्पकारा अपुथुज्‍जनगोचरा बुद्धधम्मा पकासन्ति, येसञ्‍च परिकित्तनेन तथागता सम्मदेव थोमिता होन्ति। उच्छेदवादीहि च दिट्ठिगतिकेहि यथा उत्तरुत्तरभवदस्सीहि अपरभवदस्सीनं तेसं वादपटिसेधवसेन सकसकवादा पतिट्ठापिता, तथायं देसना पवत्ताति पुरिमदेसनाहि इमिस्सा देसनाय पवत्तिभेदो न चोदेतब्बो। एवञ्‍च कत्वा अरूपभवभेदवसेन विय कामरूपभवभेदवसेनापि उच्छेदवादो विभजित्वा दट्ठब्बो। अथ वा पच्‍चेकं कामरूपभवभेदवसेन विय अरूपभववसेनापि न विभजित्वा वत्तब्बो, एवञ्‍च सति भगवता वुत्तसत्तकतो बहुतरभेदो, अप्पतरभेदो वा उच्छेदवादो आपज्‍जतीति एवं पकारापि चोदना अनवकासावाति।

    Atha vā ekaccasassatavādādīsu viya na idha takkīvādito visesalābhīvādo bhinnākāro, atha kho samānabhedatāya samānākāroyevāti imassa visesassa pakāsanatthaṃ bhagavatā ayamucchedavādo purimavādehi visiṭṭhākāro desito. Sambhavati hi takkinopi anussavādivasena adhigamavato viya idha abhiniveso. Atha vā na imā diṭṭhiyo bhagavatā anāgate evaṃ bhāvīvasena desitā, nāpi parikappavasena, atha kho yathā yathā diṭṭhigatikehi ‘‘idameva saccaṃ, moghamañña’’nti paññattā, tathā tathā yathābhuccaṃ sabbaññutaññāṇena paricchinditvā pakāsitā. Yehi gambhīrādippakārā aputhujjanagocarā buddhadhammā pakāsanti, yesañca parikittanena tathāgatā sammadeva thomitā honti. Ucchedavādīhi ca diṭṭhigatikehi yathā uttaruttarabhavadassīhi aparabhavadassīnaṃ tesaṃ vādapaṭisedhavasena sakasakavādā patiṭṭhāpitā, tathāyaṃ desanā pavattāti purimadesanāhi imissā desanāya pavattibhedo na codetabbo. Evañca katvā arūpabhavabhedavasena viya kāmarūpabhavabhedavasenāpi ucchedavādo vibhajitvā daṭṭhabbo. Atha vā paccekaṃ kāmarūpabhavabhedavasena viya arūpabhavavasenāpi na vibhajitvā vattabbo, evañca sati bhagavatā vuttasattakato bahutarabhedo, appatarabhedo vā ucchedavādo āpajjatīti evaṃ pakārāpi codanā anavakāsāvāti.

    एत्थाह – युत्तं ताव पुरिमेसु तीसु वादेसु ‘‘कायस्स भेदा’’ति वुत्तं पञ्‍चवोकारभवपरियापन्‍नं अत्तभावं आरब्भ पवत्तत्ता तेसं वादानं, चतुवोकारभवपरियापन्‍नं पन अत्तभावं निस्साय पवत्तेसु चतुत्थादीसु चतूसु वादेसु कस्मा ‘‘कायस्स भेदा’’ति वुत्तं । न हि अरूपीनं कायो विज्‍जतीति? सच्‍चमेतं, रूपत्तभावे पवत्तवोहारेनेव पन दिट्ठिगतिको अरूपत्तभावेपि कायवोहारं आरोपेत्वा आह ‘‘कायस्स भेदा’’ति। यथा च दिट्ठिगतिका दिट्ठियो पञ्‍ञापेन्ति, तथा च भगवा दस्सेतीति, अरूपकायभावतो वा फस्सादिधम्मसमूहभूते अरूपत्तभावे कायनिद्देसो दट्ठब्बो। एत्थ च कामदेवत्तभावादिनिरवसेसविभवपतिट्ठापकानं दुतियवादादीनं युत्तो अपरन्तकप्पिकभावो अनागतद्धविसयत्ता तेसं वादानं, न पन दिट्ठिगतिकपच्‍चक्खभूतमनुस्सत्तभावसमुच्छेदपतिट्ठापकस्स पठमवादस्स पच्‍चुप्पन्‍नविसयत्ता। दुतियवादादीनञ्हि पुरिमपुरिमवादसङ्गहितस्सेव अत्तनो तदुत्तरुत्तरिभवोपपन्‍नस्स समुच्छेदतो युज्‍जति अपरन्तकप्पिकता, तथा च ‘‘नो च खो भो अयं अत्ता एत्तावता सम्मा समुच्छिन्‍नो होती’’तिआदि वुत्तं, यं पन तत्थ वुत्तं ‘‘अत्थि खो भो अञ्‍ञो अत्ता’’ति, तं मनुस्सकायविसेसापेक्खाय वुत्तं, न सब्बथा अञ्‍ञभावतोति? नो न युत्तो, इधलोकपरियापन्‍नत्तेपि च पठमवादविसयस्स अनागतकालस्सेव तस्स अधिप्पेतत्ता पठमवादिनोपि अपरन्तकप्पिकताय न कोचि विरोधोति।

    Etthāha – yuttaṃ tāva purimesu tīsu vādesu ‘‘kāyassa bhedā’’ti vuttaṃ pañcavokārabhavapariyāpannaṃ attabhāvaṃ ārabbha pavattattā tesaṃ vādānaṃ, catuvokārabhavapariyāpannaṃ pana attabhāvaṃ nissāya pavattesu catutthādīsu catūsu vādesu kasmā ‘‘kāyassa bhedā’’ti vuttaṃ . Na hi arūpīnaṃ kāyo vijjatīti? Saccametaṃ, rūpattabhāve pavattavohāreneva pana diṭṭhigatiko arūpattabhāvepi kāyavohāraṃ āropetvā āha ‘‘kāyassa bhedā’’ti. Yathā ca diṭṭhigatikā diṭṭhiyo paññāpenti, tathā ca bhagavā dassetīti, arūpakāyabhāvato vā phassādidhammasamūhabhūte arūpattabhāve kāyaniddeso daṭṭhabbo. Ettha ca kāmadevattabhāvādiniravasesavibhavapatiṭṭhāpakānaṃ dutiyavādādīnaṃ yutto aparantakappikabhāvo anāgataddhavisayattā tesaṃ vādānaṃ, na pana diṭṭhigatikapaccakkhabhūtamanussattabhāvasamucchedapatiṭṭhāpakassa paṭhamavādassa paccuppannavisayattā. Dutiyavādādīnañhi purimapurimavādasaṅgahitasseva attano taduttaruttaribhavopapannassa samucchedato yujjati aparantakappikatā, tathā ca ‘‘no ca kho bho ayaṃ attā ettāvatā sammā samucchinno hotī’’tiādi vuttaṃ, yaṃ pana tattha vuttaṃ ‘‘atthi kho bho añño attā’’ti, taṃ manussakāyavisesāpekkhāya vuttaṃ, na sabbathā aññabhāvatoti? No na yutto, idhalokapariyāpannattepi ca paṭhamavādavisayassa anāgatakālasseva tassa adhippetattā paṭhamavādinopi aparantakappikatāya na koci virodhoti.

    दिट्ठधम्मनिब्बानवादवण्णना

    Diṭṭhadhammanibbānavādavaṇṇanā

    ९३. दिट्ठधम्मोति दस्सनभूतेन ञाणेन उपलद्धधम्मो। तत्थ यो अनिन्द्रियविसयो, सोपि सुपाकटभावेन इन्द्रियविसयो विय होतीति आह ‘‘दिट्ठधम्मोति पच्‍चक्खधम्मो वुच्‍चती’’ति। तेनेव च ‘‘तत्थ तत्थ पटिलद्धत्तभावस्सेतं अधिवचन’’न्ति वुत्तं।

    93.Diṭṭhadhammoti dassanabhūtena ñāṇena upaladdhadhammo. Tattha yo anindriyavisayo, sopi supākaṭabhāvena indriyavisayo viya hotīti āha ‘‘diṭṭhadhammoti paccakkhadhammo vuccatī’’ti. Teneva ca ‘‘tattha tattha paṭiladdhattabhāvassetaṃ adhivacana’’nti vuttaṃ.

    ९५. अन्तोनिज्झायनलक्खणोति ञातिभोगरोगसीलदिट्ठिब्यसनेहि फुट्ठस्स चेतसो अन्तो अब्भन्तरं निज्झायनं सोचनं अन्तोनिज्झायनं, तं लक्खणं एतस्साति अन्तोनिज्झायनलक्खणो। तन्‍निस्सितलालप्पनलक्खणोति तं सोकं समुट्ठानहेतुं निस्सितं तन्‍निस्सितं, भुसं विलापनं लालप्पनं, तन्‍निस्सितञ्‍च लालप्पनञ्‍च तन्‍निस्सितलालप्पनं, तं लक्खणं एतस्साति तन्‍निस्सितलालप्पनलक्खणो। ञातिब्यसनादिना फुट्ठस्स परिदेवेनापि असक्‍कुणन्तस्स अन्तोगतसोकसमुट्ठितो भुसो आयासो उपायासो। सो पन यस्मा चेतसो अप्पसन्‍नाकारो होति, तस्मा ‘‘विसादलक्खणो’’ति वुत्तो।

    95.Antonijjhāyanalakkhaṇoti ñātibhogarogasīladiṭṭhibyasanehi phuṭṭhassa cetaso anto abbhantaraṃ nijjhāyanaṃ socanaṃ antonijjhāyanaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etassāti antonijjhāyanalakkhaṇo. Tannissitalālappanalakkhaṇoti taṃ sokaṃ samuṭṭhānahetuṃ nissitaṃ tannissitaṃ, bhusaṃ vilāpanaṃ lālappanaṃ, tannissitañca lālappanañca tannissitalālappanaṃ, taṃ lakkhaṇaṃ etassāti tannissitalālappanalakkhaṇo. Ñātibyasanādinā phuṭṭhassa paridevenāpi asakkuṇantassa antogatasokasamuṭṭhito bhuso āyāso upāyāso. So pana yasmā cetaso appasannākāro hoti, tasmā ‘‘visādalakkhaṇo’’ti vutto.

    ९६. वितक्‍कनं वितक्‍कितं, तं पन अभिनिरोपनसभावो वितक्‍कोयेवाति आह ‘‘अभि…पे॰… वितक्‍को’’ति। एस नयो विचारितन्ति एत्थापि। खोभकरसभावत्ता वितक्‍कविचारानं तंसहितं झानं सउब्बिलनं विय होतीति वुत्तं ‘‘सकण्डकं विय खायती’’ति।

    96. Vitakkanaṃ vitakkitaṃ, taṃ pana abhiniropanasabhāvo vitakkoyevāti āha ‘‘abhi…pe… vitakko’’ti. Esa nayo vicāritanti etthāpi. Khobhakarasabhāvattā vitakkavicārānaṃ taṃsahitaṃ jhānaṃ saubbilanaṃ viya hotīti vuttaṃ ‘‘sakaṇḍakaṃ viya khāyatī’’ti.

    ९७. याय उब्बिलापनपीतिया उप्पन्‍नाय चित्तं ‘‘उब्बिलावित’’न्ति वुच्‍चति, सा पीति उब्बिलावितत्तं यस्मा पन चित्तस्स उब्बिलभावो तस्सा पीतिया सति होति, नासति, तस्मा सा ‘‘उब्बिलभावकारण’’न्ति वुत्ता।

    97. Yāya ubbilāpanapītiyā uppannāya cittaṃ ‘‘ubbilāvita’’nti vuccati, sā pīti ubbilāvitattaṃ yasmā pana cittassa ubbilabhāvo tassā pītiyā sati hoti, nāsati, tasmā sā ‘‘ubbilabhāvakāraṇa’’nti vuttā.

    ९८. आभोगोति वा चित्तस्स आभुग्गभावो, आरम्मणे ओणतभावोति अत्थो। सुखेन हि चित्तं आरम्मणे अभिनतं होति, न दुक्खेन विय अपनतं, नापि अदुक्खमसुखेन विय अनभिनतं अनपनतञ्‍च। तत्थ ‘‘खुप्पिपासादिअभिभूतस्स विय मनुञ्‍ञभोजनादीसु कामेहि विवेचियमानस्सुपादारम्मणपत्थना विसेसतो अभिवड्ढति, उळारस्स पन कामरसस्स यावदत्थं तित्तस्स मनुञ्‍ञरसभोजनं भुत्ताविनो विय सुहितस्स भोत्तुकामता कामेसु पातब्यता न होति, विसयस्सागिद्धताय विसयेहि दुम्मोचियेहिपि जलूका विय सयमेव मुञ्‍चती’’ति च अयोनिसो उम्मुज्‍जित्वा कामगुणसन्तप्पितताय संसारदुक्खवूपसमं ब्याकासि पठमवादी। कामादीनं आदीनवदस्सिताय, पठमादिज्झानसुखस्स सन्तभावदस्सिताय च पठमादिज्झानसुखतित्तिया संसारदुक्खुपच्छेदं ब्याकंसु दुतियादिवादिनो, इधापि उच्छेदवादे वुत्तप्पकारो विचारो यथासम्भवं आनेत्वा वत्तब्बो। अयं पनेत्थ विसेसो – एकस्मिञ्हि अत्तभावे पञ्‍च वादा लब्भन्ति। तेनेव हि पाळियं ‘‘अञ्‍ञो अत्ता’’ति अञ्‍ञग्गहणं न कतं। कथं पनेत्थ अच्‍चन्तनिब्बानपञ्‍ञापकस्स अत्तनो दिट्ठधम्मनिब्बानवादस्स सस्सतदिट्ठिया सङ्गहो, न पन उच्छेददिट्ठियाति? तंतंसुखविसेससमङ्गितापटिलद्धेन बन्धविमोक्खेन सुद्धस्स अत्तनो सकरूपे अवट्ठानदीपनतो।

    98.Ābhogoti vā cittassa ābhuggabhāvo, ārammaṇe oṇatabhāvoti attho. Sukhena hi cittaṃ ārammaṇe abhinataṃ hoti, na dukkhena viya apanataṃ, nāpi adukkhamasukhena viya anabhinataṃ anapanatañca. Tattha ‘‘khuppipāsādiabhibhūtassa viya manuññabhojanādīsu kāmehi viveciyamānassupādārammaṇapatthanā visesato abhivaḍḍhati, uḷārassa pana kāmarasassa yāvadatthaṃ tittassa manuññarasabhojanaṃ bhuttāvino viya suhitassa bhottukāmatā kāmesu pātabyatā na hoti, visayassāgiddhatāya visayehi dummociyehipi jalūkā viya sayameva muñcatī’’ti ca ayoniso ummujjitvā kāmaguṇasantappitatāya saṃsāradukkhavūpasamaṃ byākāsi paṭhamavādī. Kāmādīnaṃ ādīnavadassitāya, paṭhamādijjhānasukhassa santabhāvadassitāya ca paṭhamādijjhānasukhatittiyā saṃsāradukkhupacchedaṃ byākaṃsu dutiyādivādino, idhāpi ucchedavāde vuttappakāro vicāro yathāsambhavaṃ ānetvā vattabbo. Ayaṃ panettha viseso – ekasmiñhi attabhāve pañca vādā labbhanti. Teneva hi pāḷiyaṃ ‘‘añño attā’’ti aññaggahaṇaṃ na kataṃ. Kathaṃ panettha accantanibbānapaññāpakassa attano diṭṭhadhammanibbānavādassa sassatadiṭṭhiyā saṅgaho, na pana ucchedadiṭṭhiyāti? Taṃtaṃsukhavisesasamaṅgitāpaṭiladdhena bandhavimokkhena suddhassa attano sakarūpe avaṭṭhānadīpanato.

    सेसाति सेसा पञ्‍चपञ्‍ञास दिट्ठियो। तासु अन्तानन्तिकवादादीनं सस्सतदिट्ठिभावो तत्थ तत्थ पकासितोयेव।

    Sesāti sesā pañcapaññāsa diṭṭhiyo. Tāsu antānantikavādādīnaṃ sassatadiṭṭhibhāvo tattha tattha pakāsitoyeva.

    १०१-३. किं पन कारणं पुब्बन्तापरन्ता एव दिट्ठाभिनिवेसस्स विसयभावेन दस्सिता, न पन तदुभयमेकज्झन्ति? असम्भवतो। न हि पुब्बन्तापरन्तेसु विय तदुभयविनिमुत्ते मज्झन्ते दिट्ठिकप्पना सम्भवति इत्तरकालत्ता, अथ पन पच्‍चुप्पन्‍नभवो तदुभयवेमज्झं, एवं सति दिट्ठिकप्पनक्खमो तस्स उभयसभावो पुब्बन्तापरन्तेसुयेव अन्तोगधोति कथमदस्सितं। अथ वा पुब्बन्तापरन्तवन्तताय ‘‘पुब्बन्तापरन्तो’’ति मज्झन्तो वुच्‍चति , सो च ‘‘पुब्बन्तापरन्तकप्पिका वा पुब्बन्तापरन्तानुदिट्ठिनो’’ति वदन्तेन पुब्बन्तापरन्तेहि विसुं कत्वा वुत्तोयेवाति दट्ठब्बो। अट्ठकथायम्पि ‘‘सब्बेपि ते अपरन्तकप्पिके पुब्बन्तापरन्तकप्पिके’’ति एतेन सामञ्‍ञनिद्देसेन, एकसेसेन वा सङ्गहिताति दट्ठब्बं, अञ्‍ञथा सङ्कड्ढित्वा वुत्तवचनस्स अनत्थकता आपज्‍जेय्याति। के पन ते पुब्बन्तापरन्तकप्पिका? ये अन्तानन्तिका हुत्वा दिट्ठधम्मनिब्बानवादाति एवं पकारा वेदितब्बा।

    101-3. Kiṃ pana kāraṇaṃ pubbantāparantā eva diṭṭhābhinivesassa visayabhāvena dassitā, na pana tadubhayamekajjhanti? Asambhavato. Na hi pubbantāparantesu viya tadubhayavinimutte majjhante diṭṭhikappanā sambhavati ittarakālattā, atha pana paccuppannabhavo tadubhayavemajjhaṃ, evaṃ sati diṭṭhikappanakkhamo tassa ubhayasabhāvo pubbantāparantesuyeva antogadhoti kathamadassitaṃ. Atha vā pubbantāparantavantatāya ‘‘pubbantāparanto’’ti majjhanto vuccati , so ca ‘‘pubbantāparantakappikā vā pubbantāparantānudiṭṭhino’’ti vadantena pubbantāparantehi visuṃ katvā vuttoyevāti daṭṭhabbo. Aṭṭhakathāyampi ‘‘sabbepi te aparantakappike pubbantāparantakappike’’ti etena sāmaññaniddesena, ekasesena vā saṅgahitāti daṭṭhabbaṃ, aññathā saṅkaḍḍhitvā vuttavacanassa anatthakatā āpajjeyyāti. Ke pana te pubbantāparantakappikā? Ye antānantikā hutvā diṭṭhadhammanibbānavādāti evaṃ pakārā veditabbā.

    एत्थ च ‘‘सब्बे ते इमेहेव द्वासट्ठिया वत्थूहि, एतेसं वा अञ्‍ञतरेन, नत्थि इतो बहिद्धा’’ति वचनतो, पुब्बन्तकप्पिकादित्तयविनिमुत्तस्स च कस्सचि दिट्ठिगतिकस्स अभावतो यानि तानि सामञ्‍ञफलादि (दी॰ नि॰ १.१६६) सुत्तन्तरेसु वुत्तप्पकारानि अकिरियाहेतुकनत्थिकवादादीनि, यानि च इस्सरपजापतिपुरिसकालसभावनियतियदिच्छावादादिप्पभेदानि दिट्ठिगतानि (विसुद्धि॰ टी॰ २.५६३; विभ॰ अनुटी॰ १८९ पस्सितब्बं) बहिद्धापि दिस्समानानि, तेसं एत्थेव सङ्गहो, अन्तोगधता च वेदितब्बा। कथं? अकिरियवादो ताव ‘‘वञ्झो कूटट्ठो’’तिआदिना किरियाभावदीपनतो सस्सतवादे अन्तोगधो, तथा ‘‘सत्तिमे काया’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.१७४) नयप्पवत्तो पकुधवादो, ‘‘नत्थि हेतु नत्थि पच्‍चयो सत्तानं संकिलेसाया’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.१६८) वचनतो अहेतुकवादो अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादे अन्तोगधो। ‘‘नत्थि परो लोको’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.१७१) वचनतो नत्थिकवादो उच्छेदवादे अन्तोगधो। तथा हि तत्थ ‘‘कायस्स भेदा उच्छिज्‍जती’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.८६) वुत्तं। पठमेन आदि-सद्देन निगण्ठवादादयो सङ्गहिता।

    Ettha ca ‘‘sabbe te imeheva dvāsaṭṭhiyā vatthūhi, etesaṃ vā aññatarena, natthi ito bahiddhā’’ti vacanato, pubbantakappikādittayavinimuttassa ca kassaci diṭṭhigatikassa abhāvato yāni tāni sāmaññaphalādi (dī. ni. 1.166) suttantaresu vuttappakārāni akiriyāhetukanatthikavādādīni, yāni ca issarapajāpatipurisakālasabhāvaniyatiyadicchāvādādippabhedāni diṭṭhigatāni (visuddhi. ṭī. 2.563; vibha. anuṭī. 189 passitabbaṃ) bahiddhāpi dissamānāni, tesaṃ ettheva saṅgaho, antogadhatā ca veditabbā. Kathaṃ? Akiriyavādo tāva ‘‘vañjho kūṭaṭṭho’’tiādinā kiriyābhāvadīpanato sassatavāde antogadho, tathā ‘‘sattime kāyā’’tiādi (dī. ni. 1.174) nayappavatto pakudhavādo, ‘‘natthi hetu natthi paccayo sattānaṃ saṃkilesāyā’’tiādi (dī. ni. 1.168) vacanato ahetukavādo adhiccasamuppannikavāde antogadho. ‘‘Natthi paro loko’’tiādi (dī. ni. 1.171) vacanato natthikavādo ucchedavāde antogadho. Tathā hi tattha ‘‘kāyassa bhedā ucchijjatī’’tiādi (dī. ni. 1.86) vuttaṃ. Paṭhamena ādi-saddena nigaṇṭhavādādayo saṅgahitā.

    यदिपि पाळियं नाटपुत्तवाद (दी॰ नि॰ १.१७८) भावेन चातुयामसंवरो आगतो, तथापि सत्तवतातिक्‍कमेन विक्खेपवादिताय नाटपुत्तवादोपि सञ्‍चयवादो विय अमराविक्खेपवादेसु अन्तोगधो। ‘‘तं जीवं तं सरीरं, अञ्‍ञं जीवं अञ्‍ञं सरीर’’न्ति (दी॰ नि॰ १.३७७; म॰ नि॰ २.१२२; सं॰ नि॰ २.३५) एवं पकारा वादा ‘‘रूपी अत्ता होति अरोगो परं मरणा’’तिआदिवादेसु सङ्गहं गच्छन्ति, ‘‘होति तथागतो परं मरणा, ‘‘अत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति एवं पकारा सस्सतवादे। ‘‘न होति तथागतो परं मरणा, नत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति एवं पकारा उच्छेदवादेन सङ्गहिता। ‘‘होति च न होति च तथागतो परं मरणा, अत्थि च नत्थि च सत्ता ओपपातिका’’ति एवं पकारा एकच्‍चसस्सतवादे अन्तोगधा। ‘‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा, नेवत्थि न नत्थि सत्ता ओपपातिका’’ति च एवं पकारा अमराविक्खेपवादे अन्तोगधा। इस्सरपजापतिपुरिसकालवादा एकच्‍चसस्सतवादे अन्तोगधा, तथा कणादवादो। सभावनियतियदिच्छावादा अधिच्‍चसमुप्पन्‍निकवादेन सङ्गहिता। इमिना नयेन सुत्तन्तरेसु, बहिद्धा च दिस्समानानं दिट्ठिगतानं इमासु द्वासट्ठिया दिट्ठीसु अन्तोगधता वेदितब्बा।

    Yadipi pāḷiyaṃ nāṭaputtavāda (dī. ni. 1.178) bhāvena cātuyāmasaṃvaro āgato, tathāpi sattavatātikkamena vikkhepavāditāya nāṭaputtavādopi sañcayavādo viya amarāvikkhepavādesu antogadho. ‘‘Taṃ jīvaṃ taṃ sarīraṃ, aññaṃ jīvaṃ aññaṃ sarīra’’nti (dī. ni. 1.377; ma. ni. 2.122; saṃ. ni. 2.35) evaṃ pakārā vādā ‘‘rūpī attā hoti arogo paraṃ maraṇā’’tiādivādesu saṅgahaṃ gacchanti, ‘‘hoti tathāgato paraṃ maraṇā, ‘‘atthi sattā opapātikā’’ti evaṃ pakārā sassatavāde. ‘‘Na hoti tathāgato paraṃ maraṇā, natthi sattā opapātikā’’ti evaṃ pakārā ucchedavādena saṅgahitā. ‘‘Hoti ca na hoti ca tathāgato paraṃ maraṇā, atthi ca natthi ca sattā opapātikā’’ti evaṃ pakārā ekaccasassatavāde antogadhā. ‘‘Neva hoti na na hoti tathāgato paraṃ maraṇā, nevatthi na natthi sattā opapātikā’’ti ca evaṃ pakārā amarāvikkhepavāde antogadhā. Issarapajāpatipurisakālavādā ekaccasassatavāde antogadhā, tathā kaṇādavādo. Sabhāvaniyatiyadicchāvādā adhiccasamuppannikavādena saṅgahitā. Iminā nayena suttantaresu, bahiddhā ca dissamānānaṃ diṭṭhigatānaṃ imāsu dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīsu antogadhatā veditabbā.

    अज्झासयन्ति दिट्ठिज्झासयं। सस्सतुच्छेददिट्ठिवसेन हि सत्तानं संकिलेसपक्खे दुविधो अज्झासयो, तञ्‍च भगवा अपरिमाणासु लोकधातूसु अपरिमाणानं सत्तानं अपरिमाणे एव ञेय्यविसेसे उप्पज्‍जनवसेन अनेकभेदभिन्‍नानम्पि ‘‘चत्तारो जना सस्सतवादा’’तिआदिना द्वासट्ठिया पभेदेहि सङ्गण्हनवसेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणेन परिच्छिन्दित्वा दस्सेन्तो पमाणभूताय तुलाय धारयमानो विय होतीति आह ‘‘तुलाय तुलयन्तो विया’’ति। तथा हि वक्खति ‘‘अन्तो जालीकता’’तिआदि (दी॰ नि॰ १.१४६)। ‘‘सिनेरुपादतो वालुकं उद्धरन्तो विया’’ति एतेन सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणतो अञ्‍ञस्स इमिस्सा देसनाय असक्‍कुणेय्यतं दस्सेति।

    Ajjhāsayanti diṭṭhijjhāsayaṃ. Sassatucchedadiṭṭhivasena hi sattānaṃ saṃkilesapakkhe duvidho ajjhāsayo, tañca bhagavā aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ aparimāṇe eva ñeyyavisese uppajjanavasena anekabhedabhinnānampi ‘‘cattāro janā sassatavādā’’tiādinā dvāsaṭṭhiyā pabhedehi saṅgaṇhanavasena sabbaññutaññāṇena paricchinditvā dassento pamāṇabhūtāya tulāya dhārayamāno viya hotīti āha ‘‘tulāya tulayanto viyā’’ti. Tathā hi vakkhati ‘‘anto jālīkatā’’tiādi (dī. ni. 1.146). ‘‘Sinerupādato vālukaṃ uddharanto viyā’’ti etena sabbaññutaññāṇato aññassa imissā desanāya asakkuṇeyyataṃ dasseti.

    अनुसन्धानं अनुसन्धि, पुच्छाय कतो अनुसन्धि पुच्छानुसन्धि। अथ वा अनुसन्धयतीति अनुसन्धि, पुच्छा अनुसन्धि एतस्साति पुच्छानुसन्धि। पुच्छाय अनुसन्धियतीति वा पुच्छानुसन्धि। अज्झासयानुसन्धिम्हिपि एसेव नयो। यथानुसन्धीति एत्थ पन अनुसन्धीयतीति अनुसन्धि, या या अनुसन्धि यथानुसन्धि, अनुसन्धिअनुरूपं वा यथानुसन्धीति सद्दत्थो वेदितब्बो, सो ‘‘येन पन धम्मेन आदिम्हि देसना उट्ठिता, तस्स धम्मस्स अनुरूपधम्मवसेन वा पटिपक्खवसेन वा येसु सुत्तेसु उपरि देसना आगच्छति, तेसं वसेन यथानुसन्धि वेदितब्बो। सेय्यथिदं? आकङ्खेय्यसुत्ते (म॰ नि॰ १.६४-६९) हेट्ठा सीलेन देसना उट्ठिता, उपरि छ अभिञ्‍ञा आगता…पे॰… ककचूपमे (म॰ नि॰ १.२२२) हेट्ठा अक्खन्तिया उट्ठिता, उपरि ककचूपमा आगता’’तिआदिना अट्ठकथायं (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१००-१०४) वुत्तो।

    Anusandhānaṃ anusandhi, pucchāya kato anusandhi pucchānusandhi. Atha vā anusandhayatīti anusandhi, pucchā anusandhi etassāti pucchānusandhi. Pucchāya anusandhiyatīti vā pucchānusandhi. Ajjhāsayānusandhimhipi eseva nayo. Yathānusandhīti ettha pana anusandhīyatīti anusandhi, yā yā anusandhi yathānusandhi, anusandhianurūpaṃ vā yathānusandhīti saddattho veditabbo, so ‘‘yena pana dhammena ādimhi desanā uṭṭhitā, tassa dhammassa anurūpadhammavasena vā paṭipakkhavasena vā yesu suttesu upari desanā āgacchati, tesaṃ vasena yathānusandhi veditabbo. Seyyathidaṃ? Ākaṅkheyyasutte (ma. ni. 1.64-69) heṭṭhā sīlena desanā uṭṭhitā, upari cha abhiññā āgatā…pe… kakacūpame (ma. ni. 1.222) heṭṭhā akkhantiyā uṭṭhitā, upari kakacūpamā āgatā’’tiādinā aṭṭhakathāyaṃ (dī. ni. aṭṭha. 1.100-104) vutto.

    इति किराति भगवतो यथादेसिताय अत्तसुञ्‍ञताय अत्तनो अरुच्‍चनभावदीपनं। भोति धम्मालपनं। अनत्तकतानीति अत्तना न कतानि, अनत्तकेहि वा खन्धेहि कतानि। कमत्तानं फुसिस्सन्तीति असति अत्तनि खन्धानञ्‍च खणिकत्ता कम्मानि कं अत्तानं अत्तनो फलेन फुसिस्सन्ति, को कम्मफलं पटिसंवेदेतीति अत्थो। अविद्वाति सुतादिविरहेन अरियधम्मस्स अकोविदताय न विद्वा। अविज्‍जागतोति अविज्‍जाय उपगतो, अरियधम्मे अविनीतताय अप्पहीनाविज्‍जोति अत्थो। तण्हाधिपतेय्येन चेतसाति ‘‘यदि अहं नाम कोचि नत्थि , मया कतस्स कम्मस्स को फलं पटिसंवेदेति, सति पन तस्मिं सिया फलूपभोगो’’ति तण्हाधिपतितो आगतो तण्हाधिपतेय्यो, तेन। अत्तवादुपादानसहगत चेतसा। अतिधावितब्बन्ति खणिकत्तेपि सङ्खारानं यस्मिं सन्ताने कम्मं कतं, तत्थेव फलुप्पत्तितो धम्मपुञ्‍जमत्तस्सेव च सिद्धे कम्मफलसम्बन्धे एकत्तनयं मिच्छा गहेत्वा एकेन कारकवेदकभूतेन भवितब्बं, अञ्‍ञथा ‘‘कम्मफलानं सम्बन्धो न सिया’’ति अत्तत्तनियसुञ्‍ञतापकासनं सत्थुसासनं अतिक्‍कमितब्बं मञ्‍ञेय्याति अत्थो।

    Iti kirāti bhagavato yathādesitāya attasuññatāya attano aruccanabhāvadīpanaṃ. Bhoti dhammālapanaṃ. Anattakatānīti attanā na katāni, anattakehi vā khandhehi katāni. Kamattānaṃ phusissantīti asati attani khandhānañca khaṇikattā kammāni kaṃ attānaṃ attano phalena phusissanti, ko kammaphalaṃ paṭisaṃvedetīti attho. Avidvāti sutādivirahena ariyadhammassa akovidatāya na vidvā. Avijjāgatoti avijjāya upagato, ariyadhamme avinītatāya appahīnāvijjoti attho. Taṇhādhipateyyena cetasāti ‘‘yadi ahaṃ nāma koci natthi , mayā katassa kammassa ko phalaṃ paṭisaṃvedeti, sati pana tasmiṃ siyā phalūpabhogo’’ti taṇhādhipatito āgato taṇhādhipateyyo, tena. Attavādupādānasahagata cetasā. Atidhāvitabbanti khaṇikattepi saṅkhārānaṃ yasmiṃ santāne kammaṃ kataṃ, tattheva phaluppattito dhammapuñjamattasseva ca siddhe kammaphalasambandhe ekattanayaṃ micchā gahetvā ekena kārakavedakabhūtena bhavitabbaṃ, aññathā ‘‘kammaphalānaṃ sambandho na siyā’’ti attattaniyasuññatāpakāsanaṃ satthusāsanaṃ atikkamitabbaṃ maññeyyāti attho.

    ‘‘उपरि छ अभिञ्‍ञा आगता’’ति अनुरूपधम्मवसेन यथानुसन्धिं दस्सेति, इतरेहि पटिपक्खवसेन। किलेसेनाति ‘‘लोभो चित्तस्स उपक्‍किलेसो’’तिआदिना किलेसवसेन। इमस्मिम्पीति पि-सद्देन यथा वुत्तसुत्तादीसु पटिपक्खवसेन यथानुसन्धि, एवं इमस्मिम्पि सुत्तेति दस्सेति। तथा हि निच्‍चसारादिपञ्‍ञापकानं दिट्ठिगतानं वसेन उट्ठिता अयं देसना निच्‍चसारादिसुञ्‍ञतापकासनेन निट्ठापिताति।

    ‘‘Upari cha abhiññā āgatā’’ti anurūpadhammavasena yathānusandhiṃ dasseti, itarehi paṭipakkhavasena. Kilesenāti ‘‘lobho cittassa upakkileso’’tiādinā kilesavasena. Imasmimpīti pi-saddena yathā vuttasuttādīsu paṭipakkhavasena yathānusandhi, evaṃ imasmimpi sutteti dasseti. Tathā hi niccasārādipaññāpakānaṃ diṭṭhigatānaṃ vasena uṭṭhitā ayaṃ desanā niccasārādisuññatāpakāsanena niṭṭhāpitāti.

    परितस्सितविप्फन्दितवारवण्णना

    Paritassitavipphanditavāravaṇṇanā

    १०५-११७. मरियादविभागदस्सनत्थन्ति सस्सतादिदिट्ठिदस्सनस्स सम्मादस्सनेन सङ्कराभावविभावनत्थं। तदपि वेदयितन्ति सम्बन्धो। अजानतं अपस्सतन्ति ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति ‘‘इदं दिट्ठिट्ठानं एवंगहिकं एवंपरामट्ठं एवंगहितं होति एवंअभिसम्पराय’’न्ति यथाभूतं अजानन्तानं अपस्सन्तानं। तथा यस्मिं वेदयिते अवीततण्हताय एवं दिट्ठिगतं उपादियन्ति, तं वेदयितं समुदयादितो यथाभूतं अजानन्तानं अपस्सन्तानं, एतेन अनावरणञाणसमन्तचक्खूहि यथा तथागतानं यथाभूतमेत्थ ञाणदस्सनं, न एवं दिट्ठिगतिकानं, अथ खो तण्हादिट्ठिपरामासोयेवाति दस्सेति। तेनेव चायं देसना मरियादविभागदस्सनत्था जाता। अट्ठकथायं पन ‘‘यथाभूतं धम्मानं सभावं अजानन्तानं अपस्सन्तान’’न्ति अविसेसेन वुत्तं। न हि सङ्खतधम्मसभावं अजाननमत्तेन मिच्छा अभिनिविसन्तीति। सामञ्‍ञजोतना विसेसे अवतिट्ठतीति अयं विसेसयोजना कता। वेदयितन्ति ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति दिट्ठिपञ्‍ञापनवसेन पवत्तं दिट्ठिया अनुभूतं अनुभवनं। तण्हागतानन्ति तण्हाय गतानं उपगतानं, पवत्तानं वा। तञ्‍च खो पनेतन्ति च यथावुत्तं वेदयितं पच्‍चामसति। तञ्हि वट्टामिसभूतं दिट्ठितण्हासल्‍लानुविद्धताय सउब्बिलत्ता चञ्‍चलं, न मग्गफलसुखं विय एकरूपेन अवतिट्ठतीति। तेनेवाह ‘‘परितस्सितेना’’तिआदि।

    105-117.Mariyādavibhāgadassanatthanti sassatādidiṭṭhidassanassa sammādassanena saṅkarābhāvavibhāvanatthaṃ. Tadapi vedayitanti sambandho. Ajānataṃ apassatanti ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti ‘‘idaṃ diṭṭhiṭṭhānaṃ evaṃgahikaṃ evaṃparāmaṭṭhaṃ evaṃgahitaṃ hoti evaṃabhisamparāya’’nti yathābhūtaṃ ajānantānaṃ apassantānaṃ. Tathā yasmiṃ vedayite avītataṇhatāya evaṃ diṭṭhigataṃ upādiyanti, taṃ vedayitaṃ samudayādito yathābhūtaṃ ajānantānaṃ apassantānaṃ, etena anāvaraṇañāṇasamantacakkhūhi yathā tathāgatānaṃ yathābhūtamettha ñāṇadassanaṃ, na evaṃ diṭṭhigatikānaṃ, atha kho taṇhādiṭṭhiparāmāsoyevāti dasseti. Teneva cāyaṃ desanā mariyādavibhāgadassanatthā jātā. Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘yathābhūtaṃ dhammānaṃ sabhāvaṃ ajānantānaṃ apassantāna’’nti avisesena vuttaṃ. Na hi saṅkhatadhammasabhāvaṃ ajānanamattena micchā abhinivisantīti. Sāmaññajotanā visese avatiṭṭhatīti ayaṃ visesayojanā katā. Vedayitanti ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti diṭṭhipaññāpanavasena pavattaṃ diṭṭhiyā anubhūtaṃ anubhavanaṃ. Taṇhāgatānanti taṇhāya gatānaṃ upagatānaṃ, pavattānaṃ vā. Tañca kho panetanti ca yathāvuttaṃ vedayitaṃ paccāmasati. Tañhi vaṭṭāmisabhūtaṃ diṭṭhitaṇhāsallānuviddhatāya saubbilattā cañcalaṃ, na maggaphalasukhaṃ viya ekarūpena avatiṭṭhatīti. Tenevāha ‘‘paritassitenā’’tiādi.

    अथ वा एवं विसेसकारणतो द्वासट्ठि दिट्ठिगतानि विभजित्वा इदानि अविसेसकारणतो तानि दस्सेतुं ‘‘तत्र भिक्खवे’’तिआदिका देसना आरद्धा। सब्बेसञ्हि दिट्ठिगतिकानं वेदना अविज्‍जा तण्हा च अविसिट्ठकारन्ति। तत्थ तदपीति ‘‘सस्सतं अत्तानञ्‍च लोकञ्‍च पञ्‍ञपेन्ति’’ति एत्थ यदेतं ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति पञ्‍ञापनं, तदपि। सुखादिभेदं तिविधवेदयितं यथाक्‍कमं दुक्खसल्‍लानिच्‍चतो, अविसेसेन समुदयत्थङ्गमस्सादादीनवनिस्सरणतो वा यथाभूतं अजानन्तानं अपस्सन्तानं, ततो एव च सुखादिपत्थनासम्भवतो तण्हाय उपगतत्ता तण्हागतानं तण्हापरितस्सितेन दिट्ठिविप्फन्दितमेव दिट्ठिचलनमेव, ‘‘असति अत्तनि को वेदनं अनुभवती’’ति कायवचीद्वारेसु दिट्ठिया चोपनप्पत्तिमत्तमेव वा, न पन दिट्ठिया पञ्‍ञापेतब्बो सस्सतो कोचि धम्मो अत्थीति अत्थो। एकच्‍चसस्सतवादादीसुपि एसेव नयो।

    Atha vā evaṃ visesakāraṇato dvāsaṭṭhi diṭṭhigatāni vibhajitvā idāni avisesakāraṇato tāni dassetuṃ ‘‘tatra bhikkhave’’tiādikā desanā āraddhā. Sabbesañhi diṭṭhigatikānaṃ vedanā avijjā taṇhā ca avisiṭṭhakāranti. Tattha tadapīti ‘‘sassataṃ attānañca lokañca paññapenti’’ti ettha yadetaṃ ‘‘sassato attā ca loko cā’’ti paññāpanaṃ, tadapi. Sukhādibhedaṃ tividhavedayitaṃ yathākkamaṃ dukkhasallāniccato, avisesena samudayatthaṅgamassādādīnavanissaraṇato vā yathābhūtaṃ ajānantānaṃ apassantānaṃ, tato eva ca sukhādipatthanāsambhavato taṇhāya upagatattā taṇhāgatānaṃ taṇhāparitassitena diṭṭhivipphanditameva diṭṭhicalanameva, ‘‘asati attani ko vedanaṃ anubhavatī’’ti kāyavacīdvāresu diṭṭhiyā copanappattimattameva vā, na pana diṭṭhiyā paññāpetabbo sassato koci dhammo atthīti attho. Ekaccasassatavādādīsupi eseva nayo.

    फस्सपच्‍चयवारवण्णना

    Phassapaccayavāravaṇṇanā

    ११८. येन तण्हापरितस्सितेन एतानि दिट्ठिगतानि पवत्तन्ति, तस्स वेदयितं पच्‍चयो, वेदयितस्सापि फस्सो पच्‍चयोति देसना दिट्ठिया पच्‍चयपरम्परनिद्धारणन्ति आह ‘‘परम्परपच्‍चयदस्सनत्थ’’न्ति, तेन यथा पञ्‍ञापनधम्मो दिट्ठि, तप्पच्‍चयधम्मा च यथासकं पच्‍चयवसेनेव उप्पज्‍जन्ति, न पच्‍चयेहि विना, एवं पञ्‍ञापेतब्बा धम्मापि रूपवेदनादयो, न एत्थ कोचि अत्ता वा लोको वा सस्सतोति अयमत्थो दस्सितोति दट्ठब्बं।

    118. Yena taṇhāparitassitena etāni diṭṭhigatāni pavattanti, tassa vedayitaṃ paccayo, vedayitassāpi phasso paccayoti desanā diṭṭhiyā paccayaparamparaniddhāraṇanti āha ‘‘paramparapaccayadassanattha’’nti, tena yathā paññāpanadhammo diṭṭhi, tappaccayadhammā ca yathāsakaṃ paccayavaseneva uppajjanti, na paccayehi vinā, evaṃ paññāpetabbā dhammāpi rūpavedanādayo, na ettha koci attā vā loko vā sassatoti ayamattho dassitoti daṭṭhabbaṃ.

    नेतंठानंविज्‍जतिवारवण्णना

    Netaṃṭhānaṃvijjativāravaṇṇanā

    १३१. तस्स पच्‍चयस्साति फस्सपच्‍चयस्स दिट्ठिवेदयितेति दिट्ठिया पच्‍चयभूते वेदयिते, फस्सपधानेहि अत्तनो पच्‍चयेहि निप्फादेतब्बेति अत्थो। विनापि चक्खादिवत्थूहि, सम्पयुत्तधम्मेहि च केहिचि वेदना उप्पज्‍जति, न पन कदाचि फस्सेन विनाति फस्सो वेदनाय बलवकारणन्ति आह ‘‘बलवभावदस्सनत्थ’’न्ति। सन्‍निहितोपि हि विसयो सचे फुसनाकाररहितो होति चित्तुप्पादो, न तस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो होतीति फस्सोव सम्पयुत्तधम्मानं विसेसपच्‍चयो। तथा हि भगवता चित्तुप्पादं विभजन्तेन फस्सोयेव पठमं उद्धटो, वेदनाय पन अधिट्ठानमेव।

    131.Tassapaccayassāti phassapaccayassa diṭṭhivedayiteti diṭṭhiyā paccayabhūte vedayite, phassapadhānehi attano paccayehi nipphādetabbeti attho. Vināpi cakkhādivatthūhi, sampayuttadhammehi ca kehici vedanā uppajjati, na pana kadāci phassena vināti phasso vedanāya balavakāraṇanti āha ‘‘balavabhāvadassanattha’’nti. Sannihitopi hi visayo sace phusanākārarahito hoti cittuppādo, na tassa ārammaṇapaccayena paccayo hotīti phassova sampayuttadhammānaṃ visesapaccayo. Tathā hi bhagavatā cittuppādaṃ vibhajantena phassoyeva paṭhamaṃ uddhaṭo, vedanāya pana adhiṭṭhānameva.

    दिट्ठिगतिकाधिट्ठानवट्टकथावण्णना

    Diṭṭhigatikādhiṭṭhānavaṭṭakathāvaṇṇanā

    १४४. हेट्ठा तीसुपि वारेसु अधिकतत्ता, उपरि च ‘‘पटिसंवेदेन्ती’’ति वक्खमानत्ता वेदयितमेत्थ पधानन्ति आह ‘‘सब्बदिट्ठिवेदयितानि सम्पिण्डेती’’ति। सम्पिण्डेतीति च ‘‘येपि ते’’ति तत्थ तत्थ आगतस्स पि-सद्दस्स अत्थं दस्सेति। वेदयितस्स फस्से पक्खिपनं फस्सपच्‍चयतादस्सनमेव ‘‘छहि अज्झत्तिकायतनेहि छळारम्मणपटिसंवेदनं एकन्ततो छफस्सहेतुकमेवा’’ति। सञ्‍जायन्ति एत्थाति अधिकरणत्थो सञ्‍जाति-सद्दोति आह ‘‘सञ्‍जातिट्ठाने’’ति। एवं समोसरणसद्दोपि दट्ठब्बो। आयतति एत्थ फलं तदायत्तवुत्तिताय, आयभूतं वा अत्तनो फलं तनोति पवत्तेतीति आयतनं, कारणं। रुक्खगच्छसमूहे अरञ्‍ञवोहारो अरञ्‍ञमेव अरञ्‍ञायतनन्ति आह ‘‘पण्णत्तिमत्ते’’ति। अत्थत्तयेपीति पि-सद्देन अवुत्तत्थसम्पिण्डनं दट्ठब्बं, तेन आकारनिवासाधिट्ठानत्थे सङ्गण्हाति। हिरञ्‍ञायतनं सुवण्णायतनं, वासुदेवायतनं कम्मायतनन्ति आदीसु आकरनिवासाधिट्ठानेसु आयतनसद्दो। चक्खादीसु च फस्सादयो आकिण्णा, तानि च नेसं निवासो, अधिट्ठानञ्‍च निस्सयपच्‍चयभावतोति। तिण्णम्पि विसयिन्द्रियविञ्‍ञाणानं सङ्गतिभावेन गहेतब्बो फस्सोति ‘‘सङ्गती’’ति वुत्तो। तथा हि सो ‘‘सन्‍निपातपच्‍चुपट्ठानो’’ति वुच्‍चति। इमिना नयेनाति विज्‍जमानेसुपि अञ्‍ञेसु सम्पयुत्तधम्मेसु यथा ‘‘चक्खुञ्‍च…पे॰… फस्सो’’ति (म॰ नि॰ १.२०४; म॰ नि॰ ३.४२१, ४२५, ४२६; सं॰ नि॰ २.४३-४५; सं॰ नि॰ ४.६०; कथा॰ ४६५) एतस्मिं सुत्ते वेदनाय पधानकारणभावदस्सनत्थं फस्ससीसेन देसना कता, एवमिधापि ब्रह्मजाले ‘‘फस्सपच्‍चया वेदना’’तिआदिना फस्सं आदिं कत्वा अपरन्तपटिच्‍चसमुप्पाददीपनेन पच्‍चयपरम्परं दस्सेतुं ‘‘फस्सायतनेहि फुस्स फुस्सा’’ति फस्समुखेन वुत्तं।

    144. Heṭṭhā tīsupi vāresu adhikatattā, upari ca ‘‘paṭisaṃvedentī’’ti vakkhamānattā vedayitamettha padhānanti āha ‘‘sabbadiṭṭhivedayitāni sampiṇḍetī’’ti. Sampiṇḍetīti ca ‘‘yepi te’’ti tattha tattha āgatassa pi-saddassa atthaṃ dasseti. Vedayitassa phasse pakkhipanaṃ phassapaccayatādassanameva ‘‘chahi ajjhattikāyatanehi chaḷārammaṇapaṭisaṃvedanaṃ ekantato chaphassahetukamevā’’ti. Sañjāyanti etthāti adhikaraṇattho sañjāti-saddoti āha ‘‘sañjātiṭṭhāne’’ti. Evaṃ samosaraṇasaddopi daṭṭhabbo. Āyatati ettha phalaṃ tadāyattavuttitāya, āyabhūtaṃ vā attano phalaṃ tanoti pavattetīti āyatanaṃ, kāraṇaṃ. Rukkhagacchasamūhe araññavohāro araññameva araññāyatananti āha ‘‘paṇṇattimatte’’ti. Atthattayepīti pi-saddena avuttatthasampiṇḍanaṃ daṭṭhabbaṃ, tena ākāranivāsādhiṭṭhānatthe saṅgaṇhāti. Hiraññāyatanaṃ suvaṇṇāyatanaṃ, vāsudevāyatanaṃ kammāyatananti ādīsu ākaranivāsādhiṭṭhānesu āyatanasaddo. Cakkhādīsu ca phassādayo ākiṇṇā, tāni ca nesaṃ nivāso, adhiṭṭhānañca nissayapaccayabhāvatoti. Tiṇṇampi visayindriyaviññāṇānaṃ saṅgatibhāvena gahetabbo phassoti ‘‘saṅgatī’’ti vutto. Tathā hi so ‘‘sannipātapaccupaṭṭhāno’’ti vuccati. Iminā nayenāti vijjamānesupi aññesu sampayuttadhammesu yathā ‘‘cakkhuñca…pe… phasso’’ti (ma. ni. 1.204; ma. ni. 3.421, 425, 426; saṃ. ni. 2.43-45; saṃ. ni. 4.60; kathā. 465) etasmiṃ sutte vedanāya padhānakāraṇabhāvadassanatthaṃ phassasīsena desanā katā, evamidhāpi brahmajāle ‘‘phassapaccayā vedanā’’tiādinā phassaṃ ādiṃ katvā aparantapaṭiccasamuppādadīpanena paccayaparamparaṃ dassetuṃ ‘‘phassāyatanehi phussa phussā’’ti phassamukhena vuttaṃ.

    फस्सो अरूपधम्मोपि समानो एकदेसेन आरम्मणे अनल्‍लीयमानोपि फुसनाकारेन पवत्तति फुसन्तो विय होतीति आह ‘‘फस्सोव तं तं आरम्मणं फुसती’’ति, येन सो ‘‘फुसनलक्खणो, सङ्घट्टनरसो’’ति च वुच्‍चति। ‘‘फस्सायतनेहि फुस्स फुस्सा’’ति अफुसनकिच्‍चानिपि आयतनानि ‘‘मञ्‍चा घोसन्ती’’तिआदीसु विय निस्सितवोहारेन फुसनकिच्‍चानि कत्वा दस्सितानीति आह ‘‘फस्से उपनिक्खिपित्वा’’ति, फस्सगतिकानि कत्वा फस्सूपचारं आरोपेत्वाति अत्थो। उपचारो हि नाम वोहारमत्तं, न तेन अत्थसिद्धि होतीति आह ‘‘तस्मा’’तिआदि।

    Phasso arūpadhammopi samāno ekadesena ārammaṇe anallīyamānopi phusanākārena pavattati phusanto viya hotīti āha ‘‘phassova taṃ taṃ ārammaṇaṃ phusatī’’ti, yena so ‘‘phusanalakkhaṇo, saṅghaṭṭanaraso’’ti ca vuccati. ‘‘Phassāyatanehi phussa phussā’’ti aphusanakiccānipi āyatanāni ‘‘mañcā ghosantī’’tiādīsu viya nissitavohārena phusanakiccāni katvā dassitānīti āha ‘‘phasse upanikkhipitvā’’ti, phassagatikāni katvā phassūpacāraṃ āropetvāti attho. Upacāro hi nāma vohāramattaṃ, na tena atthasiddhi hotīti āha ‘‘tasmā’’tiādi.

    अत्तनो पच्‍चयभूतानं छन्‍नं फस्सानं वसेन चक्खुसम्फस्सजा याव मनोसम्फस्सजाति सङ्खेपतो छब्बिधा वेदना, वित्थारतो पन अट्ठसतपरियायेन अट्ठसतभेदा। रूपतण्हादिभेदायाति रूपतण्हा याव धम्मतण्हाति सङ्खेपतो छप्पभेदाय, वित्थारतो अट्ठसतभेदाय। उपनिस्सयकोटियाति उपनिस्सयसीसेन। कस्मा पनेत्थ उपनिस्सयपच्‍चयोव उद्धटो, ननु सुखा वेदना, अदुक्खमसुखा वेदना च तण्हाय आरम्मणमत्तआरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयपकतूपनिस्सयवसेन चतुधा पच्‍चयो, दुक्खा च आरम्मणमत्तपकतूपनिस्सयवसेन द्विधाति? सच्‍चमेतं, उपनिस्सये एव पन तं सब्बं अन्तोगधं। युत्तं ताव आरम्मणूपनिस्सयस्स उपनिस्सयसामञ्‍ञतो उपनिस्सयेन सङ्गहो, आरम्मणमत्तआरम्मणाधिपतीनं पन कथन्ति? तेसम्पि आरम्मणसामञ्‍ञतो आरम्मणूपनिस्सयेन सङ्गहोव कतो, न पकतूपनिस्सयेनाति दट्ठब्बं। एतदत्थमेवेत्थ ‘‘उपनिस्सयकोटिया’’ति वुत्तं, न ‘‘उपनिस्सयेना’’ति।

    Attano paccayabhūtānaṃ channaṃ phassānaṃ vasena cakkhusamphassajā yāva manosamphassajāti saṅkhepato chabbidhā vedanā, vitthārato pana aṭṭhasatapariyāyena aṭṭhasatabhedā. Rūpataṇhādibhedāyāti rūpataṇhā yāva dhammataṇhāti saṅkhepato chappabhedāya, vitthārato aṭṭhasatabhedāya. Upanissayakoṭiyāti upanissayasīsena. Kasmā panettha upanissayapaccayova uddhaṭo, nanu sukhā vedanā, adukkhamasukhā vedanā ca taṇhāya ārammaṇamattaārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayapakatūpanissayavasena catudhā paccayo, dukkhā ca ārammaṇamattapakatūpanissayavasena dvidhāti? Saccametaṃ, upanissaye eva pana taṃ sabbaṃ antogadhaṃ. Yuttaṃ tāva ārammaṇūpanissayassa upanissayasāmaññato upanissayena saṅgaho, ārammaṇamattaārammaṇādhipatīnaṃ pana kathanti? Tesampi ārammaṇasāmaññato ārammaṇūpanissayena saṅgahova kato, na pakatūpanissayenāti daṭṭhabbaṃ. Etadatthamevettha ‘‘upanissayakoṭiyā’’ti vuttaṃ, na ‘‘upanissayenā’’ti.

    चतुब्बिधस्साति कामुपादानं याव अत्तवादुपादानन्ति चतुब्बिधस्स। ननु च तण्हाव कामुपादानन्ति? सच्‍चमेतं। तत्थ दुब्बला तण्हा तण्हाव, बलवती तण्हा कामुपादानं। अथ वा अप्पत्तविसयपत्थना तण्हा तमसि चोरानं करपसारणं विय। सम्पत्तविसयग्गहणं उपादानं, चोरानं करप्पत्तधनग्गहणं विय। अप्पिच्छतापटिपक्खा तण्हा, सन्तोसपटिपक्खा उपादानं। परियेसनदुक्खमूलं तण्हा, आरक्खदुक्खमूलं उपादानन्ति अयमेतेसं विसेसो। उपादानस्साति असहजातस्स उपादानस्स उपनिस्सयकोटिया, इतरस्स सहजातकोटियाति दट्ठब्बं। तत्थ अनन्तरस्स अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनपच्‍चयेहि, अनानन्तरस्स उपनिस्सयेन, आरम्मणभूता पन आरम्मणाधिपतिआरम्मणूपनिस्सयेहि, आरम्मणमत्तेनेव वाति तं सब्बं उपनिस्सयेनेव गहेत्वा ‘‘उपनिस्सयकोटिया’’ति वुत्तं। यस्मा च तण्हाय रूपादीनि अस्सादेत्वा कामेसु पातब्यतं आपज्‍जति, तस्मा तण्हा कामुपादानस्स उपनिस्सयो। तथा रूपादिभेदेव सम्मूळ्हो ‘‘नत्थि दिन्‍न’’न्तिआदिना (दी॰ नि॰ १.१७१; म॰ नि॰ १.४४५; म॰ नि॰ २.९४, ९५, २२५; म॰ नि॰ ३.९१, ११६, १३६; सं॰ नि॰ ३.२१०; ध॰ स॰ १२२१; विभ॰ ९३८) मिच्छादस्सनं, संसारतो मुच्‍चितुकामो असुद्धिमग्गे सुद्धिमग्गपरामसनं, खन्धेसु अत्तत्तनियगाहभूतं सक्‍कायदस्सनं गण्हाति, तस्मा इतरेसम्पि तण्हा उपनिस्सयोति दट्ठब्बं। सहजातस्स पन सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतहेतुवसेन तण्हा पच्‍चयो होति। तं सब्बं सन्धाय ‘‘सहजातकोटिया’’ति वुत्तं।

    Catubbidhassāti kāmupādānaṃ yāva attavādupādānanti catubbidhassa. Nanu ca taṇhāva kāmupādānanti? Saccametaṃ. Tattha dubbalā taṇhā taṇhāva, balavatī taṇhā kāmupādānaṃ. Atha vā appattavisayapatthanā taṇhā tamasi corānaṃ karapasāraṇaṃ viya. Sampattavisayaggahaṇaṃ upādānaṃ, corānaṃ karappattadhanaggahaṇaṃ viya. Appicchatāpaṭipakkhā taṇhā, santosapaṭipakkhā upādānaṃ. Pariyesanadukkhamūlaṃ taṇhā, ārakkhadukkhamūlaṃ upādānanti ayametesaṃ viseso. Upādānassāti asahajātassa upādānassa upanissayakoṭiyā, itarassa sahajātakoṭiyāti daṭṭhabbaṃ. Tattha anantarassa anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanapaccayehi, anānantarassa upanissayena, ārammaṇabhūtā pana ārammaṇādhipatiārammaṇūpanissayehi, ārammaṇamatteneva vāti taṃ sabbaṃ upanissayeneva gahetvā ‘‘upanissayakoṭiyā’’ti vuttaṃ. Yasmā ca taṇhāya rūpādīni assādetvā kāmesu pātabyataṃ āpajjati, tasmā taṇhā kāmupādānassa upanissayo. Tathā rūpādibhedeva sammūḷho ‘‘natthi dinna’’ntiādinā (dī. ni. 1.171; ma. ni. 1.445; ma. ni. 2.94, 95, 225; ma. ni. 3.91, 116, 136; saṃ. ni. 3.210; dha. sa. 1221; vibha. 938) micchādassanaṃ, saṃsārato muccitukāmo asuddhimagge suddhimaggaparāmasanaṃ, khandhesu attattaniyagāhabhūtaṃ sakkāyadassanaṃ gaṇhāti, tasmā itaresampi taṇhā upanissayoti daṭṭhabbaṃ. Sahajātassa pana sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatahetuvasena taṇhā paccayo hoti. Taṃ sabbaṃ sandhāya ‘‘sahajātakoṭiyā’’ti vuttaṃ.

    तथाति उपनिस्सयकोटिया चेव सहजातकोटिया चाति अत्थो। भवस्साति कम्मभवस्स चेव उपपत्तिभवस्स च। तत्थ चेतनादिसङ्खा तं सब्बं भवगामिकम्मं कम्मभवो, कामभवादिको नवविधो उपपत्तिभवो, तेसं उपपत्तिभवस्स चतुब्बिधम्पि उपादानं उपपत्तिभवकारणकम्मभवकारणभावतो , तस्स च सहायभावूपगमनतो पकतूपनिस्सयवसेन पच्‍चयो होति। कम्मारम्मणकरणकाले पन कम्मसहजातकामुपादानं उपपत्तिभवस्स आरम्मणपच्‍चयेन पच्‍चयो होति। कम्मभवस्स पन सहजातस्स सहजातं उपादानं सहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतवसेन चेव हेतुमग्गवसेन च अनेकधा पच्‍चयो होति, असहजातस्स अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनवसेन, इतरस्स पकतूपनिस्सयवसेन, सम्मसनादिकालेसु आरम्मणवसेन च पच्‍चयो होति। तत्थ अनन्तरादिके उपनिस्सयपच्‍चये, सहजातादिके सहजातपच्‍चये पक्खिपित्वा वुत्तं ‘‘उपनिस्सयकोटिया चेव सहजातकोटिया चा’’ति।

    Tathāti upanissayakoṭiyā ceva sahajātakoṭiyā cāti attho. Bhavassāti kammabhavassa ceva upapattibhavassa ca. Tattha cetanādisaṅkhā taṃ sabbaṃ bhavagāmikammaṃ kammabhavo, kāmabhavādiko navavidho upapattibhavo, tesaṃ upapattibhavassa catubbidhampi upādānaṃ upapattibhavakāraṇakammabhavakāraṇabhāvato , tassa ca sahāyabhāvūpagamanato pakatūpanissayavasena paccayo hoti. Kammārammaṇakaraṇakāle pana kammasahajātakāmupādānaṃ upapattibhavassa ārammaṇapaccayena paccayo hoti. Kammabhavassa pana sahajātassa sahajātaṃ upādānaṃ sahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatavasena ceva hetumaggavasena ca anekadhā paccayo hoti, asahajātassa anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanavasena, itarassa pakatūpanissayavasena, sammasanādikālesu ārammaṇavasena ca paccayo hoti. Tattha anantarādike upanissayapaccaye, sahajātādike sahajātapaccaye pakkhipitvā vuttaṃ ‘‘upanissayakoṭiyā ceva sahajātakoṭiyā cā’’ti.

    भवो जातियाति एत्थ भवोति कम्मभवो अधिप्पेतो। सो हि जातिया पच्‍चयो, न उपपत्तिभवो। उपपत्तिभवो हि पठमाभिनिब्बत्ता खन्धा जातियेव। तेन वुत्तं ‘‘जातीति पनेत्थ सविकारा पञ्‍चक्खन्धा दट्ठब्बा’’ति। सविकाराति च निब्बत्तिविकारेन सविकारा, ते च अत्थतो उपपत्तिभवोयेव। न हि तदेव तस्स कारणं भवितुं युत्तन्ति। कम्मभवो च उपपत्तिभवस्स कम्मपच्‍चयेन चेव उपनिस्सयपच्‍चयेन च पच्‍चयो होतीति आह ‘‘भवो जातिया उपनिस्सयकोटिया पच्‍चयो’’ति।

    Bhavo jātiyāti ettha bhavoti kammabhavo adhippeto. So hi jātiyā paccayo, na upapattibhavo. Upapattibhavo hi paṭhamābhinibbattā khandhā jātiyeva. Tena vuttaṃ ‘‘jātīti panettha savikārā pañcakkhandhā daṭṭhabbā’’ti. Savikārāti ca nibbattivikārena savikārā, te ca atthato upapattibhavoyeva. Na hi tadeva tassa kāraṇaṃ bhavituṃ yuttanti. Kammabhavo ca upapattibhavassa kammapaccayena ceva upanissayapaccayena ca paccayo hotīti āha ‘‘bhavo jātiyā upanissayakoṭiyā paccayo’’ti.

    यस्मा च सति जातिया जरामरणं, जरामरणादिना फुट्ठस्स बालस्स सोकादयो च सम्भवन्ति, नासति, तस्मा ‘‘जाति…पे॰… पच्‍चयो होती’’ति वुत्तं। सहजातूपनिस्सयसीसेन पच्‍चयविचारणाय दस्सितत्ता, अङ्गविचारणाय च अनामट्ठत्ता आह ‘‘अयमेत्थ सङ्खेपो’’ति। महाविसयत्ता पटिच्‍चसमुप्पादविचारणाय सा निरवसेसा कुतो लद्धब्बाति आह ‘‘वित्थारतो’’तिआदि। एकदेसेन चेत्थ कथितस्स पटिच्‍चसमुप्पादस्स तथा कथने सद्धिं उदाहरणेन कारणं दस्सेन्तो ‘‘भगवा ही’’तिआदिमाह। तत्थ कोटि न पञ्‍ञायतीति असुकस्स नाम सम्मासम्बुद्धस्स, चक्‍कवत्तिनो वा काले अविज्‍जा उप्पन्‍ना, न ततो पुब्बेति अविज्‍जाय आदिमरियादा अप्पटिहतस्स मम सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्सापि न पञ्‍ञायति अविज्‍जमानत्तायेवाति अत्थो। अयं पच्‍चयो इदप्पच्‍चयो, तस्मा इदप्पच्‍चया, इमस्मा कारणा आसवपच्‍चयाति अत्थो। भवतण्हायाति भवसंयोजनभूताय तण्हाय। भवदिट्ठियाति सस्सतदिट्ठिया। ‘‘इतो एत्थ एत्तो इधा’’ति अपरियन्तं अपरापरुप्पत्तिं दस्सेति।

    Yasmā ca sati jātiyā jarāmaraṇaṃ, jarāmaraṇādinā phuṭṭhassa bālassa sokādayo ca sambhavanti, nāsati, tasmā ‘‘jāti…pe… paccayo hotī’’ti vuttaṃ. Sahajātūpanissayasīsena paccayavicāraṇāya dassitattā, aṅgavicāraṇāya ca anāmaṭṭhattā āha ‘‘ayamettha saṅkhepo’’ti. Mahāvisayattā paṭiccasamuppādavicāraṇāya sā niravasesā kuto laddhabbāti āha ‘‘vitthārato’’tiādi. Ekadesena cettha kathitassa paṭiccasamuppādassa tathā kathane saddhiṃ udāharaṇena kāraṇaṃ dassento ‘‘bhagavā hī’’tiādimāha. Tattha koṭi na paññāyatīti asukassa nāma sammāsambuddhassa, cakkavattino vā kāle avijjā uppannā, na tato pubbeti avijjāya ādimariyādā appaṭihatassa mama sabbaññutaññāṇassāpi na paññāyati avijjamānattāyevāti attho. Ayaṃ paccayo idappaccayo, tasmā idappaccayā, imasmā kāraṇā āsavapaccayāti attho. Bhavataṇhāyāti bhavasaṃyojanabhūtāya taṇhāya. Bhavadiṭṭhiyāti sassatadiṭṭhiyā. ‘‘Ito ettha etto idhā’’ti apariyantaṃ aparāparuppattiṃ dasseti.

    विवट्टकथादिवण्णना

    Vivaṭṭakathādivaṇṇanā

    १४५. ‘‘वेदनानं समुदय’’न्तिआदिपाळि वेदनाकम्मट्ठानन्ति दट्ठब्बा। तन्ति ‘‘फस्ससमुदया फस्सनिरोधा’’ति वुत्तफस्सट्ठानं। आहारोति कबळीकारो आहारो वेदितब्बो। सो हि ‘‘कबळीकारो आहारो इमस्स कायस्स आहारपच्‍चयेन पच्‍चयो’’ति (पट्ठा॰ १.पच्‍चयनिद्देस ४२९) वचनतो कम्मसमुट्ठानानम्पि उपत्थम्भकपच्‍चयो होतियेव। यदिपि सोतापन्‍नादयो यथाभूतं पजानन्ति, उक्‍कंसगतिविजाननवसेन पन देसना अरहत्तनिकूटेन निट्ठापिता। एत्थ च ‘‘यतो खो भिक्खवे भिक्खु…पे॰… यथाभूतं पजानाती’’ति एतेन धम्मस्स निय्यानिकभावेन सद्धिं सङ्घस्स सुप्पटिपत्तिं दस्सेति। तेनेव हि अट्ठकथायमेत्थ ‘‘को एवं जानातीति? खीणासवो जानाति, याव आरद्धविपस्सको जानाती’’ति परिपुण्णं कत्वा भिक्खुसङ्घो दस्सितो, तेन यं वुत्तं ‘‘भिक्खुसङ्घवसेनपि दीपेतुं वट्टती’’ति, (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.८) तं यथारुतवसेनेव दीपितं होतीति दट्ठब्बं।

    145. ‘‘Vedanānaṃ samudaya’’ntiādipāḷi vedanākammaṭṭhānanti daṭṭhabbā. Tanti ‘‘phassasamudayā phassanirodhā’’ti vuttaphassaṭṭhānaṃ. Āhāroti kabaḷīkāro āhāro veditabbo. So hi ‘‘kabaḷīkāro āhāro imassa kāyassa āhārapaccayena paccayo’’ti (paṭṭhā. 1.paccayaniddesa 429) vacanato kammasamuṭṭhānānampi upatthambhakapaccayo hotiyeva. Yadipi sotāpannādayo yathābhūtaṃ pajānanti, ukkaṃsagativijānanavasena pana desanā arahattanikūṭena niṭṭhāpitā. Ettha ca ‘‘yato kho bhikkhave bhikkhu…pe… yathābhūtaṃ pajānātī’’ti etena dhammassa niyyānikabhāvena saddhiṃ saṅghassa suppaṭipattiṃ dasseti. Teneva hi aṭṭhakathāyamettha ‘‘ko evaṃ jānātīti? Khīṇāsavo jānāti, yāva āraddhavipassako jānātī’’ti paripuṇṇaṃ katvā bhikkhusaṅgho dassito, tena yaṃ vuttaṃ ‘‘bhikkhusaṅghavasenapi dīpetuṃ vaṭṭatī’’ti, (dī. ni. aṭṭha. 1.8) taṃ yathārutavaseneva dīpitaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ.

    १४६. अन्तो जालस्साति अन्तोजालं, अन्तोजाले कताति अन्तोजालीकता। अपायूपपत्तिवसेन अधो ओसीदनं, सम्पत्तिभववसेन उद्धं उग्गमनं। तथा परित्तभूमिमहग्गतभूमिवसेन, ओलीनता’तिधावनवसेन, पुब्बन्तानुदिट्ठिअपरन्तानुदिट्ठिवसेन च यथाक्‍कमं अधो ओसीदनं उद्धं उग्गमनं योजेतब्बं। ‘‘दससहस्सिलोकधातू’’ति जातिखेत्तं सन्धायाह।

    146. Anto jālassāti antojālaṃ, antojāle katāti antojālīkatā. Apāyūpapattivasena adho osīdanaṃ, sampattibhavavasena uddhaṃ uggamanaṃ. Tathā parittabhūmimahaggatabhūmivasena, olīnatā’tidhāvanavasena, pubbantānudiṭṭhiaparantānudiṭṭhivasena ca yathākkamaṃ adho osīdanaṃ uddhaṃ uggamanaṃ yojetabbaṃ. ‘‘Dasasahassilokadhātū’’ti jātikhettaṃ sandhāyāha.

    १४७. अपण्णत्तिकभावन्ति धरमानकपण्णत्तिया अपण्णत्तिकभावं। अतीतभावेन पन तथा पण्णत्ति याव सासनन्तरधाना, ततो उद्धम्पि अञ्‍ञबुद्धुप्पादेसु वत्तति एव। तथा हि वक्खति ‘‘वोहारमत्तमेव भविस्सती’’ति (दी॰ नि॰ अट्ठ॰ १.१४७)। कायोति अत्तभावो, यो रूपारूपधम्मसमूहो। एवं हिस्स अम्बरुक्खसदिसता, तदवयवानञ्‍च रूपक्खन्धचक्खादीनं अम्बपक्‍कसदिसता युज्‍जतीति। एत्थ च वण्टच्छेदे वण्टूपनिबन्धानं अम्बपक्‍कानं अम्बरुक्खतो विच्छेदो विय भवनेत्तिछेदे तदुपनिबन्धानं रूपक्खन्धादीनं सन्तानतो विच्छेदोति एत्तावता ओपम्मं दट्ठब्बं।

    147.Apaṇṇattikabhāvanti dharamānakapaṇṇattiyā apaṇṇattikabhāvaṃ. Atītabhāvena pana tathā paṇṇatti yāva sāsanantaradhānā, tato uddhampi aññabuddhuppādesu vattati eva. Tathā hi vakkhati ‘‘vohāramattameva bhavissatī’’ti (dī. ni. aṭṭha. 1.147). Kāyoti attabhāvo, yo rūpārūpadhammasamūho. Evaṃ hissa ambarukkhasadisatā, tadavayavānañca rūpakkhandhacakkhādīnaṃ ambapakkasadisatā yujjatīti. Ettha ca vaṇṭacchede vaṇṭūpanibandhānaṃ ambapakkānaṃ ambarukkhato vicchedo viya bhavanettichede tadupanibandhānaṃ rūpakkhandhādīnaṃ santānato vicchedoti ettāvatā opammaṃ daṭṭhabbaṃ.

    १४८. धम्मपरियायेति पाळियं। इधत्थोति दिट्ठधम्महितं। परत्थोति सम्परायहितं। सङ्गामं विजिनाति एतेनाति सङ्गामविजयो। अत्थसम्पत्तिया अत्थजालं। ब्यञ्‍जनसम्पत्तिया, सीलादिअनवज्‍जधम्मनिद्देसतो च धम्मजालं। सेट्ठट्ठेन ब्रह्मभूतानं मग्गफलनिब्बानानं विभत्तत्ता ब्रह्मजालं। दिट्ठिविवेचनमुखेन सुञ्‍ञतापकासनेन सम्मादिट्ठिया विभावितत्ता दिट्ठिजालं। तित्थियवादनिम्मद्दनूपायत्ता अनुत्तरो सङ्गामविजयोति एवम्पेत्थ योजना वेदितब्बा।

    148.Dhammapariyāyeti pāḷiyaṃ. Idhatthoti diṭṭhadhammahitaṃ. Paratthoti samparāyahitaṃ. Saṅgāmaṃ vijināti etenāti saṅgāmavijayo. Atthasampattiyā atthajālaṃ. Byañjanasampattiyā, sīlādianavajjadhammaniddesato ca dhammajālaṃ. Seṭṭhaṭṭhena brahmabhūtānaṃ maggaphalanibbānānaṃ vibhattattā brahmajālaṃ. Diṭṭhivivecanamukhena suññatāpakāsanena sammādiṭṭhiyā vibhāvitattā diṭṭhijālaṃ. Titthiyavādanimmaddanūpāyattā anuttaro saṅgāmavijayoti evampettha yojanā veditabbā.

    १४९. अत्तमनाति पीतिया गहितचित्ता। तेनेवाह ‘‘बुद्धगताया’’तिआदि। यथा पन अनत्तमना अत्तनो अनत्थचरताय परमना वेरिमना नाम होन्ति। यथाह ‘‘दिसो दिस’’न्ति (ध॰ प॰ ४२; उदा॰ ३३) गाथा, न एवं अत्तमना। इमे पन अत्तनो अत्थचरताय सकमना होन्तीति आह ‘‘अत्तमनाति सकमना’’ति। अथ वा अत्तमनाति समत्तमना, इमाय देसनाय परिपुण्णमनसङ्कप्पाति अत्थो। अभिनन्दतीति तण्हायतीति अत्थोति आह ‘‘तण्हायम्पि आगतो’’ति। अनेकत्थत्ता धातूनं अभिनन्दन्तीति उपगच्छन्ति सेवन्तीति अत्थोति आह ‘‘उपगमनेपि आगतो’’ति। तथा अभिनन्दन्तीति सम्पटिच्छन्तीति अत्थोति आह ‘‘सम्पटिच्छनेपि आगतो’’ति। ‘‘अभिनन्दित्वा’’ति इमिना पदेन वुत्तोयेव अत्थो ‘‘अनुमोदित्वा’’ति इमिना पकासीयतीति अभिनन्दनसद्दो इध अनुमोदनसद्दत्थोति आह ‘‘अनुमोदनेपि आगतो’’ति। ‘‘कतमञ्‍च तं भिक्खवे’’तिआदिना (दी॰ नि॰ १.७) तत्थ तत्थ पवत्ताय कथेतुकम्यतापुच्छाय विस्सज्‍जनवसेन पवत्तत्ता इदं सुत्तं वेय्याकरणं होति। यस्मा पन पुच्छाविस्सज्‍जनवसेन पवत्तम्पि सगाथकं सुत्तं गेय्यं नाम होति, निग्गाथकत्तमेव पन अङ्गन्ति गाथारहितं वेय्याकरणं, तस्मा वुत्तं ‘‘निग्गाथकत्ता हि इदं वेय्याकरणन्ति वुत्त’’न्ति।

    149.Attamanāti pītiyā gahitacittā. Tenevāha ‘‘buddhagatāyā’’tiādi. Yathā pana anattamanā attano anatthacaratāya paramanā verimanā nāma honti. Yathāha ‘‘diso disa’’nti (dha. pa. 42; udā. 33) gāthā, na evaṃ attamanā. Ime pana attano atthacaratāya sakamanā hontīti āha ‘‘attamanāti sakamanā’’ti. Atha vā attamanāti samattamanā, imāya desanāya paripuṇṇamanasaṅkappāti attho. Abhinandatīti taṇhāyatīti atthoti āha ‘‘taṇhāyampi āgato’’ti. Anekatthattā dhātūnaṃ abhinandantīti upagacchanti sevantīti atthoti āha ‘‘upagamanepi āgato’’ti. Tathā abhinandantīti sampaṭicchantīti atthoti āha ‘‘sampaṭicchanepi āgato’’ti. ‘‘Abhinanditvā’’ti iminā padena vuttoyeva attho ‘‘anumoditvā’’ti iminā pakāsīyatīti abhinandanasaddo idha anumodanasaddatthoti āha ‘‘anumodanepi āgato’’ti. ‘‘Katamañca taṃ bhikkhave’’tiādinā (dī. ni. 1.7) tattha tattha pavattāya kathetukamyatāpucchāya vissajjanavasena pavattattā idaṃ suttaṃ veyyākaraṇaṃ hoti. Yasmā pana pucchāvissajjanavasena pavattampi sagāthakaṃ suttaṃ geyyaṃ nāma hoti, niggāthakattameva pana aṅganti gāthārahitaṃ veyyākaraṇaṃ, tasmā vuttaṃ ‘‘niggāthakattā hi idaṃ veyyākaraṇanti vutta’’nti.

    अपरेसुपीति एत्थ पिसद्देन पारमिपरिचयम्पि सङ्गण्हाति। वुत्तञ्हि बुद्धवंसे –

    Aparesupīti ettha pisaddena pāramiparicayampi saṅgaṇhāti. Vuttañhi buddhavaṃse –

    ‘‘इमे धम्मे सम्मसतो, सभावसरसलक्खणे।

    ‘‘Ime dhamme sammasato, sabhāvasarasalakkhaṇe;

    धम्मतेजेन वसुधा, दससहस्सी पकम्पथा’’ति॥ (बु॰ वं॰ २.१६६)।

    Dhammatejena vasudhā, dasasahassī pakampathā’’ti. (bu. vaṃ. 2.166);

    वीरियबलेनाति महाभिनिक्खमने चक्‍कवत्तिसिरिपरिच्‍चागहेतुभूतवीरियप्पभावेन, बोधिमण्डूपसङ्कमने ‘‘कामं तचो च न्हारु च, अट्ठि च अवसिस्सतू’’तिआदिना (म॰ नि॰ २.१८४; सं॰ नि॰ २.२२; महानि॰ १९६) वुत्तचतुरङ्गसमन्‍नागतवीरियानुभावेन। अच्छरियवेगाभिहताति विम्हयावहकिरियानुभावघट्टिता । पंसुकूलधोवने केचि ‘‘पुञ्‍ञतेजेना’’ति वदन्ति , अच्छरियवेगाभिहताति युत्तं विय दिस्सति, वेस्सन्तरजातके पारमिपरिपूरणपुञ्‍ञतेजेन अनेकक्खत्तुं कम्पितत्ता ‘‘अकालकम्पनेना’’ति वुत्तं। साधुकारदानवसेन अकम्पित्थ यथा तं धम्मचक्‍कप्पवत्तने (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १३; पटि॰ म॰ २.३०)। सङ्गीतिकालादीसुपि साधुकारदानवसेन अकम्पित्थाति वेदितब्बं। अयं तावेत्थ अट्ठकथाय लीनत्थवण्णना।

    Vīriyabalenāti mahābhinikkhamane cakkavattisiripariccāgahetubhūtavīriyappabhāvena, bodhimaṇḍūpasaṅkamane ‘‘kāmaṃ taco ca nhāru ca, aṭṭhi ca avasissatū’’tiādinā (ma. ni. 2.184; saṃ. ni. 2.22; mahāni. 196) vuttacaturaṅgasamannāgatavīriyānubhāvena. Acchariyavegābhihatāti vimhayāvahakiriyānubhāvaghaṭṭitā . Paṃsukūladhovane keci ‘‘puññatejenā’’ti vadanti , acchariyavegābhihatāti yuttaṃ viya dissati, vessantarajātake pāramiparipūraṇapuññatejena anekakkhattuṃ kampitattā ‘‘akālakampanenā’’ti vuttaṃ. Sādhukāradānavasena akampittha yathā taṃ dhammacakkappavattane (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 13; paṭi. ma. 2.30). Saṅgītikālādīsupi sādhukāradānavasena akampitthāti veditabbaṃ. Ayaṃ tāvettha aṭṭhakathāya līnatthavaṇṇanā.

    पकरणनयवण्णना

    Pakaraṇanayavaṇṇanā

    अयं पन पकरणनयेन पाळिया अत्थवण्णना – सा पनायं अत्थवण्णना यस्मा देसनाय समुट्ठानप्पयोजनभाजनेसु पिण्डत्थेसु च निद्धारितेसु सुकरा होति सुविञ्‍ञेय्या च, तस्मा सुत्तदेसनाय समुट्ठानादीनि पठमं निद्धारयिस्साम। तत्थ समुट्ठानं ताव वुत्तं ‘‘वण्णावण्णभणन’’न्ति। अपिच निन्दापसंसासु विनेय्याघातानन्दादिभावानापत्ति, तत्थ च आदीनवदस्सनं समुट्ठानं। तथा निन्दापसंसासु पटिपज्‍जनक्‍कमस्स, पसंसाविसयस्स खुद्दकादिवसेन अनेकविधस्स सीलस्स, सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स सस्सतादिदिट्ठिट्ठानेसु ततुत्तरि च अप्पटिहतचारताय, तथागतस्स च कत्थचि अपरियापन्‍नताय अनवबोधो समुट्ठानं।

    Ayaṃ pana pakaraṇanayena pāḷiyā atthavaṇṇanā – sā panāyaṃ atthavaṇṇanā yasmā desanāya samuṭṭhānappayojanabhājanesu piṇḍatthesu ca niddhāritesu sukarā hoti suviññeyyā ca, tasmā suttadesanāya samuṭṭhānādīni paṭhamaṃ niddhārayissāma. Tattha samuṭṭhānaṃ tāva vuttaṃ ‘‘vaṇṇāvaṇṇabhaṇana’’nti. Apica nindāpasaṃsāsu vineyyāghātānandādibhāvānāpatti, tattha ca ādīnavadassanaṃ samuṭṭhānaṃ. Tathā nindāpasaṃsāsu paṭipajjanakkamassa, pasaṃsāvisayassa khuddakādivasena anekavidhassa sīlassa, sabbaññutaññāṇassa sassatādidiṭṭhiṭṭhānesu tatuttari ca appaṭihatacāratāya, tathāgatassa ca katthaci apariyāpannatāya anavabodho samuṭṭhānaṃ.

    वुत्तविपरियायेन पयोजनं वेदितब्बं। विनेय्याघातानन्दादिभावापत्ति आदिकञ्हि इमं देसनं पयोजेतीति। तथा कुहनलपनादिनानाविधमिच्छाजीवविद्धंसनं, द्वासट्ठिदिट्ठिजालविनिवेठनं, दिट्ठिसीसेन पच्‍चयाकारविभावनं, छफस्सायतनवसेन चतुसच्‍चकम्मट्ठाननिद्देसो, सब्बदिट्ठिगतानं अनवसेसपरियादानं, अत्तनो अनुपादापरिनिब्बानदीपनञ्‍च पयोजनानि।

    Vuttavipariyāyena payojanaṃ veditabbaṃ. Vineyyāghātānandādibhāvāpatti ādikañhi imaṃ desanaṃ payojetīti. Tathā kuhanalapanādinānāvidhamicchājīvaviddhaṃsanaṃ, dvāsaṭṭhidiṭṭhijālaviniveṭhanaṃ, diṭṭhisīsena paccayākāravibhāvanaṃ, chaphassāyatanavasena catusaccakammaṭṭhānaniddeso, sabbadiṭṭhigatānaṃ anavasesapariyādānaṃ, attano anupādāparinibbānadīpanañca payojanāni.

    वण्णावण्णनिमित्तं अनुरोधविरोधवन्तचित्ता कुहनादिविविधमिच्छाजीवनिरता सस्सतादिदिट्ठिपङ्कं निमुग्गा, सीलक्खन्धादीसु अपरिपूरकारिताय अनवबुद्धगुणविसेसञाणा विनेय्या इमिस्सा धम्मदेसनाय भाजनं।

    Vaṇṇāvaṇṇanimittaṃ anurodhavirodhavantacittā kuhanādivividhamicchājīvaniratā sassatādidiṭṭhipaṅkaṃ nimuggā, sīlakkhandhādīsu aparipūrakāritāya anavabuddhaguṇavisesañāṇā vineyyā imissā dhammadesanāya bhājanaṃ.

    पिण्डत्था पन आघातादीनं अकरणीयतावचनेन पटिञ्‍ञानुरूपं समणसञ्‍ञाय नियोजनं, खन्तिसोरच्‍चानुट्ठानं, ब्रह्मविहारभावनानुयोगो, सद्धापञ्‍ञासमायोगो, सतिसम्पजञ्‍ञाधिट्ठानं, पटिसङ्खानभावनाबलसिद्धि, परियुट्ठानानुसयप्पहानं, उभयहितपटिपत्ति, लोकधम्मेहि अनुपलेपो च दस्सिता होन्ति। तथा पाणातिपातादीहि पटिविरतिवचनेन सीलविसुद्धि दस्सिता, ताय च हिरोत्तप्पसम्पत्ति, मेत्ताकरुणासमङ्गिता , वीतिक्‍कमप्पहानं, तदङ्गपहानं, दुच्‍चरितसंकिलेसप्पहानं, विरतित्तयसिद्धि, पियमनापगरुभावनीयतानिप्फत्ति, लाभसक्‍कारसिलोकसमुदागमो, समथविपस्सनानं अधिट्ठानभावो, अकुसलमूलतनुकरणं, कुसलमूलरोपनं, उभयानत्थदूरीकरणं, परिसासु विसारदता, अप्पमादविहारो,परेहि दुप्पधंसियता, अविप्पटिसारादिसमङ्गिता च दस्सिता होन्ति।

    Piṇḍatthā pana āghātādīnaṃ akaraṇīyatāvacanena paṭiññānurūpaṃ samaṇasaññāya niyojanaṃ, khantisoraccānuṭṭhānaṃ, brahmavihārabhāvanānuyogo, saddhāpaññāsamāyogo, satisampajaññādhiṭṭhānaṃ, paṭisaṅkhānabhāvanābalasiddhi, pariyuṭṭhānānusayappahānaṃ, ubhayahitapaṭipatti, lokadhammehi anupalepo ca dassitā honti. Tathā pāṇātipātādīhi paṭivirativacanena sīlavisuddhi dassitā, tāya ca hirottappasampatti, mettākaruṇāsamaṅgitā , vītikkamappahānaṃ, tadaṅgapahānaṃ, duccaritasaṃkilesappahānaṃ, viratittayasiddhi, piyamanāpagarubhāvanīyatānipphatti, lābhasakkārasilokasamudāgamo, samathavipassanānaṃ adhiṭṭhānabhāvo, akusalamūlatanukaraṇaṃ, kusalamūlaropanaṃ, ubhayānatthadūrīkaraṇaṃ, parisāsu visāradatā, appamādavihāro,parehi duppadhaṃsiyatā, avippaṭisārādisamaṅgitā ca dassitā honti.

    ‘‘गम्भीरा’’तिआदिवचनेहि गम्भीरधम्मविभावनं, अलब्भनेय्यपतिट्ठता, कप्पानं असङ्ख्येय्येनापि दुल्‍लभपातुभावता, सुखुमेनपि ञाणेन पच्‍चक्खतो पटिविज्झितुं असक्‍कुणेय्यता, धम्मन्वयसङ्खातेन अनुमानञाणेनापि दुरधिगमनीयता, पस्सद्धसब्बदरथता, सन्तधम्मविभावनं, सोभनपरियोसानता, अतित्तिकरभावो, पधानभावप्पत्ति, यथाभूतञाणगोचरता, सुखुमसभावता, महापञ्‍ञाविभावना च दस्सिता होन्ति। दिट्ठिदीपकपदेहि समासतो सस्सतुच्छेददिट्ठियो पकासिताति ओलीनतातिधावनविभावनं, उपायविनिबद्धनिद्देसो, मिच्छाभिनिवेसकित्तनं, कुम्मग्गपटिपत्तिया पकासना, विपरियेसग्गाहपञ्‍ञापनं, परामासपरिग्गहो, पुब्बन्तापरन्तानुदिट्ठिपतिट्ठापनं, भवविभवदिट्ठिविभागो, तण्हाविज्‍जापवत्ति, अन्तवानन्तवादिट्ठिनिद्देसो, अन्तद्वयावतारणं, आसवोघयोगकिलेसगन्थसंयोजनूपादानविसेसविभज्‍जनञ्‍च दस्सितानि होन्ति। तथा ‘‘वेदनानं समुदय’’न्तिआदिवचनेहि चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं अनुबोधपटिवेधसिद्धि, विक्खम्भनसमुच्छेदप्पहानं , तण्हाविज्‍जाविगमो, सद्धम्मट्ठितिनिमित्तपरिग्गहो, आगमाधिगमसम्पत्ति, उभयहितपटिपत्ति, तिविधपञ्‍ञापरिग्गहो, सतिसम्पजञ्‍ञानुट्ठानं, सद्धापञ्‍ञासमायोगो, सम्मावीरियसमथानुयोजनं, समथविपस्सनानिप्फत्ति च दस्सिता होन्ति।

    ‘‘Gambhīrā’’tiādivacanehi gambhīradhammavibhāvanaṃ, alabbhaneyyapatiṭṭhatā, kappānaṃ asaṅkhyeyyenāpi dullabhapātubhāvatā, sukhumenapi ñāṇena paccakkhato paṭivijjhituṃ asakkuṇeyyatā, dhammanvayasaṅkhātena anumānañāṇenāpi duradhigamanīyatā, passaddhasabbadarathatā, santadhammavibhāvanaṃ, sobhanapariyosānatā, atittikarabhāvo, padhānabhāvappatti, yathābhūtañāṇagocaratā, sukhumasabhāvatā, mahāpaññāvibhāvanā ca dassitā honti. Diṭṭhidīpakapadehi samāsato sassatucchedadiṭṭhiyo pakāsitāti olīnatātidhāvanavibhāvanaṃ, upāyavinibaddhaniddeso, micchābhinivesakittanaṃ, kummaggapaṭipattiyā pakāsanā, vipariyesaggāhapaññāpanaṃ, parāmāsapariggaho, pubbantāparantānudiṭṭhipatiṭṭhāpanaṃ, bhavavibhavadiṭṭhivibhāgo, taṇhāvijjāpavatti, antavānantavādiṭṭhiniddeso, antadvayāvatāraṇaṃ, āsavoghayogakilesaganthasaṃyojanūpādānavisesavibhajjanañca dassitāni honti. Tathā ‘‘vedanānaṃ samudaya’’ntiādivacanehi catunnaṃ ariyasaccānaṃ anubodhapaṭivedhasiddhi, vikkhambhanasamucchedappahānaṃ , taṇhāvijjāvigamo, saddhammaṭṭhitinimittapariggaho, āgamādhigamasampatti, ubhayahitapaṭipatti, tividhapaññāpariggaho, satisampajaññānuṭṭhānaṃ, saddhāpaññāsamāyogo, sammāvīriyasamathānuyojanaṃ, samathavipassanānipphatti ca dassitā honti.

    ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्ति अविज्‍जासिद्धि, ‘‘तण्हागतानं परितस्सितविप्फन्दितन्ति तण्हासिद्धि, तदुभयेन च नीवरणसंयोजनद्वयसिद्धि, अनमतग्गसंसारवट्टानुच्छेदो, पुब्बन्ताहरणअपरन्तपटिसन्धानानि, अतीतपच्‍चुप्पन्‍नकालवसेन हेतुविभागो, अविज्‍जातण्हानं अञ्‍ञमञ्‍ञानतिवत्तनट्ठेन अञ्‍ञमञ्‍ञूपकारिता, पञ्‍ञाविमुत्तिचेतोविमुत्तीनं पटिपक्खनिद्देसो च दस्सिता होन्ति। ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति सस्सतादिपञ्‍ञापनस्स पच्‍चयाधीनवुत्तिताकथनेन धम्मानं निच्‍चतापटिसेधो, अनिच्‍चतापतिट्ठापनं, परमत्थतो कारकादिपटिक्खेपो, एवंधम्मतादिनिद्देसो, सुञ्‍ञतापकासनं, समत्तनियामपच्‍चयलक्खणविभावनञ्‍च दस्सितानि होन्ति।

    ‘‘Ajānataṃ apassata’’nti avijjāsiddhi, ‘‘taṇhāgatānaṃ paritassitavipphanditanti taṇhāsiddhi, tadubhayena ca nīvaraṇasaṃyojanadvayasiddhi, anamataggasaṃsāravaṭṭānucchedo, pubbantāharaṇaaparantapaṭisandhānāni, atītapaccuppannakālavasena hetuvibhāgo, avijjātaṇhānaṃ aññamaññānativattanaṭṭhena aññamaññūpakāritā, paññāvimutticetovimuttīnaṃ paṭipakkhaniddeso ca dassitā honti. ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti sassatādipaññāpanassa paccayādhīnavuttitākathanena dhammānaṃ niccatāpaṭisedho, aniccatāpatiṭṭhāpanaṃ, paramatthato kārakādipaṭikkhepo, evaṃdhammatādiniddeso, suññatāpakāsanaṃ, samattaniyāmapaccayalakkhaṇavibhāvanañca dassitāni honti.

    ‘‘उच्छिन्‍नभवनेत्तिको’’तिआदिना भगवतो पहानसम्पत्ति, विज्‍जाधिमुत्ति, वसीभावो, सिक्खत्तयनिप्फत्ति, निब्बानधातुद्वयविभागो, चतुरधिट्ठानपरिपूरणं, भवयोनिआदीसु अपरियापन्‍नता च दस्सिता होन्ति। सकलेन पन सुत्तपदेन इट्ठानिट्ठेसु भगवतो तादिभावो, तत्थ च परेसं पतिट्ठापनं, कुसलधम्मानं आदिभूतधम्मद्वयस्स निद्देसो, सिक्खत्तयूपदेसो, अत्तन्तपादिपुग्गलचतुक्‍कसिद्धि, कण्हाकण्हविपाकादिकम्मचतुक्‍कविभागो, चतुरप्पमञ्‍ञाविसयनिद्देसो, समुदयादिपञ्‍चकस्स यथाभूतावबोधो, छसारणीयधम्मविभावना , दसनाथकरधम्मपतिट्ठापन्ति एवमादयो निद्धारेतब्बा।

    ‘‘Ucchinnabhavanettiko’’tiādinā bhagavato pahānasampatti, vijjādhimutti, vasībhāvo, sikkhattayanipphatti, nibbānadhātudvayavibhāgo, caturadhiṭṭhānaparipūraṇaṃ, bhavayoniādīsu apariyāpannatā ca dassitā honti. Sakalena pana suttapadena iṭṭhāniṭṭhesu bhagavato tādibhāvo, tattha ca paresaṃ patiṭṭhāpanaṃ, kusaladhammānaṃ ādibhūtadhammadvayassa niddeso, sikkhattayūpadeso, attantapādipuggalacatukkasiddhi, kaṇhākaṇhavipākādikammacatukkavibhāgo, caturappamaññāvisayaniddeso, samudayādipañcakassa yathābhūtāvabodho, chasāraṇīyadhammavibhāvanā , dasanāthakaradhammapatiṭṭhāpanti evamādayo niddhāretabbā.

    सोळसहारवण्णना

    Soḷasahāravaṇṇanā

    देसनाहारवण्णना

    Desanāhāravaṇṇanā

    तत्थ ‘‘अत्ता, लोको’’ति च दिट्ठिया अधिट्ठानभावेन, वेदनाफस्सायतनादिमुखेन च गहितेसु पञ्‍चसु उपादानक्खन्धेसु तण्हावज्‍जा पञ्‍चुपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चं। तण्हा समुदयसच्‍चं। सा पन परितस्सनाग्गहणेन ‘‘तण्हागतान’’न्ति, ‘‘वेदनापच्‍चया तण्हा’’ति च सरूपेनेव समुदयग्गहणेन, भवनेत्तिग्गहणेन च पाळियं गहिताव। अयं ताव सुत्तन्तनयो। अभिधम्मनयेन पन आघातानन्दादिवचनेहि, आतप्पादिपदेहि, चित्तप्पदोसवचनेन, सब्बदिट्ठिदीपकपदेहि, कुसलाकुसलग्गहणेन, भवग्गहणेन, सोकादिग्गहणेन, तत्थ तत्थ समुदयग्गहणेन चाति सङ्खेपतो सब्बलोकियकुसलाकुसलधम्मविभावनपदेहि गहिता कम्मकिलेसा समुदयसच्‍चं। उभिन्‍नं अप्पवत्ति निरोधसच्‍चं। तस्स तत्थ तत्थ वेदनानं अत्थङ्गमनिस्सरणपरियायेहि, पच्‍चत्तं निब्बुतिवचनेन, अनुपादाविमुत्तिवचनेन च पाळियं गहणं वेदितब्बं। निरोधपजानना पटिपदा मग्गसच्‍चं। तस्सापि तत्थ तत्थ वेदनानं समुदयादियथाभूतवेदनापदेसेन, छन्‍नं फस्सायतनानं समुदयादियथाभूतपजाननपरियायेन, भवनेत्तिया उच्छेदपरियायेन च गहणं वेदितब्बं। तत्थ समुदयेन अस्सादो, दुक्खेन आदीनवो, मग्गनिरोधेहि निस्सरणन्ति एवं चतुसच्‍चवसेन, यानि पाळियं (नेत्ति॰ ९) सरूपेनेव आगतानि अस्सादादीनवनिस्सरणानि, तेसञ्‍च वसेन इध अस्सादादयो वेदितब्बा। विनेय्यानन्तादिभावापत्तिआदिकं यथावुत्तविभागं पयोजनमेव फलं। आघातादीनं अकरणीयता, आघातादिफलस्स च अनञ्‍ञसन्तानभाविता, निन्दापसंसासु यथासभावपटिजानननिब्बेठनाति एवं तंतंपयोजनाधिगमहेतु उपायो। आघातादीनं करणपटिसेधनादिअपदेसेन धम्मराजस्स आणत्ति वेदितब्बाति अयं देसनाहारो।

    Tattha ‘‘attā, loko’’ti ca diṭṭhiyā adhiṭṭhānabhāvena, vedanāphassāyatanādimukhena ca gahitesu pañcasu upādānakkhandhesu taṇhāvajjā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccaṃ. Taṇhā samudayasaccaṃ. Sā pana paritassanāggahaṇena ‘‘taṇhāgatāna’’nti, ‘‘vedanāpaccayā taṇhā’’ti ca sarūpeneva samudayaggahaṇena, bhavanettiggahaṇena ca pāḷiyaṃ gahitāva. Ayaṃ tāva suttantanayo. Abhidhammanayena pana āghātānandādivacanehi, ātappādipadehi, cittappadosavacanena, sabbadiṭṭhidīpakapadehi, kusalākusalaggahaṇena, bhavaggahaṇena, sokādiggahaṇena, tattha tattha samudayaggahaṇena cāti saṅkhepato sabbalokiyakusalākusaladhammavibhāvanapadehi gahitā kammakilesā samudayasaccaṃ. Ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ. Tassa tattha tattha vedanānaṃ atthaṅgamanissaraṇapariyāyehi, paccattaṃ nibbutivacanena, anupādāvimuttivacanena ca pāḷiyaṃ gahaṇaṃ veditabbaṃ. Nirodhapajānanā paṭipadā maggasaccaṃ. Tassāpi tattha tattha vedanānaṃ samudayādiyathābhūtavedanāpadesena, channaṃ phassāyatanānaṃ samudayādiyathābhūtapajānanapariyāyena, bhavanettiyā ucchedapariyāyena ca gahaṇaṃ veditabbaṃ. Tattha samudayena assādo, dukkhena ādīnavo, magganirodhehi nissaraṇanti evaṃ catusaccavasena, yāni pāḷiyaṃ (netti. 9) sarūpeneva āgatāni assādādīnavanissaraṇāni, tesañca vasena idha assādādayo veditabbā. Vineyyānantādibhāvāpattiādikaṃ yathāvuttavibhāgaṃ payojanameva phalaṃ. Āghātādīnaṃ akaraṇīyatā, āghātādiphalassa ca anaññasantānabhāvitā, nindāpasaṃsāsu yathāsabhāvapaṭijānananibbeṭhanāti evaṃ taṃtaṃpayojanādhigamahetu upāyo. Āghātādīnaṃ karaṇapaṭisedhanādiapadesena dhammarājassa āṇatti veditabbāti ayaṃ desanāhāro.

    विचयहारवण्णना

    Vicayahāravaṇṇanā

    कप्पनाभावेपि वोहारवसेन, अनुवादवसेन च ‘‘मम’’न्ति वुत्तं, नियमाभावतो विकप्पनत्थं वाग्गहणं कतं, गुणसमङ्गिताय, अभिमुखीकरणाय च ‘‘भिक्खवे’’ति आमन्तनं। अञ्‍ञभावतो, पटिविरुद्धभावतो च ‘‘परे’’ति वुत्तं, वण्णपटिपक्खतो, अवण्णनीयतो च ‘‘अवण्ण’’न्ति वुत्तं। ब्यत्तिवसेन, वित्थारवसेन च ‘‘भासेय्यु’’न्ति वुत्तं, धारणभावतो, अधम्मपटिपक्खतो च ‘‘धम्मस्सा’’ति वुत्तं, दिट्ठिसीलेहि संहतभावतो, किलेसानं सङ्घातकरणतो च ‘‘सङ्घस्सा’’ति वुत्तं। वुत्तपटिनिद्देसतो, वचनुपन्यासनतो च ‘‘तत्रा’’ति वुत्तं, सम्मुखभावतो, पुथुभावतो च ‘‘तुम्हेही’’ति वुत्तं। चित्तस्स हननतो, आरम्मणाभिघाततो च ‘‘आघातो’’ति वुत्तं, आरम्मणे सङ्कोचवुत्तिया, अतुट्ठाकारताय च ‘‘अप्पच्‍चयो’’ति वुत्तं, आरम्मणचिन्तनतो, निस्सयतो च ‘‘चेतसो’’ति वुत्तं, अत्थासाधनतो, अनु अनु ‘‘अनत्थसाधनतो’’ च ‘‘अनभिरद्धी’’ति वुत्तं, कारणानरहत्ता, सत्थुसासने ठितेहि कातुं असक्‍कुणेय्यत्ता च ‘‘न करणीया’’ति वुत्तन्ति। इमिना नयेन सब्बपदेसु विनिच्छयो कातब्बो। इति अनुपदविचयतो विचयो हारो अतिवित्थारभयेन, सक्‍का च अट्ठकथं तस्सा लीनत्थवण्णनञ्‍च अनुगन्त्वा अयमत्थो विञ्‍ञुना विभावेतुन्ति न वित्थारयिम्ह।

    Kappanābhāvepi vohāravasena, anuvādavasena ca ‘‘mama’’nti vuttaṃ, niyamābhāvato vikappanatthaṃ vāggahaṇaṃ kataṃ, guṇasamaṅgitāya, abhimukhīkaraṇāya ca ‘‘bhikkhave’’ti āmantanaṃ. Aññabhāvato, paṭiviruddhabhāvato ca ‘‘pare’’ti vuttaṃ, vaṇṇapaṭipakkhato, avaṇṇanīyato ca ‘‘avaṇṇa’’nti vuttaṃ. Byattivasena, vitthāravasena ca ‘‘bhāseyyu’’nti vuttaṃ, dhāraṇabhāvato, adhammapaṭipakkhato ca ‘‘dhammassā’’ti vuttaṃ, diṭṭhisīlehi saṃhatabhāvato, kilesānaṃ saṅghātakaraṇato ca ‘‘saṅghassā’’ti vuttaṃ. Vuttapaṭiniddesato, vacanupanyāsanato ca ‘‘tatrā’’ti vuttaṃ, sammukhabhāvato, puthubhāvato ca ‘‘tumhehī’’ti vuttaṃ. Cittassa hananato, ārammaṇābhighātato ca ‘‘āghāto’’ti vuttaṃ, ārammaṇe saṅkocavuttiyā, atuṭṭhākāratāya ca ‘‘appaccayo’’ti vuttaṃ, ārammaṇacintanato, nissayato ca ‘‘cetaso’’ti vuttaṃ, atthāsādhanato, anu anu ‘‘anatthasādhanato’’ ca ‘‘anabhiraddhī’’ti vuttaṃ, kāraṇānarahattā, satthusāsane ṭhitehi kātuṃ asakkuṇeyyattā ca ‘‘na karaṇīyā’’ti vuttanti. Iminā nayena sabbapadesu vinicchayo kātabbo. Iti anupadavicayato vicayo hāro ativitthārabhayena, sakkā ca aṭṭhakathaṃ tassā līnatthavaṇṇanañca anugantvā ayamattho viññunā vibhāvetunti na vitthārayimha.

    युत्तिहारवण्णना

    Yuttihāravaṇṇanā

    सब्बेन सब्बं आघातादीनं अकरणं तादिभावाय संवत्ततीति युज्‍जति इट्ठानिट्ठेसु समप्पवत्तिसब्भावतो। यस्मिं सन्ताने आघातादयो उप्पन्‍ना, तन्‍निमित्तको अन्तरायो तस्सेव सम्पत्तिविबन्धाय संवत्ततीति युज्‍जति। कस्मा? सन्तानन्तरेसु असङ्कमनतो। चित्तं अभिभवित्वा उप्पन्‍ना आघातादयो सुभासितादिसल्‍लक्खणेपि असमत्थताय संवत्तन्तीति युज्‍जति सकोधलोभानं अन्धतमसब्भावतो। पाणातिपातादिदुस्सील्यतो वेरमणि सब्बसत्तानं पामोज्‍जपासंसभावाय संवत्ततीति युज्‍जति। सीलसम्पत्तिया हि महतो कित्तिसद्दस्स अब्भुग्गमो होतीति। गम्भीरतादिविसेसयुत्तेन गुणेन तथागतस्स वण्णना एकदेसभूतापि सकलसब्बञ्‍ञुगुणग्गहणाय संवत्ततीति युज्‍जति अनञ्‍ञसाधारणत्ता। तज्‍जाअयोनिसोमनसिकारपरिक्खतानि अधिगमतक्‍कनानि सस्सतवादादिअभिनिवेसाय संवत्तन्तीति युज्‍जति कप्पनाजालस्स असमुग्घाटितत्ता। वेदनादीनवानवबोधेन वेदनाय तण्हा पवड्ढतीति युज्‍जति अस्सादानुपस्सनासब्भावतो। सति च वेदयितरागे तत्थ अत्तत्तनियगाहो, सस्सतादिगाहो च विपरिफन्दतीति युज्‍जति कारणस्स सन्‍निहितत्ता। तण्हापच्‍चया हि उपादानं सस्सतादिवादे पञ्‍ञपेन्तानं , तदनुच्छविकं वा वेदनं वेदयन्तानं फस्सो हेतूति युज्‍जति विसयिन्द्रियविञ्‍ञाणसङ्गतिया विना तदभावतो। छफस्सायतननिमित्तवट्टस्स अनुपच्छेदोति युज्‍जति तत्थ अविज्‍जातण्हानं अप्पहीनत्ता। छन्‍नं फस्सायतनानं समुदयादिपजानना सब्बदिट्ठिगतिकसञ्‍ञं अतिच्‍च तिट्ठतीति युज्‍जति चतुसच्‍चपटिवेधभावतो। इमाहेव द्वासट्ठिया दिट्ठीहि सब्बदिट्ठिगतानं अन्तोजालीकतभावोति युज्‍जति अकिरियवादादीनं इस्सरवादादीनञ्‍च तदन्तोगधत्ता। तथा चेव संवण्णितं। उच्छिन्‍नभवनेत्तिको तथागतस्स कायोति युज्‍जति, यस्मा भगवा अभिनीहारसम्पत्तिया चतूसु सतिपट्ठानेसु पतिट्ठितचित्तो सत्तबोज्झङ्गेयेव यथाभूतं भावेसि। कायस्स भेदा परिनिब्बुतं न दक्खन्तीति युज्‍जति अनुपादिसेसनिब्बानप्पत्तियं रूपादीसु कस्सचिपि अनवसेसतोति अयं युत्तिहारो।

    Sabbena sabbaṃ āghātādīnaṃ akaraṇaṃ tādibhāvāya saṃvattatīti yujjati iṭṭhāniṭṭhesu samappavattisabbhāvato. Yasmiṃ santāne āghātādayo uppannā, tannimittako antarāyo tasseva sampattivibandhāya saṃvattatīti yujjati. Kasmā? Santānantaresu asaṅkamanato. Cittaṃ abhibhavitvā uppannā āghātādayo subhāsitādisallakkhaṇepi asamatthatāya saṃvattantīti yujjati sakodhalobhānaṃ andhatamasabbhāvato. Pāṇātipātādidussīlyato veramaṇi sabbasattānaṃ pāmojjapāsaṃsabhāvāya saṃvattatīti yujjati. Sīlasampattiyā hi mahato kittisaddassa abbhuggamo hotīti. Gambhīratādivisesayuttena guṇena tathāgatassa vaṇṇanā ekadesabhūtāpi sakalasabbaññuguṇaggahaṇāya saṃvattatīti yujjati anaññasādhāraṇattā. Tajjāayonisomanasikāraparikkhatāni adhigamatakkanāni sassatavādādiabhinivesāya saṃvattantīti yujjati kappanājālassa asamugghāṭitattā. Vedanādīnavānavabodhena vedanāya taṇhā pavaḍḍhatīti yujjati assādānupassanāsabbhāvato. Sati ca vedayitarāge tattha attattaniyagāho, sassatādigāho ca vipariphandatīti yujjati kāraṇassa sannihitattā. Taṇhāpaccayā hi upādānaṃ sassatādivāde paññapentānaṃ , tadanucchavikaṃ vā vedanaṃ vedayantānaṃ phasso hetūti yujjati visayindriyaviññāṇasaṅgatiyā vinā tadabhāvato. Chaphassāyatananimittavaṭṭassa anupacchedoti yujjati tattha avijjātaṇhānaṃ appahīnattā. Channaṃ phassāyatanānaṃ samudayādipajānanā sabbadiṭṭhigatikasaññaṃ aticca tiṭṭhatīti yujjati catusaccapaṭivedhabhāvato. Imāheva dvāsaṭṭhiyā diṭṭhīhi sabbadiṭṭhigatānaṃ antojālīkatabhāvoti yujjati akiriyavādādīnaṃ issaravādādīnañca tadantogadhattā. Tathā ceva saṃvaṇṇitaṃ. Ucchinnabhavanettiko tathāgatassa kāyoti yujjati, yasmā bhagavā abhinīhārasampattiyā catūsu satipaṭṭhānesu patiṭṭhitacitto sattabojjhaṅgeyeva yathābhūtaṃ bhāvesi. Kāyassa bhedā parinibbutaṃ na dakkhantīti yujjati anupādisesanibbānappattiyaṃ rūpādīsu kassacipi anavasesatoti ayaṃ yuttihāro.

    पदट्ठानहारवण्णना

    Padaṭṭhānahāravaṇṇanā

    अवण्णारहअवण्णानुरूपसम्पत्तानादेय्यवचनतादिविपत्तीनं पदट्ठानं। वण्णारहवण्णानुरूसम्पत्तसद्धेय्यवचनतादिसम्पत्तीनं पदट्ठानं। तथा आघातादयो निरयादिदुक्खस्स पदट्ठानं। आघातादीनं अकरणं सग्गसम्पत्तिआदिसब्बसम्पत्तीनं पदट्ठानं। पाणातिपातादीहि पटिविरति अरियस्स सीलक्खन्धस्स पदट्ठानं। अरियो सीलक्खन्धो अरियस्स समाधिक्खन्धस्स पदट्ठानं। अरियो समाधिक्खन्धो अरियस्स पञ्‍ञाक्खन्धस्स पदट्ठानं। गम्भीरतादिविसेसयुत्तं भगवतो पटिवेधप्पकारञाणं देसनाञाणस्स पदट्ठानं। देसनाञाणं विनेय्यानं सकलवट्टदुक्खनिस्सरणस्स पदट्ठानं। सब्बापि दिट्ठि दिट्ठुपादान्ति सा यथारहं नवविधस्सापि भवस्स पदट्ठानं। भवो जातिया, जाति जरामरणस्स, सोकादीनञ्‍च पदट्ठानं। वेदनानं समुदयादियथाभूतवेदनं चतुन्‍नं अरियसच्‍चानं अनुबोधपटिवेधो। तत्थ अनुबोधो पटिवेधस्स पदट्ठानं, पटिवेधो चतुब्बिधस्स सामञ्‍ञफलस्स पदट्ठानं। ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्ति अविज्‍जागहणं, तत्थ अविज्‍जा सङ्खारानं पदट्ठान्ति याव वेदना तण्हाय पदट्ठान्ति नेतब्बं। ‘‘तण्हागतानं परितस्सितविप्फन्दित’’न्ति एत्थ तण्हा उपादानस्स पदट्ठानं। ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति एत्थ सस्सतादिपञ्‍ञापनं परेसं मिच्छाभिनिवेसस्स पदट्ठानं, मिच्छाभिनिवेसो सद्धम्मस्सवनसप्पुरिसूपस्सययोनिसोमनसिकारधम्मानुधम्मपटिपत्तीहि विमुखताय, असद्धम्मस्सवनादीनञ्‍च पदट्ठानं, ‘‘अञ्‍ञत्र फस्सा’’तिआदीसु फस्सो वेदनाय पदट्ठानं, छ फस्सायतनानि फस्सस्स, सकलवट्टदुक्खस्स च पदट्ठानं, छन्‍नं फस्सायतनानं समुदयादियथाभूतप्पजाननं निब्बिदाय पदट्ठानं, निब्बिदा विरागस्साति याव अनुपादापरिनिब्बानं नेतब्बं। भगवतो भवनेत्तिसमुच्छेदो सब्बञ्‍ञुताय पदट्ठानं। तथा अनुपादापरिनिब्बानस्साति अयं पदट्ठानहारो।

    Avaṇṇārahaavaṇṇānurūpasampattānādeyyavacanatādivipattīnaṃ padaṭṭhānaṃ. Vaṇṇārahavaṇṇānurūsampattasaddheyyavacanatādisampattīnaṃ padaṭṭhānaṃ. Tathā āghātādayo nirayādidukkhassa padaṭṭhānaṃ. Āghātādīnaṃ akaraṇaṃ saggasampattiādisabbasampattīnaṃ padaṭṭhānaṃ. Pāṇātipātādīhi paṭivirati ariyassa sīlakkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Ariyo sīlakkhandho ariyassa samādhikkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Ariyo samādhikkhandho ariyassa paññākkhandhassa padaṭṭhānaṃ. Gambhīratādivisesayuttaṃ bhagavato paṭivedhappakārañāṇaṃ desanāñāṇassa padaṭṭhānaṃ. Desanāñāṇaṃ vineyyānaṃ sakalavaṭṭadukkhanissaraṇassa padaṭṭhānaṃ. Sabbāpi diṭṭhi diṭṭhupādānti sā yathārahaṃ navavidhassāpi bhavassa padaṭṭhānaṃ. Bhavo jātiyā, jāti jarāmaraṇassa, sokādīnañca padaṭṭhānaṃ. Vedanānaṃ samudayādiyathābhūtavedanaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ anubodhapaṭivedho. Tattha anubodho paṭivedhassa padaṭṭhānaṃ, paṭivedho catubbidhassa sāmaññaphalassa padaṭṭhānaṃ. ‘‘Ajānataṃ apassata’’nti avijjāgahaṇaṃ, tattha avijjā saṅkhārānaṃ padaṭṭhānti yāva vedanā taṇhāya padaṭṭhānti netabbaṃ. ‘‘Taṇhāgatānaṃ paritassitavipphandita’’nti ettha taṇhā upādānassa padaṭṭhānaṃ. ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti ettha sassatādipaññāpanaṃ paresaṃ micchābhinivesassa padaṭṭhānaṃ, micchābhiniveso saddhammassavanasappurisūpassayayonisomanasikāradhammānudhammapaṭipattīhi vimukhatāya, asaddhammassavanādīnañca padaṭṭhānaṃ, ‘‘aññatra phassā’’tiādīsu phasso vedanāya padaṭṭhānaṃ, cha phassāyatanāni phassassa, sakalavaṭṭadukkhassa ca padaṭṭhānaṃ, channaṃ phassāyatanānaṃ samudayādiyathābhūtappajānanaṃ nibbidāya padaṭṭhānaṃ, nibbidā virāgassāti yāva anupādāparinibbānaṃ netabbaṃ. Bhagavato bhavanettisamucchedo sabbaññutāya padaṭṭhānaṃ. Tathā anupādāparinibbānassāti ayaṃ padaṭṭhānahāro.

    लक्खणहारवण्णना

    Lakkhaṇahāravaṇṇanā

    आघातादिग्गहणेन कोधुपनाहमक्खपलासइस्सामच्छरियसारम्भपरवम्भनादीनं सङ्गहो पटिघचित्तुप्पादपरियापन्‍नताय एकलक्खणत्ता। आनन्दादिग्गहणेन अभिज्झाविसमलोभमानातिमानमदप्पमादादीनं सङ्गहो लोभचित्तुप्पादपरियापन्‍नताय समानलक्खणत्ता। तथा आघातग्गहणेन अवसिट्ठगन्थनीवरणानं सङ्गहो कायगन्थनीवरणलक्खणेन एकलक्खणत्ता। आनन्दग्गहणेन फस्सादीनं सङ्गहो सङ्खारक्खन्धलक्खणेन एकलक्खणत्ता। सीलग्गहणेन अधिचित्तअधिपञ्‍ञासिक्खानम्पि सङ्गहो सिक्खालक्खणेन एकलक्खणत्ता। इध पन सीलस्सेव इन्द्रियसंवरादिकस्स दट्ठब्बं। दिट्ठिग्गहणेन अवसिट्ठउपादानानम्पि सङ्गहो उपादानलक्खणेन एकलक्खणत्ता। ‘‘वेदनान’’न्ति एत्थ वेदनाग्गहणेन अवसिट्ठउपादानक्खन्धानम्पि सङ्गहो खन्धलक्खणेन एकलक्खणत्ता। तथा वेदनाय धम्मायतनधम्मधातुपरियापन्‍नत्ता सम्मसनूपगानं सब्बेसं आयतनानं धातूनञ्‍च सङ्गहो आयतनलक्खणेन, धातुलक्खणेन च एकलक्खणत्ता। ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्ति एत्थ अविज्‍जाग्गहणेन हेतुआसवोघयोगनीवरणादिसङ्गहो हेतादिलक्खणेन एकलक्खणत्ता अविज्‍जाय, तथा ‘‘तण्हागतानं परितस्सितविप्फन्दित’’न्ति एत्थ तण्हाग्गहणेनापि। ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति एत्थ फस्सग्गहणेन सञ्‍ञासङ्खारविञ्‍ञाणानं सङ्गहो विपल्‍लासहेतुभावेन, खन्धलक्खणेन च एकलक्खणत्ता। छफस्सायतनग्गहणेन खन्धिन्द्रियधातादीनं सङ्गहो फस्सुप्पत्तिनिमित्तताय, सम्मसनसभावेन च एकलक्खणत्ता। भवनेत्तिग्गहणेन अविज्‍जादीनम्पि संकिलेसधम्मानं सङ्गहो वट्टहेतुभावेन एकलक्खणत्ताति अयं लक्खणहारो।

    Āghātādiggahaṇena kodhupanāhamakkhapalāsaissāmacchariyasārambhaparavambhanādīnaṃ saṅgaho paṭighacittuppādapariyāpannatāya ekalakkhaṇattā. Ānandādiggahaṇena abhijjhāvisamalobhamānātimānamadappamādādīnaṃ saṅgaho lobhacittuppādapariyāpannatāya samānalakkhaṇattā. Tathā āghātaggahaṇena avasiṭṭhaganthanīvaraṇānaṃ saṅgaho kāyaganthanīvaraṇalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Ānandaggahaṇena phassādīnaṃ saṅgaho saṅkhārakkhandhalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Sīlaggahaṇena adhicittaadhipaññāsikkhānampi saṅgaho sikkhālakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Idha pana sīlasseva indriyasaṃvarādikassa daṭṭhabbaṃ. Diṭṭhiggahaṇena avasiṭṭhaupādānānampi saṅgaho upādānalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. ‘‘Vedanāna’’nti ettha vedanāggahaṇena avasiṭṭhaupādānakkhandhānampi saṅgaho khandhalakkhaṇena ekalakkhaṇattā. Tathā vedanāya dhammāyatanadhammadhātupariyāpannattā sammasanūpagānaṃ sabbesaṃ āyatanānaṃ dhātūnañca saṅgaho āyatanalakkhaṇena, dhātulakkhaṇena ca ekalakkhaṇattā. ‘‘Ajānataṃ apassata’’nti ettha avijjāggahaṇena hetuāsavoghayoganīvaraṇādisaṅgaho hetādilakkhaṇena ekalakkhaṇattā avijjāya, tathā ‘‘taṇhāgatānaṃ paritassitavipphandita’’nti ettha taṇhāggahaṇenāpi. ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti ettha phassaggahaṇena saññāsaṅkhāraviññāṇānaṃ saṅgaho vipallāsahetubhāvena, khandhalakkhaṇena ca ekalakkhaṇattā. Chaphassāyatanaggahaṇena khandhindriyadhātādīnaṃ saṅgaho phassuppattinimittatāya, sammasanasabhāvena ca ekalakkhaṇattā. Bhavanettiggahaṇena avijjādīnampi saṃkilesadhammānaṃ saṅgaho vaṭṭahetubhāvena ekalakkhaṇattāti ayaṃ lakkhaṇahāro.

    चतुब्यूहहारवण्णना

    Catubyūhahāravaṇṇanā

    निन्दापसंसाहि सम्माकम्पितचेतसा मिच्छाजीवतो अनोरता सस्सतादिमिच्छाभिनिवेसिनो सीलादिधम्मक्खन्धेसु अप्पतिट्ठितताय सम्मासम्बुद्धगुणरसस्सादविमुखा वेनेय्या इमिस्सा देसनाय निदानं। ते यथावुत्तदोसविनिमुत्ता कथं नु खो सम्मापटिपत्तिया उभयहितपरा भवेय्युन्ति अयमेत्थ भगवतो अधिप्पायो। पदनिब्बचनं निरुत्ति। तं ‘‘एव’’न्तिआदिनिदानपदानं, ‘‘मम’’न्तिआदिपाळिपदानञ्‍च अट्ठकथावसेन सुविञ्‍ञेय्यत्ता अतिवित्थारभयेन न वित्थारयिम्ह। पदपदत्थनिद्देसनिक्खेपसुत्तदेसनासन्धिवसेन छब्बिधा सन्धि। तत्थ पदस्स पदन्तरेन सम्बन्धो पदसन्धि। तथा पदत्थस्स पदत्थन्तरेन सम्बन्धो पदत्थसन्धि । नानानुसन्धिकस्स सुत्तस्स तंतंअनुसन्धीहि सम्बन्धो, एकानुसन्धिकस्स च पुब्बापरसम्बन्धो निद्देससन्धि , या अट्ठकथायं पुच्छानुसन्धिअज्झासयानुसन्धियथानुसन्धिवसेन तिविधा विभत्ता, ता पनेता तिस्सोपि सन्धियो अट्ठकथायं विचारिता एव। सुत्तसन्धि च पठमं निक्खेपवसेन अम्हेहि पुब्बे दस्सितायेव। एकिस्सा देसनाय देसनान्तरेन सद्धिं संसन्दनं देसनासन्धि, सा एवं वेदितब्बा – ‘‘ममं वा भिक्खवे…पे॰… न चेतसो अनभिरद्धि करणीया’’ति अयं देसना ‘‘उभतोदण्डकेन चेपि भिक्खवे ककचेन चोरा ओचरका अङ्गमङ्गानि ओक्‍कन्तेय्युं, तत्रपि यो मनो पदूसेय्य, न मे सो तेन सासनकरो’’ति (म॰ नि॰ १.२३२) इमाय देसनाय सद्धिं संसन्दति। ‘‘तुम्हं येवस्स तेन अन्तरायो’’ति ‘‘कम्मस्सका माणव सत्ता…पे॰… दायादा भविस्सन्ती’’ति (अ॰ नि॰ १०.२१६) इमाय देसनाय संसन्दति। ‘‘अपि तुम्हे…पे॰… आजानेय्याथा’’ति ‘‘कुद्धो अत्थं…पे॰… सहते नर’’न्ति (अ॰ नि॰ ७.६४; महानि॰ ५, १५६, १९५) इमाय देसनाय संसन्दति।

    Nindāpasaṃsāhi sammākampitacetasā micchājīvato anoratā sassatādimicchābhinivesino sīlādidhammakkhandhesu appatiṭṭhitatāya sammāsambuddhaguṇarasassādavimukhā veneyyā imissā desanāya nidānaṃ. Te yathāvuttadosavinimuttā kathaṃ nu kho sammāpaṭipattiyā ubhayahitaparā bhaveyyunti ayamettha bhagavato adhippāyo. Padanibbacanaṃ nirutti. Taṃ ‘‘eva’’ntiādinidānapadānaṃ, ‘‘mama’’ntiādipāḷipadānañca aṭṭhakathāvasena suviññeyyattā ativitthārabhayena na vitthārayimha. Padapadatthaniddesanikkhepasuttadesanāsandhivasena chabbidhā sandhi. Tattha padassa padantarena sambandho padasandhi. Tathā padatthassa padatthantarena sambandho padatthasandhi. Nānānusandhikassa suttassa taṃtaṃanusandhīhi sambandho, ekānusandhikassa ca pubbāparasambandho niddesasandhi, yā aṭṭhakathāyaṃ pucchānusandhiajjhāsayānusandhiyathānusandhivasena tividhā vibhattā, tā panetā tissopi sandhiyo aṭṭhakathāyaṃ vicāritā eva. Suttasandhi ca paṭhamaṃ nikkhepavasena amhehi pubbe dassitāyeva. Ekissā desanāya desanāntarena saddhiṃ saṃsandanaṃ desanāsandhi, sā evaṃ veditabbā – ‘‘mamaṃ vā bhikkhave…pe… na cetaso anabhiraddhi karaṇīyā’’ti ayaṃ desanā ‘‘ubhatodaṇḍakena cepi bhikkhave kakacena corā ocarakā aṅgamaṅgāni okkanteyyuṃ, tatrapi yo mano padūseyya, na me so tena sāsanakaro’’ti (ma. ni. 1.232) imāya desanāya saddhiṃ saṃsandati. ‘‘Tumhaṃ yevassa tena antarāyo’’ti ‘‘kammassakā māṇava sattā…pe… dāyādā bhavissantī’’ti (a. ni. 10.216) imāya desanāya saṃsandati. ‘‘Api tumhe…pe… ājāneyyāthā’’ti ‘‘kuddho atthaṃ…pe… sahate nara’’nti (a. ni. 7.64; mahāni. 5, 156, 195) imāya desanāya saṃsandati.

    ‘‘ममं वा भिक्खवे परे वण्णं…पे॰… न चेतसो उब्बिल्‍लावितत्तं करणीय’’न्ति ‘‘धम्मापि वो भिक्खवे पहातब्बा, पगेव अधम्मा (म॰ नि॰ १.२४०)। कुल्‍लूपमं वो भिक्खवे धम्मं देसेस्सामि, नित्थरणत्थाय, नो गहणत्थाया’’ति (म॰ नि॰ १.२४०) इमाय देसनाय संसन्दति। ‘‘तत्र चे तुम्हेहि…पे॰… उब्बिलाविता, तुम्हं येवस्स तेन अन्तरायो’’ति ‘‘लुद्धोअत्थं…पे॰… सहते नर’’न्ति (इतिवु॰ ८८; महानि॰ ५.१५६, १९५; चूळनि॰ १२८) ‘‘कामन्धा जालसञ्छन्‍ना, तण्हाछदनछादिता’’ति (उदा॰ ६४; नेत्ति॰ २७, ९०; पेटको॰ १४) इमाहि देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Mamaṃ vā bhikkhave pare vaṇṇaṃ…pe… na cetaso ubbillāvitattaṃ karaṇīya’’nti ‘‘dhammāpi vo bhikkhave pahātabbā, pageva adhammā (ma. ni. 1.240). Kullūpamaṃ vo bhikkhave dhammaṃ desessāmi, nittharaṇatthāya, no gahaṇatthāyā’’ti (ma. ni. 1.240) imāya desanāya saṃsandati. ‘‘Tatra ce tumhehi…pe… ubbilāvitā, tumhaṃ yevassa tena antarāyo’’ti ‘‘luddhoatthaṃ…pe… sahate nara’’nti (itivu. 88; mahāni. 5.156, 195; cūḷani. 128) ‘‘kāmandhā jālasañchannā, taṇhāchadanachāditā’’ti (udā. 64; netti. 27, 90; peṭako. 14) imāhi desanāhi saṃsandati.

    ‘‘अप्पमत्तकं…पे॰… सीलमत्तक’’न्ति ‘‘पठमं झानं उपसम्पज्‍ज विहरति। अयं खो ब्राह्मण यञ्‍ञो पुरिमेहि यञ्‍ञेहि अप्पट्ठतरो च अप्पसमारम्भतरो च महप्फलतरो च महानिसंसतरो चा’’तिआदिकाय (दी॰ नि॰ १.३५३) देसनाय संसन्दति, पठमज्झानस्स सीलतो महप्फलमहानिसंसतरभाववचनेन झानतो सीलस्स अप्पभावदीपनतो।

    ‘‘Appamattakaṃ…pe… sīlamattaka’’nti ‘‘paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ayaṃ kho brāhmaṇa yañño purimehi yaññehi appaṭṭhataro ca appasamārambhataro ca mahapphalataro ca mahānisaṃsataro cā’’tiādikāya (dī. ni. 1.353) desanāya saṃsandati, paṭhamajjhānassa sīlato mahapphalamahānisaṃsatarabhāvavacanena jhānato sīlassa appabhāvadīpanato.

    ‘‘पाणातिपातं पहाया’’तिआदि ‘‘समणो खलु भो गोतमो सीलवा…पे॰… कुसलसीलेन समन्‍नागतो’’तिआदिकाहि (दी॰ नि॰ १.३०४) देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Pāṇātipātaṃ pahāyā’’tiādi ‘‘samaṇo khalu bho gotamo sīlavā…pe… kusalasīlena samannāgato’’tiādikāhi (dī. ni. 1.304) desanāhi saṃsandati.

    ‘‘अञ्‍ञेव धम्मा गम्भीरा’’तिआदि ‘‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो’’तिआदि (दी॰ नि॰ २.६७; म॰ नि॰ १.२८१; २.३३७; सं॰ नि॰ १.१७२; महाव॰ ७, ८) पाळिया संसन्दति। गम्भीरतादिविसेसयुत्तधम्मपटिवेधेन हि ञाणस्स गम्भीरादिभावो विञ्‍ञायतीति।

    ‘‘Aññeva dhammā gambhīrā’’tiādi ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro’’tiādi (dī. ni. 2.67; ma. ni. 1.281; 2.337; saṃ. ni. 1.172; mahāva. 7, 8) pāḷiyā saṃsandati. Gambhīratādivisesayuttadhammapaṭivedhena hi ñāṇassa gambhīrādibhāvo viññāyatīti.

    ‘‘सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा’’तिआदि ‘‘सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा पुब्बन्तकप्पिका…पे॰… अभिवदन्ति, सस्सतो अत्ता च लोको च, इदमेव सच्‍चं, मोघमञ्‍ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ति, असस्सतो, सस्सतो च असस्सतो च, नेव सस्सतो च नासस्सतो च, अन्तवा, अनन्तवा, अन्तवा च अनन्तवा च, नेवन्तवा नानन्तवा च अत्ता च लोको च इदमेव सच्‍चं, मोघमञ्‍ञन्ति इत्थेके अभिवदन्ती’’तिआदिकाहि (म॰ नि॰ ३.२७) देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā’’tiādi ‘‘santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā pubbantakappikā…pe… abhivadanti, sassato attā ca loko ca, idameva saccaṃ, moghamaññanti ittheke abhivadanti, asassato, sassato ca asassato ca, neva sassato ca nāsassato ca, antavā, anantavā, antavā ca anantavā ca, nevantavā nānantavā ca attā ca loko ca idameva saccaṃ, moghamaññanti ittheke abhivadantī’’tiādikāhi (ma. ni. 3.27) desanāhi saṃsandati.

    ‘‘सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा अपरन्तकप्पिका’’तिआदि ‘‘सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा अपरन्तकप्पिका…पे॰… अभिवदन्ति, सञ्‍ञी अत्ता होति अरोगो परं मरणा। इत्थेके अभिवदन्ति असञ्‍ञी, नेवसञ्‍ञीनासञ्‍ञी च अत्ता होति अरोगो परं मरणा। इत्थेके अभिवदन्ति सतो वा पन सत्तस्स उच्छेदं विनासं विभवं पञ्‍ञपेन्ति, दिट्ठधम्मनिब्बानं वा पनेके अभिवदन्ती’’तिआदिकाहि (म॰ नि॰ ३.२१) देसनाहि संसन्दति। ‘‘वेदनानं…पे॰… तथागतो’’ति ‘‘तयिदं सङ्खतं ओळारिकं, अत्थि खो पन सङ्खारानं निरोधो, अत्थेतन्ति इति विदित्वा तस्स निस्सरणदस्सावी तथागतो तदुपातिवत्तो’’तिआदिकाहि (म॰ नि॰ ३.२८) देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā aparantakappikā’’tiādi ‘‘santi bhikkhave eke samaṇabrāhmaṇā aparantakappikā…pe… abhivadanti, saññī attā hoti arogo paraṃ maraṇā. Ittheke abhivadanti asaññī, nevasaññīnāsaññī ca attā hoti arogo paraṃ maraṇā. Ittheke abhivadanti sato vā pana sattassa ucchedaṃ vināsaṃ vibhavaṃ paññapenti, diṭṭhadhammanibbānaṃ vā paneke abhivadantī’’tiādikāhi (ma. ni. 3.21) desanāhi saṃsandati. ‘‘Vedanānaṃ…pe… tathāgato’’ti ‘‘tayidaṃ saṅkhataṃ oḷārikaṃ, atthi kho pana saṅkhārānaṃ nirodho, atthetanti iti viditvā tassa nissaraṇadassāvī tathāgato tadupātivatto’’tiādikāhi (ma. ni. 3.28) desanāhi saṃsandati.

    ‘‘तदपि तेसं…पे॰… विप्फन्दितमेवा’’ति इदं ‘‘तेसं भवतं अञ्‍ञत्रेव छन्दाय अञ्‍ञत्र रुचिया अञ्‍ञत्र अनुस्सवा अञ्‍ञत्र आकारपरिवितक्‍का अञ्‍ञत्र दिट्ठिनिज्झानक्खन्तिया पच्‍चत्तंयेव ञाणं भविस्सति परिसुद्धं परियोदातन्ति नेतं ठानं विज्‍जति। पच्‍चत्तं खो पन भिक्खवे ञाणे असति परिसुद्धे परियोदाते यदपि ते भोन्तो समणब्राह्मणा तत्थ ञाणभागमत्तमेव परियोदापेन्ति, तदपि तेसं भवतं समणब्राह्मणानं उपादानमक्खायती’’तिआदिकाहि (म॰ नि॰ ३.२९) देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Tadapi tesaṃ…pe… vipphanditamevā’’ti idaṃ ‘‘tesaṃ bhavataṃ aññatreva chandāya aññatra ruciyā aññatra anussavā aññatra ākāraparivitakkā aññatra diṭṭhinijjhānakkhantiyā paccattaṃyeva ñāṇaṃ bhavissati parisuddhaṃ pariyodātanti netaṃ ṭhānaṃ vijjati. Paccattaṃ kho pana bhikkhave ñāṇe asati parisuddhe pariyodāte yadapi te bhonto samaṇabrāhmaṇā tattha ñāṇabhāgamattameva pariyodāpenti, tadapi tesaṃ bhavataṃ samaṇabrāhmaṇānaṃ upādānamakkhāyatī’’tiādikāhi (ma. ni. 3.29) desanāhi saṃsandati.

    ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति इदञ्‍च ‘‘चक्खुञ्‍च पटिच्‍च रूपे च उप्पज्‍जति चक्खुविञ्‍ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्‍चया वेदना, वेदनापच्‍चया तण्हा, तण्हापच्‍चया उपादान’’न्ति, (सं॰ नि॰ २.४४) ‘‘छन्दमूलका इमे आवुसो धम्मा मनसिकारसमुट्ठाना फस्ससमोधाना वेदनासमोसरणा’’ति (अ॰ नि॰ ८.८३) च आदिकाहि देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti idañca ‘‘cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso, phassapaccayā vedanā, vedanāpaccayā taṇhā, taṇhāpaccayā upādāna’’nti, (saṃ. ni. 2.44) ‘‘chandamūlakā ime āvuso dhammā manasikārasamuṭṭhānā phassasamodhānā vedanāsamosaraṇā’’ti (a. ni. 8.83) ca ādikāhi desanāhi saṃsandati.

    ‘‘यतो खो भिक्खवे भिक्खु छन्‍नं फस्सायतनान’’न्तिआदि ‘‘यतो खो आनन्द भिक्खु नेव वेदनं अत्तानं समनुपस्सति, न सञ्‍ञं, न सङ्खारे, न विञ्‍ञाणं अत्तानं समनुपस्सति, सो एवं असमनुपस्सन्तो न किञ्‍चि लोके उपादियति, अनुपादियं न परितस्सति, अपरितस्सं पच्‍चत्तंयेव परिनिब्बायती’’तिआदिकाहि देसनाहि संसन्दति।

    ‘‘Yato kho bhikkhave bhikkhu channaṃ phassāyatanāna’’ntiādi ‘‘yato kho ānanda bhikkhu neva vedanaṃ attānaṃ samanupassati, na saññaṃ, na saṅkhāre, na viññāṇaṃ attānaṃ samanupassati, so evaṃ asamanupassanto na kiñci loke upādiyati, anupādiyaṃ na paritassati, aparitassaṃ paccattaṃyeva parinibbāyatī’’tiādikāhi desanāhi saṃsandati.

    ‘‘सब्बे ते इमेहेव द्वासट्ठिया वत्थूहि अन्तोजालीकता’’तिआदि ‘‘ये हि केचि भिक्खवे…पे॰… अभिवदन्ति, सब्बे ते इमानेव पञ्‍च कायानि अभिवदन्ति एतेसं वा अञ्‍ञतर’’न्तिआदिकाहि (म॰ नि॰ ३.२६) देसनाहि संसन्दति। ‘‘कायस्स भेदा…पे॰… देवमनुस्सा’’ति –

    ‘‘Sabbe te imeheva dvāsaṭṭhiyā vatthūhi antojālīkatā’’tiādi ‘‘ye hi keci bhikkhave…pe… abhivadanti, sabbe te imāneva pañca kāyāni abhivadanti etesaṃ vā aññatara’’ntiādikāhi (ma. ni. 3.26) desanāhi saṃsandati. ‘‘Kāyassa bhedā…pe… devamanussā’’ti –

    ‘‘अच्‍ची यथा वातवेगेन खित्ता, (उपसिवाति भगवा)

    ‘‘Accī yathā vātavegena khittā, (upasivāti bhagavā)

    अत्थं पलेति न उपेति सङ्खं।

    Atthaṃ paleti na upeti saṅkhaṃ;

    एवं मुनी नामकाया विमुत्तो,

    Evaṃ munī nāmakāyā vimutto,

    अत्थं पलेति न उपेति सङ्ख’’न्ति॥ (सु॰ नि॰ १०८०; चूळनि॰ ४३)।

    Atthaṃ paleti na upeti saṅkha’’nti. (su. ni. 1080; cūḷani. 43);

    आदिकाहि देसनाहि संसन्दतीति अयं चातुब्यूहो हारो।

    Ādikāhi desanāhi saṃsandatīti ayaṃ cātubyūho hāro.

    आवत्तहारवण्णना

    Āvattahāravaṇṇanā

    आघातादीनं अकरणीयतावचनेन खन्तिसोरच्‍चानुट्ठानं। तत्थ खन्तिया सद्धापञ्‍ञापरापकारदुक्खसहगतानं सङ्गहो, सोरच्‍चेन सीलस्स। सद्धादिग्गहणेन च सद्धिन्द्रियादिसकलबोधिपक्खियधम्मा आवत्तन्ति। सीलग्गहणेन अविप्पटिसारादयो सब्बेपि सीलानिसंसधम्मा आवत्तन्ति। पाणातिपातादीहि पटिविरतिवचनेन अप्पमादविहारो, तेन सकलं सासनब्रह्मचरियं आवत्तति। गम्भीरतादिविसेसयुत्तधम्मग्गहणेन महाबोधिपकित्तनं। अनावरणञाणपदट्ठानञ्हि आसवक्खयञाणं, आसवक्खयञाणपदट्ठानञ्‍च अनावरणञाणं महाबोधि, तेन दसबलादयो सब्बे बुद्धगुणा आवत्तन्ति। सस्सतादिदिट्ठिग्गहणेन तण्हाविज्‍जाय सङ्गहो, ताहि अनमतग्गसंसारवट्टं आवत्तति। वेदनानं समुदयादियथाभूतवेदनेन भगवतो परिञ्‍ञात्तयविसुद्धि, ताय पञ्‍ञापारमिमुखेन सब्बपारमियो आवत्तन्ति। ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्ति अविज्‍जाग्गहणेन अयोनिसोमनसिकारपरिग्गहो, तेन च अयोनिसोमनसिकारमूलका धम्मा आवत्तन्ति। ‘‘तण्हागतानं परितस्सितविप्फन्दित’’न्ति तण्हाग्गहणेन नव तण्हामूलका धम्मा आवत्तन्ति, ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’तिआदि सस्सतादिपञ्‍ञापनस्स पच्‍चयाधीनवुत्तिदस्सनं, तेन अनिच्‍चतादिलक्खणत्तयं आवत्तति। छन्‍नं फस्सायतनानं यथाभूतं पजाननेन विमुत्तिसम्पदानिद्देसो, तेन सत्तपि विसुद्धियो आवत्तन्ति। ‘‘उच्छिन्‍नभवनेत्तिको तथागतस्स कायो’’ति तण्हापहानं, तेन भगवतो सकलसंकिलेसप्पहानं आवत्ततीति अयं आवत्तो हारो।

    Āghātādīnaṃ akaraṇīyatāvacanena khantisoraccānuṭṭhānaṃ. Tattha khantiyā saddhāpaññāparāpakāradukkhasahagatānaṃ saṅgaho, soraccena sīlassa. Saddhādiggahaṇena ca saddhindriyādisakalabodhipakkhiyadhammā āvattanti. Sīlaggahaṇena avippaṭisārādayo sabbepi sīlānisaṃsadhammā āvattanti. Pāṇātipātādīhi paṭivirativacanena appamādavihāro, tena sakalaṃ sāsanabrahmacariyaṃ āvattati. Gambhīratādivisesayuttadhammaggahaṇena mahābodhipakittanaṃ. Anāvaraṇañāṇapadaṭṭhānañhi āsavakkhayañāṇaṃ, āsavakkhayañāṇapadaṭṭhānañca anāvaraṇañāṇaṃ mahābodhi, tena dasabalādayo sabbe buddhaguṇā āvattanti. Sassatādidiṭṭhiggahaṇena taṇhāvijjāya saṅgaho, tāhi anamataggasaṃsāravaṭṭaṃ āvattati. Vedanānaṃ samudayādiyathābhūtavedanena bhagavato pariññāttayavisuddhi, tāya paññāpāramimukhena sabbapāramiyo āvattanti. ‘‘Ajānataṃ apassata’’nti avijjāggahaṇena ayonisomanasikārapariggaho, tena ca ayonisomanasikāramūlakā dhammā āvattanti. ‘‘Taṇhāgatānaṃ paritassitavipphandita’’nti taṇhāggahaṇena nava taṇhāmūlakā dhammā āvattanti, ‘‘tadapi phassapaccayā’’tiādi sassatādipaññāpanassa paccayādhīnavuttidassanaṃ, tena aniccatādilakkhaṇattayaṃ āvattati. Channaṃ phassāyatanānaṃ yathābhūtaṃ pajānanena vimuttisampadāniddeso, tena sattapi visuddhiyo āvattanti. ‘‘Ucchinnabhavanettiko tathāgatassa kāyo’’ti taṇhāpahānaṃ, tena bhagavato sakalasaṃkilesappahānaṃ āvattatīti ayaṃ āvatto hāro.

    विभत्तिहारवण्णना

    Vibhattihāravaṇṇanā

    आघातानन्दादयो अकुसला धम्मा, तेसं अयोनिसोमनसिकारादि पदट्ठानं। येहि पन धम्मेहि आघातानन्दादीनं अकरणं अप्पवत्ति, ते अब्यापादादयो कुसला धम्मा, तेसं योनिसोमनसिकारादि पदट्ठानं। तेसु आघातादयो कामावचराव, अब्यापादादयो चतुभूमका। तथा पाणातिपातादीहि पटिविरति कुसला वा अब्याकता वा, तस्सा हिरोत्तप्पादयो धम्मा पदट्ठानं। तत्थ कुसला सिया कामावचरा, सिया लोकुत्तरा, अब्याकता लोकुत्तराव। ‘‘अत्थि भिक्खवे अञ्‍ञेव धम्मा गम्भीरा’’ति वुत्तधम्मा सिया कुसला, सिया अब्याकता, तत्थ कुसलानं वुट्ठानगामिनिविपस्सना पदट्ठानं। अब्याकतानं मग्गधम्मा, विपस्सना, आवज्‍जना वा पदट्ठानं। तेसु कुसला लोकुत्तरा, अब्याकता सिया कामावचरा, सिया लोकुत्तरा, सब्बापि दिट्ठियो अकुसलाव कामावचराव, तासं अविसेसेन मिच्छाभिनिवेसे अयोनिसोमनसिकारो पदट्ठानं। विसेसतो पन सन्ततिघनविनिब्भोगाभावतो एकत्तनयस्स मिच्छागाहो अतीतजातिअनुस्सरणतक्‍कसहितो सस्सतदिट्ठिया पदट्ठानं। हेतुफलभावेन सम्बन्धभावस्स अग्गहणतो नानत्तनयस्स मिच्छागाहो तज्‍जासमन्‍नाहारसहितो उच्छेददिट्ठिया पदट्ठानं। एवं सेसदिट्ठीनम्पि यथासम्भवं वत्तब्बं। ‘‘वेदनान’’न्ति एत्थ वेदना सिया कुसला, सिया अब्याकता, सिया कामावचरा, सिया रूपावचरा, सिया अरूपावचरा, फस्सो तासं पदट्ठानं। वेदनानं समुदयादियथाभूतवेदनं मग्गञाणं, अनुपादाविमुत्ति फलं , तेसं ‘‘अञ्‍ञेव धम्मा गम्भीरा’’ति एत्थ वुत्तनयेन धम्मादिविभागो नेतब्बो। ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्तिआदीसु अविज्‍जा तण्हा अकुसला कामावचरा, तासु अविज्‍जाय आसवा, अयोनिसोमनसिकारो एव वा पदट्ठानं। तण्हाय संयोजनियेसु धम्मेसु अस्साददस्सनं पदट्ठानं। ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति एत्थ फस्सस्स वेदनाय विय धम्मादिविभागो वेदितब्बो। इमिना नयेन फस्सायतनादीनम्पि यथारहं धम्मादिविभागो नेतब्बोति अयं विभत्तिहारो।

    Āghātānandādayo akusalā dhammā, tesaṃ ayonisomanasikārādi padaṭṭhānaṃ. Yehi pana dhammehi āghātānandādīnaṃ akaraṇaṃ appavatti, te abyāpādādayo kusalā dhammā, tesaṃ yonisomanasikārādi padaṭṭhānaṃ. Tesu āghātādayo kāmāvacarāva, abyāpādādayo catubhūmakā. Tathā pāṇātipātādīhi paṭivirati kusalā vā abyākatā vā, tassā hirottappādayo dhammā padaṭṭhānaṃ. Tattha kusalā siyā kāmāvacarā, siyā lokuttarā, abyākatā lokuttarāva. ‘‘Atthi bhikkhave aññeva dhammā gambhīrā’’ti vuttadhammā siyā kusalā, siyā abyākatā, tattha kusalānaṃ vuṭṭhānagāminivipassanā padaṭṭhānaṃ. Abyākatānaṃ maggadhammā, vipassanā, āvajjanā vā padaṭṭhānaṃ. Tesu kusalā lokuttarā, abyākatā siyā kāmāvacarā, siyā lokuttarā, sabbāpi diṭṭhiyo akusalāva kāmāvacarāva, tāsaṃ avisesena micchābhinivese ayonisomanasikāro padaṭṭhānaṃ. Visesato pana santatighanavinibbhogābhāvato ekattanayassa micchāgāho atītajātianussaraṇatakkasahito sassatadiṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Hetuphalabhāvena sambandhabhāvassa aggahaṇato nānattanayassa micchāgāho tajjāsamannāhārasahito ucchedadiṭṭhiyā padaṭṭhānaṃ. Evaṃ sesadiṭṭhīnampi yathāsambhavaṃ vattabbaṃ. ‘‘Vedanāna’’nti ettha vedanā siyā kusalā, siyā abyākatā, siyā kāmāvacarā, siyā rūpāvacarā, siyā arūpāvacarā, phasso tāsaṃ padaṭṭhānaṃ. Vedanānaṃ samudayādiyathābhūtavedanaṃ maggañāṇaṃ, anupādāvimutti phalaṃ , tesaṃ ‘‘aññeva dhammā gambhīrā’’ti ettha vuttanayena dhammādivibhāgo netabbo. ‘‘Ajānataṃ apassata’’ntiādīsu avijjā taṇhā akusalā kāmāvacarā, tāsu avijjāya āsavā, ayonisomanasikāro eva vā padaṭṭhānaṃ. Taṇhāya saṃyojaniyesu dhammesu assādadassanaṃ padaṭṭhānaṃ. ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti ettha phassassa vedanāya viya dhammādivibhāgo veditabbo. Iminā nayena phassāyatanādīnampi yathārahaṃ dhammādivibhāgo netabboti ayaṃ vibhattihāro.

    परिवत्तहारवण्णना

    Parivattahāravaṇṇanā

    आघातादीनं अकरणं खन्तिसोरच्‍चानि अनुब्रूहेत्वा पटिसङ्खानभावनाबलसिद्धिया उभयहितपटिपत्तिं आवहति। आघातादयो पन पवत्तियमाना दुब्बण्णतं दुक्खसेय्यं भोगहानिं अकित्तिं परेहि दुरुपसङ्कमनतञ्‍च निप्फादेन्ता निरयादीसु महादुक्खं आवहन्ति। पाणातिपातादीहि पटिविरति अविप्पटिसारादिकल्याणं परम्परं आवहति। पाणातिपातादि पन विप्पटिसारादिअकल्याणं परम्परं, गम्भीरतादिविसेसयुत्तं ञाणं विनेय्यानं यथारहं विज्‍जाभिञ्‍ञादिगुणविसेसं आवहति सब्बञेय्यं यथासभावावबोधतो। तथा गम्भीरतादिविसेसरहितं पन ञाणं ञेय्येसु सावरणतो यथावुत्तगुणविसेसं नावहति। सब्बापि चेता दिट्ठियो यथारहं सस्सतुच्छेदभावतो अन्तद्वयभूता सक्‍कायतीरं नातिवत्तन्ति अनिय्यानिकसभावत्ता। निय्यानिकसभावत्ता पन सम्मादिट्ठि सपरिक्खारा मज्झिमपटिपदाभूता अतिक्‍कम्म सक्‍कायतीरं पारं आगच्छति। वेदनानं समुदयादियथाभूतवेदनं अनुपादाविमुत्तिं आवहति मग्गभावतो। वेदनानं समुदयादिअसम्पटिवेधो संसारचारकावरोधं आवहति सङ्खारानं पच्‍चयभावतो। वेदयितसभावपटिच्छादको सम्मोहो तदभिनन्दनं आवहति । यथाभूतावबोधो पन तत्थ निब्बेदं विरागञ्‍च आवहति। मिच्छाभिनिवेसे अयोनिसोमनसिकारसहिता तण्हा अनेकविहितं दिट्ठिजालं पसारेति। यथावुत्ततण्हासमुच्छेदो पठममग्गो तं दिट्ठिजालं सङ्कोचेति। सस्सतवादादिपञ्‍ञापनस्स फस्सो पच्‍चयो होति असति फस्से तदभावतो। दिट्ठिबन्धनबन्धानं फस्सायतनादीनं अनिरोधेन फस्सादिअनिरोधो संसारदुक्खस्स अनिवत्तियेव, याथावतो फस्सायतनादिपरिञ्‍ञा सब्बदिट्ठिदस्सनानि अतिवत्तति, फस्सायतनादिअपरिञ्‍ञा तंदिट्ठिगहनं नातिवत्तति, भवनेत्तिसमुच्छेदो आयतिं अत्तभावस्स अनिब्बत्तिया संवत्तति, असमुच्छिन्‍नाय भवनेत्तिया अनागते भवप्पबन्धो परिवत्ततियेवाति अयं परिवत्तो हारो।

    Āghātādīnaṃ akaraṇaṃ khantisoraccāni anubrūhetvā paṭisaṅkhānabhāvanābalasiddhiyā ubhayahitapaṭipattiṃ āvahati. Āghātādayo pana pavattiyamānā dubbaṇṇataṃ dukkhaseyyaṃ bhogahāniṃ akittiṃ parehi durupasaṅkamanatañca nipphādentā nirayādīsu mahādukkhaṃ āvahanti. Pāṇātipātādīhi paṭivirati avippaṭisārādikalyāṇaṃ paramparaṃ āvahati. Pāṇātipātādi pana vippaṭisārādiakalyāṇaṃ paramparaṃ, gambhīratādivisesayuttaṃ ñāṇaṃ vineyyānaṃ yathārahaṃ vijjābhiññādiguṇavisesaṃ āvahati sabbañeyyaṃ yathāsabhāvāvabodhato. Tathā gambhīratādivisesarahitaṃ pana ñāṇaṃ ñeyyesu sāvaraṇato yathāvuttaguṇavisesaṃ nāvahati. Sabbāpi cetā diṭṭhiyo yathārahaṃ sassatucchedabhāvato antadvayabhūtā sakkāyatīraṃ nātivattanti aniyyānikasabhāvattā. Niyyānikasabhāvattā pana sammādiṭṭhi saparikkhārā majjhimapaṭipadābhūtā atikkamma sakkāyatīraṃ pāraṃ āgacchati. Vedanānaṃ samudayādiyathābhūtavedanaṃ anupādāvimuttiṃ āvahati maggabhāvato. Vedanānaṃ samudayādiasampaṭivedho saṃsāracārakāvarodhaṃ āvahati saṅkhārānaṃ paccayabhāvato. Vedayitasabhāvapaṭicchādako sammoho tadabhinandanaṃ āvahati . Yathābhūtāvabodho pana tattha nibbedaṃ virāgañca āvahati. Micchābhinivese ayonisomanasikārasahitā taṇhā anekavihitaṃ diṭṭhijālaṃ pasāreti. Yathāvuttataṇhāsamucchedo paṭhamamaggo taṃ diṭṭhijālaṃ saṅkoceti. Sassatavādādipaññāpanassa phasso paccayo hoti asati phasse tadabhāvato. Diṭṭhibandhanabandhānaṃ phassāyatanādīnaṃ anirodhena phassādianirodho saṃsāradukkhassa anivattiyeva, yāthāvato phassāyatanādipariññā sabbadiṭṭhidassanāni ativattati, phassāyatanādiapariññā taṃdiṭṭhigahanaṃ nātivattati, bhavanettisamucchedo āyatiṃ attabhāvassa anibbattiyā saṃvattati, asamucchinnāya bhavanettiyā anāgate bhavappabandho parivattatiyevāti ayaṃ parivatto hāro.

    वेवचनहारवण्णना

    Vevacanahāravaṇṇanā

    ‘‘मम मय्हं मे’’ति परियायवचनं। ‘‘भिक्खवे समणा तपस्सिनो’’ति परियायवचनं। ‘‘परे अञ्‍ञे पटिविरुद्धा’’ति परियायवचनं। ‘‘अवण्णं अकित्तिं निन्द’’न्ति परियायवचनं। ‘‘भासेय्युं भणेय्युं करेय्यु’’न्ति परियायवचनं। ‘‘धम्मस्स विनयस्स सत्थुसासनस्सा’’ति परियायवचनं। ‘‘सङ्घस्स समूहस्स गणस्सा’’ति परियायवचनं। ‘‘तत्र तत्थ तेसू’’ति परियायवचनं। ‘‘तुम्हेहि वो भवन्तेही’’ति परियायवचनं। ‘‘आघातो दोसो ब्यापादो’’ति परियायवचनं। ‘‘अप्पच्‍चयो दोमनस्सं चेतसिकदुक्ख’’न्ति परियायवचनं। ‘‘चेतसो अनभिरद्धि चित्तस्स ब्यापत्ति मनोपदोसो’’ति परियायवचनं। ‘‘न करणीया न उप्पादेतब्बा न पवत्तेतब्बा’’ति परियायवचनं। इति इमिना नयेन सब्बपदेसु वेवचनं वत्तब्बन्ति अयं वेवचनो हारो।

    ‘‘Mama mayhaṃ me’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Bhikkhave samaṇā tapassino’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Pare aññe paṭiviruddhā’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Avaṇṇaṃ akittiṃ ninda’’nti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Bhāseyyuṃ bhaṇeyyuṃ kareyyu’’nti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Dhammassa vinayassa satthusāsanassā’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Saṅghassa samūhassa gaṇassā’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Tatra tattha tesū’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Tumhehi vo bhavantehī’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Āghāto doso byāpādo’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Appaccayo domanassaṃ cetasikadukkha’’nti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Cetaso anabhiraddhi cittassa byāpatti manopadoso’’ti pariyāyavacanaṃ. ‘‘Na karaṇīyā na uppādetabbā na pavattetabbā’’ti pariyāyavacanaṃ. Iti iminā nayena sabbapadesu vevacanaṃ vattabbanti ayaṃ vevacano hāro.

    पञ्‍ञत्तिहारवण्णना

    Paññattihāravaṇṇanā

    आघातो वत्थुवसेन दसविधेन एकूनवीसतिविधेन वा पञ्‍ञत्तो। अप्पच्‍चयो उपविचारवसेन छधा पञ्‍ञत्तो। आनन्दोपीतिआदिवसेन नवधा पञ्‍ञत्तो। पीति सामञ्‍ञतो खुद्दिकादिवसेन पञ्‍चधा पञ्‍ञत्ता। सोमनस्सं उपविचारवसेन छधा पञ्‍ञत्तं। सीलं वारित्तचारित्तादिवसेन अनेकधा पञ्‍ञत्तं। गम्भीरतादिविसेसयुत्तं ञाणं चित्तुप्पादवसेन चतुधा, द्वादसविधेन वा, विसयभेदतो अनेकधा च पञ्‍ञत्तं। दिट्ठिसस्सतादिवसेन द्वासट्ठिया भेदेहि, तदन्तोगधविभागेन अनेकधा च पञ्‍ञत्ता। वेदना छधा अट्ठसतधा अनेकधा च पञ्‍ञत्ता। तस्सा समुदयो पञ्‍चधा पञ्‍ञत्तो, तथा अत्थङ्गमो। अस्सादो दुविधेन पञ्‍ञत्तो। आदीनवो तिविधेन पञ्‍ञत्तो। निस्सरणं एकधा चतुधा च पञ्‍ञत्तं…पे॰… अनुपादाविमुत्ति दुविधेन पञ्‍ञत्ता।

    Āghāto vatthuvasena dasavidhena ekūnavīsatividhena vā paññatto. Appaccayo upavicāravasena chadhā paññatto. Ānandopītiādivasena navadhā paññatto. Pīti sāmaññato khuddikādivasena pañcadhā paññattā. Somanassaṃ upavicāravasena chadhā paññattaṃ. Sīlaṃ vārittacārittādivasena anekadhā paññattaṃ. Gambhīratādivisesayuttaṃ ñāṇaṃ cittuppādavasena catudhā, dvādasavidhena vā, visayabhedato anekadhā ca paññattaṃ. Diṭṭhisassatādivasena dvāsaṭṭhiyā bhedehi, tadantogadhavibhāgena anekadhā ca paññattā. Vedanā chadhā aṭṭhasatadhā anekadhā ca paññattā. Tassā samudayo pañcadhā paññatto, tathā atthaṅgamo. Assādo duvidhena paññatto. Ādīnavo tividhena paññatto. Nissaraṇaṃ ekadhā catudhā ca paññattaṃ…pe… anupādāvimutti duvidhena paññattā.

    ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्ति वुत्ता अविज्‍जा विसयभेदेन चतुधा अट्ठधा च पञ्‍ञत्ता। ‘‘तण्हागतान’’न्तिआदिना वुत्ता तण्हा छधा अट्ठसतधा अनेकधा च पञ्‍ञत्ता। फस्सो निस्सयवसेन छधा पञ्‍ञत्तो। उपादानं चतुधा पञ्‍ञत्तं। भवो द्विधा अनेकधा च पञ्‍ञत्तो। जाति वेवचनवसेन छधा पञ्‍ञत्ता। तथा जरा सत्तधा पञ्‍ञत्ता। मरणं अट्ठधा नवधा च पञ्‍ञत्तं। सोको पञ्‍चधा पञ्‍ञत्तो। परिदेवो छधा पञ्‍ञत्तो। दुक्खं चतुधा पञ्‍ञत्तं, तथा दोमनस्सं। उपायासो चतुधा पञ्‍ञत्तो। ‘‘समुदयो होती’’ति पभवपञ्‍ञत्ति, ‘‘यथाभूतं पजानाती’’ति दुक्खस्स परिञ्‍ञापञ्‍ञत्ति, समुदयस्स पहानपञ्‍ञत्ति, निरोधस्स सच्छिकिरियापञ्‍ञत्ति, मग्गस्स भावनापञ्‍ञत्ति।

    ‘‘Ajānataṃ apassata’’nti vuttā avijjā visayabhedena catudhā aṭṭhadhā ca paññattā. ‘‘Taṇhāgatāna’’ntiādinā vuttā taṇhā chadhā aṭṭhasatadhā anekadhā ca paññattā. Phasso nissayavasena chadhā paññatto. Upādānaṃ catudhā paññattaṃ. Bhavo dvidhā anekadhā ca paññatto. Jāti vevacanavasena chadhā paññattā. Tathā jarā sattadhā paññattā. Maraṇaṃ aṭṭhadhā navadhā ca paññattaṃ. Soko pañcadhā paññatto. Paridevo chadhā paññatto. Dukkhaṃ catudhā paññattaṃ, tathā domanassaṃ. Upāyāso catudhā paññatto. ‘‘Samudayo hotī’’ti pabhavapaññatti, ‘‘yathābhūtaṃ pajānātī’’ti dukkhassa pariññāpaññatti, samudayassa pahānapaññatti, nirodhassa sacchikiriyāpaññatti, maggassa bhāvanāpaññatti.

    ‘‘अन्तोजालीकता’’तिआदि सब्बदिट्ठीनं सङ्गहपञ्‍ञत्ति। ‘‘उच्छिन्‍नभवनेत्तिको’’तिआदि दुविधेन परिनिब्बानपञ्‍ञत्ति। एवं आघातादीनं अकुसलकुसलादिधम्मानं यथापभवपञ्‍ञत्तिआदिवसेन, तथा ‘‘आघातो’’ति ब्यापादस्स वेवचनपञ्‍ञत्ति, ‘‘अप्पच्‍चयो’’ति दोमनस्सस्स वेवचनपञ्‍ञत्तीतिआदिना नयेन पञ्‍ञत्तिभेदो विभजितब्बोति अयं पञ्‍ञत्तिहारो।

    ‘‘Antojālīkatā’’tiādi sabbadiṭṭhīnaṃ saṅgahapaññatti. ‘‘Ucchinnabhavanettiko’’tiādi duvidhena parinibbānapaññatti. Evaṃ āghātādīnaṃ akusalakusalādidhammānaṃ yathāpabhavapaññattiādivasena, tathā ‘‘āghāto’’ti byāpādassa vevacanapaññatti, ‘‘appaccayo’’ti domanassassa vevacanapaññattītiādinā nayena paññattibhedo vibhajitabboti ayaṃ paññattihāro.

    ओतरणहारवण्णना

    Otaraṇahāravaṇṇanā

    आघातग्गहणेन सङ्खारक्खन्धसङ्गहो, तथा अनभिरद्धिगहणेन। अप्पच्‍चयग्गहणेन वेदनाक्खन्धसङ्गहोति इदं खन्धमुखेन ओतरणं। तथा आघातादिग्गहणेन धम्मायतनं धम्मधातु दुक्खसच्‍चं समुदयसच्‍चं वा गहितन्ति इदं आयतनमुखेन धातुमुखेन सच्‍चमुखेन च ओतरणं। तथा आघातादीनं सहजाता अविज्‍जा हेतुसहजातअञ्‍ञमञ्‍ञनिस्सयसम्पयुत्तअत्थिअविगतपच्‍चयेहि पच्‍चयो होति, असहजाता पन अनन्तरसमनन्तरअनन्तरूपनिस्सयनत्थिविगतासेवनपच्‍चयेहि पच्‍चयो होति, अनन्तरा उपनिस्सयवसेनेव पच्‍चयो होति । तण्हाउपादानादीनं, फस्सादीनम्पि तेसं सहजातानं असहजातानञ्‍च यथारहं पच्‍चयभावो वत्तब्बो। कोचि पनेत्थ अधिपतिवसेन, कोचि कम्मवसेन, कोचि आहारवसेन, कोचि इन्द्रियवसेन, कोचि झानवसेन, कोचि मग्गवसेनपि पच्‍चयो होतीति। अयम्पि विसेसो वेदितब्बोति इदं पटिच्‍चसमुप्पादमुखेन ओतरणं। आनन्दादीनम्पि इमिनाव नयेन खन्धादिमुखेन ओतरणं विभावेतब्बं।

    Āghātaggahaṇena saṅkhārakkhandhasaṅgaho, tathā anabhiraddhigahaṇena. Appaccayaggahaṇena vedanākkhandhasaṅgahoti idaṃ khandhamukhena otaraṇaṃ. Tathā āghātādiggahaṇena dhammāyatanaṃ dhammadhātu dukkhasaccaṃ samudayasaccaṃ vā gahitanti idaṃ āyatanamukhena dhātumukhena saccamukhena ca otaraṇaṃ. Tathā āghātādīnaṃ sahajātā avijjā hetusahajātaaññamaññanissayasampayuttaatthiavigatapaccayehi paccayo hoti, asahajātā pana anantarasamanantaraanantarūpanissayanatthivigatāsevanapaccayehi paccayo hoti, anantarā upanissayavaseneva paccayo hoti . Taṇhāupādānādīnaṃ, phassādīnampi tesaṃ sahajātānaṃ asahajātānañca yathārahaṃ paccayabhāvo vattabbo. Koci panettha adhipativasena, koci kammavasena, koci āhāravasena, koci indriyavasena, koci jhānavasena, koci maggavasenapi paccayo hotīti. Ayampi viseso veditabboti idaṃ paṭiccasamuppādamukhena otaraṇaṃ. Ānandādīnampi imināva nayena khandhādimukhena otaraṇaṃ vibhāvetabbaṃ.

    तथा सीलं पाणातिपातादीहि विरतिचेतना, अब्यापादादिचेतसिकधम्मा च, पाणातिपातादयो चेतनाव, तेसं तदुपकारकधम्मानञ्‍च लज्‍जादयादीनं सङ्खारक्खन्धधम्मायतनादिसङ्गहो, पुरिमनयेनेव खन्धादिमुखेन च ओतरणं विभावेतब्बं। एस नयो ञाणदिट्ठिवेदनाअविज्‍जातण्हादिग्गहणेसु। निस्सरणअनुपादाविमुत्तिगहणेसु असङ्खतधातुवसेनपि धातुमुखेन ओतरणं विभावेतब्बं। तथा ‘‘वेदनानं…पे॰… अनुपादाविमुत्तो’’ति एतेन भगवतो सीलादयो पञ्‍च धम्मक्खन्धा, सतिपट्ठानादयो च बोधिपक्खियधम्मा पकासिता होन्तीति तं मुखेनपि ओतरणं वेदितब्बं। ‘‘तदपि फस्सपच्‍चया’’ति दिट्ठिपञ्‍ञापनस्स पच्‍चयाधीनवुत्तितादीपनेन अनिच्‍चतामुखेन ओतरणं, तथा एवंधम्मताय पटिच्‍चसमुप्पादमुखेन ओतरणं, अनिच्‍चस्स दुक्खानत्तभावतो अप्पणिहितमुखेन सुञ्‍ञतामुखेन च ओतरणं। सेसपदेसुपि एसेव नयोति अयं ओतरणो हारो।

    Tathā sīlaṃ pāṇātipātādīhi viraticetanā, abyāpādādicetasikadhammā ca, pāṇātipātādayo cetanāva, tesaṃ tadupakārakadhammānañca lajjādayādīnaṃ saṅkhārakkhandhadhammāyatanādisaṅgaho, purimanayeneva khandhādimukhena ca otaraṇaṃ vibhāvetabbaṃ. Esa nayo ñāṇadiṭṭhivedanāavijjātaṇhādiggahaṇesu. Nissaraṇaanupādāvimuttigahaṇesu asaṅkhatadhātuvasenapi dhātumukhena otaraṇaṃ vibhāvetabbaṃ. Tathā ‘‘vedanānaṃ…pe… anupādāvimutto’’ti etena bhagavato sīlādayo pañca dhammakkhandhā, satipaṭṭhānādayo ca bodhipakkhiyadhammā pakāsitā hontīti taṃ mukhenapi otaraṇaṃ veditabbaṃ. ‘‘Tadapi phassapaccayā’’ti diṭṭhipaññāpanassa paccayādhīnavuttitādīpanena aniccatāmukhena otaraṇaṃ, tathā evaṃdhammatāya paṭiccasamuppādamukhena otaraṇaṃ, aniccassa dukkhānattabhāvato appaṇihitamukhena suññatāmukhena ca otaraṇaṃ. Sesapadesupi eseva nayoti ayaṃ otaraṇo hāro.

    सोधनहारवण्णना

    Sodhanahāravaṇṇanā

    ‘‘ममं वा…पे॰… भासेय्यु’’न्ति आरम्भो। ‘‘धम्मस्स…पे॰… सङ्घस्स…पे॰… भासेय्यु’’न्ति पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि। ‘‘तत्र तुम्हेहि…पे॰… करणीया’’ति पदसुद्धि चेव आरम्भसुद्धि च। दुतियनयादीसुपि एसेव नयो । तथा ‘‘अप्पमत्तकं खो पनेत’’न्तिआदि आरम्भो। ‘‘कतम’’न्तिआदि पुच्छा। ‘‘पाणातिपातं पहाया’’तिआदि पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि, नो च पुच्छासुद्धि। ‘‘इदं खो’’तिआदि पुच्छासुद्धि चेव पदसुद्धि च आरम्भसुद्धि च।

    ‘‘Mamaṃ vā…pe… bhāseyyu’’nti ārambho. ‘‘Dhammassa…pe… saṅghassa…pe… bhāseyyu’’nti padasuddhi, no ārambhasuddhi. ‘‘Tatra tumhehi…pe… karaṇīyā’’ti padasuddhi ceva ārambhasuddhi ca. Dutiyanayādīsupi eseva nayo . Tathā ‘‘appamattakaṃ kho paneta’’ntiādi ārambho. ‘‘Katama’’ntiādi pucchā. ‘‘Pāṇātipātaṃ pahāyā’’tiādi padasuddhi, no ārambhasuddhi, no ca pucchāsuddhi. ‘‘Idaṃ kho’’tiādi pucchāsuddhi ceva padasuddhi ca ārambhasuddhi ca.

    तथा ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदि आरम्भो। ‘‘कतमे च ते’’तिआदि पुच्छा। ‘‘सन्ति भिक्खवे’’तिआदि आरम्भो। ‘‘कि’’न्तिआदि आरम्भ पुच्छा। ‘‘यथासमाहिते’’तिआदि पदसुद्धि, नो आरम्भसुद्धि नो च पुच्छासुद्धि। ‘‘इमे खो ते’’तिआदि पदसुद्धि चेव पुच्छासुद्धि च आरम्भसुद्धि च। इमिना नयेन सब्बत्थ आरम्भादयो वेदितब्बाति। अयं सोधनो हारो।

    Tathā ‘‘atthi bhikkhave’’tiādi ārambho. ‘‘Katame ca te’’tiādi pucchā. ‘‘Santi bhikkhave’’tiādi ārambho. ‘‘Ki’’ntiādi ārambha pucchā. ‘‘Yathāsamāhite’’tiādi padasuddhi, no ārambhasuddhi no ca pucchāsuddhi. ‘‘Ime kho te’’tiādi padasuddhi ceva pucchāsuddhi ca ārambhasuddhi ca. Iminā nayena sabbattha ārambhādayo veditabbāti. Ayaṃ sodhano hāro.

    अधिट्ठानहारवण्णना

    Adhiṭṭhānahāravaṇṇanā

    ‘‘अवण्ण’’न्ति सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं तं, अविकप्पेत्वा विसेसवचनं ‘‘ममं वा धम्मस्स वा सङ्घस्स वा’’ति। सुक्‍कपक्खेपि एसेव नयो।

    ‘‘Avaṇṇa’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ taṃ, avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘mamaṃ vā dhammassa vā saṅghassa vā’’ti. Sukkapakkhepi eseva nayo.

    तथा ‘‘सील’’न्ति सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं, तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनं ‘‘पाणातिपाता पटिविरतो’’तिआदि।

    Tathā ‘‘sīla’’nti sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘pāṇātipātā paṭivirato’’tiādi.

    ‘‘अञ्‍ञेव धम्मा’’तिआदि सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं, तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनं ‘‘तयिदं भिक्खवे तथागतो पजानाती’’तिआदि।

    ‘‘Aññeva dhammā’’tiādi sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātī’’tiādi.

    तथा ‘‘पुब्बन्तकप्पिका’’तिआदि सामञ्‍ञतो अधिट्ठानं, तं अविकप्पेत्वा विसेसवचनं ‘‘सस्सतवादा’’तिआदि। इमिना नयेन सब्बत्थ सामञ्‍ञविसेसो निद्धारेतब्बोति अयं अधिट्ठानो हारो।

    Tathā ‘‘pubbantakappikā’’tiādi sāmaññato adhiṭṭhānaṃ, taṃ avikappetvā visesavacanaṃ ‘‘sassatavādā’’tiādi. Iminā nayena sabbattha sāmaññaviseso niddhāretabboti ayaṃ adhiṭṭhāno hāro.

    परिक्खारहारवण्णना

    Parikkhārahāravaṇṇanā

    आघातादीनं ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदीनि (ध॰ स॰ १२३७; विभ॰ ९०९) च एकूनवीसति आघातवत्थूनि हेतु। आनन्दादीनं आरम्मणे अभिसिनेहो हेतु। सीलस्स हिरिओत्तप्पं अप्पिच्छतादयो च हेतु। ‘‘गम्भीरा’’तिआदिना वुत्तधम्मस्स सब्बापि पारमियो हेतु, विसेसेन पञ्‍ञापारमी। दिट्ठीनं असप्पुरिसूपस्सयो, असद्धम्मस्सवनं, मिच्छाभिनिवेसेन अयोनिसोमनसिकारो च अविसेसेन हेतु, विसेसेन पन सस्सतवादादीनं अतीतजातिअनुस्सरणादि हेतु। वेदनानं अविज्‍जातण्हाकम्मानि फस्सो च हेतु। अनुपादाविमुत्तिया अरियमग्गो हेतु। पञ्‍ञापनस्स अयोनिसोमनसिकारो हेतु। तण्हाय संयोजनियेसु अस्सादानुपस्सना हेतु। फस्सस्स छळायतनानि, छळायतनस्स नामरूपं हेतु। भवनेत्तिसमुच्छेदस्स विसुद्धिभावना हेतूति अयं परिक्खारो हारो।

    Āghātādīnaṃ ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādīni (dha. sa. 1237; vibha. 909) ca ekūnavīsati āghātavatthūni hetu. Ānandādīnaṃ ārammaṇe abhisineho hetu. Sīlassa hiriottappaṃ appicchatādayo ca hetu. ‘‘Gambhīrā’’tiādinā vuttadhammassa sabbāpi pāramiyo hetu, visesena paññāpāramī. Diṭṭhīnaṃ asappurisūpassayo, asaddhammassavanaṃ, micchābhinivesena ayonisomanasikāro ca avisesena hetu, visesena pana sassatavādādīnaṃ atītajātianussaraṇādi hetu. Vedanānaṃ avijjātaṇhākammāni phasso ca hetu. Anupādāvimuttiyā ariyamaggo hetu. Paññāpanassa ayonisomanasikāro hetu. Taṇhāya saṃyojaniyesu assādānupassanā hetu. Phassassa chaḷāyatanāni, chaḷāyatanassa nāmarūpaṃ hetu. Bhavanettisamucchedassa visuddhibhāvanā hetūti ayaṃ parikkhāro hāro.

    समारोपनहारवण्णना

    Samāropanahāravaṇṇanā

    आघातादीनं अकरणीयतावचनेन खन्तिसम्पदा दस्सिता होति। ‘‘अप्पमत्तकं खो पनेत’’न्तिआदिना सोरच्‍चसम्पदा, ‘‘अत्थि भिक्खवे’’तिआदिना ञाणसम्पदा, ‘‘अपरामसतो चस्स पच्‍चत्तञ्‍ञेव निब्बुति विदिता’’ति, ‘‘वेदनानं…पे॰… यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो’’ति एतेहि समाधिसम्पदाय सद्धिं विज्‍जाविमुत्तिवसीभावसम्पदा दस्सिता होति। तत्थ खन्तिसम्पदा पटिसङ्खानबलसिद्धितो सोरच्‍चसम्पदाय पदट्ठानं। सोरच्‍चसम्पदा पन अत्थतो सीलमेव, तथा पाणातिपातादीहि पटिविरतिवचनं सीलस्स परियायविभागदस्सनत्थं। तत्थ सीलं समाधिस्स पदट्ठानं, समाधि पञ्‍ञाय पदट्ठानं। तेसु सीलेन वीतिक्‍कमप्पहानं दुच्‍चरितसंकिलेसप्पहानञ्‍च सिज्झति, समाधिना परियुट्ठानप्पहानं, विक्खम्भनप्पहानं, तण्हासंकिलेसप्पहानञ्‍च सिज्झति। पञ्‍ञाय दिट्ठिसंकिलेसप्पहानं, समुच्छेदप्पहानं, अनुसयप्पहानञ्‍च सिज्झतीति सीलादीहि तीहि धम्मक्खन्धेहि समथविपस्सनाभावनापारिपूरी, पहानत्तयसिद्धि चाति अयं समारोपनो हारो।

    Āghātādīnaṃ akaraṇīyatāvacanena khantisampadā dassitā hoti. ‘‘Appamattakaṃ kho paneta’’ntiādinā soraccasampadā, ‘‘atthi bhikkhave’’tiādinā ñāṇasampadā, ‘‘aparāmasato cassa paccattaññeva nibbuti viditā’’ti, ‘‘vedanānaṃ…pe… yathābhūtaṃ viditvā anupādāvimutto’’ti etehi samādhisampadāya saddhiṃ vijjāvimuttivasībhāvasampadā dassitā hoti. Tattha khantisampadā paṭisaṅkhānabalasiddhito soraccasampadāya padaṭṭhānaṃ. Soraccasampadā pana atthato sīlameva, tathā pāṇātipātādīhi paṭivirativacanaṃ sīlassa pariyāyavibhāgadassanatthaṃ. Tattha sīlaṃ samādhissa padaṭṭhānaṃ, samādhi paññāya padaṭṭhānaṃ. Tesu sīlena vītikkamappahānaṃ duccaritasaṃkilesappahānañca sijjhati, samādhinā pariyuṭṭhānappahānaṃ, vikkhambhanappahānaṃ, taṇhāsaṃkilesappahānañca sijjhati. Paññāya diṭṭhisaṃkilesappahānaṃ, samucchedappahānaṃ, anusayappahānañca sijjhatīti sīlādīhi tīhi dhammakkhandhehi samathavipassanābhāvanāpāripūrī, pahānattayasiddhi cāti ayaṃ samāropano hāro.

    सोळसहारवण्णना निट्ठिता।

    Soḷasahāravaṇṇanā niṭṭhitā.

    पञ्‍चविधनयवण्णना

    Pañcavidhanayavaṇṇanā

    नन्दियावट्टनयवण्णना

    Nandiyāvaṭṭanayavaṇṇanā

    आघातादीनं अकरणवचनेन तण्हाविज्‍जासङ्कोचो दस्सितो होति। सति हि अत्तत्तनियवत्थूसु सिनेहे सम्मोसे च ‘‘अनत्थं मे अचरी’’तिआदिना (ध॰ स॰ १२३७, विभ॰ ९०९) आघातो जायतीति, तथा ‘‘पाणातिपाता पटिविरतो’’तिआदिवचनेहि , ‘‘पच्‍चत्तञ्‍ञेव निब्बुति विदिता, अनुपादाविमुत्तो, छन्‍नं फस्सायतनानं…पे॰… यथाभूतं पजानाती’’तिआदीहि वचनेहि च तण्हाविज्‍जानं अच्‍चन्तप्पहानं दस्सितं होति। तासं पन पुब्बन्तकप्पिकादिपदेहि ‘‘अजानतं अपस्सत’’न्तिआदिपदेहि च सरूपतो दस्सितानं तण्हाविज्‍जानं रूपधम्मा अरूपधम्मा च अधिट्ठानं। यथाक्‍कमं समथो च विपस्सना च पटिपक्खो। तेसं चेतोविमुत्ति पञ्‍ञाविमुत्ति च फलं। तत्थ तण्हा, तण्हाविज्‍जा वा समुदयसच्‍चं, तदधिट्ठानभूता रूपारूपधम्मा दुक्खसच्‍चं, तेसं अप्पवत्ति निरोधसच्‍चं, निरोधपजानना समथविपस्सना मग्गसच्‍चन्ति एवं चतुसच्‍चयोजना वेदितब्बा। तण्हाग्गहणेन चेत्थ मायासाठेय्यमानातिमानमदप्पमादपापिच्छतापापमित्तताअहिरिकानोत्तप्पादिवसेन सब्बो अकुसलपक्खो नेतब्बो। तथा अविज्‍जाग्गहणेन विपरीतमनसिकारकोधुपनाहमक्खपलासइस्सामच्छरियसारम्भदोवचस्सता- भवदिट्ठिविभवदिट्ठादिवसेन अकुसलपक्खो नेतब्बो। वुत्तविपरियायेन अमायाअसाठेय्यादिअविपरीतमनसिकारादिवसेन, तथा समथपक्खियानं सद्धिन्द्रियादीनं, विपस्सनापक्खियानञ्‍च अनिच्‍चसञ्‍ञादीनं वसेन कुसलपक्खो नेतब्बोति। अयं नन्दियावट्टस्स नयस्स भूमि।

    Āghātādīnaṃ akaraṇavacanena taṇhāvijjāsaṅkoco dassito hoti. Sati hi attattaniyavatthūsu sinehe sammose ca ‘‘anatthaṃ me acarī’’tiādinā (dha. sa. 1237, vibha. 909) āghāto jāyatīti, tathā ‘‘pāṇātipātā paṭivirato’’tiādivacanehi , ‘‘paccattaññeva nibbuti viditā, anupādāvimutto, channaṃ phassāyatanānaṃ…pe… yathābhūtaṃ pajānātī’’tiādīhi vacanehi ca taṇhāvijjānaṃ accantappahānaṃ dassitaṃ hoti. Tāsaṃ pana pubbantakappikādipadehi ‘‘ajānataṃ apassata’’ntiādipadehi ca sarūpato dassitānaṃ taṇhāvijjānaṃ rūpadhammā arūpadhammā ca adhiṭṭhānaṃ. Yathākkamaṃ samatho ca vipassanā ca paṭipakkho. Tesaṃ cetovimutti paññāvimutti ca phalaṃ. Tattha taṇhā, taṇhāvijjā vā samudayasaccaṃ, tadadhiṭṭhānabhūtā rūpārūpadhammā dukkhasaccaṃ, tesaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā samathavipassanā maggasaccanti evaṃ catusaccayojanā veditabbā. Taṇhāggahaṇena cettha māyāsāṭheyyamānātimānamadappamādapāpicchatāpāpamittatāahirikānottappādivasena sabbo akusalapakkho netabbo. Tathā avijjāggahaṇena viparītamanasikārakodhupanāhamakkhapalāsaissāmacchariyasārambhadovacassatā- bhavadiṭṭhivibhavadiṭṭhādivasena akusalapakkho netabbo. Vuttavipariyāyena amāyāasāṭheyyādiaviparītamanasikārādivasena, tathā samathapakkhiyānaṃ saddhindriyādīnaṃ, vipassanāpakkhiyānañca aniccasaññādīnaṃ vasena kusalapakkho netabboti. Ayaṃ nandiyāvaṭṭassa nayassa bhūmi.

    तिपुक्खलनयवण्णना

    Tipukkhalanayavaṇṇanā

    आघातादीनं अकरणवचनेन अदोससिद्धि, तथा पाणातिपातफरुसवाचाहि पटिविरतिवचनेन। आनन्दादीनं अकरणवचनेन अलोभसिद्धि, तथा अब्रह्मचरियतो पटिविरतिवचनेन। अदिन्‍नादानादीहि पन पटिविरतिवचनेन उभयसिद्धि। ‘‘तयिदं भिक्खवे तथागतो पजानाती’’तिआदिना अमोहसिद्धि। इति तीहि अकुसलमूलेहि गहितेहि तप्पटिपक्खतो, आघातादिअकरणवचनेन च तीणि कुसलमूलानि सिद्धानियेव होन्ति। तत्थ तीहि अकुसलमूलेहि तिविधदुच्‍चरितसंकिलेसमलविसमाकुसलसञ्‍ञावितक्‍कासद्धम्मादिवसेन सब्बो अकुसलपक्खो वित्थारेतब्बो। तथा तीहि कुसलमूलेहि तिविधसुचरितवोदानसमकुसलसञ्‍ञावितक्‍कपञ्‍ञासद्धम्मसमाधि- विमोक्खमुखविमोक्खादिवसेन सब्बो कुसलपक्खो विभावेतब्बो। एत्थापि च सच्‍चयोजना वेदितब्बा। कथं? लोभो सब्बानि वा कुसलाकुसलमूलानि समुदयसच्‍चं, तेहि पन निब्बत्ता तेसं अधिट्ठानगोचरभूता उपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना नयेन सच्‍चयोजना वेदितब्बाति अयं तिपुक्खलस्स नयस्स भूमि।

    Āghātādīnaṃ akaraṇavacanena adosasiddhi, tathā pāṇātipātapharusavācāhi paṭivirativacanena. Ānandādīnaṃ akaraṇavacanena alobhasiddhi, tathā abrahmacariyato paṭivirativacanena. Adinnādānādīhi pana paṭivirativacanena ubhayasiddhi. ‘‘Tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātī’’tiādinā amohasiddhi. Iti tīhi akusalamūlehi gahitehi tappaṭipakkhato, āghātādiakaraṇavacanena ca tīṇi kusalamūlāni siddhāniyeva honti. Tattha tīhi akusalamūlehi tividhaduccaritasaṃkilesamalavisamākusalasaññāvitakkāsaddhammādivasena sabbo akusalapakkho vitthāretabbo. Tathā tīhi kusalamūlehi tividhasucaritavodānasamakusalasaññāvitakkapaññāsaddhammasamādhi- vimokkhamukhavimokkhādivasena sabbo kusalapakkho vibhāvetabbo. Etthāpi ca saccayojanā veditabbā. Kathaṃ? Lobho sabbāni vā kusalākusalamūlāni samudayasaccaṃ, tehi pana nibbattā tesaṃ adhiṭṭhānagocarabhūtā upādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā nayena saccayojanā veditabbāti ayaṃ tipukkhalassa nayassa bhūmi.

    सीहविक्‍कीळितनयववण्णना

    Sīhavikkīḷitanayavavaṇṇanā

    आघातानन्दनादीनं अकरणवचनेन सतिसिद्धि। सतिया हि सावज्‍जानवज्‍जे, तत्थ च आदीनवानिसंसे सल्‍लक्खेत्वा सावज्‍जं पहाय अनवज्‍जं समादाय वत्ततीति। तथा मिच्छाजीवा पटिविरतिवचनेन वीरियसिद्धि। वीरियेन हि कामब्यापादविहिंसावितक्‍के विनोदेति, वीरियसाधनञ्‍च आजीवपारिसुद्धिसीलन्ति। पाणातिपातादीहि पटिविरतिवचनेन सतिसिद्धि। सतिया हि सावज्‍जानवज्‍जे, तत्थ च आदीनवानिसंसे सल्‍लक्खेत्वा सावज्‍जं पहाय अनवज्‍जं समादाय वत्तति। तथा हि सा ‘‘विसयाभिमुखभावपच्‍चुपट्ठाना’’ति च वुच्‍चति। ‘‘तयिदं भिक्खवे तथागतो पजानाती’’तिआदिना समाधिपञ्‍ञासिद्धि। पञ्‍ञाय हि यथाभूतावबोधो, समाहितो च यथाभूतं पजानातीति। तथा ‘‘निच्‍चो धुवो’’तिआदिना अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति विपल्‍लासो, ‘‘अरोगो परं मरणा, एकन्तसुखी अत्ता दिट्ठधम्मनिब्बानप्पत्तो’’ति च एवमादीहि असुखे ‘‘सुख’’न्ति विपल्‍लासो, ‘‘पञ्‍चहि कामगुणेहि समप्पितो’’तिआदिना असुभे ‘‘सुभ’’न्ति विपल्‍लासो, सब्बेहेव च दिट्ठिदीपकपदेहि अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति विपल्‍लासोति एवमेत्थ चत्तारो विपल्‍लासा सिद्धा होन्ति, तेसं पटिपक्खतो चत्तारि सतिपट्ठानानि सिद्धानेव होन्ति। तत्थ चतूहि इन्द्रियेहि चत्तारो पुग्गला निद्दिसितब्बा।

    Āghātānandanādīnaṃ akaraṇavacanena satisiddhi. Satiyā hi sāvajjānavajje, tattha ca ādīnavānisaṃse sallakkhetvā sāvajjaṃ pahāya anavajjaṃ samādāya vattatīti. Tathā micchājīvā paṭivirativacanena vīriyasiddhi. Vīriyena hi kāmabyāpādavihiṃsāvitakke vinodeti, vīriyasādhanañca ājīvapārisuddhisīlanti. Pāṇātipātādīhi paṭivirativacanena satisiddhi. Satiyā hi sāvajjānavajje, tattha ca ādīnavānisaṃse sallakkhetvā sāvajjaṃ pahāya anavajjaṃ samādāya vattati. Tathā hi sā ‘‘visayābhimukhabhāvapaccupaṭṭhānā’’ti ca vuccati. ‘‘Tayidaṃ bhikkhave tathāgato pajānātī’’tiādinā samādhipaññāsiddhi. Paññāya hi yathābhūtāvabodho, samāhito ca yathābhūtaṃ pajānātīti. Tathā ‘‘nicco dhuvo’’tiādinā anicce ‘‘nicca’’nti vipallāso, ‘‘arogo paraṃ maraṇā, ekantasukhī attā diṭṭhadhammanibbānappatto’’ti ca evamādīhi asukhe ‘‘sukha’’nti vipallāso, ‘‘pañcahi kāmaguṇehi samappito’’tiādinā asubhe ‘‘subha’’nti vipallāso, sabbeheva ca diṭṭhidīpakapadehi anattani ‘‘attā’’ti vipallāsoti evamettha cattāro vipallāsā siddhā honti, tesaṃ paṭipakkhato cattāri satipaṭṭhānāni siddhāneva honti. Tattha catūhi indriyehi cattāro puggalā niddisitabbā.

    कथं? दुविधो हि तण्हाचरितो मुदिन्द्रियो च तिक्खिन्द्रियो चाति, तथा दिट्ठिचरितो। तेसु पठमो असुभे ‘‘सुभ’’न्ति विपल्‍लत्तदिट्ठि सतिबलेन यथाभूतं कायसभावं सल्‍लक्खेत्वा सम्मत्तनियामं ओक्‍कमति। दुतियो असुखे ‘‘सुख’’न्ति विपल्‍लत्तदिट्ठि ‘‘उप्पन्‍नं कामवितक्‍कं नाधिवासेती’’तिआदिना (म॰ नि॰ १.२६; अ॰ नि॰ ४.१४; ६.५८) वुत्तेन वीरियसंवरसङ्खातेन वीरियबलेन तं विपल्‍लासं विधमति। ततियो अनिच्‍चे ‘‘निच्‍च’’न्ति अयाथावगाही समथबलेन समाहितभावतो सङ्खारानं खणिकभावं यथाभूतं पटिविज्झति। चतुत्थो सन्ततिसमूहकिच्‍चारम्मणघनविचित्तत्ता फस्सादिधम्मपुञ्‍जमत्ते अनत्तनि ‘‘अत्ता’’ति मिच्छाभिनिवेसी चतुकोटिकसुञ्‍ञतामनसिकारेन तं मिच्छाभिनिवेसं विद्धंसेति। चतूहि चेत्थ विपल्‍लासेहि चतुरासवोघयोगकायगन्थअगतितण्हुप्पादुपादानसत्तविञ्‍ञाणट्ठितिअपरिञ्‍ञादिवसेन सब्बो अकुसलपक्खो नेतब्बो। तथा चतूहि सतिपट्ठानेहि चतुब्बिधझानविहाराधिट्ठानसुखभागियधम्मअप्पमञ्‍ञासम्मप्पधानइद्धिपादादिवसेन सब्बो वोदानपक्खो नेतब्बोति अयं सीहविक्‍कीळितस्स नयस्स भूमि। इधापि सुभसञ्‍ञासुखसञ्‍ञाहि, चतूहिपि वा विपल्‍लासेहि समुदयसच्‍चं , तेसं अधिट्ठानारम्मणभूता पञ्‍चुपादानक्खन्धा दुक्खसच्‍चन्तिआदिना सच्‍चयोजना वेदितब्बा।

    Kathaṃ? Duvidho hi taṇhācarito mudindriyo ca tikkhindriyo cāti, tathā diṭṭhicarito. Tesu paṭhamo asubhe ‘‘subha’’nti vipallattadiṭṭhi satibalena yathābhūtaṃ kāyasabhāvaṃ sallakkhetvā sammattaniyāmaṃ okkamati. Dutiyo asukhe ‘‘sukha’’nti vipallattadiṭṭhi ‘‘uppannaṃ kāmavitakkaṃ nādhivāsetī’’tiādinā (ma. ni. 1.26; a. ni. 4.14; 6.58) vuttena vīriyasaṃvarasaṅkhātena vīriyabalena taṃ vipallāsaṃ vidhamati. Tatiyo anicce ‘‘nicca’’nti ayāthāvagāhī samathabalena samāhitabhāvato saṅkhārānaṃ khaṇikabhāvaṃ yathābhūtaṃ paṭivijjhati. Catuttho santatisamūhakiccārammaṇaghanavicittattā phassādidhammapuñjamatte anattani ‘‘attā’’ti micchābhinivesī catukoṭikasuññatāmanasikārena taṃ micchābhinivesaṃ viddhaṃseti. Catūhi cettha vipallāsehi caturāsavoghayogakāyaganthaagatitaṇhuppādupādānasattaviññāṇaṭṭhitiapariññādivasena sabbo akusalapakkho netabbo. Tathā catūhi satipaṭṭhānehi catubbidhajhānavihārādhiṭṭhānasukhabhāgiyadhammaappamaññāsammappadhānaiddhipādādivasena sabbo vodānapakkho netabboti ayaṃ sīhavikkīḷitassa nayassa bhūmi. Idhāpi subhasaññāsukhasaññāhi, catūhipi vā vipallāsehi samudayasaccaṃ , tesaṃ adhiṭṭhānārammaṇabhūtā pañcupādānakkhandhā dukkhasaccantiādinā saccayojanā veditabbā.

    दिसालोचनअङ्कुसनयद्वयवण्णना

    Disālocanaaṅkusanayadvayavaṇṇanā

    इति तिण्णं अत्थनयानं सिद्धिया वोहारनयद्वयम्पि सिद्धमेव होति। तथा हि अत्थनयदिसाभूतधम्मानं समालोचनं दिसालोचनं, तेसं समानयनं अङ्कुसोति नियुत्ता पञ्‍च नया।

    Iti tiṇṇaṃ atthanayānaṃ siddhiyā vohāranayadvayampi siddhameva hoti. Tathā hi atthanayadisābhūtadhammānaṃ samālocanaṃ disālocanaṃ, tesaṃ samānayanaṃ aṅkusoti niyuttā pañca nayā.

    पञ्‍चविधनयवण्णना निट्ठिता।

    Pañcavidhanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    सासनपट्ठानवण्णना

    Sāsanapaṭṭhānavaṇṇanā

    इदं सुत्तं सोळसविधे सुत्तन्तपट्ठाने संकिलेसवासनासेक्खभागियं, संकिलेसनिब्बेधासेक्खभागियमेव वा। अट्ठवीसतिविधे पन सुत्तन्तपट्ठाने लोकियलोकुत्तरं सत्तधम्माधिट्ठानं ञाणञेय्यदस्सनभावनं सकवचनपरवचनं विस्सज्‍जनीयाविस्सज्‍जनीयं कुसलाकुसलं अनुञ्‍ञातपटिक्खित्तञ्‍चाति वेदितब्बं।

    Idaṃ suttaṃ soḷasavidhe suttantapaṭṭhāne saṃkilesavāsanāsekkhabhāgiyaṃ, saṃkilesanibbedhāsekkhabhāgiyameva vā. Aṭṭhavīsatividhe pana suttantapaṭṭhāne lokiyalokuttaraṃ sattadhammādhiṭṭhānaṃ ñāṇañeyyadassanabhāvanaṃ sakavacanaparavacanaṃ vissajjanīyāvissajjanīyaṃ kusalākusalaṃ anuññātapaṭikkhittañcāti veditabbaṃ.

    पकरणनयवण्णना निट्ठिता।

    Pakaraṇanayavaṇṇanā niṭṭhitā.

    ब्रह्मजालसुत्तवण्णना निट्ठिता।

    Brahmajālasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.




    Next: २. सामञ्‍ञफलसुत्तवण्णना • 2. Sāmaññaphalasuttavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / दीघनिकाय • Dīghanikāya / १. ब्रह्मजालसुत्तं • 1. Brahmajālasuttaṃ

    अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / दीघ निकाय (अट्ठकथा) • Dīgha nikāya (aṭṭhakathā) / १. ब्रह्मजालसुत्तवण्णना • 1. Brahmajālasuttavaṇṇanā


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact