| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / धम्मपद-अट्ठकथा • Dhammapada-aṭṭhakathā |
२६. ब्राह्मणवग्गो
26. Brāhmaṇavaggo
१. पसादबहुलब्राह्मणवत्थु
1. Pasādabahulabrāhmaṇavatthu
छिन्द सोतन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो पसादबहुलं ब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Chindasotanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto pasādabahulaṃ brāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
सो किर ब्राह्मणो भगवतो धम्मदेसनं सुत्वा पसन्नचित्तो अत्तनो गेहे सोळसमत्तानं भिक्खूनं निच्चभत्तं पट्ठपेत्वा भिक्खूनं आगतवेलाय पत्तं गहेत्वा ‘‘आगच्छन्तु भोन्तो अरहन्तो, निसीदन्तु भोन्तो अरहन्तो’’ति यंकिञ्चि वदन्तो अरहन्तवादपटिसंयुत्तमेव वदति। तेसु पुथुज्जना ‘‘अयं अम्हेसु अरहन्तसञ्ञी’’ति चिन्तयिंसु, खीणासवा ‘‘अयं नो खीणासवभावं जानाती’’ति। एवं ते सब्बेपि कुक्कुच्चायन्ता तस्स गेहं नागमिंसु। सो दुक्खी दुम्मनो ‘‘किन्नु खो, अय्या, नागच्छन्ती’’ति विहारं गन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा तमत्थं आरोचेसि। सत्था भिक्खू आमन्तेत्वा ‘‘किं एतं, भिक्खवे’’ति पुच्छित्वा तेहि तस्मिं अत्थे आरोचिते ‘‘सादियथ पन तुम्हे, भिक्खवे, अरहन्तवाद’’न्ति आह। ‘‘न सादियाम मयं, भन्ते’’ति। ‘‘एवं सन्ते मनुस्सानं एतं पसादभञ्ञं, अनापत्ति , भिक्खवे, पसादभञ्ञे, अपि च खो पन ब्राह्मणस्स अरहन्तेसु अधिमत्तं पेमं, तस्मा तुम्हेहिपि तण्हासोतं छेत्वा अरहत्तमेव पत्तुं युत्त’’न्ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
So kira brāhmaṇo bhagavato dhammadesanaṃ sutvā pasannacitto attano gehe soḷasamattānaṃ bhikkhūnaṃ niccabhattaṃ paṭṭhapetvā bhikkhūnaṃ āgatavelāya pattaṃ gahetvā ‘‘āgacchantu bhonto arahanto, nisīdantu bhonto arahanto’’ti yaṃkiñci vadanto arahantavādapaṭisaṃyuttameva vadati. Tesu puthujjanā ‘‘ayaṃ amhesu arahantasaññī’’ti cintayiṃsu, khīṇāsavā ‘‘ayaṃ no khīṇāsavabhāvaṃ jānātī’’ti. Evaṃ te sabbepi kukkuccāyantā tassa gehaṃ nāgamiṃsu. So dukkhī dummano ‘‘kinnu kho, ayyā, nāgacchantī’’ti vihāraṃ gantvā satthāraṃ vanditvā tamatthaṃ ārocesi. Satthā bhikkhū āmantetvā ‘‘kiṃ etaṃ, bhikkhave’’ti pucchitvā tehi tasmiṃ atthe ārocite ‘‘sādiyatha pana tumhe, bhikkhave, arahantavāda’’nti āha. ‘‘Na sādiyāma mayaṃ, bhante’’ti. ‘‘Evaṃ sante manussānaṃ etaṃ pasādabhaññaṃ, anāpatti , bhikkhave, pasādabhaññe, api ca kho pana brāhmaṇassa arahantesu adhimattaṃ pemaṃ, tasmā tumhehipi taṇhāsotaṃ chetvā arahattameva pattuṃ yutta’’nti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
३८३.
383.
‘‘छिन्द सोतं परक्कम्म, कामे पनुद ब्राह्मण।
‘‘Chinda sotaṃ parakkamma, kāme panuda brāhmaṇa;
सङ्खारानं खयं ञत्वा, अकतञ्ञूसि ब्राह्मणा’’ति॥
Saṅkhārānaṃ khayaṃ ñatvā, akataññūsi brāhmaṇā’’ti.
तत्थ परक्कम्माति तण्हासोतं नाम न अप्पमत्तकेन वायामेन छिन्दितुं सक्का, तस्मा ञाणसम्पयुत्तेन महन्तेन परक्कमेन परक्कमित्वा तं सोतं छिन्द। उभोपि कामे पनुद नीहर। ब्राह्मणाति खीणासवानं आलपनमेतं। सङ्खारानन्ति पञ्चन्नं खन्धानं खयं जानित्वा। अकतञ्ञूति एवं सन्ते त्वं सुवण्णादीसु केनचि अकतस्स निब्बानस्स जाननतो अकतञ्ञू नाम होसीति।
Tattha parakkammāti taṇhāsotaṃ nāma na appamattakena vāyāmena chindituṃ sakkā, tasmā ñāṇasampayuttena mahantena parakkamena parakkamitvā taṃ sotaṃ chinda. Ubhopi kāme panuda nīhara. Brāhmaṇāti khīṇāsavānaṃ ālapanametaṃ. Saṅkhārānanti pañcannaṃ khandhānaṃ khayaṃ jānitvā. Akataññūti evaṃ sante tvaṃ suvaṇṇādīsu kenaci akatassa nibbānassa jānanato akataññū nāma hosīti.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
पसादबहुलब्राह्मणवत्थु पठमं।
Pasādabahulabrāhmaṇavatthu paṭhamaṃ.
२. सम्बहुलभिक्खुवत्थु
2. Sambahulabhikkhuvatthu
यदा द्वयेसूति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सम्बहुले भिक्खू आरब्भ कथेसि।
Yadādvayesūti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sambahule bhikkhū ārabbha kathesi.
एकदिवसञ्हि तिंसमत्ता दिसावासिका भिक्खू आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा निसीदिंसु। सारिपुत्तत्थेरो तेसं अरहत्तस्स उपनिस्सयं दिस्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा ठितकोव इमं पञ्हं पुच्छि – ‘‘भन्ते, द्वे धम्माति वुच्चन्ति, कतमे नु खो द्वे धम्मा’’ति? अथ नं सत्था ‘‘द्वे धम्माति खो, सारिपुत्त, समथविपस्सना वुच्चन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Ekadivasañhi tiṃsamattā disāvāsikā bhikkhū āgantvā satthāraṃ vanditvā nisīdiṃsu. Sāriputtatthero tesaṃ arahattassa upanissayaṃ disvā satthāraṃ upasaṅkamitvā ṭhitakova imaṃ pañhaṃ pucchi – ‘‘bhante, dve dhammāti vuccanti, katame nu kho dve dhammā’’ti? Atha naṃ satthā ‘‘dve dhammāti kho, sāriputta, samathavipassanā vuccantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३८४.
384.
‘‘यदा द्वयेसु धम्मेसु, पारगू होति ब्राह्मणो।
‘‘Yadā dvayesu dhammesu, pāragū hoti brāhmaṇo;
अथस्स सब्बे संयोगा, अत्थं गच्छन्ति जानतो’’ति॥
Athassa sabbe saṃyogā, atthaṃ gacchanti jānato’’ti.
तत्थ यदाति यस्मिं काले द्विधा ठितेसु समथविपस्सनाधम्मेसु अभिञ्ञापारगादिवसेन अयं खीणासवो पारगू होति, अथस्स वट्टस्मिं संयोजनसमत्था सब्बे कामयोगादयो संयोगा एवं जानन्तस्स अत्थं परिक्खयं गच्छन्तीति अत्थो।
Tattha yadāti yasmiṃ kāle dvidhā ṭhitesu samathavipassanādhammesu abhiññāpāragādivasena ayaṃ khīṇāsavo pāragū hoti, athassa vaṭṭasmiṃ saṃyojanasamatthā sabbe kāmayogādayo saṃyogā evaṃ jānantassa atthaṃ parikkhayaṃ gacchantīti attho.
देसनावसाने सब्बेपि ते भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसूति।
Desanāvasāne sabbepi te bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsūti.
सम्बहुलभिक्खुवत्थु दुतियं।
Sambahulabhikkhuvatthu dutiyaṃ.
३. मारवत्थु
3. Māravatthu
यस्स पारन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो मारं आरब्भ कथेसि।
Yassa pāranti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto māraṃ ārabbha kathesi.
सो किरेकस्मिं दिवसे अञ्ञतरो पुरिसो विय हुत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा पुच्छि – ‘‘भन्ते , पारं पारन्ति वुच्चति, किन्नु खो एतं पारं नामा’’ति। सत्था ‘‘मारो अय’’न्ति विदित्वा, ‘‘पापिम, किं तव पारेन, तञ्हि वीतरागेहि पत्तब्ब’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kirekasmiṃ divase aññataro puriso viya hutvā satthāraṃ upasaṅkamitvā pucchi – ‘‘bhante , pāraṃ pāranti vuccati, kinnu kho etaṃ pāraṃ nāmā’’ti. Satthā ‘‘māro aya’’nti viditvā, ‘‘pāpima, kiṃ tava pārena, tañhi vītarāgehi pattabba’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
३८५.
385.
‘‘यस्स पारं अपारं वा, पारापारं न विज्जति।
‘‘Yassa pāraṃ apāraṃ vā, pārāpāraṃ na vijjati;
वीतद्दरं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Vītaddaraṃ visaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ पारन्ति अज्झत्तिकानि छ आयतनानि। अपारन्ति बाहिरानि छ आयतनानि। पारापारन्ति तदुभयं। न विज्जतीति यस्स सब्बम्पेतं ‘‘अह’’न्ति वा ‘‘मम’’न्ति वा गहणाभावेन नत्थि, तं किलेसदरथानं विगमेन वीतद्दरं सब्बकिलेसेहि विसंयुत्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha pāranti ajjhattikāni cha āyatanāni. Apāranti bāhirāni cha āyatanāni. Pārāpāranti tadubhayaṃ. Na vijjatīti yassa sabbampetaṃ ‘‘aha’’nti vā ‘‘mama’’nti vā gahaṇābhāvena natthi, taṃ kilesadarathānaṃ vigamena vītaddaraṃ sabbakilesehi visaṃyuttaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
मारवत्थु ततियं।
Māravatthu tatiyaṃ.
४. अञ्ञतरब्राह्मणवत्थु
4. Aññatarabrāhmaṇavatthu
झायिन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं ब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Jhāyinti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ brāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
सो किर चिन्तेसि – ‘‘सत्था अत्तनो सावके, ‘ब्राह्मणा’ति वदति, अहञ्चम्हि जातिगोत्तेन ब्राह्मणो, मम्पि नु खो एवं वत्तुं वट्टती’’ति। सो सत्थारं उपसङ्कमित्वा तमत्थं पुच्छि। सत्था ‘‘नाहं जातिगोत्तमत्तेन ब्राह्मणं वदामि, उत्तमत्थं अरहत्तं अनुप्पत्तमेव पनेवं वदामी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kira cintesi – ‘‘satthā attano sāvake, ‘brāhmaṇā’ti vadati, ahañcamhi jātigottena brāhmaṇo, mampi nu kho evaṃ vattuṃ vaṭṭatī’’ti. So satthāraṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ pucchi. Satthā ‘‘nāhaṃ jātigottamattena brāhmaṇaṃ vadāmi, uttamatthaṃ arahattaṃ anuppattameva panevaṃ vadāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३८६.
386.
‘‘झायिं विरजमासीनं, कतकिच्चमनासवं।
‘‘Jhāyiṃ virajamāsīnaṃ, katakiccamanāsavaṃ;
उत्तमत्थमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Uttamatthamanuppattaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ झायिन्ति दुविधेन झानेन झायन्तं कामरजेन विरजं वने एककमासीनं चतूहि मग्गेहि सोळसन्नं किच्चानं कतत्ता कतकिच्चं आसवानं अभावेन अनासवं उत्तमत्थं अरहत्तं अनुप्पत्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha jhāyinti duvidhena jhānena jhāyantaṃ kāmarajena virajaṃ vane ekakamāsīnaṃ catūhi maggehi soḷasannaṃ kiccānaṃ katattā katakiccaṃ āsavānaṃ abhāvena anāsavaṃ uttamatthaṃ arahattaṃ anuppattaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने सो ब्राह्मणो सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne so brāhmaṇo sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
अञ्ञतरब्राह्मणवत्थु चतुत्थं।
Aññatarabrāhmaṇavatthu catutthaṃ.
५. आनन्दत्थेरवत्थु
5. Ānandattheravatthu
दिवा तपतीति इमं धम्मदेसनं सत्था मिगारमातुपासादे विहरन्तो आनन्दत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Divātapatīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā migāramātupāsāde viharanto ānandattheraṃ ārabbha kathesi.
पसेनदि कोसलो किर महापवारणाय सब्बाभरणपटिमण्डितो गन्धमालादीनि आदाय विहारं अगमासि। तस्मिं खणे काळुदायित्थेरो झानं समापज्जित्वा परिसपरियन्ते निसिन्नो होति, नाममेव पनस्सेतं, सरीरं सुवण्णवण्णं। तस्मिं पन खणे चन्दो उग्गच्छति, सूरियो अत्थमेति। आनन्दत्थेरो अत्थमेन्तस्स च सूरियस्स उग्गच्छन्तस्स च चन्दस्स ओभासं ओलोकेन्तो रञ्ञो सरीरोभासं थेरस्स सरीरोभासं तथागतस्स च सरीरोभासं ओलोकेसि। तत्थ सब्बोभासे अतिक्कमित्वा सत्थाव विरोचति। थेरो सत्थारं वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, अज्ज मम इमे ओभासे ओलोकेन्तस्स तुम्हाकमेव ओभासो रुच्चति। तुम्हाकञ्हि सरीरं सब्बोभासे अतिक्कमित्वा विरोचती’’ति आह। अथ नं सत्था, ‘‘आनन्द, सूरियो नाम दिवा विरोचति, चन्दो रत्तिं, राजा अलङ्कतकालेयेव, खीणासवे गणसङ्गणिकं पहाय अन्तोसमापत्तियंयेव विरोचति, बुद्धा पन रत्तिम्पि दिवापि पञ्चविधेन तेजेन विरोचन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Pasenadi kosalo kira mahāpavāraṇāya sabbābharaṇapaṭimaṇḍito gandhamālādīni ādāya vihāraṃ agamāsi. Tasmiṃ khaṇe kāḷudāyitthero jhānaṃ samāpajjitvā parisapariyante nisinno hoti, nāmameva panassetaṃ, sarīraṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ. Tasmiṃ pana khaṇe cando uggacchati, sūriyo atthameti. Ānandatthero atthamentassa ca sūriyassa uggacchantassa ca candassa obhāsaṃ olokento rañño sarīrobhāsaṃ therassa sarīrobhāsaṃ tathāgatassa ca sarīrobhāsaṃ olokesi. Tattha sabbobhāse atikkamitvā satthāva virocati. Thero satthāraṃ vanditvā, ‘‘bhante, ajja mama ime obhāse olokentassa tumhākameva obhāso ruccati. Tumhākañhi sarīraṃ sabbobhāse atikkamitvā virocatī’’ti āha. Atha naṃ satthā, ‘‘ānanda, sūriyo nāma divā virocati, cando rattiṃ, rājā alaṅkatakāleyeva, khīṇāsave gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya antosamāpattiyaṃyeva virocati, buddhā pana rattimpi divāpi pañcavidhena tejena virocantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३८७.
387.
‘‘दिवा तपति आदिच्चो, रत्तिमाभाति चन्दिमा।
‘‘Divā tapati ādicco, rattimābhāti candimā;
सन्नद्धो खत्तियो तपति, झायी तपति ब्राह्मणो।
Sannaddho khattiyo tapati, jhāyī tapati brāhmaṇo;
अथ सब्बमहोरत्तिं, बुद्धो तपति तेजसा’’ति॥
Atha sabbamahorattiṃ, buddho tapati tejasā’’ti.
तत्थ दिवा तपतीति दिवा विरोचति, रत्तिं पनस्स गतमग्गोपि न पञ्ञायति। चन्दिमाति चन्दोपि अब्भादीहि विमुत्तो रत्तिमेव विरोचति, नो दिवा। सन्नद्धोति सुवण्णमणिविचित्तेहि सब्बाभरणेहि पटिमण्डितो चतुरङ्गिनिया सेनाय परिक्खित्तोव राजा विरोचति, न अञ्ञातकवेसेन ठितो। झायीति खीणासवो पन गणं विनोदेत्वा झायन्तोव विरोचति। तेजसाति सम्मासम्बुद्धो पन सीलतेजेन दुस्सील्यतेजं, गुणतेजेन निग्गुणतेजं, पञ्ञातेजेन दुप्पञ्ञतेजं, पुञ्ञतेजेन अपुञ्ञतेजं, धम्मतेजेन अधम्मतेजं परियादियित्वा इमिना पञ्चविधेन तेजसा निच्चकालमेव विरोचतीति अत्थो।
Tattha divā tapatīti divā virocati, rattiṃ panassa gatamaggopi na paññāyati. Candimāti candopi abbhādīhi vimutto rattimeva virocati, no divā. Sannaddhoti suvaṇṇamaṇivicittehi sabbābharaṇehi paṭimaṇḍito caturaṅginiyā senāya parikkhittova rājā virocati, na aññātakavesena ṭhito. Jhāyīti khīṇāsavo pana gaṇaṃ vinodetvā jhāyantova virocati. Tejasāti sammāsambuddho pana sīlatejena dussīlyatejaṃ, guṇatejena nigguṇatejaṃ, paññātejena duppaññatejaṃ, puññatejena apuññatejaṃ, dhammatejena adhammatejaṃ pariyādiyitvā iminā pañcavidhena tejasā niccakālameva virocatīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
आनन्दत्थेरवत्थु पञ्चमं।
Ānandattheravatthu pañcamaṃ.
६. अञ्ञतरब्राह्मणपब्बजितवत्थु
6. Aññatarabrāhmaṇapabbajitavatthu
बाहितपापोति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं ब्राह्मणपब्बजितं आरब्भ कथेसि।
Bāhitapāpoti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ brāhmaṇapabbajitaṃ ārabbha kathesi.
एको किर ब्राह्मणो बाहिरकपब्बज्जाय पब्बजित्वा ‘‘समणो गोतमो अत्तनो सावके ‘पब्बजिता’ति वदति, अहञ्चम्हि पब्बजितो, मम्पि खो एवं वत्तुं वट्टती’’ति चिन्तेत्वा सत्थारं उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पुच्छि। सत्था ‘‘नाहं एत्तकेन ‘पब्बजितो’ति वदामि, किलेसमलानं पन पब्बाजितत्ता पब्बजितो नाम होती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Eko kira brāhmaṇo bāhirakapabbajjāya pabbajitvā ‘‘samaṇo gotamo attano sāvake ‘pabbajitā’ti vadati, ahañcamhi pabbajito, mampi kho evaṃ vattuṃ vaṭṭatī’’ti cintetvā satthāraṃ upasaṅkamitvā etamatthaṃ pucchi. Satthā ‘‘nāhaṃ ettakena ‘pabbajito’ti vadāmi, kilesamalānaṃ pana pabbājitattā pabbajito nāma hotī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३८८.
388.
‘‘बाहितपापोति ब्राह्मणो, समचरिया समणोति वुच्चति।
‘‘Bāhitapāpoti brāhmaṇo, samacariyā samaṇoti vuccati;
पब्बाजयमत्तनो मलं, तस्मा पब्बजितोति वुच्चती’’ति॥
Pabbājayamattano malaṃ, tasmā pabbajitoti vuccatī’’ti.
तत्थ समचरियाति सब्बाकुसलानि समेत्वा चरणेन। तस्माति यस्मा बाहितपापताय ब्राह्मणो, अकुसलानि समेत्वा चरणेन समणोति वुच्चति, तस्मा यो अत्तनो रागादिमलं पब्बाजयन्तो विनोदेन्तो चरति, सोपि तेन पब्बाजनेन पब्बजितोति वुच्चतीति अत्थो।
Tattha samacariyāti sabbākusalāni sametvā caraṇena. Tasmāti yasmā bāhitapāpatāya brāhmaṇo, akusalāni sametvā caraṇena samaṇoti vuccati, tasmā yo attano rāgādimalaṃ pabbājayanto vinodento carati, sopi tena pabbājanena pabbajitoti vuccatīti attho.
देसनावसाने सो ब्राह्मणपब्बजितो सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne so brāhmaṇapabbajito sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
अञ्ञतरब्राह्मणपब्बजितवत्थु छट्ठं।
Aññatarabrāhmaṇapabbajitavatthu chaṭṭhaṃ.
७. सारिपुत्तत्थेरवत्थु
7. Sāriputtattheravatthu
न ब्राह्मणस्साति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सारिपुत्तत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Nabrāhmaṇassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sāriputtattheraṃ ārabbha kathesi.
एकस्मिं किर ठाने सम्बहुला मनुस्सा ‘‘अहो अम्हाकं , अय्यो, खन्तिबलेन समन्नागतो, अञ्ञेसु अक्कोसन्तेसु वा पहरन्तेसु वा कोपमत्तम्पि नत्थी’’ति थेरस्स गुणे कथयिंसु। अथेको मिच्छादिट्ठिको ब्राह्मणो ‘‘को एस न कुज्झती’’ति पुच्छि। ‘‘अम्हाकं थेरो’’ति। ‘‘नं कुज्झापेन्तो न भविस्सती’’ति? ‘‘नत्थेतं, ब्राह्मणा’’ति। ‘‘तेन हि अहं नं कुज्झापेस्सामी’’ति? ‘‘सचे सक्कोसि, कुज्झापेही’’ति। सो ‘‘होतु, जानिस्सामिस्स कत्तब्ब’’न्ति थेरं भिक्खाय पविट्ठं दिस्वा पच्छाभागेन गन्त्वा पिट्ठिमज्झे महन्तं पाणिप्पहारमदासि। थेरो ‘‘किं नामेत’’न्ति अनोलोकेत्वाव गतो। ब्राह्मणस्स सकलसरीरे डाहो उप्पज्जि। सो ‘‘अहो गुणसम्पन्नो, अय्यो’’ति थेरस्स पादमूले निपज्जित्वा ‘‘खमथ मे, भन्ते’’ति वत्वा ‘‘किं एत’’न्ति च वुत्ते ‘‘अहं वीमंसनत्थाय तुम्हे पहरि’’न्ति आह। ‘‘होतु खमामि ते’’ति। ‘‘सचे मे, भन्ते, खमथ, मम गेहेयेव निसीदित्वा भिक्खं गण्हथा’’ति थेरस्स पत्तं गण्हि, थेरोपि पत्तं अदासि। ब्राह्मणो थेरं गेहं नेत्वा परिविसि।
Ekasmiṃ kira ṭhāne sambahulā manussā ‘‘aho amhākaṃ , ayyo, khantibalena samannāgato, aññesu akkosantesu vā paharantesu vā kopamattampi natthī’’ti therassa guṇe kathayiṃsu. Atheko micchādiṭṭhiko brāhmaṇo ‘‘ko esa na kujjhatī’’ti pucchi. ‘‘Amhākaṃ thero’’ti. ‘‘Naṃ kujjhāpento na bhavissatī’’ti? ‘‘Natthetaṃ, brāhmaṇā’’ti. ‘‘Tena hi ahaṃ naṃ kujjhāpessāmī’’ti? ‘‘Sace sakkosi, kujjhāpehī’’ti. So ‘‘hotu, jānissāmissa kattabba’’nti theraṃ bhikkhāya paviṭṭhaṃ disvā pacchābhāgena gantvā piṭṭhimajjhe mahantaṃ pāṇippahāramadāsi. Thero ‘‘kiṃ nāmeta’’nti anoloketvāva gato. Brāhmaṇassa sakalasarīre ḍāho uppajji. So ‘‘aho guṇasampanno, ayyo’’ti therassa pādamūle nipajjitvā ‘‘khamatha me, bhante’’ti vatvā ‘‘kiṃ eta’’nti ca vutte ‘‘ahaṃ vīmaṃsanatthāya tumhe pahari’’nti āha. ‘‘Hotu khamāmi te’’ti. ‘‘Sace me, bhante, khamatha, mama geheyeva nisīditvā bhikkhaṃ gaṇhathā’’ti therassa pattaṃ gaṇhi, theropi pattaṃ adāsi. Brāhmaṇo theraṃ gehaṃ netvā parivisi.
मनुस्सा कुज्झित्वा ‘‘इमिना अम्हाकं निरपराधो अय्यो पहटो, दण्डेनपिस्स मोक्खो नत्थि, एत्थेव नं मारेस्सामा’’ति लेड्डुदण्डादिहत्था ब्राह्मणस्स गेहद्वारे अट्ठंसु। थेरो उट्ठाय गच्छन्तो ब्राह्मणस्स हत्थे पत्तं अदासि। मनुस्सा तं थेरेन सद्धिं गच्छन्तं दिस्वा, ‘‘भन्ते, तुम्हाकं पत्तं गहेत्वा ब्राह्मणं निवत्तेथा’’ति आहंसु। किं एतं उपासकाति? ब्राह्मणेन तुम्हे पहटा, मयमस्स कत्तब्बं जानिस्सामाति। किं पन तुम्हे इमिना पहटा, उदाहु अहन्ति? तुम्हे, भन्तेति। ‘‘मं एस पहरित्वा खमापेसि, गच्छथ तुम्हे’’ति मनुस्से उय्योजेत्वा ब्राह्मणं निवत्तापेत्वा थेरो विहारमेव गतो। भिक्खू उज्झायिंसु ‘‘किं नामेतं सारिपुत्तत्थेरो येन ब्राह्मणेन पहटो, तस्सेव गेहे निसीदित्वा भिक्खं गहेत्वा आगतो। थेरस्स पहटकालतो पट्ठाय इदानि सो कस्स लज्जिस्सति, अवसेसे पोथेन्तो विचरिस्सती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, ब्राह्मणो ब्राह्मणं पहरन्तो नाम नत्थि, गिहिब्राह्मणेन पन समणब्राह्मणो पहटो भविस्सति, कोधो नामेस अनागामिमग्गेन समुग्घातं गच्छती’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमा गाथा अभासि –
Manussā kujjhitvā ‘‘iminā amhākaṃ niraparādho ayyo pahaṭo, daṇḍenapissa mokkho natthi, ettheva naṃ māressāmā’’ti leḍḍudaṇḍādihatthā brāhmaṇassa gehadvāre aṭṭhaṃsu. Thero uṭṭhāya gacchanto brāhmaṇassa hatthe pattaṃ adāsi. Manussā taṃ therena saddhiṃ gacchantaṃ disvā, ‘‘bhante, tumhākaṃ pattaṃ gahetvā brāhmaṇaṃ nivattethā’’ti āhaṃsu. Kiṃ etaṃ upāsakāti? Brāhmaṇena tumhe pahaṭā, mayamassa kattabbaṃ jānissāmāti. Kiṃ pana tumhe iminā pahaṭā, udāhu ahanti? Tumhe, bhanteti. ‘‘Maṃ esa paharitvā khamāpesi, gacchatha tumhe’’ti manusse uyyojetvā brāhmaṇaṃ nivattāpetvā thero vihārameva gato. Bhikkhū ujjhāyiṃsu ‘‘kiṃ nāmetaṃ sāriputtatthero yena brāhmaṇena pahaṭo, tasseva gehe nisīditvā bhikkhaṃ gahetvā āgato. Therassa pahaṭakālato paṭṭhāya idāni so kassa lajjissati, avasese pothento vicarissatī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, brāhmaṇo brāhmaṇaṃ paharanto nāma natthi, gihibrāhmaṇena pana samaṇabrāhmaṇo pahaṭo bhavissati, kodho nāmesa anāgāmimaggena samugghātaṃ gacchatī’’ti vatvā dhammaṃ desento imā gāthā abhāsi –
३८९.
389.
‘‘न ब्राह्मणस्स पहरेय्य, नास्स मुञ्चेथ ब्राह्मणो।
‘‘Na brāhmaṇassa pahareyya, nāssa muñcetha brāhmaṇo;
धी ब्राह्मणस्स हन्तारं, ततो धी यस्स मुञ्चति॥
Dhī brāhmaṇassa hantāraṃ, tato dhī yassa muñcati.
३९०.
390.
‘‘न ब्राह्मणस्सेतदकिञ्चि सेय्यो, यदा निसेधो मनसो पियेहि।
‘‘Na brāhmaṇassetadakiñci seyyo, yadā nisedho manaso piyehi;
यतो यतो हिंसमनो निवत्तति, ततो ततो सम्मतिमेव दुक्ख’’न्ति॥
Yato yato hiṃsamano nivattati, tato tato sammatimeva dukkha’’nti.
तत्थ पहरेय्याति ‘‘खीणासवब्राह्मणोहमस्मी’’ति जानन्तो खीणासवस्स वा अञ्ञतरस्स वा जातिब्राह्मणस्स न पहरेय्य। नास्स मुञ्चेथाति सोपि पहटो खीणासवब्राह्मणो अस्स पहरित्वा ठितस्स वेरं न मुञ्चेथ, तस्मिं कोपं न करेय्याति अत्थो। धी ब्राह्मणस्साति खीणासवब्राह्मणस्स हन्तारं गरहामि। ततो धीति यो पन तं पहरन्तं पटिपहरन्तो तस्स उपरि वेरं मुञ्चति, तं ततोपि गरहामियेव।
Tattha pahareyyāti ‘‘khīṇāsavabrāhmaṇohamasmī’’ti jānanto khīṇāsavassa vā aññatarassa vā jātibrāhmaṇassa na pahareyya. Nāssa muñcethāti sopi pahaṭo khīṇāsavabrāhmaṇo assa paharitvā ṭhitassa veraṃ na muñcetha, tasmiṃ kopaṃ na kareyyāti attho. Dhī brāhmaṇassāti khīṇāsavabrāhmaṇassa hantāraṃ garahāmi. Tato dhīti yo pana taṃ paharantaṃ paṭipaharanto tassa upari veraṃ muñcati, taṃ tatopi garahāmiyeva.
एतदकिञ्चि सेय्योति यं खीणासवस्स अक्कोसन्तं वा अपच्चक्कोसनं, पहरन्तं वा अप्पटिपहरणं, एतं तस्स खीणासवब्राह्मणस्स न किञ्चि सेय्यो, अप्पमत्तकं सेय्यो न होति, अधिमत्तमेव सेय्योति अत्थो। यदा निसेधो मनसो पियेहीति कोधनस्स हि कोधुप्पादोव मनसो पियो नाम। कोधो हि पनेस मातापितूसुपि बुद्धादीसुपि अपरज्झति। तस्मा यो अस्स तेहि मनसो निसेधो कोधवसेन उप्पज्जमानस्स चित्तस्स निग्गहो, एतं न किञ्चि सेय्योति अत्थो। हिंसमनोति कोधमनो। सो तस्स यतो यतो वत्थुतो अनागामिमग्गेन समुग्घातं गच्छन्तो निवत्तति । ततो ततोति ततो ततो वत्थुतो सकलम्पि वट्टदुक्खं निवत्ततियेवाति अत्थो।
Etadakiñci seyyoti yaṃ khīṇāsavassa akkosantaṃ vā apaccakkosanaṃ, paharantaṃ vā appaṭipaharaṇaṃ, etaṃ tassa khīṇāsavabrāhmaṇassa na kiñci seyyo, appamattakaṃ seyyo na hoti, adhimattameva seyyoti attho. Yadā nisedho manaso piyehīti kodhanassa hi kodhuppādova manaso piyo nāma. Kodho hi panesa mātāpitūsupi buddhādīsupi aparajjhati. Tasmā yo assa tehi manaso nisedho kodhavasena uppajjamānassa cittassa niggaho, etaṃ na kiñci seyyoti attho. Hiṃsamanoti kodhamano. So tassa yato yato vatthuto anāgāmimaggena samugghātaṃ gacchanto nivattati . Tato tatoti tato tato vatthuto sakalampi vaṭṭadukkhaṃ nivattatiyevāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सारिपुत्तत्थेरवत्थु सत्तमं।
Sāriputtattheravatthu sattamaṃ.
८. महापजापतिगोतमीवत्थु
8. Mahāpajāpatigotamīvatthu
यस्स कायेन वाचायाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो महापजापतिं गोतमिं आरब्भ कथेसि।
Yassa kāyena vācāyāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto mahāpajāpatiṃ gotamiṃ ārabbha kathesi.
भगवता हि अनुप्पन्ने वत्थुस्मिं पञ्ञत्ते अट्ठ गरुधम्मे मण्डनकजातियो पुरिसो सुरभिपुप्फदामं विय सिरसा सम्पटिच्छित्वा सपरिवारा महापजापति गोतमी उपसम्पदं लभि, अञ्ञो तस्सा उपज्झायो वा आचरियो वा नत्थि। एवं लद्धूपसम्पदं थेरिं आरब्भ अपरेन समयेन कथं समुट्ठापेसुं ‘‘महापजापतिया गोतमिया आचरियुपज्झाया न पञ्ञायन्ति, सहत्थेनेव कासायानि गण्ही’’ति। एवञ्च पन वत्वा भिक्खुनियो कुक्कुच्चायन्तियो ताय सद्धिं नेव उपोसथं न पवारणं करोन्ति, ता गन्त्वा तथागतस्सपि तमत्थं आरोचेसुं। सत्था तासं कथं सुत्वा ‘‘मया महापजापतिया गोतमिया अट्ठ गरुधम्मा दिन्ना, अहमेवस्साचरियो, अहमेव उपज्झायो। कायदुच्चरितादिविरहितेसु खीणासवेसु कुक्कुच्चं नाम न कातब्ब’’न्ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Bhagavatā hi anuppanne vatthusmiṃ paññatte aṭṭha garudhamme maṇḍanakajātiyo puriso surabhipupphadāmaṃ viya sirasā sampaṭicchitvā saparivārā mahāpajāpati gotamī upasampadaṃ labhi, añño tassā upajjhāyo vā ācariyo vā natthi. Evaṃ laddhūpasampadaṃ theriṃ ārabbha aparena samayena kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘mahāpajāpatiyā gotamiyā ācariyupajjhāyā na paññāyanti, sahattheneva kāsāyāni gaṇhī’’ti. Evañca pana vatvā bhikkhuniyo kukkuccāyantiyo tāya saddhiṃ neva uposathaṃ na pavāraṇaṃ karonti, tā gantvā tathāgatassapi tamatthaṃ ārocesuṃ. Satthā tāsaṃ kathaṃ sutvā ‘‘mayā mahāpajāpatiyā gotamiyā aṭṭha garudhammā dinnā, ahamevassācariyo, ahameva upajjhāyo. Kāyaduccaritādivirahitesu khīṇāsavesu kukkuccaṃ nāma na kātabba’’nti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
३९१.
391.
‘‘यस्स कायेन वाचाय, मनसा नत्थि दुक्कटं।
‘‘Yassa kāyena vācāya, manasā natthi dukkaṭaṃ;
संवुतं तीहि ठानेहि, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Saṃvutaṃ tīhi ṭhānehi, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ दुक्कटन्ति सावज्जं दुक्खुद्रयं अपायसंवत्तनिकं कम्मं। तीहि ठानेहीति एतेहि कायादीहि तीहि कारणेहि कायदुच्चरितादिपवेसनिवारणत्थाय द्वारं पिहितं, तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha dukkaṭanti sāvajjaṃ dukkhudrayaṃ apāyasaṃvattanikaṃ kammaṃ. Tīhi ṭhānehīti etehi kāyādīhi tīhi kāraṇehi kāyaduccaritādipavesanivāraṇatthāya dvāraṃ pihitaṃ, taṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
महापजापतिगोतमीवत्थु अट्ठमं।
Mahāpajāpatigotamīvatthu aṭṭhamaṃ.
९. सारिपुत्तत्थेरवत्थु
9. Sāriputtattheravatthu
यम्हाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सारिपुत्तत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yamhāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sāriputtattheraṃ ārabbha kathesi.
सो किरायस्मा अस्सजित्थेरस्स सन्तिके धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफलं पत्तकालतो पट्ठाय ‘‘यस्सं दिसायं थेरो वसती’’ति सुणाति, ततो अञ्जलिं पग्गय्ह ततोव सीसं कत्वा निपज्जति। भिक्खू ‘‘मिच्छादिट्ठिको सारिपुत्तो, अज्जापि दिसा नमस्समानो विचरती’’ति तमत्थं तथागतस्स आरोचेसुं। सत्था थेरं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं, सारिपुत्त, दिसा नमस्सन्तो विचरसी’’ति पुच्छित्वा , ‘‘भन्ते, मम दिसा नमस्सनभावं वा अनमस्सनभावं वा तुम्हेव जानाथा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, सारिपुत्तो दिसा नमस्सति, अस्सजित्थेरस्स पन सन्तिका धम्मं सुत्वा सोतापत्तिफलं पत्तताय अत्तनो आचरियं नमस्सति। यञ्हि आचरियं निस्साय भिक्खु धम्मं विजानाति, तेन सो ब्राह्मणेन अग्गि विय सक्कच्चं नमस्सितब्बोयेवा’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
So kirāyasmā assajittherassa santike dhammaṃ sutvā sotāpattiphalaṃ pattakālato paṭṭhāya ‘‘yassaṃ disāyaṃ thero vasatī’’ti suṇāti, tato añjaliṃ paggayha tatova sīsaṃ katvā nipajjati. Bhikkhū ‘‘micchādiṭṭhiko sāriputto, ajjāpi disā namassamāno vicaratī’’ti tamatthaṃ tathāgatassa ārocesuṃ. Satthā theraṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ, sāriputta, disā namassanto vicarasī’’ti pucchitvā , ‘‘bhante, mama disā namassanabhāvaṃ vā anamassanabhāvaṃ vā tumheva jānāthā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, sāriputto disā namassati, assajittherassa pana santikā dhammaṃ sutvā sotāpattiphalaṃ pattatāya attano ācariyaṃ namassati. Yañhi ācariyaṃ nissāya bhikkhu dhammaṃ vijānāti, tena so brāhmaṇena aggi viya sakkaccaṃ namassitabboyevā’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
३९२.
392.
‘‘यम्हा धम्मं विजानेय्य, सम्मासम्बुद्धदेसितं।
‘‘Yamhā dhammaṃ vijāneyya, sammāsambuddhadesitaṃ;
सक्कच्चं तं नमस्सेय्य, अग्गिहुत्तंव ब्राह्मणो’’ति॥
Sakkaccaṃ taṃ namasseyya, aggihuttaṃva brāhmaṇo’’ti.
तत्थ अग्गिहुत्तंवाति यथा ब्राह्मणो अग्गिहुत्तं सम्मा परिचरणेन चेव अञ्जलिकम्मादीहि च सक्कच्चं नमस्सति, एवं यम्हा आचरिया तथागतपवेदितं धम्मं विजानेय्य, तं सक्कच्चं नमस्सेय्याति अत्थो।
Tattha aggihuttaṃvāti yathā brāhmaṇo aggihuttaṃ sammā paricaraṇena ceva añjalikammādīhi ca sakkaccaṃ namassati, evaṃ yamhā ācariyā tathāgatapaveditaṃ dhammaṃ vijāneyya, taṃ sakkaccaṃ namasseyyāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सारिपुत्तत्थेरवत्थु नवमं।
Sāriputtattheravatthu navamaṃ.
१०. जटिलब्राह्मणवत्थु
10. Jaṭilabrāhmaṇavatthu
न जटाहीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं जटिलब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Na jaṭāhīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ jaṭilabrāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
सो किर ‘‘अहं मातितो च पितितो च सुजातो ब्राह्मणकुले निब्बत्तो। सचे समणो गोतमो अत्तनो सावके ब्राह्मणाति वदति, मम्पि नु खो तथा वत्तुं वट्टती’’ति सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं पुच्छि। अथ नं सत्था ‘‘नाहं, ब्राह्मण, जटामत्तेन, न जातिगोत्तमत्तेन ब्राह्मणं वदामि, पटिविद्धसच्चमेव पनाहं ब्राह्मणोति वदामी’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
So kira ‘‘ahaṃ mātito ca pitito ca sujāto brāhmaṇakule nibbatto. Sace samaṇo gotamo attano sāvake brāhmaṇāti vadati, mampi nu kho tathā vattuṃ vaṭṭatī’’ti satthu santikaṃ gantvā tamatthaṃ pucchi. Atha naṃ satthā ‘‘nāhaṃ, brāhmaṇa, jaṭāmattena, na jātigottamattena brāhmaṇaṃ vadāmi, paṭividdhasaccameva panāhaṃ brāhmaṇoti vadāmī’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
३९३.
393.
‘‘न जटाहि न गोत्तेन, न जच्चा होति ब्राह्मणो।
‘‘Na jaṭāhi na gottena, na jaccā hoti brāhmaṇo;
यम्हि सच्चञ्च धम्मो च, सो सुची सो च ब्राह्मणो’’ति॥
Yamhi saccañca dhammo ca, so sucī so ca brāhmaṇo’’ti.
तत्थ सच्चन्ति यस्मिं पुग्गले चत्तारि सच्चानि सोळसहाकारेहि पटिविज्झित्वा ठितं सच्चञाणञ्चेव नवविधो च लोकुत्तरधम्मो अत्थि, सो सुचि, सो ब्राह्मणो चाति अत्थो।
Tattha saccanti yasmiṃ puggale cattāri saccāni soḷasahākārehi paṭivijjhitvā ṭhitaṃ saccañāṇañceva navavidho ca lokuttaradhammo atthi, so suci, so brāhmaṇo cāti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
जटिलब्राह्मणवत्थु दसमं।
Jaṭilabrāhmaṇavatthu dasamaṃ.
११. कुहकब्राह्मणवत्थु
11. Kuhakabrāhmaṇavatthu
किं तेति इमं धम्मदेसनं सत्था कूटागारसालायं विहरन्तो एकं वग्गुलिवतं कुहकब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Kiṃ teti imaṃ dhammadesanaṃ satthā kūṭāgārasālāyaṃ viharanto ekaṃ vaggulivataṃ kuhakabrāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
सो किर वेसालिनगरद्वारे एकं ककुधरुक्खं आरुय्ह द्वीहि पादेहि रुक्खसाखं गण्हित्वा अधोसिरो ओलम्बन्तो ‘‘कपिलानं मे सतं देथ, कहापणे देथ, परिचारिकं देथ, नो चे दस्सथ, इतो पतित्वा मरन्तो नगरं अनगरं करिस्सामी’’ति वदति। तथागतस्स भिक्खुसङ्घपरिवुतस्स नगरं पविसनकाले भिक्खू तं ब्राह्मणं दिस्वा निक्खमनकालेपि नं तथेव ओलम्बन्तं पस्सिंसु। नागरापि ‘‘अयं पातोव पट्ठाय एवं ओलम्बन्तो पतित्वा मरन्तो नगरं अनगरं करेय्या’’ति चिन्तेत्वा नगरविनासभीता ‘‘यं सो याचति, सब्बं देमा’’ति पटिस्सुणित्वा अदंसु। सो ओतरित्वा सब्बं गहेत्वा अगमासि। भिक्खू विहारूपचारे तं गाविं विय विरवित्वा गच्छन्तं दिस्वा सञ्जानित्वा ‘‘लद्धं ते , ब्राह्मण, यथापत्थित’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘आम, लद्धं मे’’ति सुत्वा अन्तोविहारं गन्त्वा तथागतस्स तमत्थं आरोचेसुं। सत्था ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव सो कुहकचोरो, पुब्बेपि कुहकचोरोयेव अहोसि। इदानि पनेस बालजनं वञ्चेति, तदा पन पण्डिते वञ्चेतुं नासक्खी’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतमाहरि।
So kira vesālinagaradvāre ekaṃ kakudharukkhaṃ āruyha dvīhi pādehi rukkhasākhaṃ gaṇhitvā adhosiro olambanto ‘‘kapilānaṃ me sataṃ detha, kahāpaṇe detha, paricārikaṃ detha, no ce dassatha, ito patitvā maranto nagaraṃ anagaraṃ karissāmī’’ti vadati. Tathāgatassa bhikkhusaṅghaparivutassa nagaraṃ pavisanakāle bhikkhū taṃ brāhmaṇaṃ disvā nikkhamanakālepi naṃ tatheva olambantaṃ passiṃsu. Nāgarāpi ‘‘ayaṃ pātova paṭṭhāya evaṃ olambanto patitvā maranto nagaraṃ anagaraṃ kareyyā’’ti cintetvā nagaravināsabhītā ‘‘yaṃ so yācati, sabbaṃ demā’’ti paṭissuṇitvā adaṃsu. So otaritvā sabbaṃ gahetvā agamāsi. Bhikkhū vihārūpacāre taṃ gāviṃ viya viravitvā gacchantaṃ disvā sañjānitvā ‘‘laddhaṃ te , brāhmaṇa, yathāpatthita’’nti pucchitvā ‘‘āma, laddhaṃ me’’ti sutvā antovihāraṃ gantvā tathāgatassa tamatthaṃ ārocesuṃ. Satthā ‘‘na, bhikkhave, idāneva so kuhakacoro, pubbepi kuhakacoroyeva ahosi. Idāni panesa bālajanaṃ vañceti, tadā pana paṇḍite vañcetuṃ nāsakkhī’’ti vatvā tehi yācito atītamāhari.
अतीते एकं कासिकगामं निस्साय एको कुहकतापसो वासं कप्पेसि। तं एकं कुलं पटिजग्गि। दिवा उप्पन्नखादनीयभोजनीयतो अत्तनो पुत्तानं विय तस्सपि एकं कोट्ठासं देति, सायं उप्पन्नकोट्ठासं ठपेत्वा दुतियदिवसे देति। अथेकदिवसं सायं गोधमंसं लभित्वा साधुकं पचित्वा ततो कोट्ठासं ठपेत्वा दुतियदिवसे तस्स अदंसु। तापसो मंसं खादित्वाव रसतण्हाय बद्धो ‘‘किं मंसं नामेत’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘गोधमंस’’न्ति सुत्वा भिक्खाय चरित्वा सप्पिदधिकटुकभण्डादीनि गहेत्वा पण्णसालं गन्त्वा एकमन्तं ठपेसि। पण्णसालाय पन अविदूरे एकस्मिं वम्मिके गोधराजा विहरति। सो कालेन कालं तापसं वन्दितुं आगच्छति। तंदिवसं पनेस ‘‘तं वधिस्सामी’’ति दण्डं पटिच्छादेत्वा तस्स वम्मिकस्स अविदूरे ठाने निद्दायन्तो विय निसीदि। गोधराजा वम्मिकतो निक्खमित्वा तस्स सन्तिकं आगच्छन्तोव आकारं सल्लक्खेत्वा ‘‘न मे अज्ज आचरियस्स आकारो रुच्चती’’ति ततोव निवत्ति। तापसो तस्स निवत्तनभावं ञत्वा तस्स मारणत्थाय दण्डं खिपि, दण्डो विरज्झित्वा गतो। गोधराजापि धम्मिकं पविसित्वा ततो सीसं नीहरित्वा आगतमग्गं ओलोकेन्तो तापसं आह –
Atīte ekaṃ kāsikagāmaṃ nissāya eko kuhakatāpaso vāsaṃ kappesi. Taṃ ekaṃ kulaṃ paṭijaggi. Divā uppannakhādanīyabhojanīyato attano puttānaṃ viya tassapi ekaṃ koṭṭhāsaṃ deti, sāyaṃ uppannakoṭṭhāsaṃ ṭhapetvā dutiyadivase deti. Athekadivasaṃ sāyaṃ godhamaṃsaṃ labhitvā sādhukaṃ pacitvā tato koṭṭhāsaṃ ṭhapetvā dutiyadivase tassa adaṃsu. Tāpaso maṃsaṃ khāditvāva rasataṇhāya baddho ‘‘kiṃ maṃsaṃ nāmeta’’nti pucchitvā ‘‘godhamaṃsa’’nti sutvā bhikkhāya caritvā sappidadhikaṭukabhaṇḍādīni gahetvā paṇṇasālaṃ gantvā ekamantaṃ ṭhapesi. Paṇṇasālāya pana avidūre ekasmiṃ vammike godharājā viharati. So kālena kālaṃ tāpasaṃ vandituṃ āgacchati. Taṃdivasaṃ panesa ‘‘taṃ vadhissāmī’’ti daṇḍaṃ paṭicchādetvā tassa vammikassa avidūre ṭhāne niddāyanto viya nisīdi. Godharājā vammikato nikkhamitvā tassa santikaṃ āgacchantova ākāraṃ sallakkhetvā ‘‘na me ajja ācariyassa ākāro ruccatī’’ti tatova nivatti. Tāpaso tassa nivattanabhāvaṃ ñatvā tassa māraṇatthāya daṇḍaṃ khipi, daṇḍo virajjhitvā gato. Godharājāpi dhammikaṃ pavisitvā tato sīsaṃ nīharitvā āgatamaggaṃ olokento tāpasaṃ āha –
‘‘समणं तं मञ्ञमानो, उपगच्छिमसञ्ञतं।
‘‘Samaṇaṃ taṃ maññamāno, upagacchimasaññataṃ;
सो मं दण्डेन पाहासि, यथा असमणो तथा॥
So maṃ daṇḍena pāhāsi, yathā asamaṇo tathā.
‘‘किं ते जटाहि दुम्मेध, किं ते अजिनसाटिया।
‘‘Kiṃ te jaṭāhi dummedha, kiṃ te ajinasāṭiyā;
अब्भन्तरं ते गहनं, बाहिरं परिमज्जसी’’ति॥ (जा॰ १.४.९७-९८)।
Abbhantaraṃ te gahanaṃ, bāhiraṃ parimajjasī’’ti. (jā. 1.4.97-98);
अथ नं तापसो अत्तनो सन्तकेन पलोभेतुं एवमाह –
Atha naṃ tāpaso attano santakena palobhetuṃ evamāha –
‘‘एहि गोध निवत्तस्सु, भुञ्ज सालीनमोदनं।
‘‘Ehi godha nivattassu, bhuñja sālīnamodanaṃ;
तेलं लोणञ्च मे अत्थि, पहूतं मय्ह पिप्फली’’ति॥ (जा॰ १.४.९९)।
Telaṃ loṇañca me atthi, pahūtaṃ mayha pipphalī’’ti. (jā. 1.4.99);
तं सुत्वा गोधराजा ‘‘यथा यथा त्वं कथेसि, तथा तथा मे पलायितुकामताव होती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Taṃ sutvā godharājā ‘‘yathā yathā tvaṃ kathesi, tathā tathā me palāyitukāmatāva hotī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
‘‘एस भिय्यो पवेक्खामि, वम्मिकं सतपोरिसं।
‘‘Esa bhiyyo pavekkhāmi, vammikaṃ sataporisaṃ;
तेलं लोणञ्च कित्तेसि, अहितं मय्ह पिप्फली’’ति॥ (जा॰ १.४.१००)।
Telaṃ loṇañca kittesi, ahitaṃ mayha pipphalī’’ti. (jā. 1.4.100);
एवञ्च पन वत्वा ‘‘अहं एत्तकं कालं तयि समणसञ्ञं अकासिं, इदानि पन ते मं पहरितुकामताय दण्डो खित्तो, तस्स खित्तकालेयेव असमणो जातो। किं तादिसस्स दुप्पञ्ञस्स पुग्गलस्स जटाहि, किं सखुरेन अजिनचम्मेन। अब्भन्तरञ्हि ते गहनं, केवलं बाहिरमेव परिमज्जसी’’ति आह। सत्था इमं अतीतं आहरित्वा ‘‘तदा एस कुहको तापसो अहोसि, गोधराजा पन अहमेवा’’ति वत्वा जातकं समोधानेत्वा तदा गोधपण्डितेन तस्स निग्गहितकारणं दस्सेन्तो इमं गाथमाह –
Evañca pana vatvā ‘‘ahaṃ ettakaṃ kālaṃ tayi samaṇasaññaṃ akāsiṃ, idāni pana te maṃ paharitukāmatāya daṇḍo khitto, tassa khittakāleyeva asamaṇo jāto. Kiṃ tādisassa duppaññassa puggalassa jaṭāhi, kiṃ sakhurena ajinacammena. Abbhantarañhi te gahanaṃ, kevalaṃ bāhirameva parimajjasī’’ti āha. Satthā imaṃ atītaṃ āharitvā ‘‘tadā esa kuhako tāpaso ahosi, godharājā pana ahamevā’’ti vatvā jātakaṃ samodhānetvā tadā godhapaṇḍitena tassa niggahitakāraṇaṃ dassento imaṃ gāthamāha –
३९४.
394.
‘‘किं ते जटाहि दुम्मेध, किं ते अजिनसाटिया।
‘‘Kiṃ te jaṭāhi dummedha, kiṃ te ajinasāṭiyā;
अब्भन्तरं ते गहनं, बाहिरं परिमज्जसी’’ति॥ (जा॰ १.४.९८)।
Abbhantaraṃ te gahanaṃ, bāhiraṃ parimajjasī’’ti. (jā. 1.4.98);
तत्थ किं ते जटाहीति अम्भो दुप्पञ्ञ तव बद्धाहिपि इमाहि जटाहि सखुराय निवत्थायपि इमाय अजिनचम्मसाटिकाय च किमत्थोति। अब्भन्तरन्ति अब्भन्तरञ्हि ते रागादिकिलेसगहनं, केवलं हत्थिलण्डं अस्सलण्डं विय मट्ठं बाहिरं परिमज्जसीति अत्थो।
Tattha kiṃ te jaṭāhīti ambho duppañña tava baddhāhipi imāhi jaṭāhi sakhurāya nivatthāyapi imāya ajinacammasāṭikāya ca kimatthoti. Abbhantaranti abbhantarañhi te rāgādikilesagahanaṃ, kevalaṃ hatthilaṇḍaṃ assalaṇḍaṃ viya maṭṭhaṃ bāhiraṃ parimajjasīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
कुहकब्राह्मणवत्थु एकादसमं।
Kuhakabrāhmaṇavatthu ekādasamaṃ.
१२. किसागोतमीवत्थु
12. Kisāgotamīvatthu
पंसुकूलधरन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था गिज्झकूटे पब्बते विहरन्तो किसागोतमिं आरब्भ कथेसि।
Paṃsukūladharanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā gijjhakūṭe pabbate viharanto kisāgotamiṃ ārabbha kathesi.
तदा किर सक्को पठमयामावसाने देवपरिसाय सद्धिं सत्थारं उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्ते सारणीयधम्मकथं सुणन्तो निसीदि। तस्मिं खणे किसागोतमी ‘‘सत्थारं पस्सिस्सामी’’ति आकासेनागन्त्वा सक्कं दिस्वा निवत्ति। सो तं वन्दित्वा निवत्तन्तिं दिस्वा सत्थारं पुच्छि – ‘‘का नामेसा , भन्ते, आगच्छमानाव तुम्हे दिस्वा निवत्तती’’ति? सत्था ‘‘किसागोतमी नामेसा, महाराज, मम धीता पंसुकूलिकत्थेरीनं अग्गा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tadā kira sakko paṭhamayāmāvasāne devaparisāya saddhiṃ satthāraṃ upasaṅkamitvā vanditvā ekamante sāraṇīyadhammakathaṃ suṇanto nisīdi. Tasmiṃ khaṇe kisāgotamī ‘‘satthāraṃ passissāmī’’ti ākāsenāgantvā sakkaṃ disvā nivatti. So taṃ vanditvā nivattantiṃ disvā satthāraṃ pucchi – ‘‘kā nāmesā , bhante, āgacchamānāva tumhe disvā nivattatī’’ti? Satthā ‘‘kisāgotamī nāmesā, mahārāja, mama dhītā paṃsukūlikattherīnaṃ aggā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३९५.
395.
‘‘पंसुकूलधरं जन्तुं, किसं धमनिसन्थतं।
‘‘Paṃsukūladharaṃ jantuṃ, kisaṃ dhamanisanthataṃ;
एकं वनस्मिं झायन्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Ekaṃ vanasmiṃ jhāyantaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ किसन्ति पंसुकूलिका हि अत्तनो अनुरूपं पटिपदं पूरेन्ता अप्पमंसलोहिता चेव होन्ति धमनिसन्थतगत्ता च, तस्मा एवमाह। एकं वनस्मिन्ति विवित्तट्ठाने एककं वनस्मिं झायन्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha kisanti paṃsukūlikā hi attano anurūpaṃ paṭipadaṃ pūrentā appamaṃsalohitā ceva honti dhamanisanthatagattā ca, tasmā evamāha. Ekaṃ vanasminti vivittaṭṭhāne ekakaṃ vanasmiṃ jhāyantaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
किसागोतमीवत्थु द्वादसमं।
Kisāgotamīvatthu dvādasamaṃ.
१३. एकब्राह्मणवत्थु
13. Ekabrāhmaṇavatthu
न चाहन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं ब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Nacāhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ brāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
सो किर ‘‘समणो गोतमो अत्तनो सावके ब्राह्मणाति वदति अहञ्चम्हि ब्राह्मणयोनियं निब्बत्तो, मम्पि नु खो एवं वत्तुं वट्टती’’ति सत्थारं उपसङ्कमित्वा तमत्थं पुच्छि। अथ नं सत्था ‘‘नाहं, ब्राह्मण, ब्राह्मणयोनियं निब्बत्तमत्तेनेवं वदामि, यो पन अकिञ्चनो अगहणो, तमहं ब्राह्मणं वदामी’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kira ‘‘samaṇo gotamo attano sāvake brāhmaṇāti vadati ahañcamhi brāhmaṇayoniyaṃ nibbatto, mampi nu kho evaṃ vattuṃ vaṭṭatī’’ti satthāraṃ upasaṅkamitvā tamatthaṃ pucchi. Atha naṃ satthā ‘‘nāhaṃ, brāhmaṇa, brāhmaṇayoniyaṃ nibbattamattenevaṃ vadāmi, yo pana akiñcano agahaṇo, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३९६.
396.
‘‘न चाहं ब्राह्मणं ब्रूमि, योनिजं मत्तिसम्भवं।
‘‘Na cāhaṃ brāhmaṇaṃ brūmi, yonijaṃ mattisambhavaṃ;
भोवादि नाम सो होति, सचे होति सकिञ्चनो।
Bhovādi nāma so hoti, sace hoti sakiñcano;
अकिञ्चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Akiñcanaṃ anādānaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ योनिजन्ति योनियं जातं। मत्तिसम्भवन्ति ब्राह्मणिया मातु सन्तके उदरस्मिं सम्भूतं। भोवादीति सो पन आमन्तनादीसु ‘‘भो, भो’’ति वत्वा विचरन्तो भोवादि नाम होति, सचे रागादीहि किञ्चनेहि सकिञ्चनो। अहं पन रागादीहि अकिञ्चनं चतूहि उपादानेहि अनादानं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha yonijanti yoniyaṃ jātaṃ. Mattisambhavanti brāhmaṇiyā mātu santake udarasmiṃ sambhūtaṃ. Bhovādīti so pana āmantanādīsu ‘‘bho, bho’’ti vatvā vicaranto bhovādi nāma hoti, sace rāgādīhi kiñcanehi sakiñcano. Ahaṃ pana rāgādīhi akiñcanaṃ catūhi upādānehi anādānaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने सो ब्राह्मणो सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne so brāhmaṇo sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
एकब्राह्मणवत्थु तेरसमं।
Ekabrāhmaṇavatthu terasamaṃ.
१४. उग्गसेनसेट्ठिपुत्तवत्थु
14. Uggasenaseṭṭhiputtavatthu
सब्बसंयोजनन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो उग्गसेनं नाम सेट्ठिपुत्तं आरब्भ कथेसि। वत्थु ‘‘मुञ्च पुरे मुञ्च पच्छतो’’ति (ध॰ प॰ ३४८) गाथावण्णनाय वित्थारितमेव।
Sabbasaṃyojananti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto uggasenaṃ nāma seṭṭhiputtaṃ ārabbha kathesi. Vatthu ‘‘muñca pure muñca pacchato’’ti (dha. pa. 348) gāthāvaṇṇanāya vitthāritameva.
तदा हि सत्था, ‘‘भन्ते, उग्गसेनो ‘न भायामी’ति वदति, अभूतेन मञ्ञे अञ्ञं ब्याकरोती’’ति भिक्खूहि वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, मम पुत्तसदिसा छिन्नसंयोजना न भायन्तियेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tadā hi satthā, ‘‘bhante, uggaseno ‘na bhāyāmī’ti vadati, abhūtena maññe aññaṃ byākarotī’’ti bhikkhūhi vutte, ‘‘bhikkhave, mama puttasadisā chinnasaṃyojanā na bhāyantiyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३९७.
397.
‘‘सब्बसंयोजनं छेत्वा, यो वे न परितस्सति।
‘‘Sabbasaṃyojanaṃ chetvā, yo ve na paritassati;
सङ्गातिगं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Saṅgātigaṃ visaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ सब्बसंयोजनन्ति दसविधसंयोजनं। न परितस्सतीति तण्हाय न भायति। तमहन्ति तं अहं रागादीनं सङ्गानं अतीतत्ता सङ्गातिगं, चतुन्नम्पि योगानं अभावेन विसंयुत्तं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha sabbasaṃyojananti dasavidhasaṃyojanaṃ. Na paritassatīti taṇhāya na bhāyati. Tamahanti taṃ ahaṃ rāgādīnaṃ saṅgānaṃ atītattā saṅgātigaṃ, catunnampi yogānaṃ abhāvena visaṃyuttaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
उग्गसेनसेट्ठिपुत्तवत्थु चुद्दसमं।
Uggasenaseṭṭhiputtavatthu cuddasamaṃ.
१५. द्वेब्राह्मणवत्थु
15. Dvebrāhmaṇavatthu
छेत्वा नद्धिन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो द्वे ब्राह्मणे आरब्भ कथेसि।
Chetvānaddhinti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto dve brāhmaṇe ārabbha kathesi.
तेसु किरेकस्स चूळरोहितो नाम गोणो अहोसि, एकस्स महारोहितो नाम। ते एकदिवसं ‘‘तव गोणो बलवा, मम गोणो बलवा’’ति विवदित्वा ‘‘किं नो विवादेन, पाजेत्वा जानिस्सामा’’ति अचिरवतीतीरे सकटं वालुकाय पूरेत्वा गोणे योजयिंसु। तस्मिं खणे भिक्खूपि न्हायितुं तत्थ गता होन्ति। ब्राह्मणा गोणे पाजेसुं। सकटं निच्चलं अट्ठासि, नद्धिवरत्ता पन छिज्जिंसु। भिक्खू दिस्वा विहारं गन्त्वा तमत्थं सत्थु आरोचयिंसु। सत्था, ‘‘भिक्खवे , बाहिरा एता नद्धिवरत्ता, यो कोचि एता छिन्दतेव, भिक्खुना पन अज्झत्तिकं कोधनद्धिञ्चेव तण्हावरत्तञ्च छिन्दितुं वट्टती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tesu kirekassa cūḷarohito nāma goṇo ahosi, ekassa mahārohito nāma. Te ekadivasaṃ ‘‘tava goṇo balavā, mama goṇo balavā’’ti vivaditvā ‘‘kiṃ no vivādena, pājetvā jānissāmā’’ti aciravatītīre sakaṭaṃ vālukāya pūretvā goṇe yojayiṃsu. Tasmiṃ khaṇe bhikkhūpi nhāyituṃ tattha gatā honti. Brāhmaṇā goṇe pājesuṃ. Sakaṭaṃ niccalaṃ aṭṭhāsi, naddhivarattā pana chijjiṃsu. Bhikkhū disvā vihāraṃ gantvā tamatthaṃ satthu ārocayiṃsu. Satthā, ‘‘bhikkhave , bāhirā etā naddhivarattā, yo koci etā chindateva, bhikkhunā pana ajjhattikaṃ kodhanaddhiñceva taṇhāvarattañca chindituṃ vaṭṭatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३९८.
398.
‘‘छेत्वा नद्धिं वरत्तञ्च, सन्दानं सहनुक्कमं।
‘‘Chetvā naddhiṃ varattañca, sandānaṃ sahanukkamaṃ;
उक्खित्तपलिघं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Ukkhittapalighaṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ नद्धिन्ति नय्हनभावेन पवत्तं कोधं। वरत्तन्ति बन्धनभावेन पवत्तं तण्हं। सन्दानं सहनुक्कमन्ति अनुसयानुक्कमसहितं द्वासट्ठिदिट्ठिसन्दानं, इदं सब्बम्पि छिन्दित्वा ठितं अविज्जापलिघस्स उक्खित्तत्ता उक्खित्तपलिघं, चतुन्नं सच्चानं बुद्धत्ता बुद्धं तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha naddhinti nayhanabhāvena pavattaṃ kodhaṃ. Varattanti bandhanabhāvena pavattaṃ taṇhaṃ. Sandānaṃ sahanukkamanti anusayānukkamasahitaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhisandānaṃ, idaṃ sabbampi chinditvā ṭhitaṃ avijjāpalighassa ukkhittattā ukkhittapalighaṃ, catunnaṃ saccānaṃ buddhattā buddhaṃ taṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने पञ्चसता भिक्खू अरहत्ते पतिट्ठहिंसु, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Desanāvasāne pañcasatā bhikkhū arahatte patiṭṭhahiṃsu, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
द्वेब्राह्मणवत्थु पन्नरसमं।
Dvebrāhmaṇavatthu pannarasamaṃ.
१६. अक्कोसकभारद्वाजवत्थु
16. Akkosakabhāradvājavatthu
अक्कोसन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो अक्कोसकभारद्वाजं आरब्भ कथेसि।
Akkosanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto akkosakabhāradvājaṃ ārabbha kathesi.
तस्स हि भातु भारद्वाजस्स धनञ्जानी नाम ब्राह्मणी सोतापन्ना अहोसि। सा खीपित्वापि कासित्वापि पक्खलित्वापि ‘‘नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति इमं उदानं उदानेसि। सा एकदिवसं ब्राह्मणपरिवेसनाय पवत्तमानाय पक्खलित्वा तथेव महासद्देन उदानं उदानेसि। ब्राह्मणो कुज्झित्वा ‘‘एवमेवायं वसली यत्थ वा तत्थ वा पक्खलित्वा तस्स मुण्डकस्स समणकस्स वण्णं भासती’’ति वत्वा ‘‘इदानि ते, वसलि, गन्त्वा तस्स सत्थुनो वादं आरोपेस्सामी’’ति आह। अथ नं सा ‘‘गच्छ, ब्राह्मण, नाहं तं पस्सामि, यो तस्स भगवतो वादं आरोपेय्य, अपि च गन्त्वा तं भगवन्तं पञ्हं पुच्छस्सू’’ति आह। सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा अवन्दित्वाव एकमन्तं ठितो पञ्हं पुच्छन्तो इमं गाथमाह –
Tassa hi bhātu bhāradvājassa dhanañjānī nāma brāhmaṇī sotāpannā ahosi. Sā khīpitvāpi kāsitvāpi pakkhalitvāpi ‘‘namo tassa bhagavato arahato sammāsambuddhassā’’ti imaṃ udānaṃ udānesi. Sā ekadivasaṃ brāhmaṇaparivesanāya pavattamānāya pakkhalitvā tatheva mahāsaddena udānaṃ udānesi. Brāhmaṇo kujjhitvā ‘‘evamevāyaṃ vasalī yattha vā tattha vā pakkhalitvā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī’’ti vatvā ‘‘idāni te, vasali, gantvā tassa satthuno vādaṃ āropessāmī’’ti āha. Atha naṃ sā ‘‘gaccha, brāhmaṇa, nāhaṃ taṃ passāmi, yo tassa bhagavato vādaṃ āropeyya, api ca gantvā taṃ bhagavantaṃ pañhaṃ pucchassū’’ti āha. So satthu santikaṃ gantvā avanditvāva ekamantaṃ ṭhito pañhaṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –
‘‘किंसु छेत्वा सुखं सेति, किंसु छेत्वा न सोचति।
‘‘Kiṃsu chetvā sukhaṃ seti, kiṃsu chetvā na socati;
किस्सस्सु एकधम्मस्स, वधं रोचेसि गोतमा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१८७)।
Kissassu ekadhammassa, vadhaṃ rocesi gotamā’’ti. (saṃ. ni. 1.187);
अथस्स पञ्हं ब्याकरोन्तो सत्था इमं गाथमाह –
Athassa pañhaṃ byākaronto satthā imaṃ gāthamāha –
‘‘कोधं छेत्वा सुखं सेति, कोधं छेत्वा न सोचति।
‘‘Kodhaṃ chetvā sukhaṃ seti, kodhaṃ chetvā na socati;
कोधस्स विसमूलस्स, मधुरग्गस्स ब्राह्मण।
Kodhassa visamūlassa, madhuraggassa brāhmaṇa;
वधं अरिया पसंसन्ति, तञ्हि छेत्वा न सोचती’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१८७)।
Vadhaṃ ariyā pasaṃsanti, tañhi chetvā na socatī’’ti. (saṃ. ni. 1.187);
सो सत्थरि पसीदित्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणि। अथस्स कनिट्ठो अक्कोसकभारद्वाजो ‘‘भाता किर मे पब्बजितो’’ति सुत्वा कुद्धो आगन्त्वा सत्थारं असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसि। सोपि सत्थारा अतिथीनं खादनीयादिदानओपम्मेन सञ्ञत्तो सत्थरि पसन्नो पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणि। अपरेपिस्स सुन्दरिकभारद्वाजो बिलिङ्गकभारद्वाजोति द्वे कनिट्ठभातरो सत्थारं अक्कोसन्ताव सत्थारा विनीता पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु।
So satthari pasīditvā pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Athassa kaniṭṭho akkosakabhāradvājo ‘‘bhātā kira me pabbajito’’ti sutvā kuddho āgantvā satthāraṃ asabbhāhi pharusāhi vācāhi akkosi. Sopi satthārā atithīnaṃ khādanīyādidānaopammena saññatto satthari pasanno pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Aparepissa sundarikabhāradvājo biliṅgakabhāradvājoti dve kaniṭṭhabhātaro satthāraṃ akkosantāva satthārā vinītā pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu.
अथेकदिवसं धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, अच्छरिया वत बुद्धगुणा, चतूसु नाम भातिकेसु अक्कोसन्तेसु सत्था किञ्चि अवत्वा तेसंयेव पतिट्ठा जातो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, अहं मम खन्तिबलेन समन्नागतत्ता दुट्ठेसु अदुस्सन्तो महाजनस्स पतिट्ठा होमियेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Athekadivasaṃ dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, acchariyā vata buddhaguṇā, catūsu nāma bhātikesu akkosantesu satthā kiñci avatvā tesaṃyeva patiṭṭhā jāto’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, ahaṃ mama khantibalena samannāgatattā duṭṭhesu adussanto mahājanassa patiṭṭhā homiyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
३९९.
399.
‘‘अक्कोसं वधबन्धञ्च, अदुट्ठो यो तितिक्खति।
‘‘Akkosaṃ vadhabandhañca, aduṭṭho yo titikkhati;
खन्तीबलं बलानीकं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Khantībalaṃ balānīkaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ अदुट्ठोति एतं दसहि अक्कोसवत्थूहि अक्कोसञ्च पाणिआदीहि पोथनञ्च अन्दुबन्धनादीहि बन्धनञ्च यो अकुद्धमानसो हुत्वा अधिवासेति , खन्तिबलेन समन्नागतत्ता खन्तिबलं, पुनप्पुनं उप्पत्तिया अनीकभूतेन तेनेव खन्तिबलेन समन्नागतत्ता बलानीकं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha aduṭṭhoti etaṃ dasahi akkosavatthūhi akkosañca pāṇiādīhi pothanañca andubandhanādīhi bandhanañca yo akuddhamānaso hutvā adhivāseti , khantibalena samannāgatattā khantibalaṃ, punappunaṃ uppattiyā anīkabhūtena teneva khantibalena samannāgatattā balānīkaṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
अक्कोसकभारद्वाजवत्थु सोळसमं।
Akkosakabhāradvājavatthu soḷasamaṃ.
१७. सारिपुत्तत्थेरवत्थु
17. Sāriputtattheravatthu
अक्कोधनन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो सारिपुत्तत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Akkodhananti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto sāriputtattheraṃ ārabbha kathesi.
तदा किर थेरो पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं पिण्डाय चरन्तो नालकगामे मातु घरद्वारं अगमासि। अथ नं सा निसीदापेत्वा परिविसमाना अक्कोसि – ‘‘अम्भो, उच्छिट्ठखादक उच्छिट्ठकञ्जियं अलभित्वा परघरेसु उळुङ्कपिट्ठेन घट्टितकञ्जियं परिभुञ्जितुं असीतिकोटिधनं पहाय पब्बजितोसि, नासितम्हा तया, भुञ्जाहि दानी’’ति। भिक्खूनम्पि भत्तं ददमाना ‘‘तुम्हेहि मम पुत्तो अत्तनो चूळुपट्ठाको कतो, इदानि भुञ्जथा’’ति वदेति। थेरो भिक्खं गहेत्वा विहारमेव अगमासि। अथायस्मा राहुलो सत्थारं पिण्डपातेन आपुच्छि। अथ नं सत्था आह – ‘‘राहुल, कहं गमित्था’’ति? ‘‘अय्यिकाय गामं, भन्ते’’ति। ‘‘किं पन ते अय्यिकाय उपज्झायो वुत्तो’’ति? ‘‘अय्यिकाय मे, भन्ते, उपज्झायो अक्कुट्ठो’’ति। ‘‘किन्ति वत्वा’’ति? ‘‘इदं नाम, भन्ते’’ति। ‘‘उपज्झायेन पन ते किं वुत्त’’न्ति? ‘‘न किञ्चि, भन्ते’’ति। तं सुत्वा भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, अच्छरिया वत सारिपुत्तत्थेरस्स गुणा, एवंनामस्स मातरि अक्कोसन्तिया कोधमत्तम्पि नाहोसी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, खीणासवा नाम अक्कोधनाव होन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tadā kira thero pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ piṇḍāya caranto nālakagāme mātu gharadvāraṃ agamāsi. Atha naṃ sā nisīdāpetvā parivisamānā akkosi – ‘‘ambho, ucchiṭṭhakhādaka ucchiṭṭhakañjiyaṃ alabhitvā paragharesu uḷuṅkapiṭṭhena ghaṭṭitakañjiyaṃ paribhuñjituṃ asītikoṭidhanaṃ pahāya pabbajitosi, nāsitamhā tayā, bhuñjāhi dānī’’ti. Bhikkhūnampi bhattaṃ dadamānā ‘‘tumhehi mama putto attano cūḷupaṭṭhāko kato, idāni bhuñjathā’’ti vadeti. Thero bhikkhaṃ gahetvā vihārameva agamāsi. Athāyasmā rāhulo satthāraṃ piṇḍapātena āpucchi. Atha naṃ satthā āha – ‘‘rāhula, kahaṃ gamitthā’’ti? ‘‘Ayyikāya gāmaṃ, bhante’’ti. ‘‘Kiṃ pana te ayyikāya upajjhāyo vutto’’ti? ‘‘Ayyikāya me, bhante, upajjhāyo akkuṭṭho’’ti. ‘‘Kinti vatvā’’ti? ‘‘Idaṃ nāma, bhante’’ti. ‘‘Upajjhāyena pana te kiṃ vutta’’nti? ‘‘Na kiñci, bhante’’ti. Taṃ sutvā bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, acchariyā vata sāriputtattherassa guṇā, evaṃnāmassa mātari akkosantiyā kodhamattampi nāhosī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, khīṇāsavā nāma akkodhanāva hontī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४००.
400.
‘‘अक्कोधनं वतवन्तं, सीलवन्तं अनुस्सदं।
‘‘Akkodhanaṃ vatavantaṃ, sīlavantaṃ anussadaṃ;
दन्तं अन्तिमसारीरं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Dantaṃ antimasārīraṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ वतवन्तन्ति धुतवतेन, समन्नागतं चतुपारिसुद्धिसीलेन सीलवन्तं, तण्हाउस्सदाभावेन अनुस्सदं , छळिन्द्रियदमनेन दन्तं, कोटियं ठितेन अत्तभावेन अन्तिमसरीरं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha vatavantanti dhutavatena, samannāgataṃ catupārisuddhisīlena sīlavantaṃ, taṇhāussadābhāvena anussadaṃ, chaḷindriyadamanena dantaṃ, koṭiyaṃ ṭhitena attabhāvena antimasarīraṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सारिपुत्तत्थेरवत्थु सत्तरसमं।
Sāriputtattheravatthu sattarasamaṃ.
१८. उप्पलवण्णाथेरीवत्थु
18. Uppalavaṇṇātherīvatthu
वारि पोक्खरपत्तेवाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो उप्पलवण्णथेरिं आरब्भ कथेसि। वत्थु ‘‘मधुवा मञ्ञति बालो’’ति गाथावण्णनाय (ध॰ प॰ ६९) वित्थारितमेव। वुत्तञ्हि तत्थ (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.६९) –
Vāri pokkharapattevāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto uppalavaṇṇatheriṃ ārabbha kathesi. Vatthu ‘‘madhuvā maññati bālo’’ti gāthāvaṇṇanāya (dha. pa. 69) vitthāritameva. Vuttañhi tattha (dha. pa. aṭṭha. 1.69) –
अपरेन समयेन महाजनो धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसि ‘‘खीणासवापि मञ्ञे कामसुखं सादियन्ति, कामं सेवन्ति, किं न सेविस्सन्ति। न हेते कोळापरुक्खा, न च वम्मिका, अल्लमंससरीराव, तस्मा एतेपि कामसुखं सादियन्ती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, खीणासवा कामसुखं सादियन्ति, न कामं सेवन्ति। यथा हि पदुमपत्ते पतितं उदकबिन्दु न लिम्पति न सण्ठाति, विनिवत्तित्वा पन पततेव। यथा च आरग्गे सासपो न उपलिम्पति न सण्ठाति, विनिवत्तित्वा पततेव, एवं खीणासवस्स चित्ते दुविधोपि कामो न लिम्पति न सण्ठाती’’ति अनुसन्धिं घटेत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Aparena samayena mahājano dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesi ‘‘khīṇāsavāpi maññe kāmasukhaṃ sādiyanti, kāmaṃ sevanti, kiṃ na sevissanti. Na hete koḷāparukkhā, na ca vammikā, allamaṃsasarīrāva, tasmā etepi kāmasukhaṃ sādiyantī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, khīṇāsavā kāmasukhaṃ sādiyanti, na kāmaṃ sevanti. Yathā hi padumapatte patitaṃ udakabindu na limpati na saṇṭhāti, vinivattitvā pana patateva. Yathā ca āragge sāsapo na upalimpati na saṇṭhāti, vinivattitvā patateva, evaṃ khīṇāsavassa citte duvidhopi kāmo na limpati na saṇṭhātī’’ti anusandhiṃ ghaṭetvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
४०१.
401.
‘‘वारि पोक्खरपत्तेव, आरग्गेरिव सासपो।
‘‘Vāri pokkharapatteva, āraggeriva sāsapo;
यो न लिम्पति कामेसु, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Yo na limpati kāmesu, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ यो न लिम्पतीति एवमेवं यो अब्भन्तरे दुविधेपि कामे न उपलिम्पति, तस्मिं कामे न सण्ठाति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha yo na limpatīti evamevaṃ yo abbhantare duvidhepi kāme na upalimpati, tasmiṃ kāme na saṇṭhāti, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
उप्पलवण्णाथेरीवत्थु अट्ठारसमं।
Uppalavaṇṇātherīvatthu aṭṭhārasamaṃ.
१९. अञ्ञतरब्राह्मणवत्थु
19. Aññatarabrāhmaṇavatthu
यो दुक्खस्साति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं ब्राह्मणं आरब्भ कथेसि।
Yodukkhassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ brāhmaṇaṃ ārabbha kathesi.
तस्स किरेको दासो अपञ्ञत्ते सिक्खापदे पलायित्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणि। ब्राह्मणो तं ओलोकेन्तो अदिस्वा एकदिवसं सत्थारा सद्धिं पिण्डाय पविसन्तं द्वारन्तरे दिस्वा चीवरं दळ्हं अग्गहेसि। सत्था निवत्तित्वा ‘‘किं इदं, ब्राह्मणा’’ति पुच्छि। दासो मे, भो गोतमाति । पन्नभारो एस, ब्राह्मणाति। ‘‘पन्नभारो’’ति च वुत्ते ब्राह्मणो ‘‘अरहा’’ति सल्लक्खेसि। तस्मा पुनपि तेन ‘‘एवं, भो गोतमा’’ति वुत्ते सत्था ‘‘आम, ब्राह्मण, पन्नभारो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Tassa kireko dāso apaññatte sikkhāpade palāyitvā pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Brāhmaṇo taṃ olokento adisvā ekadivasaṃ satthārā saddhiṃ piṇḍāya pavisantaṃ dvārantare disvā cīvaraṃ daḷhaṃ aggahesi. Satthā nivattitvā ‘‘kiṃ idaṃ, brāhmaṇā’’ti pucchi. Dāso me, bho gotamāti . Pannabhāro esa, brāhmaṇāti. ‘‘Pannabhāro’’ti ca vutte brāhmaṇo ‘‘arahā’’ti sallakkhesi. Tasmā punapi tena ‘‘evaṃ, bho gotamā’’ti vutte satthā ‘‘āma, brāhmaṇa, pannabhāro’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०२.
402.
‘‘यो दुक्खस्स पजानाति, इधेव खयमत्तनो।
‘‘Yo dukkhassa pajānāti, idheva khayamattano;
पन्नभारं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Pannabhāraṃ visaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ दुक्खस्साति खन्धदुक्खस्स। पन्नभारन्ति ओहितखन्धभारं चतूहि योगेहि सब्बकिलेसेहि वा विसंयुत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो। देसनावसाने सो ब्राह्मणो सोतापत्तिफले पतिट्ठहि, सम्पत्तानम्पि सात्थिका धम्मदेसना अहोसीति।
Tattha dukkhassāti khandhadukkhassa. Pannabhāranti ohitakhandhabhāraṃ catūhi yogehi sabbakilesehi vā visaṃyuttaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho. Desanāvasāne so brāhmaṇo sotāpattiphale patiṭṭhahi, sampattānampi sātthikā dhammadesanā ahosīti.
अञ्ञतरब्राह्मणवत्थु एकूनवीसतिमं।
Aññatarabrāhmaṇavatthu ekūnavīsatimaṃ.
२०. खेमाभिक्खुनीवत्थु
20. Khemābhikkhunīvatthu
गम्भीरपञ्ञन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था गिज्झकूटे विहरन्तो खेमं नाम भिक्खुनिं आरब्भ कथेसि।
Gambhīrapaññanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā gijjhakūṭe viharanto khemaṃ nāma bhikkhuniṃ ārabbha kathesi.
एकदिवसञ्हि पठमयामसमनन्तरे सक्को देवराजा परिसाय सद्धिं आगन्त्वा सत्थु सन्तिके सारणीयधम्मकथं सुणन्तो निसीदि। तस्मिं खणे खेमा भिक्खुनी ‘‘सत्थारं पस्सिस्सामी’’ति आगन्त्वा सक्कं दिस्वा आकासे ठिताव सत्थारं वन्दित्वा निवत्ति। सक्को तं दिस्वा ‘‘को एसा, भन्ते, आगच्छमाना आकासे ठिताव सत्थारं वन्दित्वा निवत्ती’’ति पुच्छि। सत्था ‘‘एसा, महाराज, मम धीता खेमा नाम महापञ्ञा मग्गामग्गकोविदा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Ekadivasañhi paṭhamayāmasamanantare sakko devarājā parisāya saddhiṃ āgantvā satthu santike sāraṇīyadhammakathaṃ suṇanto nisīdi. Tasmiṃ khaṇe khemā bhikkhunī ‘‘satthāraṃ passissāmī’’ti āgantvā sakkaṃ disvā ākāse ṭhitāva satthāraṃ vanditvā nivatti. Sakko taṃ disvā ‘‘ko esā, bhante, āgacchamānā ākāse ṭhitāva satthāraṃ vanditvā nivattī’’ti pucchi. Satthā ‘‘esā, mahārāja, mama dhītā khemā nāma mahāpaññā maggāmaggakovidā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०३.
403.
‘‘गम्भीरपञ्ञं मेधाविं, मग्गामग्गस्स कोविदं।
‘‘Gambhīrapaññaṃ medhāviṃ, maggāmaggassa kovidaṃ;
उत्तमत्थमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Uttamatthamanuppattaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ गब्भीरपञ्ञन्ति गम्भीरेसु खन्धादीसु पवत्ताय पञ्ञाय समन्नागतं धम्मोजपञ्ञाय समन्नागतं मेधाविं ‘‘अयं दुग्गतिया मग्गो, अयं सुगतिया मग्गो, अयं निब्बानस्स मग्गो, अयं अमग्गो’’ति एवं मग्गे च अमग्गे च छेकताय मग्गामग्गस्स कोविदं अरहत्तसङ्खातं उत्तमत्थं अनुप्पत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha gabbhīrapaññanti gambhīresu khandhādīsu pavattāya paññāya samannāgataṃ dhammojapaññāya samannāgataṃ medhāviṃ ‘‘ayaṃ duggatiyā maggo, ayaṃ sugatiyā maggo, ayaṃ nibbānassa maggo, ayaṃ amaggo’’ti evaṃ magge ca amagge ca chekatāya maggāmaggassa kovidaṃ arahattasaṅkhātaṃ uttamatthaṃ anuppattaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
खेमाभिक्खुनिवत्थु वीसतिमं।
Khemābhikkhunivatthu vīsatimaṃ.
२१. पब्भारवासीतिस्सत्थेरवत्थु
21. Pabbhāravāsītissattheravatthu
असंसट्ठन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो पब्भारवासीतिस्सत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Asaṃsaṭṭhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto pabbhāravāsītissattheraṃ ārabbha kathesi.
सो किर सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञं पविसित्वा सप्पायं सेनासनं ओलोकेन्तो एकं लेणपब्भारं पापुणि, सम्पत्तक्खणेयेवस्स चित्तं एकग्गतं लभि। सो ‘‘अहं इध वसन्तो पब्बजितकिच्चं निप्फादेतुं सक्खिस्सामी’’ति चिन्तेसि। लेणेपि अधिवत्था देवता ‘‘सीलवा भिक्खु आगतो, इमिना सद्धिं एकट्ठाने वसितुं दुक्खं। अयं पन इध एकरत्तिमेव वसित्वा पक्कमिस्सती’’ति चिन्तेत्वा पुत्ते आदाय निक्खमि। थेरो पुनदिवसे पातोव गोचरगामं पिण्डाय पाविसि। अथ नं एका उपासिका दिस्वाव पुत्तसिनेहं पटिलभित्वा गेहे निसीदापेत्वा भोजेत्वा अत्तानं निस्साय तेमासं वसनत्थाय याचि। सोपि ‘‘सक्का मया इमं निस्साय भवनिस्सरणं कातु’’न्ति अधिवासेत्वा तमेव लेणं अगमासि। देवता तं आगच्छन्तं दिस्वा ‘‘अद्धा केनचि निमन्तितो भविस्सति, स्वे वा परसुवे वा गमिस्सती’’ति चिन्तेसि।
So kira satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññaṃ pavisitvā sappāyaṃ senāsanaṃ olokento ekaṃ leṇapabbhāraṃ pāpuṇi, sampattakkhaṇeyevassa cittaṃ ekaggataṃ labhi. So ‘‘ahaṃ idha vasanto pabbajitakiccaṃ nipphādetuṃ sakkhissāmī’’ti cintesi. Leṇepi adhivatthā devatā ‘‘sīlavā bhikkhu āgato, iminā saddhiṃ ekaṭṭhāne vasituṃ dukkhaṃ. Ayaṃ pana idha ekarattimeva vasitvā pakkamissatī’’ti cintetvā putte ādāya nikkhami. Thero punadivase pātova gocaragāmaṃ piṇḍāya pāvisi. Atha naṃ ekā upāsikā disvāva puttasinehaṃ paṭilabhitvā gehe nisīdāpetvā bhojetvā attānaṃ nissāya temāsaṃ vasanatthāya yāci. Sopi ‘‘sakkā mayā imaṃ nissāya bhavanissaraṇaṃ kātu’’nti adhivāsetvā tameva leṇaṃ agamāsi. Devatā taṃ āgacchantaṃ disvā ‘‘addhā kenaci nimantito bhavissati, sve vā parasuve vā gamissatī’’ti cintesi.
एवं अड्ढमासमत्ते अतिक्कन्ते ‘‘अयं इधेव मञ्ञे अन्तोवस्सं वसिस्सति, सीलवता पन सद्धिं एकट्ठाने पुत्तकेहि सद्धिं वसितुं दुक्करं, इमञ्च ‘निक्खमा’ति वत्तुं न सक्का, अत्थि नु खो इमस्स सीले खलित’’न्ति दिब्बेन चक्खुना ओलोकेन्ती उपसम्पदमाळकतो पट्ठाय तस्स सीले खलितं अदिस्वा ‘‘परिसुद्धमस्स सीलं, किञ्चिदेवस्स कत्वा अयसं उप्पादेस्सामी’’ति तस्स उपट्ठाककुले उपासिकाय जेट्ठपुत्तस्स सरीरे अधिमुच्चित्वा गीवं परिवत्तेसि। तस्स अक्खीनि निक्खमिंसु, मुखतो खेळो पग्घरि। उपासिका तं दिस्वा ‘‘किं इद’’न्ति विरवि। अथ नं देवता अदिस्समानरूपा एवमाह – ‘‘मया एस गहितो, बलिकम्मेनपि मे अत्थो नत्थि, तुम्हाकं पन कुलूपकं थेरं लट्ठिमधुकं याचित्वा तेन तेलं पचित्वा इमस्स नत्थुकम्मं देथ, एवाहं इमं मुञ्चिस्सामी’’ति। नस्सतु वा एस मरतु वा, न सक्खिस्सामहं अय्यं लट्ठिमधुकं याचितुन्ति। सचे लट्ठिमधुकं याचितुं न सक्कोथ, नासिकायस्स हिङ्गुचुण्णं पक्खिपितुं वदेथाति। इदम्पि वत्तुं न सक्कोमाति। तेन हिस्स पादधोवनउदकं आदाय सीसे आसिञ्चथाति। उपासिका ‘‘सक्का इदं कातु’’न्ति वेलाय आगतं थेरं निसीदापेत्वा यागुखज्जकं दत्वा अन्तरभत्ते निसिन्नस्स पादे धोवित्वा उदकं गहेत्वा, ‘‘भन्ते, इदं उदकं दारकस्स सीसे आसिञ्चामा’’ति आपुच्छित्वा ‘‘तेन हि आसिञ्चथा’’ति वुत्ते तथा अकासि। सा देवता तावदेव तं मुञ्चित्वा गन्त्वा लेणद्वारे अट्ठासि।
Evaṃ aḍḍhamāsamatte atikkante ‘‘ayaṃ idheva maññe antovassaṃ vasissati, sīlavatā pana saddhiṃ ekaṭṭhāne puttakehi saddhiṃ vasituṃ dukkaraṃ, imañca ‘nikkhamā’ti vattuṃ na sakkā, atthi nu kho imassa sīle khalita’’nti dibbena cakkhunā olokentī upasampadamāḷakato paṭṭhāya tassa sīle khalitaṃ adisvā ‘‘parisuddhamassa sīlaṃ, kiñcidevassa katvā ayasaṃ uppādessāmī’’ti tassa upaṭṭhākakule upāsikāya jeṭṭhaputtassa sarīre adhimuccitvā gīvaṃ parivattesi. Tassa akkhīni nikkhamiṃsu, mukhato kheḷo pagghari. Upāsikā taṃ disvā ‘‘kiṃ ida’’nti viravi. Atha naṃ devatā adissamānarūpā evamāha – ‘‘mayā esa gahito, balikammenapi me attho natthi, tumhākaṃ pana kulūpakaṃ theraṃ laṭṭhimadhukaṃ yācitvā tena telaṃ pacitvā imassa natthukammaṃ detha, evāhaṃ imaṃ muñcissāmī’’ti. Nassatu vā esa maratu vā, na sakkhissāmahaṃ ayyaṃ laṭṭhimadhukaṃ yācitunti. Sace laṭṭhimadhukaṃ yācituṃ na sakkotha, nāsikāyassa hiṅgucuṇṇaṃ pakkhipituṃ vadethāti. Idampi vattuṃ na sakkomāti. Tena hissa pādadhovanaudakaṃ ādāya sīse āsiñcathāti. Upāsikā ‘‘sakkā idaṃ kātu’’nti velāya āgataṃ theraṃ nisīdāpetvā yāgukhajjakaṃ datvā antarabhatte nisinnassa pāde dhovitvā udakaṃ gahetvā, ‘‘bhante, idaṃ udakaṃ dārakassa sīse āsiñcāmā’’ti āpucchitvā ‘‘tena hi āsiñcathā’’ti vutte tathā akāsi. Sā devatā tāvadeva taṃ muñcitvā gantvā leṇadvāre aṭṭhāsi.
थेरोपि भत्तकिच्चावसाने उट्ठायासना अविस्सट्ठकम्मट्ठानताय द्वत्तिंसाकारं सज्झायन्तोव पक्कामि। अथ नं लेणद्वारं पत्तकाले सा देवता ‘‘महावेज्ज मा इध पविसा’’ति आह। सो तत्थेव ठत्वा ‘‘कासि त्व’’न्ति आह। अहं इध अधिवत्था देवताति। थेरो ‘‘अत्थि नु खो मया वेज्जकम्मस्स कतट्ठान’’न्ति उपसम्पदमाळकतो पट्ठाय ओलोकेन्तो अत्तनो सीले तिलकं वा काळकं वा अदिस्वा ‘‘अहं मया वेज्जकम्मस्स कतट्ठानं न पस्सामि, कस्मा एवं वदेसी’’ति आह। न पस्ससीति। आम, न पस्सामीति? आचिक्खामि तेति। आम, आचिक्खाहीति। तिट्ठतु ताव दूरे कतं, अज्जेव तया अमनुस्सगहितस्स उपट्ठाकपुत्तस्स पादधोवनउदकं सीसे आसित्तं, नासित्तन्ति? आम, आसित्तन्ति। किं एतं न पस्ससीति? एतं सन्धाय त्वं वदेसीति? आम, एतं सन्धाय वदामीति। थेरो चिन्तेसि – ‘‘अहो वत मे सम्मा पणिहितो अत्ता, सासनस्स अनुरूपं वत मे चरितं, देवतापि मम चतुपारिसुद्धिसीले तिलकं वा काळकं वा अदिस्वा दारकस्स सीसे आसित्तपादधोवनमत्तं अद्दसा’’ति तस्स सीलं आरब्भ बलवपीति उप्पज्जि। सो तं विक्खम्भेत्वा पादुद्धारम्पि अकत्वा तत्थेव अरहत्तं पत्वा ‘‘मादिसं परिसुद्धं समणं दूसेत्वा मा इध वनसण्डे वसि, त्वमेव निक्खमाही’’ति देवतं ओवदन्तो इमं उदानं उदानेसि –
Theropi bhattakiccāvasāne uṭṭhāyāsanā avissaṭṭhakammaṭṭhānatāya dvattiṃsākāraṃ sajjhāyantova pakkāmi. Atha naṃ leṇadvāraṃ pattakāle sā devatā ‘‘mahāvejja mā idha pavisā’’ti āha. So tattheva ṭhatvā ‘‘kāsi tva’’nti āha. Ahaṃ idha adhivatthā devatāti. Thero ‘‘atthi nu kho mayā vejjakammassa kataṭṭhāna’’nti upasampadamāḷakato paṭṭhāya olokento attano sīle tilakaṃ vā kāḷakaṃ vā adisvā ‘‘ahaṃ mayā vejjakammassa kataṭṭhānaṃ na passāmi, kasmā evaṃ vadesī’’ti āha. Na passasīti. Āma, na passāmīti? Ācikkhāmi teti. Āma, ācikkhāhīti. Tiṭṭhatu tāva dūre kataṃ, ajjeva tayā amanussagahitassa upaṭṭhākaputtassa pādadhovanaudakaṃ sīse āsittaṃ, nāsittanti? Āma, āsittanti. Kiṃ etaṃ na passasīti? Etaṃ sandhāya tvaṃ vadesīti? Āma, etaṃ sandhāya vadāmīti. Thero cintesi – ‘‘aho vata me sammā paṇihito attā, sāsanassa anurūpaṃ vata me caritaṃ, devatāpi mama catupārisuddhisīle tilakaṃ vā kāḷakaṃ vā adisvā dārakassa sīse āsittapādadhovanamattaṃ addasā’’ti tassa sīlaṃ ārabbha balavapīti uppajji. So taṃ vikkhambhetvā pāduddhārampi akatvā tattheva arahattaṃ patvā ‘‘mādisaṃ parisuddhaṃ samaṇaṃ dūsetvā mā idha vanasaṇḍe vasi, tvameva nikkhamāhī’’ti devataṃ ovadanto imaṃ udānaṃ udānesi –
‘‘विसुद्धो वत मे वासो, निम्मलं मं तपस्सिनं।
‘‘Visuddho vata me vāso, nimmalaṃ maṃ tapassinaṃ;
मा त्वं विसुद्धं दूसेसि, निक्खम पवना तुव’’न्ति॥
Mā tvaṃ visuddhaṃ dūsesi, nikkhama pavanā tuva’’nti.
सो तत्थेव तेमासं वसित्वा वुत्थवस्सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा भिक्खूहि ‘‘किं, आवुसो, पब्बजितकिच्चं ते मत्थकं पापित’’न्ति पुट्ठो तस्मिं लेणे वस्सूपगमनतो पट्ठाय सब्बं तं पवत्तिं भिक्खूनं आरोचेत्वा, ‘‘आवुसो, त्वं देवताय एवं वुच्चमानो न कुज्झी’’ति वुत्ते ‘‘न कुज्झि’’न्ति आह। भिक्खू तथागतस्स आरोचेसुं, ‘‘भन्ते, अयं भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति, देवताय इदं नाम वुच्चमानोपि न कुज्झिन्ति वदती’’ति। सत्था तेसं कथं सुत्वा ‘‘नेव, भिक्खवे, मम पुत्तो कुज्झति, एतस्स गिहीहि वा पब्बजितेहि वा संसग्गो नाम नत्थि, असंसट्ठो एस अप्पिच्छो सन्तुट्ठो’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
So tattheva temāsaṃ vasitvā vutthavasso satthu santikaṃ gantvā bhikkhūhi ‘‘kiṃ, āvuso, pabbajitakiccaṃ te matthakaṃ pāpita’’nti puṭṭho tasmiṃ leṇe vassūpagamanato paṭṭhāya sabbaṃ taṃ pavattiṃ bhikkhūnaṃ ārocetvā, ‘‘āvuso, tvaṃ devatāya evaṃ vuccamāno na kujjhī’’ti vutte ‘‘na kujjhi’’nti āha. Bhikkhū tathāgatassa ārocesuṃ, ‘‘bhante, ayaṃ bhikkhu aññaṃ byākaroti, devatāya idaṃ nāma vuccamānopi na kujjhinti vadatī’’ti. Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘neva, bhikkhave, mama putto kujjhati, etassa gihīhi vā pabbajitehi vā saṃsaggo nāma natthi, asaṃsaṭṭho esa appiccho santuṭṭho’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
४०४.
404.
‘‘असंसट्ठं गहट्ठेहि, अनागारेहि चूभयं।
‘‘Asaṃsaṭṭhaṃ gahaṭṭhehi, anāgārehi cūbhayaṃ;
अनोकसारिमप्पिच्छं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Anokasārimappicchaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ असंसट्ठन्ति दस्सनसवनसमुल्लपनपरिभोगकायसंसग्गानं अभावेन असंसट्ठं। उभयन्ति गिहीहि च अनागारेहि चाति उभयेहिपि असंसट्ठं । अनोकसारिन्ति अनालयचारिं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha asaṃsaṭṭhanti dassanasavanasamullapanaparibhogakāyasaṃsaggānaṃ abhāvena asaṃsaṭṭhaṃ. Ubhayanti gihīhi ca anāgārehi cāti ubhayehipi asaṃsaṭṭhaṃ . Anokasārinti anālayacāriṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
पब्भारवासीतिस्सत्थेरवत्थु एकवीसतिमं।
Pabbhāravāsītissattheravatthu ekavīsatimaṃ.
२२. अञ्ञतरभिक्खुवत्थु
22. Aññatarabhikkhuvatthu
निधाय दण्डन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरं भिक्खुं आरब्भ कथेसि।
Nidhāya daṇḍanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññataraṃ bhikkhuṃ ārabbha kathesi.
सो किर सत्थु सन्तिके कम्मट्ठानं गहेत्वा अरञ्ञे वायमन्तो अरहत्तं पत्वा ‘‘पटिलद्धगुणं सत्थु आरोचेस्सामी’’ति ततो निक्खमि। अथ नं एकस्मिं गामे एका इत्थी सामिकेन सद्धिं कलहं कत्वा तस्मिं बहि निक्खन्ते ‘‘कुलघरं गमिस्सामी’’ति मग्गं पटिपन्ना अन्तरामग्गे दिस्वा ‘‘इमं थेरं निस्साय गमिस्सामी’’ति पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि। थेरो पन तं न पस्सति। अथस्सा सामिको गेहं आगतो तं अदिस्वा ‘‘कुलगामं गता भविस्सती’’ति अनुबन्धन्तो तं दिस्वा ‘‘न सक्का इमाय एकिकाय इमं अटविं पटिपज्जितुं, कं नु खो निस्साय गच्छती’’ति ओलोकेन्तो थेरं दिस्वा ‘‘अयं इमं गण्हित्वा निक्खन्तो भविस्सती’’ति चिन्तेत्वा थेरं सन्तज्जेसि। अथ नं सा इत्थी ‘‘नेव मं एस भदन्तो पस्सति, न आलपति, मा नं किञ्चि अवचा’’ति आह। सो ‘‘किं पन त्वं अत्तानं गहेत्वा गच्छन्तं मम आचिक्खिस्ससि, तुय्हमेव अनुच्छविकं इमस्स करिस्सामी’’ति उप्पन्नकोधो इत्थिया आघातेन थेरं पोथेत्वा तं आदाय निवत्ति। थेरस्स सकलसरीरं सञ्जातगण्डं अहोसि। अथस्स विहारं गतकाले भिक्खू सरीरं सम्बाहन्ता गण्डे दिस्वा ‘‘किं इद’’न्ति पुच्छिंसु। सो तेसं तमत्थं आरोचेसि। अथ नं भिक्खू, ‘‘आवुसो, तस्मिं पुरिसे एवं पहरन्ते त्वं किं अवच, किं वा ते कोधो उप्पन्नो’’ति। ‘‘न मे, आवुसो, कोधो उप्पज्जी’’ति वुत्ते सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं आरोचेत्वा, ‘‘भन्ते, एस भिक्खु ‘कोधो ते उप्पज्जती’ति वुच्चमानो ‘न मे, आवुसो, कोधो उप्पज्जती’ति अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति आरोचेसुं। सत्था तेसं कथं सुत्वा, ‘‘भिक्खवे, खीणासवा नाम निहितदण्डा, ते पहरन्तेसुपि कोधं न करोन्तियेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kira satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññe vāyamanto arahattaṃ patvā ‘‘paṭiladdhaguṇaṃ satthu ārocessāmī’’ti tato nikkhami. Atha naṃ ekasmiṃ gāme ekā itthī sāmikena saddhiṃ kalahaṃ katvā tasmiṃ bahi nikkhante ‘‘kulagharaṃ gamissāmī’’ti maggaṃ paṭipannā antarāmagge disvā ‘‘imaṃ theraṃ nissāya gamissāmī’’ti piṭṭhito piṭṭhito anubandhi. Thero pana taṃ na passati. Athassā sāmiko gehaṃ āgato taṃ adisvā ‘‘kulagāmaṃ gatā bhavissatī’’ti anubandhanto taṃ disvā ‘‘na sakkā imāya ekikāya imaṃ aṭaviṃ paṭipajjituṃ, kaṃ nu kho nissāya gacchatī’’ti olokento theraṃ disvā ‘‘ayaṃ imaṃ gaṇhitvā nikkhanto bhavissatī’’ti cintetvā theraṃ santajjesi. Atha naṃ sā itthī ‘‘neva maṃ esa bhadanto passati, na ālapati, mā naṃ kiñci avacā’’ti āha. So ‘‘kiṃ pana tvaṃ attānaṃ gahetvā gacchantaṃ mama ācikkhissasi, tuyhameva anucchavikaṃ imassa karissāmī’’ti uppannakodho itthiyā āghātena theraṃ pothetvā taṃ ādāya nivatti. Therassa sakalasarīraṃ sañjātagaṇḍaṃ ahosi. Athassa vihāraṃ gatakāle bhikkhū sarīraṃ sambāhantā gaṇḍe disvā ‘‘kiṃ ida’’nti pucchiṃsu. So tesaṃ tamatthaṃ ārocesi. Atha naṃ bhikkhū, ‘‘āvuso, tasmiṃ purise evaṃ paharante tvaṃ kiṃ avaca, kiṃ vā te kodho uppanno’’ti. ‘‘Na me, āvuso, kodho uppajjī’’ti vutte satthu santikaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā, ‘‘bhante, esa bhikkhu ‘kodho te uppajjatī’ti vuccamāno ‘na me, āvuso, kodho uppajjatī’ti abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti ārocesuṃ. Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā, ‘‘bhikkhave, khīṇāsavā nāma nihitadaṇḍā, te paharantesupi kodhaṃ na karontiyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०५.
405.
‘‘निधाय दण्डं भूतेसु, तसेसु थावरेसु च।
‘‘Nidhāya daṇḍaṃ bhūtesu, tasesu thāvaresu ca;
यो न हन्ति न घातेति, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Yo na hanti na ghāteti, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ निधायाति निक्खिपित्वा ओरोपेत्वा। तसेसु थावरेसु चाति तण्हातासेन तसेसु, तण्हाअभावेन थिरताय थावरेसु च। यो न हन्तीति यो एवं सब्बसत्तेसु विगतपटिघताय निक्खित्तदण्डो नेव कञ्चि सयं हनति, न अञ्ञे घातेति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha nidhāyāti nikkhipitvā oropetvā. Tasesu thāvaresu cāti taṇhātāsena tasesu, taṇhāabhāvena thiratāya thāvaresu ca. Yo na hantīti yo evaṃ sabbasattesu vigatapaṭighatāya nikkhittadaṇḍo neva kañci sayaṃ hanati, na aññe ghāteti, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
अञ्ञतरभिक्खुवत्थु बावीसतिमं।
Aññatarabhikkhuvatthu bāvīsatimaṃ.
२३. सामणेरानं वत्थु
23. Sāmaṇerānaṃ vatthu
अविरुद्धन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो चत्तारो सामणेरे आरब्भ कथेसि।
Aviruddhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto cattāro sāmaṇere ārabbha kathesi.
एका किर ब्राह्मणी चतुन्नं भिक्खूनं उद्देसभत्तं सज्जेत्वा ब्राह्मणं आह – ‘‘विहारं गन्त्वा चत्तारो महल्लकब्राह्मणे उद्दिसापेत्वा आनेही’’ति। सो विहारं गन्त्वा ‘‘चत्तारो मे ब्राह्मणे उद्दिसित्वा देथा’’ति आह। तस्स संकिच्चो पण्डितो सोपाको रेवतोति सत्तवस्सिका चत्तारो खीणासवसामणेरा पापुणिंसु। ब्राह्मणी महारहानि आसनानि पञ्ञापेत्वा ठिता सामणेरे दिस्वाव कुपिता उद्धने पक्खित्तलोणं विय तटतटायमाना ‘‘त्वं विहारं गन्त्वा अत्तनो नत्तुमत्तेपि अप्पहोन्ते चत्तारो कुमारके गहेत्वा आगतोसी’’ति वत्वा तेसं तेसु आसनेसु निसीदितुं अदत्वा नीचपीठकानि अत्थरित्वा ‘‘एतेसु निसीदथा’’ति वत्वा ‘‘गच्छ, ब्राह्मण, महल्लके ओलोकेत्वा आनेही’’ति आह। ब्राह्मणो विहारं गन्त्वा सारिपुत्तत्थेरं दिस्वा ‘‘एथ, अम्हाकं गेहं गमिस्सामा’’ति आनेसि। थेरो आगन्त्वा सामणेरे दिस्वा ‘‘इमेहि ब्राह्मणेहि भत्तं लद्ध’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘न लद्ध’’न्ति वुत्ते चतुन्नमेव भत्तस्स पटियत्तभावं ञत्वा ‘‘आहर मे पत्त’’न्ति पत्तं गहेत्वा पक्कामि। ब्राह्मणीपि ‘‘किं इमिना वुत्त’’न्ति पुच्छित्वा ‘‘एतेसं निसिन्नानं ब्राह्मणानं लद्धुं वट्टति, आहर मे पत्त’’न्ति अत्तनो पत्तं गहेत्वा गतो, न भुञ्जितुकामो भविस्सति, सीघं गन्त्वा अञ्ञं ओलोकेत्वा आनेहीति। ब्राह्मणो गन्त्वा महामोग्गल्लानत्थेरं दिस्वा तथेव वत्वा आनेसि। सोपि सामणेरे दिस्वा तथेव वत्वा पत्तं गहेत्वा पक्कामि। अथ नं ब्राह्मणी आह – ‘‘एते न भुञ्जितुकामा, ब्राह्मणवादकं गन्त्वा एकं महल्लकब्राह्मणं आनेही’’ति।
Ekā kira brāhmaṇī catunnaṃ bhikkhūnaṃ uddesabhattaṃ sajjetvā brāhmaṇaṃ āha – ‘‘vihāraṃ gantvā cattāro mahallakabrāhmaṇe uddisāpetvā ānehī’’ti. So vihāraṃ gantvā ‘‘cattāro me brāhmaṇe uddisitvā dethā’’ti āha. Tassa saṃkicco paṇḍito sopāko revatoti sattavassikā cattāro khīṇāsavasāmaṇerā pāpuṇiṃsu. Brāhmaṇī mahārahāni āsanāni paññāpetvā ṭhitā sāmaṇere disvāva kupitā uddhane pakkhittaloṇaṃ viya taṭataṭāyamānā ‘‘tvaṃ vihāraṃ gantvā attano nattumattepi appahonte cattāro kumārake gahetvā āgatosī’’ti vatvā tesaṃ tesu āsanesu nisīdituṃ adatvā nīcapīṭhakāni attharitvā ‘‘etesu nisīdathā’’ti vatvā ‘‘gaccha, brāhmaṇa, mahallake oloketvā ānehī’’ti āha. Brāhmaṇo vihāraṃ gantvā sāriputtattheraṃ disvā ‘‘etha, amhākaṃ gehaṃ gamissāmā’’ti ānesi. Thero āgantvā sāmaṇere disvā ‘‘imehi brāhmaṇehi bhattaṃ laddha’’nti pucchitvā ‘‘na laddha’’nti vutte catunnameva bhattassa paṭiyattabhāvaṃ ñatvā ‘‘āhara me patta’’nti pattaṃ gahetvā pakkāmi. Brāhmaṇīpi ‘‘kiṃ iminā vutta’’nti pucchitvā ‘‘etesaṃ nisinnānaṃ brāhmaṇānaṃ laddhuṃ vaṭṭati, āhara me patta’’nti attano pattaṃ gahetvā gato, na bhuñjitukāmo bhavissati, sīghaṃ gantvā aññaṃ oloketvā ānehīti. Brāhmaṇo gantvā mahāmoggallānattheraṃ disvā tatheva vatvā ānesi. Sopi sāmaṇere disvā tatheva vatvā pattaṃ gahetvā pakkāmi. Atha naṃ brāhmaṇī āha – ‘‘ete na bhuñjitukāmā, brāhmaṇavādakaṃ gantvā ekaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ ānehī’’ti.
सामणेरापि पातोव पट्ठाय किञ्चि अलभमाना जिघच्छाय पीळिता निसीदिंसु। अथ नेसं गुणतेजेन सक्कस्स आसनं उण्हाकारं दस्सेसि। सो आवज्जेन्तो तेसं पातोव पट्ठाय निसिन्नानं किलन्तभावं ञत्वा ‘‘मया तत्थ गन्तुं वट्टती’’ति जराजिण्णो महल्लकब्राह्मणो हुत्वा तस्मिं ब्राह्मणवादके ब्राह्मणानं अग्गासने निसीदि। ब्राह्मणो तं दिस्वा ‘‘इदानि मे ब्राह्मणी अत्तमना भविस्सती’’ति एहि गेहं गमिस्सामा’’ति तं आदाय गेहं अगमासि। ब्राह्मणी तं दिस्वाव तुट्ठचित्ता द्वीसु आसनेसु अत्थरणं एकस्मिंयेव अत्थरित्वा, ‘‘अय्य, इध निसीदाही’’ति आह। सक्को गेहं पविसित्वा चत्तारो सामणेरे पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा तेसं आसनपरियन्ते भूमियं पल्लङ्केन निसीदि। अथ नं दिस्वा ब्राह्मणी ब्राह्मणं आह – ‘‘अहो ते आनीतो ब्राह्मणो, एतम्पि उम्मत्तकं गहेत्वा आगतोसि, अत्तनो नत्तुमत्ते वन्दन्तो विचरति, किं इमिना, नीहराहि न’’न्ति। सो खन्धेपि हत्थेपि कच्छायपि गहेत्वा निक्कड्ढियमानो उट्ठातुम्पि न इच्छति। अथ नं ब्राह्मणी ‘‘एहि, ब्राह्मण, त्वं एकस्मिं हत्थे गण्ह, अहं एकस्मिं हत्थे गण्हिस्सामी’’ति उभोपि द्वीसु हत्थेसु गहेत्वा पिट्ठियं पोथेन्ता गेहद्वारतो बहि अकंसु। सक्कोपि निसिन्नट्ठानेयेव निसिन्नो हत्थं परिवत्तेसि। ते निवत्तित्वा तं निसिन्नमेव दिस्वा भीतरवं रवन्ता विस्सज्जेसुं। तस्मिं खणे सक्को अत्तनो सक्कभावं जानापेसि। अथ नेसं आहारं अदंसु। पञ्चपि जना आहारं गहेत्वा एको कण्णिकामण्डलं विनिविज्झित्वा, एको छदनस्स पुरिमभागं, एको पच्छिमभागं, एको पथवियं निमुज्जित्वा, सक्कोपि एकेन ठानेन निक्खमीति एवं पञ्चधा अगमंसु । ततो पट्ठाय च पन तं गेहं पञ्चछिद्दगेहं किर नाम जातं।
Sāmaṇerāpi pātova paṭṭhāya kiñci alabhamānā jighacchāya pīḷitā nisīdiṃsu. Atha nesaṃ guṇatejena sakkassa āsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. So āvajjento tesaṃ pātova paṭṭhāya nisinnānaṃ kilantabhāvaṃ ñatvā ‘‘mayā tattha gantuṃ vaṭṭatī’’ti jarājiṇṇo mahallakabrāhmaṇo hutvā tasmiṃ brāhmaṇavādake brāhmaṇānaṃ aggāsane nisīdi. Brāhmaṇo taṃ disvā ‘‘idāni me brāhmaṇī attamanā bhavissatī’’ti ehi gehaṃ gamissāmā’’ti taṃ ādāya gehaṃ agamāsi. Brāhmaṇī taṃ disvāva tuṭṭhacittā dvīsu āsanesu attharaṇaṃ ekasmiṃyeva attharitvā, ‘‘ayya, idha nisīdāhī’’ti āha. Sakko gehaṃ pavisitvā cattāro sāmaṇere pañcapatiṭṭhitena vanditvā tesaṃ āsanapariyante bhūmiyaṃ pallaṅkena nisīdi. Atha naṃ disvā brāhmaṇī brāhmaṇaṃ āha – ‘‘aho te ānīto brāhmaṇo, etampi ummattakaṃ gahetvā āgatosi, attano nattumatte vandanto vicarati, kiṃ iminā, nīharāhi na’’nti. So khandhepi hatthepi kacchāyapi gahetvā nikkaḍḍhiyamāno uṭṭhātumpi na icchati. Atha naṃ brāhmaṇī ‘‘ehi, brāhmaṇa, tvaṃ ekasmiṃ hatthe gaṇha, ahaṃ ekasmiṃ hatthe gaṇhissāmī’’ti ubhopi dvīsu hatthesu gahetvā piṭṭhiyaṃ pothentā gehadvārato bahi akaṃsu. Sakkopi nisinnaṭṭhāneyeva nisinno hatthaṃ parivattesi. Te nivattitvā taṃ nisinnameva disvā bhītaravaṃ ravantā vissajjesuṃ. Tasmiṃ khaṇe sakko attano sakkabhāvaṃ jānāpesi. Atha nesaṃ āhāraṃ adaṃsu. Pañcapi janā āhāraṃ gahetvā eko kaṇṇikāmaṇḍalaṃ vinivijjhitvā, eko chadanassa purimabhāgaṃ, eko pacchimabhāgaṃ, eko pathaviyaṃ nimujjitvā, sakkopi ekena ṭhānena nikkhamīti evaṃ pañcadhā agamaṃsu . Tato paṭṭhāya ca pana taṃ gehaṃ pañcachiddagehaṃ kira nāma jātaṃ.
सामणेरेपि विहारं गतकाले भिक्खू, ‘‘आवुसो, कीदिस’’न्ति पुच्छिंसु। मा नो पुच्छित्थ, अम्हाकं दिट्ठकालतो पट्ठाय ब्राह्मणी कोधाभिभूता पञ्ञत्तासनेसु नो निसीदितुम्पि अदत्वा ‘‘सीघं सीघं महल्लकब्राह्मणं आनेही’’ति आह। अम्हाकं उपज्झायो आगन्त्वा अम्हे दिस्वा ‘‘इमेसं निसिन्नब्राह्मणानं लद्धुं वट्टती’’ति पत्तं आहरापेत्वा निक्खमि। ‘‘अञ्ञं महल्लकं ब्राह्मणं आनेसी’’ति वुत्ते ब्राह्मणो महामोग्गल्लानत्थेरं आनेसि, सोपि अम्हे दिस्वा तथेव वत्वा पक्कामि। अथ ब्राह्मणी ‘‘न एते भुञ्जितुकामा, गच्छ ब्राह्मणवादकतो एकं महल्लकब्राह्मणं आनेही’’ति ब्राह्मणं पहिणि। सो तत्थ गन्त्वा ब्राह्मणवेसेन आगतं सक्कं आनेसि, तस्स आगतकाले अम्हाकं आहारं अदंसूति। एवं करोन्तानं पन तेसं तुम्हे न कुज्झित्थाति? न कुज्झिम्हाति। भिक्खू तं सुत्वा सत्थु आरोचेसुं – ‘‘भन्ते, इमे ‘न कुज्झिम्हा’ति अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोन्ती’’ति। सत्था, ‘‘भिक्खवे, खीणासवा नाम विरुद्धेसुपि न विरुज्झन्तियेवा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Sāmaṇerepi vihāraṃ gatakāle bhikkhū, ‘‘āvuso, kīdisa’’nti pucchiṃsu. Mā no pucchittha, amhākaṃ diṭṭhakālato paṭṭhāya brāhmaṇī kodhābhibhūtā paññattāsanesu no nisīditumpi adatvā ‘‘sīghaṃ sīghaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ ānehī’’ti āha. Amhākaṃ upajjhāyo āgantvā amhe disvā ‘‘imesaṃ nisinnabrāhmaṇānaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti pattaṃ āharāpetvā nikkhami. ‘‘Aññaṃ mahallakaṃ brāhmaṇaṃ ānesī’’ti vutte brāhmaṇo mahāmoggallānattheraṃ ānesi, sopi amhe disvā tatheva vatvā pakkāmi. Atha brāhmaṇī ‘‘na ete bhuñjitukāmā, gaccha brāhmaṇavādakato ekaṃ mahallakabrāhmaṇaṃ ānehī’’ti brāhmaṇaṃ pahiṇi. So tattha gantvā brāhmaṇavesena āgataṃ sakkaṃ ānesi, tassa āgatakāle amhākaṃ āhāraṃ adaṃsūti. Evaṃ karontānaṃ pana tesaṃ tumhe na kujjhitthāti? Na kujjhimhāti. Bhikkhū taṃ sutvā satthu ārocesuṃ – ‘‘bhante, ime ‘na kujjhimhā’ti abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarontī’’ti. Satthā, ‘‘bhikkhave, khīṇāsavā nāma viruddhesupi na virujjhantiyevā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०६.
406.
‘‘अविरुद्धं विरुद्धेसु, अत्तदण्डेसु निब्बुतं।
‘‘Aviruddhaṃ viruddhesu, attadaṇḍesu nibbutaṃ;
सादानेसु अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Sādānesu anādānaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ अविरुद्धन्ति आघातवसेन विरुद्धेसुपि लोकियमहाजनेसु आघाताभावेन अविरुद्धं। हत्थगते दण्डे वा सत्थे वा अविज्जमानेपि परेसं पहारदानतो अविरतत्ता अत्तदण्डेसु जनेसु निब्बुतं निक्खित्तदण्डं, पञ्चन्नं खन्धानं अहं ममन्ति गहितत्ता सादानेसु तस्स गहणस्स अभावेन अनादानं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha aviruddhanti āghātavasena viruddhesupi lokiyamahājanesu āghātābhāvena aviruddhaṃ. Hatthagate daṇḍe vā satthe vā avijjamānepi paresaṃ pahāradānato aviratattā attadaṇḍesu janesu nibbutaṃ nikkhittadaṇḍaṃ, pañcannaṃ khandhānaṃ ahaṃ mamanti gahitattā sādānesu tassa gahaṇassa abhāvena anādānaṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सामणेरानं वत्थु तेवीसतिमं।
Sāmaṇerānaṃ vatthu tevīsatimaṃ.
२४. महापन्थकत्थेरवत्थु
24. Mahāpanthakattheravatthu
यस्स रागो चाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो महापन्थकं आरब्भ कथेसि।
Yassarāgo cāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto mahāpanthakaṃ ārabbha kathesi.
सो हायस्मा चूळपन्थकं चतूहि मासेहि एकं गाथं पगुणं कातुं असक्कोन्तं ‘‘त्वं सासने अभब्बो, गिहिभोगापि परिहीनो, किं ते इध वासेन, इतो निक्खमा’’ति विहारा निक्कड्ढित्वा द्वारं थकेसि। भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, महापन्थकत्थेरेन इदं नाम कतं , खीणासवानम्पि मञ्ञे कोधो उप्पज्जती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, खीणासवानं रागादयो किलेसा अत्थि, मम पुत्तेन अत्थपुरेक्खारताय चेव धम्मपुरेक्खारताय च कत’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
So hāyasmā cūḷapanthakaṃ catūhi māsehi ekaṃ gāthaṃ paguṇaṃ kātuṃ asakkontaṃ ‘‘tvaṃ sāsane abhabbo, gihibhogāpi parihīno, kiṃ te idha vāsena, ito nikkhamā’’ti vihārā nikkaḍḍhitvā dvāraṃ thakesi. Bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, mahāpanthakattherena idaṃ nāma kataṃ , khīṇāsavānampi maññe kodho uppajjatī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, khīṇāsavānaṃ rāgādayo kilesā atthi, mama puttena atthapurekkhāratāya ceva dhammapurekkhāratāya ca kata’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०७.
407.
‘‘यस्स रागो च दोसो च, मानो मक्खो च पातितो।
‘‘Yassa rāgo ca doso ca, māno makkho ca pātito;
सासपोरिव आरग्गा, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Sāsaporiva āraggā, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ आरग्गाति यस्सेते रागादयो किलेसा, अयञ्च परगुणमक्खनलक्खणो मक्खो आरग्गा सासपो विय पातितो, यथा सासपो आरग्गे न सन्तिट्ठति, एवं चित्ते न सन्तिट्ठति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha āraggāti yassete rāgādayo kilesā, ayañca paraguṇamakkhanalakkhaṇo makkho āraggā sāsapo viya pātito, yathā sāsapo āragge na santiṭṭhati, evaṃ citte na santiṭṭhati, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
महापन्थकत्थेरवत्थु चतुवीसतिमं।
Mahāpanthakattheravatthu catuvīsatimaṃ.
२५. पिलिन्दवच्छत्थेरवत्थु
25. Pilindavacchattheravatthu
अकक्कसन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो पिलिन्दवच्छत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Akakkasanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto pilindavacchattheraṃ ārabbha kathesi.
सो किरायस्मा ‘‘एहि, वसलि, याहि, वसली’’तिआदीनि वदन्तो गिहीपि पब्बजितेपि वसलिवादेनेव समुदाचरति। अथेकदिवसं सम्बहुला भिक्खू सत्थु आरोचेसुं – ‘‘आयस्मा, भन्ते, पिलिन्दवच्छो भिक्खू वसलिवादेन समुदाचरती’’ति। सत्था तं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं पिलिन्दवच्छ भिक्खू वसलिवादेन समुदाचरसी’’ति पुच्छित्वा ‘‘एवं, भन्ते’’ति वुत्ते तस्सायस्मतो पुब्बेनिवासं मनसिकरित्वा ‘‘मा खो तुम्हे, भिक्खवे, वच्छस्स भिक्खुनो उज्झायित्थ, न, भिक्खवे, वच्छो दोसन्तरो भिक्खू वसलिवादेन समुदाचरति, वच्छस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो पञ्च जातिसतानि अब्बोकिण्णानि सब्बानि तानि ब्राह्मणकुले पच्चाजातानि, सो तस्स दीघरत्तं वसलिवादो समुदाचिण्णो, खीणासवस्स नाम कक्कसं फरुसं परेसं मम्मघट्टनवचनमेव नत्थि। आचिण्णवसेन हि मम पुत्तो एवं कथेती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kirāyasmā ‘‘ehi, vasali, yāhi, vasalī’’tiādīni vadanto gihīpi pabbajitepi vasalivādeneva samudācarati. Athekadivasaṃ sambahulā bhikkhū satthu ārocesuṃ – ‘‘āyasmā, bhante, pilindavaccho bhikkhū vasalivādena samudācaratī’’ti. Satthā taṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ pilindavaccha bhikkhū vasalivādena samudācarasī’’ti pucchitvā ‘‘evaṃ, bhante’’ti vutte tassāyasmato pubbenivāsaṃ manasikaritvā ‘‘mā kho tumhe, bhikkhave, vacchassa bhikkhuno ujjhāyittha, na, bhikkhave, vaccho dosantaro bhikkhū vasalivādena samudācarati, vacchassa, bhikkhave, bhikkhuno pañca jātisatāni abbokiṇṇāni sabbāni tāni brāhmaṇakule paccājātāni, so tassa dīgharattaṃ vasalivādo samudāciṇṇo, khīṇāsavassa nāma kakkasaṃ pharusaṃ paresaṃ mammaghaṭṭanavacanameva natthi. Āciṇṇavasena hi mama putto evaṃ kathetī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०८.
408.
‘‘अकक्कसं विञ्ञापनिं, गिरं सच्चमुदीरये।
‘‘Akakkasaṃ viññāpaniṃ, giraṃ saccamudīraye;
याय नाभिसजे कञ्चि, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Yāya nābhisaje kañci, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ अकक्कसन्ति अफरुसं। विञ्ञापनिन्ति अत्थविञ्ञापनिं। सच्चन्ति भूतत्थं। नाभिसजेति याय गिराय अञ्ञं कुज्झापनवसेन न लग्गापेय्य, खीणासवो नाम एवरूपमेव गिरं भासेय्य, तस्मा तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha akakkasanti apharusaṃ. Viññāpaninti atthaviññāpaniṃ. Saccanti bhūtatthaṃ. Nābhisajeti yāya girāya aññaṃ kujjhāpanavasena na laggāpeyya, khīṇāsavo nāma evarūpameva giraṃ bhāseyya, tasmā tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
पिलिन्दवच्छत्थेरवत्थु पञ्चवीसतिमं।
Pilindavacchattheravatthu pañcavīsatimaṃ.
२६. अञ्ञतरत्थेरवत्थु
26. Aññatarattheravatthu
योध दीघन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अञ्ञतरत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yodhadīghanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aññatarattheraṃ ārabbha kathesi.
सावत्थियं किरेको मिच्छादिट्ठिको ब्राह्मणो सरीरगन्धगहणभयेन उत्तरसाटकं अपनेत्वा एकमन्ते ठपेत्वा गेहद्वाराभिमुखो निसीदि। अथेको खीणासवो भत्तकिच्चं कत्वा विहारं गच्छन्तो तं साटकं दिस्वा इतो चितो च ओलोकेत्वा कञ्चि अपस्सन्तो ‘‘निस्सामिको अय’’न्ति पंसुकूलं अधिट्ठहित्वा गण्हि। अथ नं ब्राह्मणो दिस्वा अक्कोसन्तो उपसङ्कमित्वा ‘‘मुण्डक , समण, मम साटकं गण्हसी’’ति आह। तवेसो, ब्राह्मणाति। आम, समणाति। ‘‘मया कञ्चि अपस्सन्तेन पंसुकूलसञ्ञाय गहितो, गण्ह न’’न्ति तस्स दत्वा विहारं गन्त्वा भिक्खूनं तमत्थं आरोचेसि। अथस्स वचनं सुत्वा भिक्खू तेन सद्धिं केळिं करोन्ता ‘‘किं नु खो, आवुसो, साटको दीघो रस्सो थूलो सण्हो’’ति। आवुसो, दीघो वा होतु रस्सो वा थूलो वा सण्हो वा, नत्थि मय्हं तस्मिं आलयो, पंसुकूलसञ्ञाय नं गण्हिन्ति। तं सुत्वा भिक्खू तथागतस्स आरोचेसुं – ‘‘एस, भन्ते, भिक्खु अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति। सत्था ‘‘भूतं, भिक्खवे, एस कथेति, खीणासवा नाम परेसं सन्तकं न गण्हन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Sāvatthiyaṃ kireko micchādiṭṭhiko brāhmaṇo sarīragandhagahaṇabhayena uttarasāṭakaṃ apanetvā ekamante ṭhapetvā gehadvārābhimukho nisīdi. Atheko khīṇāsavo bhattakiccaṃ katvā vihāraṃ gacchanto taṃ sāṭakaṃ disvā ito cito ca oloketvā kañci apassanto ‘‘nissāmiko aya’’nti paṃsukūlaṃ adhiṭṭhahitvā gaṇhi. Atha naṃ brāhmaṇo disvā akkosanto upasaṅkamitvā ‘‘muṇḍaka , samaṇa, mama sāṭakaṃ gaṇhasī’’ti āha. Taveso, brāhmaṇāti. Āma, samaṇāti. ‘‘Mayā kañci apassantena paṃsukūlasaññāya gahito, gaṇha na’’nti tassa datvā vihāraṃ gantvā bhikkhūnaṃ tamatthaṃ ārocesi. Athassa vacanaṃ sutvā bhikkhū tena saddhiṃ keḷiṃ karontā ‘‘kiṃ nu kho, āvuso, sāṭako dīgho rasso thūlo saṇho’’ti. Āvuso, dīgho vā hotu rasso vā thūlo vā saṇho vā, natthi mayhaṃ tasmiṃ ālayo, paṃsukūlasaññāya naṃ gaṇhinti. Taṃ sutvā bhikkhū tathāgatassa ārocesuṃ – ‘‘esa, bhante, bhikkhu abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti. Satthā ‘‘bhūtaṃ, bhikkhave, esa katheti, khīṇāsavā nāma paresaṃ santakaṃ na gaṇhantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४०९.
409.
‘‘योध दीघं व रस्सं वा, अणुं थूलं सुभासुभं।
‘‘Yodha dīghaṃ va rassaṃ vā, aṇuṃ thūlaṃ subhāsubhaṃ;
लोके अदिन्नं नादियति, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Loke adinnaṃ nādiyati, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – साटकाभरणादीसु दीघं वा रस्सं वा मणिमुत्तादीसु अणुं वा थूलं वा महग्घअप्पग्घवसेन सुभं वा असुभं वा यो पुग्गलो इमस्मिं लोके परपरिग्गहितं नादियति, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tassattho – sāṭakābharaṇādīsu dīghaṃ vā rassaṃ vā maṇimuttādīsu aṇuṃ vā thūlaṃ vā mahagghaappagghavasena subhaṃ vā asubhaṃ vā yo puggalo imasmiṃ loke parapariggahitaṃ nādiyati, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
अञ्ञतरत्थेरवत्थु छब्बीसतिमं।
Aññatarattheravatthu chabbīsatimaṃ.
२७. सारिपुत्तत्थेरवत्थु
27. Sāriputtattheravatthu
आसा यस्साति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सारिपुत्तत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Āsā yassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sāriputtattheraṃ ārabbha kathesi.
थेरो किर पञ्चभिक्खुसतपरिवारो जनपदे एकं विहारं गन्त्वा वस्सं उपगञ्छि। मनुस्सा थेरं दिस्वा बहुं वस्सावासिकं पटिस्सुणिंसु। थेरो पवारेत्वा सब्बस्मिं वस्सावासिके असम्पत्तेयेव सत्थु सन्तिकं गच्छन्तो भिक्खू आह – ‘‘दहरानञ्चेव सामणेरानञ्च मनुस्सेहि वस्सावासिके आहटे गहेत्वा पेसेय्याथ, ठपेत्वा वा सासनं पहिणेय्याथा’’ति। एवं वत्वा च पन सत्थु सन्तिकं अगमासि। भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अज्जापि मञ्ञे सारिपुत्तत्थेरस्स तण्हा अत्थियेव। तथा हि मनुस्सेहि वस्सावासिके दिन्ने अत्तनो सद्धिविहारिकानं ‘वस्सावासिकं पेसेय्याथ , ठपेत्वा वा सासनं पहिणेय्याथा’ति भिक्खूनं वत्वा आगतो’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, मम पुत्तस्स तण्हा अत्थि, मनुस्सानं पन पुञ्ञतो दहरसामणेरानञ्च धम्मिकलाभतो परिहानि मा अहोसीति तेनेवं कथित’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
Thero kira pañcabhikkhusataparivāro janapade ekaṃ vihāraṃ gantvā vassaṃ upagañchi. Manussā theraṃ disvā bahuṃ vassāvāsikaṃ paṭissuṇiṃsu. Thero pavāretvā sabbasmiṃ vassāvāsike asampatteyeva satthu santikaṃ gacchanto bhikkhū āha – ‘‘daharānañceva sāmaṇerānañca manussehi vassāvāsike āhaṭe gahetvā peseyyātha, ṭhapetvā vā sāsanaṃ pahiṇeyyāthā’’ti. Evaṃ vatvā ca pana satthu santikaṃ agamāsi. Bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘ajjāpi maññe sāriputtattherassa taṇhā atthiyeva. Tathā hi manussehi vassāvāsike dinne attano saddhivihārikānaṃ ‘vassāvāsikaṃ peseyyātha , ṭhapetvā vā sāsanaṃ pahiṇeyyāthā’ti bhikkhūnaṃ vatvā āgato’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, mama puttassa taṇhā atthi, manussānaṃ pana puññato daharasāmaṇerānañca dhammikalābhato parihāni mā ahosīti tenevaṃ kathita’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१०.
410.
‘‘आसा यस्स न विज्जन्ति, अस्मिं लोके परम्हि च।
‘‘Āsā yassa na vijjanti, asmiṃ loke paramhi ca;
निरासासं विसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Nirāsāsaṃ visaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ आसाति तण्हा। निरासासन्ति नित्तण्हं। विसंयुत्तन्ति सब्बकिलेसेहि विसंयुत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha āsāti taṇhā. Nirāsāsanti nittaṇhaṃ. Visaṃyuttanti sabbakilesehi visaṃyuttaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सारिपुत्तत्थेरवत्थु सत्तवीसतिमं।
Sāriputtattheravatthu sattavīsatimaṃ.
२८. महामोग्गल्लानत्थेरवत्थु
28. Mahāmoggallānattheravatthu
यस्सालयाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो महामोग्गल्लानत्थेरं आरब्भ कथेसि। वत्थु पुरिमसदिसमेव। इध पन सत्था मोग्गल्लानत्थेरस्स नित्तण्हभावं वत्वा इमं गाथमाह –
Yassālayāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto mahāmoggallānattheraṃ ārabbha kathesi. Vatthu purimasadisameva. Idha pana satthā moggallānattherassa nittaṇhabhāvaṃ vatvā imaṃ gāthamāha –
४११.
411.
‘‘यस्सालया न विज्जन्ति, अञ्ञाय अकथंकथी।
‘‘Yassālayā na vijjanti, aññāya akathaṃkathī;
अमतोगधमनुप्पत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Amatogadhamanuppattaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ आलयाति तण्हा। अञ्ञाय अकथंकथीति अट्ठ वत्थूनि यथाभूतं जानित्वा अट्ठवत्थुकाय विचिकिच्छाय निब्बिचिकिच्छो। अमतोगधमनुप्पत्तन्ति अमतं निब्बानं ओगाहेत्वा अनुप्पत्तं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha ālayāti taṇhā. Aññāya akathaṃkathīti aṭṭha vatthūni yathābhūtaṃ jānitvā aṭṭhavatthukāya vicikicchāya nibbicikiccho. Amatogadhamanuppattanti amataṃ nibbānaṃ ogāhetvā anuppattaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
महामोग्गल्लानत्थेरवत्थु अट्ठवीसतिमं।
Mahāmoggallānattheravatthu aṭṭhavīsatimaṃ.
२९. रेवतत्थेरवत्थु
29. Revatattheravatthu
योध पुञ्ञञ्चाति इमं धम्मदेसनं सत्था पुब्बारामे विहरन्तो रेवतत्थेरं आरब्भ कथेसि। वत्थु ‘‘गामे वा यदि वारञ्ञे’’ति (ध॰ प॰ ९८) गाथावण्णनाय वित्थारितमेव। वुत्तञ्हि तत्थ (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.९८) –
Yodhapuññañcāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā pubbārāme viharanto revatattheraṃ ārabbha kathesi. Vatthu ‘‘gāme vā yadi vāraññe’’ti (dha. pa. 98) gāthāvaṇṇanāya vitthāritameva. Vuttañhi tattha (dha. pa. aṭṭha. 1.98) –
पुन एकदिवसं भिक्खू कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अहो सामणेरस्स लाभो, अहो पुञ्ञं, येन एककेन पञ्चन्नं भिक्खुसतानं पञ्चकूटागारसतानि कतानी’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते, ‘‘भिक्खवे, मय्हं पुत्तस्स नेव पुञ्ञं अत्थि, न पापं, उभयमस्स पहीन’’न्ति वत्वा इमं गाथमाह –
Puna ekadivasaṃ bhikkhū kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘aho sāmaṇerassa lābho, aho puññaṃ, yena ekakena pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ pañcakūṭāgārasatāni katānī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte, ‘‘bhikkhave, mayhaṃ puttassa neva puññaṃ atthi, na pāpaṃ, ubhayamassa pahīna’’nti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१२.
412.
‘‘योध पुञ्ञञ्च पापञ्च, उभो सङ्गमुपच्चगा।
‘‘Yodha puññañca pāpañca, ubho saṅgamupaccagā;
असोकं विरजं सुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Asokaṃ virajaṃ suddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ उभोति द्वेपि पुञ्ञानि च पापानि च छड्डेत्वाति अत्थो। सङ्गन्ति रागादिभेदं सङ्गं। उपच्चगाति अतिक्कन्तो। वट्टमूलकसोकाभावेन असोकं अब्भन्तरे रागरजादीनं अभावेन विरजं निरुपक्किलेसताय सुद्धं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha ubhoti dvepi puññāni ca pāpāni ca chaḍḍetvāti attho. Saṅganti rāgādibhedaṃ saṅgaṃ. Upaccagāti atikkanto. Vaṭṭamūlakasokābhāvena asokaṃ abbhantare rāgarajādīnaṃ abhāvena virajaṃ nirupakkilesatāya suddhaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
रेवतत्थेरवत्थु एकूनतिंसतिमं।
Revatattheravatthu ekūnatiṃsatimaṃ.
३०. चन्दाभत्थेरवत्थु
30. Candābhattheravatthu
चन्दं वाति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो चन्दाभत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Candaṃ vāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto candābhattheraṃ ārabbha kathesi.
तत्रायं अनुपुब्बी कथा – अतीते एको बाराणसिवासी वाणिजो ‘‘पच्चन्तं गन्त्वा चन्दनं आहरिस्सामी’’ति बहूनि वत्थाभरणादीनि गहेत्वा पञ्चहि सकटसतेहि पच्चन्तं गन्त्वा गामद्वारे निवासं गहेत्वा अटवियं गोपालदारके पुच्छि – ‘‘इमस्मिं गामे पब्बतपादकम्मिको कोचि मनुस्सो अत्थी’’ति? ‘‘आम, अत्थी’’ति। ‘‘को नामेसो’’ति? ‘‘असुको नामा’’ति। ‘‘भरियाय पनस्स पुत्तानं वा किंनाम’’न्ति? ‘‘इदञ्चिदञ्चा’’ति। ‘‘कहं पनस्स ठाने गेह’’न्ति? ‘‘असुकट्ठाने नामा’’ति। सो तेहि दिन्नसञ्ञाय सुखयानके निसीदित्वा तस्स गेहद्वारं गन्त्वा याना ओरुय्ह गेहं पविसित्वा ‘‘असुकनामे’’ति तं इत्थिं पक्कोसि। सा ‘‘एको नो ञातको भविस्सती’’ति वेगेनागन्त्वा आसनं पञ्ञापेसि। सो तत्थ निसीदित्वा नामं वत्वा ‘‘मम सहायो कह’’न्ति पुच्छि। ‘‘अरञ्ञं गतो, सामी’’ति। ‘‘मम पुत्तो असुको नाम, मम धीता असुका नाम कह’’न्ति सब्बेसं नामं कित्तेन्तोव पुच्छित्वा ‘‘इमानि नेसं वत्थाभरणानि ददेय्यासि, सहायस्सापि मे अटवितो आगतकाले इदं वत्थाभरणं ददेय्यासी’’ति अदासि। सा तस्स उळारं सक्कारं कत्वा सामिकस्स आगतकाले ‘‘सामि, इमिना आगतकालतो पट्ठाय सब्बेसं नामं वत्वा इदञ्चिदञ्च दिन्न’’न्ति आह। सोपिस्स कत्तब्बयुत्तकं करि।
Tatrāyaṃ anupubbī kathā – atīte eko bārāṇasivāsī vāṇijo ‘‘paccantaṃ gantvā candanaṃ āharissāmī’’ti bahūni vatthābharaṇādīni gahetvā pañcahi sakaṭasatehi paccantaṃ gantvā gāmadvāre nivāsaṃ gahetvā aṭaviyaṃ gopāladārake pucchi – ‘‘imasmiṃ gāme pabbatapādakammiko koci manusso atthī’’ti? ‘‘Āma, atthī’’ti. ‘‘Ko nāmeso’’ti? ‘‘Asuko nāmā’’ti. ‘‘Bhariyāya panassa puttānaṃ vā kiṃnāma’’nti? ‘‘Idañcidañcā’’ti. ‘‘Kahaṃ panassa ṭhāne geha’’nti? ‘‘Asukaṭṭhāne nāmā’’ti. So tehi dinnasaññāya sukhayānake nisīditvā tassa gehadvāraṃ gantvā yānā oruyha gehaṃ pavisitvā ‘‘asukanāme’’ti taṃ itthiṃ pakkosi. Sā ‘‘eko no ñātako bhavissatī’’ti vegenāgantvā āsanaṃ paññāpesi. So tattha nisīditvā nāmaṃ vatvā ‘‘mama sahāyo kaha’’nti pucchi. ‘‘Araññaṃ gato, sāmī’’ti. ‘‘Mama putto asuko nāma, mama dhītā asukā nāma kaha’’nti sabbesaṃ nāmaṃ kittentova pucchitvā ‘‘imāni nesaṃ vatthābharaṇāni dadeyyāsi, sahāyassāpi me aṭavito āgatakāle idaṃ vatthābharaṇaṃ dadeyyāsī’’ti adāsi. Sā tassa uḷāraṃ sakkāraṃ katvā sāmikassa āgatakāle ‘‘sāmi, iminā āgatakālato paṭṭhāya sabbesaṃ nāmaṃ vatvā idañcidañca dinna’’nti āha. Sopissa kattabbayuttakaṃ kari.
अथ नं सायं सयने निसिन्नो पुच्छि – ‘‘सम्म, पब्बतपादे चरन्तेन ते किं बहुं दिट्ठपुब्ब’’न्ति? ‘‘अञ्ञं न पस्सामि, रत्तसाखा पन मे बहू रुक्खा दिट्ठा’’ति। ‘‘बहू रुक्खा’’ति? ‘‘आम, बहू’’ति। तेन हि ते अम्हाकं दस्सेहीति तेन सद्धिं गन्त्वा रत्तचन्दनरुक्खे छिन्दित्वा पञ्च सकटसतानि पूरेत्वा आगच्छन्तो तं आह – ‘‘सम्म, बाराणसियं असुकट्ठाने नाम मम गेहं, कालेन कालं मम सन्तिकं आगच्छेय्यासि, अञ्ञेन च मे पण्णाकारेन अत्थो नत्थि, रत्तसाखरुक्खे एव आहरेय्यासी’’ति। सो ‘‘साधू’’ति वत्वा कालेन कालं तस्स सन्तिकं आगच्छन्तो रत्तचन्दनमेव आहरति, सोपिस्स बहुधनं देति।
Atha naṃ sāyaṃ sayane nisinno pucchi – ‘‘samma, pabbatapāde carantena te kiṃ bahuṃ diṭṭhapubba’’nti? ‘‘Aññaṃ na passāmi, rattasākhā pana me bahū rukkhā diṭṭhā’’ti. ‘‘Bahū rukkhā’’ti? ‘‘Āma, bahū’’ti. Tena hi te amhākaṃ dassehīti tena saddhiṃ gantvā rattacandanarukkhe chinditvā pañca sakaṭasatāni pūretvā āgacchanto taṃ āha – ‘‘samma, bārāṇasiyaṃ asukaṭṭhāne nāma mama gehaṃ, kālena kālaṃ mama santikaṃ āgaccheyyāsi, aññena ca me paṇṇākārena attho natthi, rattasākharukkhe eva āhareyyāsī’’ti. So ‘‘sādhū’’ti vatvā kālena kālaṃ tassa santikaṃ āgacchanto rattacandanameva āharati, sopissa bahudhanaṃ deti.
ततो अपरेन समयेन परिनिब्बुते कस्सपदसबले पतिट्ठिते कञ्चनथूपे सो पुरिसो बहुं चन्दनं आदाय बाराणसिं अगमासि। अथस्स सो सहायको वाणिजो बहुं चन्दनं पिसापेत्वा पातिं पूरेत्वा ‘‘एहि, सम्म, याव भत्तं पचति, ताव चेतियकरणट्ठानं गन्त्वा आगमिस्सामा’’ति तं आदाय तत्थ गन्त्वा चन्दनपूजं अकासि। सोपिस्स पच्चन्तवासी सहायको चेतियकुच्छियं चन्दनेन चन्दमण्डलं अकासि। एत्तकमेवस्स पुब्बकम्मं।
Tato aparena samayena parinibbute kassapadasabale patiṭṭhite kañcanathūpe so puriso bahuṃ candanaṃ ādāya bārāṇasiṃ agamāsi. Athassa so sahāyako vāṇijo bahuṃ candanaṃ pisāpetvā pātiṃ pūretvā ‘‘ehi, samma, yāva bhattaṃ pacati, tāva cetiyakaraṇaṭṭhānaṃ gantvā āgamissāmā’’ti taṃ ādāya tattha gantvā candanapūjaṃ akāsi. Sopissa paccantavāsī sahāyako cetiyakucchiyaṃ candanena candamaṇḍalaṃ akāsi. Ettakamevassa pubbakammaṃ.
सो ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं तत्थ खेपेत्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहनगरे ब्राह्मणमहासालकुले निब्बत्ति। तस्स नाभिमण्डलतो चन्दमण्डलसदिसा पभा उट्ठहि, तेनस्स चन्दाभोत्वेव नामं करिंसु। चेतिये किरस्स चन्दमण्डलकरणनिस्सन्दो एस। ब्राह्मणा चिन्तयिंसु – ‘‘सक्का अम्हेहि इमं गहेत्वा लोकं खादितु’’न्ति। तं याने निसीदापेत्वा ‘‘यो इमस्स सरीरं हत्थेन परामसति, सो एवरूपं नाम इस्सरियसम्पत्तिं लभती’’ति वत्वा विचरिंसु। सतं वा सहस्सं वा ददमाना एव तस्स सरीरं हत्थेन फुसितुं लभन्ति। ते एवं अनुविचरन्ता सावत्थिं अनुप्पत्ता नगरस्स च विहारस्स च अन्तरा निवासं गण्हिंसु। सावत्थियम्पि पञ्चकोटिमत्ता अरियसावका पुरेभत्तं दानं दत्वा पच्छाभत्तं गन्धमालवत्थभेसज्जादिहत्था धम्मस्सवनाय गच्छन्ति। ब्राह्मणा ते दिस्वा ‘‘कहं गच्छथा’’ति पुच्छिंसु। सत्थु सन्तिकं धम्मस्सवनायाति। एथ तत्थ गन्त्वा किं करिस्सथ, अम्हाकं चन्दाभस्स ब्राह्मणस्स आनुभावसदिसो आनुभावो नत्थि। एतस्स हि सरीरं फुसन्ता इदं नाम लभन्ति, एथ पस्सथ नन्ति। तुम्हाकं चन्दाभस्स ब्राह्मणस्स को आनुभावो नाम, अम्हाकं सत्थायेव महानुभावोति। ते अञ्ञमञ्ञं सञ्ञापेतुं असक्कोन्ता ‘‘विहारं गन्त्वा चन्दाभस्स वा अम्हाकं वा सत्थु आनुभावं जानिस्सामा’’ति तं गहेत्वा विहारं अगमंसु।
So tato cuto devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ tattha khepetvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahanagare brāhmaṇamahāsālakule nibbatti. Tassa nābhimaṇḍalato candamaṇḍalasadisā pabhā uṭṭhahi, tenassa candābhotveva nāmaṃ kariṃsu. Cetiye kirassa candamaṇḍalakaraṇanissando esa. Brāhmaṇā cintayiṃsu – ‘‘sakkā amhehi imaṃ gahetvā lokaṃ khāditu’’nti. Taṃ yāne nisīdāpetvā ‘‘yo imassa sarīraṃ hatthena parāmasati, so evarūpaṃ nāma issariyasampattiṃ labhatī’’ti vatvā vicariṃsu. Sataṃ vā sahassaṃ vā dadamānā eva tassa sarīraṃ hatthena phusituṃ labhanti. Te evaṃ anuvicarantā sāvatthiṃ anuppattā nagarassa ca vihārassa ca antarā nivāsaṃ gaṇhiṃsu. Sāvatthiyampi pañcakoṭimattā ariyasāvakā purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ gandhamālavatthabhesajjādihatthā dhammassavanāya gacchanti. Brāhmaṇā te disvā ‘‘kahaṃ gacchathā’’ti pucchiṃsu. Satthu santikaṃ dhammassavanāyāti. Etha tattha gantvā kiṃ karissatha, amhākaṃ candābhassa brāhmaṇassa ānubhāvasadiso ānubhāvo natthi. Etassa hi sarīraṃ phusantā idaṃ nāma labhanti, etha passatha nanti. Tumhākaṃ candābhassa brāhmaṇassa ko ānubhāvo nāma, amhākaṃ satthāyeva mahānubhāvoti. Te aññamaññaṃ saññāpetuṃ asakkontā ‘‘vihāraṃ gantvā candābhassa vā amhākaṃ vā satthu ānubhāvaṃ jānissāmā’’ti taṃ gahetvā vihāraṃ agamaṃsu.
सत्था तस्मिं अत्तनो सन्तिकं उपसङ्कमन्तेयेव चन्दाभाय अन्तरधानं अकासि। सो सत्थु सन्तिके अङ्गारपच्छियं काको विय अहोसि। अथ नं एकमन्तं नयिंसु, आभा पटिपाकतिका अहोसि। पुन सत्थु सन्तिकं आनयिंसु, आभा तथेव अन्तरधायि। एवं तिक्खत्तुं गन्त्वा अन्तरधायमानं आभं दिस्वा चन्दाभो चिन्तेसि – ‘‘अयं आभाय अन्तरधानमन्तं जानाति मञ्ञे’’ति। सो सत्थारं पुच्छि – ‘‘किं नु खो आभाय अन्तरधानमन्तं जानाथा’’ति? आम, जानामीति। तेन हि मे देथाति। न सक्का अपब्बजितस्स दातुन्ति। सो ब्राह्मणे आह – ‘‘एतस्मिं मन्ते गहिते अहं सकलजम्बुदीपे जेट्ठको भविस्सामि, तुम्हे एत्थेव होथ, अहं पब्बजित्वा कतिपाहेनेव मन्तं गण्हिस्सामी’’ति। सो सत्थारं पब्बज्जं याचित्वा उपसम्पज्जि। अथस्स द्वत्तिंसाकारं आचिक्खि। सो ‘‘किं इद’’न्ति पुच्छि। इदं मन्तस्स परिकम्मं सज्झायितुं वट्टतीति। ब्राह्मणापि अन्तरन्तरा आगन्त्वा ‘‘गहितो ते मन्तो’’ति पुच्छन्ति। न ताव गण्हामीति। सो कतिपाहेनेव अरहत्तं पत्वा ब्राह्मणेहि आगन्त्वा पुच्छितकाले ‘‘याथ तुम्हे, इदानाहं अनागमनधम्मो जातो’’ति आह। भिक्खू तथागतस्स आरोचेसुं – ‘‘अयं, भन्ते, अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति। सत्था ‘‘खीणासवो इदानि, भिक्खवे, मम पुत्तो चन्दाभो, भूतमेवेस कथेती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Satthā tasmiṃ attano santikaṃ upasaṅkamanteyeva candābhāya antaradhānaṃ akāsi. So satthu santike aṅgārapacchiyaṃ kāko viya ahosi. Atha naṃ ekamantaṃ nayiṃsu, ābhā paṭipākatikā ahosi. Puna satthu santikaṃ ānayiṃsu, ābhā tatheva antaradhāyi. Evaṃ tikkhattuṃ gantvā antaradhāyamānaṃ ābhaṃ disvā candābho cintesi – ‘‘ayaṃ ābhāya antaradhānamantaṃ jānāti maññe’’ti. So satthāraṃ pucchi – ‘‘kiṃ nu kho ābhāya antaradhānamantaṃ jānāthā’’ti? Āma, jānāmīti. Tena hi me dethāti. Na sakkā apabbajitassa dātunti. So brāhmaṇe āha – ‘‘etasmiṃ mante gahite ahaṃ sakalajambudīpe jeṭṭhako bhavissāmi, tumhe ettheva hotha, ahaṃ pabbajitvā katipāheneva mantaṃ gaṇhissāmī’’ti. So satthāraṃ pabbajjaṃ yācitvā upasampajji. Athassa dvattiṃsākāraṃ ācikkhi. So ‘‘kiṃ ida’’nti pucchi. Idaṃ mantassa parikammaṃ sajjhāyituṃ vaṭṭatīti. Brāhmaṇāpi antarantarā āgantvā ‘‘gahito te manto’’ti pucchanti. Na tāva gaṇhāmīti. So katipāheneva arahattaṃ patvā brāhmaṇehi āgantvā pucchitakāle ‘‘yātha tumhe, idānāhaṃ anāgamanadhammo jāto’’ti āha. Bhikkhū tathāgatassa ārocesuṃ – ‘‘ayaṃ, bhante, abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti. Satthā ‘‘khīṇāsavo idāni, bhikkhave, mama putto candābho, bhūtamevesa kathetī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१३.
413.
‘‘चन्दंव विमलं सुद्धं, विप्पसन्नमनाविलं।
‘‘Candaṃva vimalaṃ suddhaṃ, vippasannamanāvilaṃ;
नन्दीभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Nandībhavaparikkhīṇaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ विमलन्ति अब्भादिमलरहितं। सुद्धन्ति निरुपक्किलेसं। विप्पसन्नन्ति पसन्नचित्तं। अनाविलन्ति किलेसाविलत्तरहितं। नन्दीभवपरिक्खीणन्ति तीसु भवेसु परिक्खीणतण्हं तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha vimalanti abbhādimalarahitaṃ. Suddhanti nirupakkilesaṃ. Vippasannanti pasannacittaṃ. Anāvilanti kilesāvilattarahitaṃ. Nandībhavaparikkhīṇanti tīsu bhavesu parikkhīṇataṇhaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
चन्दाभत्थेरवत्थु तिंसतिमं।
Candābhattheravatthu tiṃsatimaṃ.
३१. सीवलित्थेरवत्थु
31. Sīvalittheravatthu
यो इमन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था कुण्डकोलियं निस्साय कुण्डधानवने विहरन्तो सीवलित्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yo imanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā kuṇḍakoliyaṃ nissāya kuṇḍadhānavane viharanto sīvalittheraṃ ārabbha kathesi.
एकस्मिञ्हि समये सुप्पवासा नाम कोलियधीता सत्तवस्सानि गब्भं धारेत्वा सत्ताहं मूळ्हगब्भा दुक्खाहि तिब्बाहि कटुकाहि वेदनाहि फुट्ठा ‘‘सम्मासम्बुद्धो वत सो भगवा, यो इमस्स एवरूपस्स दुक्खस्स पहानाय धम्मं देसेति। सुप्पटिपन्नो वत तस्स भगवतो सावकसङ्घो, यो इमस्स एवरूपस्स दुक्खस्स पहानाय पटिपन्नो। सुसुखं वत तं निब्बानं, यथिदं एवरूपं दुक्खं न संविज्जती’’ति (उदा॰ १८) इमेहि तीहि वितक्केहि तं दुक्खं अधिवासेन्ती सामिकं सत्थु सन्तिकं पेसेत्वा तेन तस्सा वचनेन सत्थु वन्दनाय आरोचिताय ‘‘सुखिनी होतु सुप्पवासा कोलियधीता, अरोगा अरोगं पुत्तं विजायतू’’ति सत्थारा वुत्तक्खणेयेव सुखिनी अरोगा अरोगं पुत्तं विजायित्वा बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं निमन्तेत्वा सत्ताहं महादानं अदासि। पुत्तोपिस्सा जातदिवसतो पट्ठाय धम्मकरणं आदाय सङ्घस्स उदकं परिस्सावेसि। सो अपरभागे निक्खमित्वा पब्बजितो अरहत्तं पापुणि।
Ekasmiñhi samaye suppavāsā nāma koliyadhītā sattavassāni gabbhaṃ dhāretvā sattāhaṃ mūḷhagabbhā dukkhāhi tibbāhi kaṭukāhi vedanāhi phuṭṭhā ‘‘sammāsambuddho vata so bhagavā, yo imassa evarūpassa dukkhassa pahānāya dhammaṃ deseti. Suppaṭipanno vata tassa bhagavato sāvakasaṅgho, yo imassa evarūpassa dukkhassa pahānāya paṭipanno. Susukhaṃ vata taṃ nibbānaṃ, yathidaṃ evarūpaṃ dukkhaṃ na saṃvijjatī’’ti (udā. 18) imehi tīhi vitakkehi taṃ dukkhaṃ adhivāsentī sāmikaṃ satthu santikaṃ pesetvā tena tassā vacanena satthu vandanāya ārocitāya ‘‘sukhinī hotu suppavāsā koliyadhītā, arogā arogaṃ puttaṃ vijāyatū’’ti satthārā vuttakkhaṇeyeva sukhinī arogā arogaṃ puttaṃ vijāyitvā buddhappamukhaṃ bhikkhusaṅghaṃ nimantetvā sattāhaṃ mahādānaṃ adāsi. Puttopissā jātadivasato paṭṭhāya dhammakaraṇaṃ ādāya saṅghassa udakaṃ parissāvesi. So aparabhāge nikkhamitvā pabbajito arahattaṃ pāpuṇi.
अथेकदिवसं भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘पस्सथावुसो, एवरूपो नाम अरहत्तस्स उपनिस्सयसम्पन्नो भिक्खु एत्तकं कालं मातुकुच्छिस्मिं दुक्खं अनुभोसि, किमङ्गं पन अञ्ञे, बहुं वत इमिना दुक्खं नित्थिण्ण’’न्ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘आम, भिक्खवे, मम पुत्तो एत्तका दुक्खा मुच्चित्वा इदानि निब्बानं सच्छिकत्वा विहरती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Athekadivasaṃ bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘passathāvuso, evarūpo nāma arahattassa upanissayasampanno bhikkhu ettakaṃ kālaṃ mātukucchismiṃ dukkhaṃ anubhosi, kimaṅgaṃ pana aññe, bahuṃ vata iminā dukkhaṃ nitthiṇṇa’’nti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘āma, bhikkhave, mama putto ettakā dukkhā muccitvā idāni nibbānaṃ sacchikatvā viharatī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१४.
414.
‘‘योमं पलिपथं दुग्गं, संसारं मोहमच्चगा।
‘‘Yomaṃ palipathaṃ duggaṃ, saṃsāraṃ mohamaccagā;
तिण्णो पारङ्गतो झायी, अनेजो अकथंकथी।
Tiṇṇo pāraṅgato jhāyī, anejo akathaṃkathī;
अनुपादाय निब्बुतो, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Anupādāya nibbuto, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – यो भिक्खु इमं रागपलिपथञ्चेव किलेसदुग्गञ्च संसारवट्टञ्च चतुन्नं अरियसच्चानं अप्पटिविज्झनकमोहञ्च अतीतो, चत्तारो ओघे तिण्णो हुत्वा पारं अनुप्पत्तो, दुविधेन झानेन झायी, तण्हाय अभावेन अनेजो, कथंकथाय अभावेन अकथंकथी, उपादानानं अभावेन अनुपादियित्वा किलेसनिब्बानेन निब्बुतो, तमहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tassattho – yo bhikkhu imaṃ rāgapalipathañceva kilesaduggañca saṃsāravaṭṭañca catunnaṃ ariyasaccānaṃ appaṭivijjhanakamohañca atīto, cattāro oghe tiṇṇo hutvā pāraṃ anuppatto, duvidhena jhānena jhāyī, taṇhāya abhāvena anejo, kathaṃkathāya abhāvena akathaṃkathī, upādānānaṃ abhāvena anupādiyitvā kilesanibbānena nibbuto, tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
सीवलित्थेरवत्थु एकतिंसतिमं।
Sīvalittheravatthu ekatiṃsatimaṃ.
३२. सुन्दरसमुद्दत्थेरवत्थु
32. Sundarasamuddattheravatthu
योध कामेति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो सुन्दरसमुद्दत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yodhakāmeti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto sundarasamuddattheraṃ ārabbha kathesi.
सावत्थियं किरेको कुलपुत्तो सुन्दरसमुद्दकुमारो नाम चत्तालीसकोटिविभवे महाकुले निब्बत्तो। सो एकदिवसं पच्छाभत्तं गन्धमालादिहत्थं महाजनं धम्मस्सवनत्थाय जेतवनं गच्छन्तं दिस्वा ‘‘कहं गच्छथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सत्थु सन्तिकं धम्मस्सवनत्थाया’’ति वुत्ते ‘‘अहम्पि गमिस्सामी’’ति वत्वा तेन सद्धिं गन्त्वा परिसपरियन्ते निसीदि। सत्था तस्स आसयं विदित्वा अनुपुब्बिं कथं कथेसि। सो ‘‘न सक्का अगारं अज्झावसन्तेन सङ्खलिखितं ब्रह्मचरियं चरितु’’न्ति सत्थु धम्मकथं निस्साय पब्बज्जाय जातुस्साहो परिसाय पक्कन्ताय सत्थारं पब्बज्जं याचित्वा ‘‘मातापितूहि अननुञ्ञातं तथागता न पब्बाजेन्ती’’ति सुत्वा गेहं गन्त्वा रट्ठपालकुलपुत्तादयो विय महन्तेन वायामेन मातापितरो अनुजानापेत्वा सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो ‘‘किं मे इध वासेना’’ति ततो निक्खमित्वा राजगहं गन्त्वा पिण्डाय चरन्तो वीतिनामेसि।
Sāvatthiyaṃ kireko kulaputto sundarasamuddakumāro nāma cattālīsakoṭivibhave mahākule nibbatto. So ekadivasaṃ pacchābhattaṃ gandhamālādihatthaṃ mahājanaṃ dhammassavanatthāya jetavanaṃ gacchantaṃ disvā ‘‘kahaṃ gacchathā’’ti pucchitvā ‘‘satthu santikaṃ dhammassavanatthāyā’’ti vutte ‘‘ahampi gamissāmī’’ti vatvā tena saddhiṃ gantvā parisapariyante nisīdi. Satthā tassa āsayaṃ viditvā anupubbiṃ kathaṃ kathesi. So ‘‘na sakkā agāraṃ ajjhāvasantena saṅkhalikhitaṃ brahmacariyaṃ caritu’’nti satthu dhammakathaṃ nissāya pabbajjāya jātussāho parisāya pakkantāya satthāraṃ pabbajjaṃ yācitvā ‘‘mātāpitūhi ananuññātaṃ tathāgatā na pabbājentī’’ti sutvā gehaṃ gantvā raṭṭhapālakulaputtādayo viya mahantena vāyāmena mātāpitaro anujānāpetvā satthu santike pabbajitvā laddhūpasampado ‘‘kiṃ me idha vāsenā’’ti tato nikkhamitvā rājagahaṃ gantvā piṇḍāya caranto vītināmesi.
अथेकदिवसं सावत्थियं तस्स मातापितरो एकस्मिं छणदिवसे महन्तेन सिरिसोभग्गेन तस्स सहायककुमारके कीळमाने दिस्वा ‘‘अम्हाकं पुत्तस्स इदं दुल्लभं जात’’न्ति परिदेविंसु। तस्मिं खणे एका गणिका तं कुलं गन्त्वा तस्स मातरं रोदमानं निसिन्नं दिस्वा ‘‘अम्म, किं कारणा रोदसी’’ति पुच्छि। ‘‘पुत्तं अनुस्सरित्वा रोदामी’’ति। ‘‘कहं पन सो, अम्मा’’ति? ‘‘भिक्खूसु पब्बजितो’’ति। ‘‘किं उप्पब्बाजेतुं न वट्टती’’ति? ‘‘वट्टति, न पन इच्छति, इतो निक्खमित्वा राजगहं गतो’’ति। ‘‘सचाहं तं उप्पब्बाजेय्यं, किं मे करेय्याथा’’ति? ‘‘इमस्स ते कुलस्स कुटुम्बसामिनिं करेय्यामा’’ति। तेन हि मे परिब्बयं देथाति परिब्बयं गहेत्वा महन्तेन परिवारेन राजगहं गन्त्वा तस्स पिण्डाय चरणवीथिं सल्लक्खेत्वा तत्थेकं निवासगेहं गहेत्वा पातोव पणीतं आहारं पटियादेत्वा थेरस्स पिण्डाय पविट्ठकाले भिक्खं दत्वा कतिपाहच्चयेन, ‘‘भन्ते, इधेव निसीदित्वा भत्तकिच्चं करोथा’’ति पत्तं गण्हि। सो पत्तमदासि।
Athekadivasaṃ sāvatthiyaṃ tassa mātāpitaro ekasmiṃ chaṇadivase mahantena sirisobhaggena tassa sahāyakakumārake kīḷamāne disvā ‘‘amhākaṃ puttassa idaṃ dullabhaṃ jāta’’nti parideviṃsu. Tasmiṃ khaṇe ekā gaṇikā taṃ kulaṃ gantvā tassa mātaraṃ rodamānaṃ nisinnaṃ disvā ‘‘amma, kiṃ kāraṇā rodasī’’ti pucchi. ‘‘Puttaṃ anussaritvā rodāmī’’ti. ‘‘Kahaṃ pana so, ammā’’ti? ‘‘Bhikkhūsu pabbajito’’ti. ‘‘Kiṃ uppabbājetuṃ na vaṭṭatī’’ti? ‘‘Vaṭṭati, na pana icchati, ito nikkhamitvā rājagahaṃ gato’’ti. ‘‘Sacāhaṃ taṃ uppabbājeyyaṃ, kiṃ me kareyyāthā’’ti? ‘‘Imassa te kulassa kuṭumbasāminiṃ kareyyāmā’’ti. Tena hi me paribbayaṃ dethāti paribbayaṃ gahetvā mahantena parivārena rājagahaṃ gantvā tassa piṇḍāya caraṇavīthiṃ sallakkhetvā tatthekaṃ nivāsagehaṃ gahetvā pātova paṇītaṃ āhāraṃ paṭiyādetvā therassa piṇḍāya paviṭṭhakāle bhikkhaṃ datvā katipāhaccayena, ‘‘bhante, idheva nisīditvā bhattakiccaṃ karothā’’ti pattaṃ gaṇhi. So pattamadāsi.
अथ नं पणीतेन आहारेन परिविसित्वा, ‘‘भन्ते, इधेव पिण्डाय चरितुं फासुक’’न्ति वत्वा कतिपाहं आलिन्दे निसीदापेत्वा भोजेत्वा दारके पूवेहि सङ्गण्हित्वा ‘‘एथ तुम्हे थेरस्स आगतकाले मयि वारेन्तियापि इधागन्त्वा रजं उट्ठापेय्याथा’’ति आह। ते पुनदिवसे थेरस्स भोजनवेलाय ताय वारियमानापि रजं उट्ठापेसुं। सा पुनदिवसे, ‘‘भन्ते, दारका वारियमानापि मम वचनं असुणित्वा इध रजं उट्ठापेन्ति, अन्तोगेहे निसीदथा’’ति अन्तो निसीदापेत्वा कतिपाहं भोजेसि। पुन दारके सङ्गण्हित्वा ‘‘तुम्हे मया वारियमानापि थेरस्स भोजनकाले महासद्दं करेय्याथा’’ति आह। ते तथा करिंसु। सा पुनदिवसे, ‘‘भन्ते, इमस्मिं ठाने अतिविय महासद्दो होति, दारका मया वारियमानापि वचनं न गण्हन्ति, उपरिपासादेयेव निसीदथा’’ति वत्वा थेरेन अधिवासिते थेरं पुरतो कत्वा पासादं अभिरुहन्ती द्वारानि पिदहमानाव पासादं अभिरुहि। थेरो उक्कट्ठसपदानचारिको समानोपि रसतण्हाय बद्धो तस्सा वचनेन सत्तभूमिकं पासादं अभिरुहि।
Atha naṃ paṇītena āhārena parivisitvā, ‘‘bhante, idheva piṇḍāya carituṃ phāsuka’’nti vatvā katipāhaṃ ālinde nisīdāpetvā bhojetvā dārake pūvehi saṅgaṇhitvā ‘‘etha tumhe therassa āgatakāle mayi vārentiyāpi idhāgantvā rajaṃ uṭṭhāpeyyāthā’’ti āha. Te punadivase therassa bhojanavelāya tāya vāriyamānāpi rajaṃ uṭṭhāpesuṃ. Sā punadivase, ‘‘bhante, dārakā vāriyamānāpi mama vacanaṃ asuṇitvā idha rajaṃ uṭṭhāpenti, antogehe nisīdathā’’ti anto nisīdāpetvā katipāhaṃ bhojesi. Puna dārake saṅgaṇhitvā ‘‘tumhe mayā vāriyamānāpi therassa bhojanakāle mahāsaddaṃ kareyyāthā’’ti āha. Te tathā kariṃsu. Sā punadivase, ‘‘bhante, imasmiṃ ṭhāne ativiya mahāsaddo hoti, dārakā mayā vāriyamānāpi vacanaṃ na gaṇhanti, uparipāsādeyeva nisīdathā’’ti vatvā therena adhivāsite theraṃ purato katvā pāsādaṃ abhiruhantī dvārāni pidahamānāva pāsādaṃ abhiruhi. Thero ukkaṭṭhasapadānacāriko samānopi rasataṇhāya baddho tassā vacanena sattabhūmikaṃ pāsādaṃ abhiruhi.
सा थेरं निसीदापेत्वा ‘‘चत्तालीसाय खलु, सम्म, पुण्णमुख ठानेहि इत्थी पुरिसं अच्चावदति विजम्भति विनमति गिलसति विलज्जति नखेन नखं घट्टेति, पादेन पादं अक्कमति, कट्ठेन पथविं विलिखति, दारकं उल्लङ्घेति ओलङ्घेति, कीळति कीळापेति, चुम्बति चुम्बापेति, भुञ्जति भुञ्जापेति, ददाति आयाचति, कतमनुकरोति, उच्चं भासति, नीचं भासति, अविच्चं भासति, विविच्चं भासति, नच्चेन गीतेन वादितेन रोदितेन विलसितेन विभूसितेन जग्घति, पेक्खति, कटिं चालेति, गुय्हभण्डकं चालेति, ऊरुं विवरति, ऊरुं पिदहति, थनं दस्सेति, कच्छं दस्सेति, नाभिं दस्सेति, अक्खिं निखणति, भमुकं उक्खिपति, ओट्ठं पलिखति, जिव्हं निल्लालेति, दुस्सं मुञ्चति, दुस्सं बन्धति, सिरसं मुञ्चति, सिरसं बन्धती’’ति (जा॰ २.२१.३००) एवं आगतं इत्थिकुत्तं इत्थिलीलं दस्सेत्वा तस्स पुरतो ठिता इमं गाथमाह –
Sā theraṃ nisīdāpetvā ‘‘cattālīsāya khalu, samma, puṇṇamukha ṭhānehi itthī purisaṃ accāvadati vijambhati vinamati gilasati vilajjati nakhena nakhaṃ ghaṭṭeti, pādena pādaṃ akkamati, kaṭṭhena pathaviṃ vilikhati, dārakaṃ ullaṅgheti olaṅgheti, kīḷati kīḷāpeti, cumbati cumbāpeti, bhuñjati bhuñjāpeti, dadāti āyācati, katamanukaroti, uccaṃ bhāsati, nīcaṃ bhāsati, aviccaṃ bhāsati, viviccaṃ bhāsati, naccena gītena vāditena roditena vilasitena vibhūsitena jagghati, pekkhati, kaṭiṃ cāleti, guyhabhaṇḍakaṃ cāleti, ūruṃ vivarati, ūruṃ pidahati, thanaṃ dasseti, kacchaṃ dasseti, nābhiṃ dasseti, akkhiṃ nikhaṇati, bhamukaṃ ukkhipati, oṭṭhaṃ palikhati, jivhaṃ nillāleti, dussaṃ muñcati, dussaṃ bandhati, sirasaṃ muñcati, sirasaṃ bandhatī’’ti (jā. 2.21.300) evaṃ āgataṃ itthikuttaṃ itthilīlaṃ dassetvā tassa purato ṭhitā imaṃ gāthamāha –
‘‘अलत्तककता पादा, पादुकारुय्ह वेसिया।
‘‘Alattakakatā pādā, pādukāruyha vesiyā;
तुवम्पि दहरो मम, अहम्पि दहरा तव।
Tuvampi daharo mama, ahampi daharā tava;
उभोपि पब्बजिस्साम, जिण्णा दण्डपरायणा’’ति॥ (थेरगा॰ ४५९, ४६२)।
Ubhopi pabbajissāma, jiṇṇā daṇḍaparāyaṇā’’ti. (theragā. 459, 462);
थेरस्स ‘‘अहो वत मे भारियं अनुपधारेत्वा कतकम्म’’न्ति महासंवेगो उदपादि। तस्मिं खणे सत्था पञ्चचत्तालीसयोजनमत्थके जेतवने निसिन्नोव तं कारणं दिस्वा सितं पात्वाकासि। अथ नं आनन्दत्थेरो पुच्छि – ‘‘भन्ते, को नु खो हेतु, को पच्चयो सितस्स पातुकम्माया’’ति। आनन्द, राजगहनगरे सत्तभूमिकपासादतले सुन्दरसमुद्दस्स च भिक्खुनो गणिकाय च सङ्गामो वत्ततीति। कस्स नु खो, भन्ते, जयो भविस्सति, कस्स पराजयोति? सत्था, ‘‘आनन्द, सुन्दरसमुद्दस्स जयो भविस्सति, गणिकाय पराजयो’’ति थेरस्स जयं पकासेत्वा तत्थ निसिन्नकोव ओभासं फरित्वा ‘‘भिक्खु उभोपि कामे निरपेक्खो पजहा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Therassa ‘‘aho vata me bhāriyaṃ anupadhāretvā katakamma’’nti mahāsaṃvego udapādi. Tasmiṃ khaṇe satthā pañcacattālīsayojanamatthake jetavane nisinnova taṃ kāraṇaṃ disvā sitaṃ pātvākāsi. Atha naṃ ānandatthero pucchi – ‘‘bhante, ko nu kho hetu, ko paccayo sitassa pātukammāyā’’ti. Ānanda, rājagahanagare sattabhūmikapāsādatale sundarasamuddassa ca bhikkhuno gaṇikāya ca saṅgāmo vattatīti. Kassa nu kho, bhante, jayo bhavissati, kassa parājayoti? Satthā, ‘‘ānanda, sundarasamuddassa jayo bhavissati, gaṇikāya parājayo’’ti therassa jayaṃ pakāsetvā tattha nisinnakova obhāsaṃ pharitvā ‘‘bhikkhu ubhopi kāme nirapekkho pajahā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१५.
415.
‘‘योध कामे पहन्त्वान, अनागारो परिब्बजे।
‘‘Yodha kāme pahantvāna, anāgāro paribbaje;
कामभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Kāmabhavaparikkhīṇaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – यो पुग्गलो इध लोके उभोपि कामे हित्वा अनागारो हुत्वा परिब्बजति, तं परिक्खीणकामञ्चेव परिक्खीणभवञ्च अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tassattho – yo puggalo idha loke ubhopi kāme hitvā anāgāro hutvā paribbajati, taṃ parikkhīṇakāmañceva parikkhīṇabhavañca ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने सो थेरो अरहत्तं पत्वा इद्धिबलेन वेहासं अब्भुग्गन्त्वा कण्णिकामण्डलं विनिविज्झित्वा सत्थु सरीरं थोमेन्तोयेव आगन्त्वा सत्थारं वन्दि। धम्मसभायम्पि कथं समुट्ठापेसुं, ‘‘आवुसो, जिव्हाविञ्ञेय्यं रसं निस्साय मनं नट्ठो सुन्दरसमुद्दत्थेरो, सत्था पनस्स अवस्सयो जातो’’ति। सत्था तं कथं सुत्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपाहं एतस्स रसतण्हाय बद्धमनस्स अवस्सयो जातोयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो तस्सत्थस्स पकासनत्थं अतीतं आहरित्वा –
Desanāvasāne so thero arahattaṃ patvā iddhibalena vehāsaṃ abbhuggantvā kaṇṇikāmaṇḍalaṃ vinivijjhitvā satthu sarīraṃ thomentoyeva āgantvā satthāraṃ vandi. Dhammasabhāyampi kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ, ‘‘āvuso, jivhāviññeyyaṃ rasaṃ nissāya manaṃ naṭṭho sundarasamuddatthero, satthā panassa avassayo jāto’’ti. Satthā taṃ kathaṃ sutvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepāhaṃ etassa rasataṇhāya baddhamanassa avassayo jātoyevā’’ti vatvā tehi yācito tassatthassa pakāsanatthaṃ atītaṃ āharitvā –
‘‘न किरत्थि रसेहि पापियो,
‘‘Na kiratthi rasehi pāpiyo,
आवासेहि वा सन्थवेहि वा।
Āvāsehi vā santhavehi vā;
वातमिगं गहननिस्सितं,
Vātamigaṃ gahananissitaṃ,
वसमानेसि रसेहि सञ्जयो’’ति॥ (जा॰ १.१.१४) –
Vasamānesi rasehi sañjayo’’ti. (jā. 1.1.14) –
एककनिपाते इमं वातमिगजातकं वित्थारेत्वा ‘‘तदा सुन्दरसमुद्दो वातमिगो अहोसि, इमं पन गाथं वत्वा तस्स विस्सज्जापेता रञ्ञो महामच्चो अहमेवा’’ति जातकं समोधानेसीति।
Ekakanipāte imaṃ vātamigajātakaṃ vitthāretvā ‘‘tadā sundarasamuddo vātamigo ahosi, imaṃ pana gāthaṃ vatvā tassa vissajjāpetā rañño mahāmacco ahamevā’’ti jātakaṃ samodhānesīti.
सुन्दरसमुद्दत्थेरवत्थु बत्तिंसतिमं।
Sundarasamuddattheravatthu battiṃsatimaṃ.
३३. जटिलत्थेरवत्थु
33. Jaṭilattheravatthu
योध तण्हन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो जटिलत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yodha taṇhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto jaṭilattheraṃ ārabbha kathesi.
तत्रायं अनुपुब्बी कथा – अतीते किर बाराणसियं द्वे भातरो कुटुम्बिका महन्तं उच्छुखेत्तं कारेसुं। अथेकदिवसं कनिट्ठभाता उच्छुखेत्तं गन्त्वा ‘‘एकं जेट्ठभातिकस्स दस्सामि, एकं मय्हं भविस्सती’’ति द्वे उच्छुयट्ठियो रसस्स अनिक्खमनत्थाय छिन्नट्ठाने बन्धित्वा गण्हि। तदा किर उच्छूनं यन्तेन पीळनकिच्चं नत्थि, अग्गे वा मूले वा छिन्दित्वा उक्खित्तकाले धम्मकरणतो उदकं विय सयमेव रसो निक्खमति। तस्स पन खेत्ततो उच्छुयट्ठियो गहेत्वा आगमनकाले गन्धमादने पच्चेकबुद्धो समापत्तितो वुट्ठाय ‘‘कस्स नु खो अज्ज अनुग्गहं करिस्सामी’’ति उपधारेन्तो तं अत्तनो ञाणजाले पविट्ठं दिस्वा सङ्गहं कातुं समत्थभावञ्च ञत्वा पत्तचीवरं आदाय इद्धिया आगन्त्वा तस्स पुरतो अट्ठासि। सो तं दिस्वाव पसन्नचित्तो उत्तरसाटकं उच्चतरे भूमिपदेसे अत्थरित्वा, ‘‘भन्ते, इध निसीदथा’’ति पच्चेकबुद्धं निसीदापेत्वा ‘‘पत्तं उपनामेथा’’ति उच्छुयट्ठिया बन्धनट्ठानं मोचेत्वा पत्तस्स उपरि अकासि, रसो ओतरित्वा पत्तं पूरेसि। पच्चेकबुद्धेन तस्मिं रसे पीते ‘‘साधुकं वत मे अय्येन रसो पीतो। सचे मे जेट्ठभातिको मूलं आहरापेस्सति, मूलं दस्सामि। सचे पत्तिं आहरापेस्सति, पत्तिं दस्सामी’’ति चिन्तेत्वा, ‘‘भन्ते, पत्तं मे उपनामेथा’’ति दुतियम्पि उच्छुयट्ठिं मोचेत्वा रसं अदासि। ‘‘भाता मे उच्छुखेत्ततो अञ्ञं उच्छुं आहरित्वा खादिस्सती’’ति एत्तकम्पि किरस्स वञ्चनचित्तं नाहोसि। पच्चेकबुद्धो पन पठमं उच्छुरसस्स पीतत्ता तं उच्छुरसं अञ्ञेहिपि सद्धिं संविभजितुकामो हुत्वा गहेत्वाव निसीदि । सो तस्स आकारं ञत्वा पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, यो अयं मया दिन्नो अग्गरसो, इमस्स निस्सन्देन देवमनुस्सेसु सम्पत्तिं अनुभवित्वा परियोसाने तुम्हेहि पत्तधम्ममेव पापुणेय्य’’न्ति पत्थनं पट्ठपेसि। पच्चेकबुद्धोपिस्स ‘‘एवं होतू’’ति वत्वा ‘‘इच्छितं पत्थितं तुय्ह’’न्ति द्वीहि गाथाहि अनुमोदनं कत्वा यथा सो पस्सति, एवं अधिट्ठहित्वा आकासेन गन्धमादनं गन्त्वा पञ्चन्नं पच्चेकबुद्धसतानं तं रसं अदासि।
Tatrāyaṃ anupubbī kathā – atīte kira bārāṇasiyaṃ dve bhātaro kuṭumbikā mahantaṃ ucchukhettaṃ kāresuṃ. Athekadivasaṃ kaniṭṭhabhātā ucchukhettaṃ gantvā ‘‘ekaṃ jeṭṭhabhātikassa dassāmi, ekaṃ mayhaṃ bhavissatī’’ti dve ucchuyaṭṭhiyo rasassa anikkhamanatthāya chinnaṭṭhāne bandhitvā gaṇhi. Tadā kira ucchūnaṃ yantena pīḷanakiccaṃ natthi, agge vā mūle vā chinditvā ukkhittakāle dhammakaraṇato udakaṃ viya sayameva raso nikkhamati. Tassa pana khettato ucchuyaṭṭhiyo gahetvā āgamanakāle gandhamādane paccekabuddho samāpattito vuṭṭhāya ‘‘kassa nu kho ajja anuggahaṃ karissāmī’’ti upadhārento taṃ attano ñāṇajāle paviṭṭhaṃ disvā saṅgahaṃ kātuṃ samatthabhāvañca ñatvā pattacīvaraṃ ādāya iddhiyā āgantvā tassa purato aṭṭhāsi. So taṃ disvāva pasannacitto uttarasāṭakaṃ uccatare bhūmipadese attharitvā, ‘‘bhante, idha nisīdathā’’ti paccekabuddhaṃ nisīdāpetvā ‘‘pattaṃ upanāmethā’’ti ucchuyaṭṭhiyā bandhanaṭṭhānaṃ mocetvā pattassa upari akāsi, raso otaritvā pattaṃ pūresi. Paccekabuddhena tasmiṃ rase pīte ‘‘sādhukaṃ vata me ayyena raso pīto. Sace me jeṭṭhabhātiko mūlaṃ āharāpessati, mūlaṃ dassāmi. Sace pattiṃ āharāpessati, pattiṃ dassāmī’’ti cintetvā, ‘‘bhante, pattaṃ me upanāmethā’’ti dutiyampi ucchuyaṭṭhiṃ mocetvā rasaṃ adāsi. ‘‘Bhātā me ucchukhettato aññaṃ ucchuṃ āharitvā khādissatī’’ti ettakampi kirassa vañcanacittaṃ nāhosi. Paccekabuddho pana paṭhamaṃ ucchurasassa pītattā taṃ ucchurasaṃ aññehipi saddhiṃ saṃvibhajitukāmo hutvā gahetvāva nisīdi . So tassa ākāraṃ ñatvā pañcapatiṭṭhitena vanditvā, ‘‘bhante, yo ayaṃ mayā dinno aggaraso, imassa nissandena devamanussesu sampattiṃ anubhavitvā pariyosāne tumhehi pattadhammameva pāpuṇeyya’’nti patthanaṃ paṭṭhapesi. Paccekabuddhopissa ‘‘evaṃ hotū’’ti vatvā ‘‘icchitaṃ patthitaṃ tuyha’’nti dvīhi gāthāhi anumodanaṃ katvā yathā so passati, evaṃ adhiṭṭhahitvā ākāsena gandhamādanaṃ gantvā pañcannaṃ paccekabuddhasatānaṃ taṃ rasaṃ adāsi.
सो तं पाटिहारियं दिस्वा भातु सन्तिकं गन्त्वा ‘‘कहं गतोसी’’ति वुत्ते ‘‘उच्छुखेत्तं ओलोकेतुं गतोम्ही’’ति। ‘‘किं तादिसेन उच्छुखेत्तं गतेन, ननु नाम एकं वा द्वे वा उच्छुयट्ठियो आदाय आगन्तब्बं भवेय्या’’ति भातरा वुत्तो – ‘‘आम, भातिक, द्वे मे उच्छुयट्ठियो गहिता, एकं पन पच्चेकबुद्धं दिस्वा मम उच्छुयट्ठितो रसं दत्वा ‘मूलं वा पत्तिं वा दस्सामी’ति तुम्हाकम्पि मे उच्छुयट्ठितो रसो दिन्नो, किं नु खो तस्स मूलं गण्हिस्सथ, उदाहु पत्ति’’न्ति आह। ‘‘किं पन पच्चेकबुद्धेन कत’’न्ति? ‘‘मम उच्छुयट्ठितो रसं पिवित्वा तुम्हाकं उच्छुयट्ठितो रसं आदाय आकासेन गन्धमादनं गन्त्वा पञ्चसतानं पच्चेकबुद्धानं अदासी’’ति। सो तस्मिं कथेन्तेयेव निरन्तरं पीतिया फुट्ठसरीरो हुत्वा ‘‘तेन मे पच्चेकबुद्धेन दिट्ठधम्मस्सेव अधिगमो भवेय्या’’ति पत्थनं अकासि। एवं कनिट्ठेन तिस्सो सम्पत्तियो पत्थिता, जेट्ठेन पन एकपदेनेव अरहत्तं पत्थितन्ति इदं तेसं पुब्बकम्मं।
So taṃ pāṭihāriyaṃ disvā bhātu santikaṃ gantvā ‘‘kahaṃ gatosī’’ti vutte ‘‘ucchukhettaṃ oloketuṃ gatomhī’’ti. ‘‘Kiṃ tādisena ucchukhettaṃ gatena, nanu nāma ekaṃ vā dve vā ucchuyaṭṭhiyo ādāya āgantabbaṃ bhaveyyā’’ti bhātarā vutto – ‘‘āma, bhātika, dve me ucchuyaṭṭhiyo gahitā, ekaṃ pana paccekabuddhaṃ disvā mama ucchuyaṭṭhito rasaṃ datvā ‘mūlaṃ vā pattiṃ vā dassāmī’ti tumhākampi me ucchuyaṭṭhito raso dinno, kiṃ nu kho tassa mūlaṃ gaṇhissatha, udāhu patti’’nti āha. ‘‘Kiṃ pana paccekabuddhena kata’’nti? ‘‘Mama ucchuyaṭṭhito rasaṃ pivitvā tumhākaṃ ucchuyaṭṭhito rasaṃ ādāya ākāsena gandhamādanaṃ gantvā pañcasatānaṃ paccekabuddhānaṃ adāsī’’ti. So tasmiṃ kathenteyeva nirantaraṃ pītiyā phuṭṭhasarīro hutvā ‘‘tena me paccekabuddhena diṭṭhadhammasseva adhigamo bhaveyyā’’ti patthanaṃ akāsi. Evaṃ kaniṭṭhena tisso sampattiyo patthitā, jeṭṭhena pana ekapadeneva arahattaṃ patthitanti idaṃ tesaṃ pubbakammaṃ.
ते यावतायुकं ठत्वा ततो चुता देवलोके निब्बत्तित्वा एकं बुद्धन्तरं खेपयिंसु। तेसं देवलोके ठितकालेयेव विपस्सी सम्मासम्बुद्धो लोके उप्पज्जि। तेपि देवलोकतो चवित्वा बन्धुमतिया एकस्मिं कुलगेहे जेट्ठो जेट्ठोव, कनिट्ठो कनिट्ठोव हुत्वा पटिसन्धिं गण्हिंसु। तेसु जेट्ठस्स सेनोति नामं अकंसु, कनिट्ठस्स अपराजितोति । तेसु वयप्पत्तकाले कुटुम्बं सण्ठापेत्वा विहरन्तेसु ‘‘बुद्धरतनं लोके उप्पन्नं, धम्मरतनं, सङ्घरतनं, दानानि देथ, पुञ्ञानि करोथ, अज्ज अट्ठमी, अज्ज चातुद्दसी, अज्ज पन्नरसी, उपोसथं करोथ, धम्मं सुणाथा’’ति धम्मघोसकस्स बन्धुमतीनगरे घोसनं सुत्वा महाजनं पुरेभत्तं दानं दत्वा पच्छाभत्तं धम्मस्सवनाय गच्छन्तं दिस्वा सेनकुटुम्बिको ‘‘कहं गच्छथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘सत्थु सन्तिकं धम्मस्सवनाया’’ति वुत्ते ‘‘अहम्पि गमिस्सामी’’ति तेहि सद्धिंयेव गन्त्वा परिसपरियन्ते निसीदि।
Te yāvatāyukaṃ ṭhatvā tato cutā devaloke nibbattitvā ekaṃ buddhantaraṃ khepayiṃsu. Tesaṃ devaloke ṭhitakāleyeva vipassī sammāsambuddho loke uppajji. Tepi devalokato cavitvā bandhumatiyā ekasmiṃ kulagehe jeṭṭho jeṭṭhova, kaniṭṭho kaniṭṭhova hutvā paṭisandhiṃ gaṇhiṃsu. Tesu jeṭṭhassa senoti nāmaṃ akaṃsu, kaniṭṭhassa aparājitoti . Tesu vayappattakāle kuṭumbaṃ saṇṭhāpetvā viharantesu ‘‘buddharatanaṃ loke uppannaṃ, dhammaratanaṃ, saṅgharatanaṃ, dānāni detha, puññāni karotha, ajja aṭṭhamī, ajja cātuddasī, ajja pannarasī, uposathaṃ karotha, dhammaṃ suṇāthā’’ti dhammaghosakassa bandhumatīnagare ghosanaṃ sutvā mahājanaṃ purebhattaṃ dānaṃ datvā pacchābhattaṃ dhammassavanāya gacchantaṃ disvā senakuṭumbiko ‘‘kahaṃ gacchathā’’ti pucchitvā ‘‘satthu santikaṃ dhammassavanāyā’’ti vutte ‘‘ahampi gamissāmī’’ti tehi saddhiṃyeva gantvā parisapariyante nisīdi.
सत्था तस्स अज्झासयं विदित्वा अनुपुब्बिं कथं कथेसि। सो सत्थु धम्मं सुत्वा पब्बज्जाय उस्साहजातो सत्थारं पब्बज्जं याचि। अथ नं सत्था ‘‘अत्थि पन ते अपलोकेतब्बा ञातका’’ति पुच्छि। अत्थि, भन्तेति। तेन हि अपलोकेत्वा एहीति। सो कनिट्ठस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘यं इमस्मिं कुले सापतेय्यं, तं सब्बं तव होतू’’ति आह। तुम्हे पन, सामीति। अहं सत्थु सन्तिके पब्बजिस्सामीति। सामि किं वदेथ, अहं मातरि मताय मातरं विय, पितरि मते पितरं विय तुम्हे अलत्थं, इदं कुलं महाभोगं, गेहे ठितेनेव सक्का पुञ्ञानि कातुं, मा एवं करित्थाति। मया सत्थु सन्तिके धम्मो सुतो, न सक्का तं अगारमज्झे ठितेन पूरेतुं, पब्बजिस्सामेवाहं, त्वं निवत्ताहीति। एवं सो कनिट्ठं निवत्तापेत्वा सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो न चिरस्सेव अरहत्तं पापुणि। कनिट्ठोपि ‘‘भातु पब्बजितसक्कारं करिस्सामी’’ति सत्ताहं बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स दानं दत्वा भातरं वन्दित्वा आह – ‘‘भन्ते, तुम्हेहि अत्तनो भवनिस्सरणं कतं, अहं पन पञ्चहि कामगुणेहि बद्धो निक्खमित्वा पब्बजितुं न सक्कोमि, मय्हं गेहे ठितस्सेव अनुच्छविकं महन्तं पुञ्ञकम्मं आचिक्खथा’’ति। अथ नं थेरो ‘‘साधु साधु, पण्डित, सत्थु गन्धकुटिं करोही’’ति आह। सो ‘‘साधू’’ति सम्पटिच्छित्वा नानादारूनि आहरापेत्वा थम्भादीनं अत्थाय तच्छापेत्वा एकं सुवण्णखचितं, एकं रजतखचितं, एकं मणिखचितन्ति सब्बानि सत्तरतनखचितानि कारेत्वा तेहि गन्धकुटिं कारेत्वा सत्तरतनखचिताहेव छदनिट्ठकाहि छादापेसि। गन्धकुटिया करणकालेयेव पन तं अत्तना समाननामको अपराजितोयेव नाम भागिनेय्यो उपसङ्कमित्वा ‘‘अहम्पि करिस्सामि, मय्हम्पि पत्तिं देथ मातुला’’ति आह। न देमि, तात, अञ्ञेहि असाधारणं करिस्सामीति। सो बहुम्पि याचित्वा पत्तिं अलभमानो ‘‘गन्धकुटिया पुरतो कुञ्जरसालं लद्धुं वट्टती’’ति सत्तरतनमयं कुञ्जरसालं कारेसि। सो इमस्मिं बुद्धुप्पादे मेण्डकसेट्ठि हुत्वा निब्बत्ति।
Satthā tassa ajjhāsayaṃ viditvā anupubbiṃ kathaṃ kathesi. So satthu dhammaṃ sutvā pabbajjāya ussāhajāto satthāraṃ pabbajjaṃ yāci. Atha naṃ satthā ‘‘atthi pana te apaloketabbā ñātakā’’ti pucchi. Atthi, bhanteti. Tena hi apaloketvā ehīti. So kaniṭṭhassa santikaṃ gantvā ‘‘yaṃ imasmiṃ kule sāpateyyaṃ, taṃ sabbaṃ tava hotū’’ti āha. Tumhe pana, sāmīti. Ahaṃ satthu santike pabbajissāmīti. Sāmi kiṃ vadetha, ahaṃ mātari matāya mātaraṃ viya, pitari mate pitaraṃ viya tumhe alatthaṃ, idaṃ kulaṃ mahābhogaṃ, gehe ṭhiteneva sakkā puññāni kātuṃ, mā evaṃ karitthāti. Mayā satthu santike dhammo suto, na sakkā taṃ agāramajjhe ṭhitena pūretuṃ, pabbajissāmevāhaṃ, tvaṃ nivattāhīti. Evaṃ so kaniṭṭhaṃ nivattāpetvā satthu santike pabbajitvā laddhūpasampado na cirasseva arahattaṃ pāpuṇi. Kaniṭṭhopi ‘‘bhātu pabbajitasakkāraṃ karissāmī’’ti sattāhaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa dānaṃ datvā bhātaraṃ vanditvā āha – ‘‘bhante, tumhehi attano bhavanissaraṇaṃ kataṃ, ahaṃ pana pañcahi kāmaguṇehi baddho nikkhamitvā pabbajituṃ na sakkomi, mayhaṃ gehe ṭhitasseva anucchavikaṃ mahantaṃ puññakammaṃ ācikkhathā’’ti. Atha naṃ thero ‘‘sādhu sādhu, paṇḍita, satthu gandhakuṭiṃ karohī’’ti āha. So ‘‘sādhū’’ti sampaṭicchitvā nānādārūni āharāpetvā thambhādīnaṃ atthāya tacchāpetvā ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ, ekaṃ rajatakhacitaṃ, ekaṃ maṇikhacitanti sabbāni sattaratanakhacitāni kāretvā tehi gandhakuṭiṃ kāretvā sattaratanakhacitāheva chadaniṭṭhakāhi chādāpesi. Gandhakuṭiyā karaṇakāleyeva pana taṃ attanā samānanāmako aparājitoyeva nāma bhāgineyyo upasaṅkamitvā ‘‘ahampi karissāmi, mayhampi pattiṃ detha mātulā’’ti āha. Na demi, tāta, aññehi asādhāraṇaṃ karissāmīti. So bahumpi yācitvā pattiṃ alabhamāno ‘‘gandhakuṭiyā purato kuñjarasālaṃ laddhuṃ vaṭṭatī’’ti sattaratanamayaṃ kuñjarasālaṃ kāresi. So imasmiṃ buddhuppāde meṇḍakaseṭṭhi hutvā nibbatti.
गन्धकुटियं पन सत्तरतनमयानि तीणि महावातपानानि अहेसुं। तेसं अभिमुखे हेट्ठा सुधापरिकम्मकता तिस्सो पोक्खरणियो कारेत्वा चतुज्जातिकगन्धोदकस्स पूरेत्वा अपराजितो, गहपति, पञ्चवण्णानि कुसुमानि रोपापेसि तथागतस्स अन्तो निसिन्नकाले वातवेगेन समुट्ठिताहि रेणुवट्टीहि सरीरस्स ओकिरणत्थं। गन्धकुटिथूपिकाय कपल्लं रत्तसुवण्णमयं अहोसि, पवाळमया सिखरा, हेट्ठा मणिमया छदनिट्ठका। इति सा नच्चन्तो विय मोरो सोभमाना अट्ठासि। सत्तसु पन रतनेसु कोट्टेतब्बयुत्तकं कोट्टेत्वा इतरं सकलमेव गहेत्वा जण्णुमत्तेन ओधिना गन्धकुटिं परिक्खिपित्वा परिवेणं पूरेसि।
Gandhakuṭiyaṃ pana sattaratanamayāni tīṇi mahāvātapānāni ahesuṃ. Tesaṃ abhimukhe heṭṭhā sudhāparikammakatā tisso pokkharaṇiyo kāretvā catujjātikagandhodakassa pūretvā aparājito, gahapati, pañcavaṇṇāni kusumāni ropāpesi tathāgatassa anto nisinnakāle vātavegena samuṭṭhitāhi reṇuvaṭṭīhi sarīrassa okiraṇatthaṃ. Gandhakuṭithūpikāya kapallaṃ rattasuvaṇṇamayaṃ ahosi, pavāḷamayā sikharā, heṭṭhā maṇimayā chadaniṭṭhakā. Iti sā naccanto viya moro sobhamānā aṭṭhāsi. Sattasu pana ratanesu koṭṭetabbayuttakaṃ koṭṭetvā itaraṃ sakalameva gahetvā jaṇṇumattena odhinā gandhakuṭiṃ parikkhipitvā pariveṇaṃ pūresi.
एवं गन्धकुटिं निट्ठापेत्वा अपराजितो, गहपति, भातिकत्थेरं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘भन्ते, निट्ठिता गन्धकुटि, परिभोगमस्सा पच्चासीसामि, परिभोगेन किर महन्तं पुञ्ञं होती’’ति । सो सत्थारं उपसङ्कमित्वा, ‘‘भन्ते, इमिना किर वो कुटुम्बिकेन गन्धकुटि कारिता, इदानि पन परिभोगं पच्चासीसती’’ति आह। सत्था उट्ठायासना गन्धकुटिअभिमुखं गन्त्वा गन्धकुटिं परिक्खिपित्वा परिक्खित्तरतनरासिं ओलोकेन्तो द्वारकोट्ठके अट्ठासि। अथ नं कुटुम्बिको ‘‘पविसथ, भन्ते’’ति आह। सत्था तत्थेव ठत्वा ततियवारे तस्स भातिकत्थेरं ओलोकेसि। सो ओलोकिताकारेनेव ञत्वा कनिट्ठभातरं आह – ‘‘एहि, तात, ‘ममेव रक्खा भविस्सति, तुम्हे यथासुखं वसथा’ति सत्थारं वदेही’’ति। सो तस्स वचनं सुत्वा सत्थारं पञ्चपतिट्ठितेन वन्दित्वा, ‘‘भन्ते, यथा मनुस्सा रुक्खमूले पविसित्वा अनपेक्खा पक्कमन्ति, यथा वा नदिं तरित्वा उळुम्पं अनपेक्खा परिच्चजन्ति, एवं अनपेक्खा हुत्वा तुम्हे वसथा’’ति आह। किमत्थं पन सत्था अट्ठासि? एवं किरस्स अहोसि – ‘‘बुद्धानं सन्तिकं पुरेभत्तम्पि पच्छाभत्तम्पि बहू आगच्छन्ति, तेसु रतनानि आदाय पक्कमन्तेसु न सक्का अम्हेहि वारेतुं, परिवेणम्हि एत्तके रतने वोकिण्णे अत्तनो उपट्ठाके हरन्तेपि न वारेतीति कुटुम्बिको मयि आघातं कत्वा अपायूपगो भवेय्या’’ति इमिना कारणेन अट्ठासि। तेन पन , ‘‘भन्ते, ममेव रक्खा भविस्सति, तुम्हे वसथा’’ति वुत्ते पाविसि।
Evaṃ gandhakuṭiṃ niṭṭhāpetvā aparājito, gahapati, bhātikattheraṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘bhante, niṭṭhitā gandhakuṭi, paribhogamassā paccāsīsāmi, paribhogena kira mahantaṃ puññaṃ hotī’’ti . So satthāraṃ upasaṅkamitvā, ‘‘bhante, iminā kira vo kuṭumbikena gandhakuṭi kāritā, idāni pana paribhogaṃ paccāsīsatī’’ti āha. Satthā uṭṭhāyāsanā gandhakuṭiabhimukhaṃ gantvā gandhakuṭiṃ parikkhipitvā parikkhittaratanarāsiṃ olokento dvārakoṭṭhake aṭṭhāsi. Atha naṃ kuṭumbiko ‘‘pavisatha, bhante’’ti āha. Satthā tattheva ṭhatvā tatiyavāre tassa bhātikattheraṃ olokesi. So olokitākāreneva ñatvā kaniṭṭhabhātaraṃ āha – ‘‘ehi, tāta, ‘mameva rakkhā bhavissati, tumhe yathāsukhaṃ vasathā’ti satthāraṃ vadehī’’ti. So tassa vacanaṃ sutvā satthāraṃ pañcapatiṭṭhitena vanditvā, ‘‘bhante, yathā manussā rukkhamūle pavisitvā anapekkhā pakkamanti, yathā vā nadiṃ taritvā uḷumpaṃ anapekkhā pariccajanti, evaṃ anapekkhā hutvā tumhe vasathā’’ti āha. Kimatthaṃ pana satthā aṭṭhāsi? Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘buddhānaṃ santikaṃ purebhattampi pacchābhattampi bahū āgacchanti, tesu ratanāni ādāya pakkamantesu na sakkā amhehi vāretuṃ, pariveṇamhi ettake ratane vokiṇṇe attano upaṭṭhāke harantepi na vāretīti kuṭumbiko mayi āghātaṃ katvā apāyūpago bhaveyyā’’ti iminā kāraṇena aṭṭhāsi. Tena pana , ‘‘bhante, mameva rakkhā bhavissati, tumhe vasathā’’ti vutte pāvisi.
कुटुम्बिको समन्ता रक्खं ठपेत्वा मनुस्से आह – ‘‘ताता, उच्छङ्गेन वा पच्छिपसिब्बकेहि वा आदाय गच्छन्ते वारेय्याथ, हत्थेन गहेत्वा गच्छन्ते पन मा वारयित्था’’ति। अन्तोनगरेपि आरोचापेसि ‘‘मया गन्धकुटिपरिवेणे सत्त रतनानि ओकिण्णानि, सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा गच्छन्ता दुग्गतमनुस्सा उभो हत्थे पूरेत्वा गण्हन्तु, सुखितापि एकेन गण्हन्तू’’ति। एवं किरस्स अहोसि ‘‘सद्धा ताव धम्मं सोतुकामा गमिस्सन्तियेव, अस्सद्धापि पन धनलोभेन गन्त्वा धम्मं सुत्वा दुक्खतो मुच्चिस्सन्ती’’ति। तस्मा जनसङ्गहत्थाय एवं आरोचापेसि। महाजनो तेन वुत्तनियामेनेव रतनानि गण्हि। सकिं ओकिण्णरतनेसु खीणेसु यावततियं जण्णुमत्तेन ओधिना ओकिरापेसियेव। सत्थु पन पादमूले तिपुसमत्तं अनग्घं मणिरतनं ठपेसि। एवं किरस्स अहोसि – ‘‘सत्थु सरीरतो सुवण्णवण्णाय पभाय सद्धिं मणिपभं ओलोकेन्तानं तित्ति नाम न भविस्सती’’ति। तस्मा एवमकासि। महाजनोपि अतित्तोव ओलोकेसि।
Kuṭumbiko samantā rakkhaṃ ṭhapetvā manusse āha – ‘‘tātā, ucchaṅgena vā pacchipasibbakehi vā ādāya gacchante vāreyyātha, hatthena gahetvā gacchante pana mā vārayitthā’’ti. Antonagarepi ārocāpesi ‘‘mayā gandhakuṭipariveṇe satta ratanāni okiṇṇāni, satthu santike dhammaṃ sutvā gacchantā duggatamanussā ubho hatthe pūretvā gaṇhantu, sukhitāpi ekena gaṇhantū’’ti. Evaṃ kirassa ahosi ‘‘saddhā tāva dhammaṃ sotukāmā gamissantiyeva, assaddhāpi pana dhanalobhena gantvā dhammaṃ sutvā dukkhato muccissantī’’ti. Tasmā janasaṅgahatthāya evaṃ ārocāpesi. Mahājano tena vuttaniyāmeneva ratanāni gaṇhi. Sakiṃ okiṇṇaratanesu khīṇesu yāvatatiyaṃ jaṇṇumattena odhinā okirāpesiyeva. Satthu pana pādamūle tipusamattaṃ anagghaṃ maṇiratanaṃ ṭhapesi. Evaṃ kirassa ahosi – ‘‘satthu sarīrato suvaṇṇavaṇṇāya pabhāya saddhiṃ maṇipabhaṃ olokentānaṃ titti nāma na bhavissatī’’ti. Tasmā evamakāsi. Mahājanopi atittova olokesi.
अथेकदिवसं एको मिच्छादिट्ठिकब्राह्मणो ‘‘सत्थु किर पादमूले महग्घं मणिरतनं निक्खित्तं, हरिस्सामि न’’न्ति विहारं गन्त्वा सत्थारं वन्दितुं आगतस्स महाजनस्स अन्तरेन पाविसि। कुटुम्बिको तस्स पविसनाकारेनेव ‘‘मणिं गण्हितुकामो’’ति सल्लक्खेत्वा ‘‘अहो वत न गण्हेय्या’’ति चिन्तेसि। सोपि सत्थारं वन्दन्तो विय पादमूले हत्थं उपनामेत्वा मणिं गहेत्वा ओवट्टिकाय कत्वा पक्कामि। कुटुम्बिको तस्मिं चित्तं पसादेतुं नासक्खि। सो धम्मकथावसाने सत्थारं उपसङ्कमित्वा आह – ‘‘भन्ते, मया तिक्खत्तुं गन्धकुटिं परिक्खिपित्वा जण्णुमत्तेन ओधिना सत्त रतनानि ओकिण्णानि, तानि मे गण्हन्तेसु आघातो नाम नाहोसि, चित्तं भिय्यो भिय्यो पसीदियेव। अज्ज पन ‘अहो वतायं ब्राह्मणो मणिं न गण्हेय्या’ति चिन्तेत्वा तस्मिं मणिं आदाय गते चित्तं पसादेतुं नासक्खि’’न्ति। सत्था तस्स वचनं सुत्वा ‘‘ननु, उपासक, अत्तनो सन्तकं परेहि अनाहरणीयं कातुं सक्कोसी’’ति नयं अदासि। सो सत्थारा दिन्ननये ठत्वा सत्थारं वन्दित्वा ‘‘अज्ज आदिं कत्वा मम सन्तकं दसिकसुत्तमत्तम्पि मं अभिभवित्वा अनेकसतापि राजानो वा चोरा वा गण्हितुं समत्था नाम मा होन्तु, अग्गिनापि मम सन्तकं मा डय्हतु, उदकेनपि मा वुय्हतू’’ति पत्थनं अकासि । सत्थापिस्स ‘‘एवं होतू’’ति अनुमोदनं अकासि। सो गन्धकुटिमहं करोन्तो अट्ठसट्ठिया भिक्खुसतसहस्सानं अन्तोविहारेयेव नव मासे महादानं दत्वा दानपरियोसाने सब्बेसं तिचीवरं अदासि। सङ्घनवकस्स चीवरसाटका सहस्सग्घनका अहेसुं।
Athekadivasaṃ eko micchādiṭṭhikabrāhmaṇo ‘‘satthu kira pādamūle mahagghaṃ maṇiratanaṃ nikkhittaṃ, harissāmi na’’nti vihāraṃ gantvā satthāraṃ vandituṃ āgatassa mahājanassa antarena pāvisi. Kuṭumbiko tassa pavisanākāreneva ‘‘maṇiṃ gaṇhitukāmo’’ti sallakkhetvā ‘‘aho vata na gaṇheyyā’’ti cintesi. Sopi satthāraṃ vandanto viya pādamūle hatthaṃ upanāmetvā maṇiṃ gahetvā ovaṭṭikāya katvā pakkāmi. Kuṭumbiko tasmiṃ cittaṃ pasādetuṃ nāsakkhi. So dhammakathāvasāne satthāraṃ upasaṅkamitvā āha – ‘‘bhante, mayā tikkhattuṃ gandhakuṭiṃ parikkhipitvā jaṇṇumattena odhinā satta ratanāni okiṇṇāni, tāni me gaṇhantesu āghāto nāma nāhosi, cittaṃ bhiyyo bhiyyo pasīdiyeva. Ajja pana ‘aho vatāyaṃ brāhmaṇo maṇiṃ na gaṇheyyā’ti cintetvā tasmiṃ maṇiṃ ādāya gate cittaṃ pasādetuṃ nāsakkhi’’nti. Satthā tassa vacanaṃ sutvā ‘‘nanu, upāsaka, attano santakaṃ parehi anāharaṇīyaṃ kātuṃ sakkosī’’ti nayaṃ adāsi. So satthārā dinnanaye ṭhatvā satthāraṃ vanditvā ‘‘ajja ādiṃ katvā mama santakaṃ dasikasuttamattampi maṃ abhibhavitvā anekasatāpi rājāno vā corā vā gaṇhituṃ samatthā nāma mā hontu, aggināpi mama santakaṃ mā ḍayhatu, udakenapi mā vuyhatū’’ti patthanaṃ akāsi . Satthāpissa ‘‘evaṃ hotū’’ti anumodanaṃ akāsi. So gandhakuṭimahaṃ karonto aṭṭhasaṭṭhiyā bhikkhusatasahassānaṃ antovihāreyeva nava māse mahādānaṃ datvā dānapariyosāne sabbesaṃ ticīvaraṃ adāsi. Saṅghanavakassa cīvarasāṭakā sahassagghanakā ahesuṃ.
सो एवं यावतायुकं पुञ्ञानि करित्वा ततो चुतो देवलोके निब्बत्तित्वा एत्तकं कालं देवमनुस्सेसु संसरित्वा इमस्मिं बुद्धुप्पादे राजगहे एकस्मिं सेट्ठिकुले पटिसन्धिं गहेत्वा अड्ढमासाधिके नव मासे मातुकुच्छियं वसि। जातदिवसे पनस्स सकलनगरे सब्बावुधानि पज्जलिंसु, सब्बेसं कायरूळ्हानि आभरणानिपि पज्जलितानि विय ओभासं मुञ्चिंसु, नगरं एकपज्जोतं अहोसि। सेट्ठिपि पातोव राजूपट्ठानं अगमासि। अथ नं राजा पुच्छि – ‘‘अज्ज सब्बावुधानि पज्जलिंसु, नगरं एकपज्जोतं जातं, जानासि नु खो एत्थ कारण’’न्ति? ‘‘जानामि, देवा’’ति। ‘‘किं, सेट्ठी’’ति? ‘‘मम गेहे तुम्हाकं दासो जातो, तस्स पुञ्ञतेजेनेवं अहोसी’’ति। ‘‘किं नु खो चोरो भविस्सती’’ति? ‘‘नत्थेतं, देव, पुञ्ञवा सत्तो कताभिनीहारो’’ति। ‘‘तेन हि नं सम्मा पोसेतुं वट्टति, इदमस्स खीरमूलं होतू’’ति देवसिकं सहस्सं पट्ठपेसि। अथस्स नामगहणदिवसे सकलनगरस्स एकपज्जोतभूतत्ता जोतिकोत्वेव नामं करिंसु।
So evaṃ yāvatāyukaṃ puññāni karitvā tato cuto devaloke nibbattitvā ettakaṃ kālaṃ devamanussesu saṃsaritvā imasmiṃ buddhuppāde rājagahe ekasmiṃ seṭṭhikule paṭisandhiṃ gahetvā aḍḍhamāsādhike nava māse mātukucchiyaṃ vasi. Jātadivase panassa sakalanagare sabbāvudhāni pajjaliṃsu, sabbesaṃ kāyarūḷhāni ābharaṇānipi pajjalitāni viya obhāsaṃ muñciṃsu, nagaraṃ ekapajjotaṃ ahosi. Seṭṭhipi pātova rājūpaṭṭhānaṃ agamāsi. Atha naṃ rājā pucchi – ‘‘ajja sabbāvudhāni pajjaliṃsu, nagaraṃ ekapajjotaṃ jātaṃ, jānāsi nu kho ettha kāraṇa’’nti? ‘‘Jānāmi, devā’’ti. ‘‘Kiṃ, seṭṭhī’’ti? ‘‘Mama gehe tumhākaṃ dāso jāto, tassa puññatejenevaṃ ahosī’’ti. ‘‘Kiṃ nu kho coro bhavissatī’’ti? ‘‘Natthetaṃ, deva, puññavā satto katābhinīhāro’’ti. ‘‘Tena hi naṃ sammā posetuṃ vaṭṭati, idamassa khīramūlaṃ hotū’’ti devasikaṃ sahassaṃ paṭṭhapesi. Athassa nāmagahaṇadivase sakalanagarassa ekapajjotabhūtattā jotikotveva nāmaṃ kariṃsu.
अथस्स वयप्पत्तकाले गेहकरणत्थाय भूमितले सोधियमाने सक्कस्स भवनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्को ‘‘किं नु खो इद’’न्ति उपधारयमानो ‘‘जोतिकस्स गेहट्ठानं गण्हन्ती’’ति ञत्वा ‘‘नायं एतेहि कतगेहे वसिस्सति, मयापेत्थ गन्तुं वट्टती’’ति वड्ढकीवेसेन तत्थ गन्त्वा ‘‘किं करोथा’’ति आह। ‘‘जोतिकस्स गेहट्ठानं गण्हामा’’ति। ‘‘अपेथ, नायं तुम्हेहि कतगेहे वसिस्सती’’ति वत्वा सोळसकरीसमत्तं भूमिपदेसं ओलोकेसि, सो तावदेव कसिणमण्डलं विय समो अहोसि। पुन ‘‘इमस्मिं ठाने पथविं भिन्दित्वा सत्तरतनमयो सत्तभूमिकपासादो उट्ठहतू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि, तावदेव तथारूपो पासादो उट्ठहि। पुन ‘‘इमं परिक्खिपित्वा सत्तरतनमया सत्त पाकारा उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि, तथारूपा पाकारा उट्ठहिंसु। अथ ‘‘नेसं परियन्ते कप्परुक्खा उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि, तथारूपा कप्परुक्खा उट्ठहिंसु। ‘‘पासादस्स चतूसु कण्णेसु चतस्सो निधिकुम्भियो उट्ठहन्तू’’ति चिन्तेत्वा ओलोकेसि, सब्बं तथेव अहोसि। निधिकुम्भीसु पन एका योजनिका अहोसि, एका तिगावुतिका, एका अड्ढयोजनिका, एका गावुतप्पमाणा। बोधिसत्तस्स निब्बत्तनिधिकुम्भीनं पन एकमुखप्पमाणं अहोसि, हेट्ठा पथवीपरियन्ताव अहेसुं। जोतिकस्स निब्बत्तनिधिकुम्भीनं मुखपरिमाणं न कथितं, सब्बा मुखछिन्नतालफलं विय परिपुण्णाव उट्ठहिंसु। पासादस्स चतूसु कण्णेसु तरुणतालक्खन्धप्पमाणा चतस्सो सुवण्णमया उच्छुयट्ठियो निब्बत्तिंसु। तासं मणिमयानि पत्तानि, सोवण्णमयानि खन्धानि अहेसुं। पुब्बकम्मस्स दस्सनत्थं किरेतानि, निब्बत्तिंसु।
Athassa vayappattakāle gehakaraṇatthāya bhūmitale sodhiyamāne sakkassa bhavanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko ‘‘kiṃ nu kho ida’’nti upadhārayamāno ‘‘jotikassa gehaṭṭhānaṃ gaṇhantī’’ti ñatvā ‘‘nāyaṃ etehi katagehe vasissati, mayāpettha gantuṃ vaṭṭatī’’ti vaḍḍhakīvesena tattha gantvā ‘‘kiṃ karothā’’ti āha. ‘‘Jotikassa gehaṭṭhānaṃ gaṇhāmā’’ti. ‘‘Apetha, nāyaṃ tumhehi katagehe vasissatī’’ti vatvā soḷasakarīsamattaṃ bhūmipadesaṃ olokesi, so tāvadeva kasiṇamaṇḍalaṃ viya samo ahosi. Puna ‘‘imasmiṃ ṭhāne pathaviṃ bhinditvā sattaratanamayo sattabhūmikapāsādo uṭṭhahatū’’ti cintetvā olokesi, tāvadeva tathārūpo pāsādo uṭṭhahi. Puna ‘‘imaṃ parikkhipitvā sattaratanamayā satta pākārā uṭṭhahantū’’ti cintetvā olokesi, tathārūpā pākārā uṭṭhahiṃsu. Atha ‘‘nesaṃ pariyante kapparukkhā uṭṭhahantū’’ti cintetvā olokesi, tathārūpā kapparukkhā uṭṭhahiṃsu. ‘‘Pāsādassa catūsu kaṇṇesu catasso nidhikumbhiyo uṭṭhahantū’’ti cintetvā olokesi, sabbaṃ tatheva ahosi. Nidhikumbhīsu pana ekā yojanikā ahosi, ekā tigāvutikā, ekā aḍḍhayojanikā, ekā gāvutappamāṇā. Bodhisattassa nibbattanidhikumbhīnaṃ pana ekamukhappamāṇaṃ ahosi, heṭṭhā pathavīpariyantāva ahesuṃ. Jotikassa nibbattanidhikumbhīnaṃ mukhaparimāṇaṃ na kathitaṃ, sabbā mukhachinnatālaphalaṃ viya paripuṇṇāva uṭṭhahiṃsu. Pāsādassa catūsu kaṇṇesu taruṇatālakkhandhappamāṇā catasso suvaṇṇamayā ucchuyaṭṭhiyo nibbattiṃsu. Tāsaṃ maṇimayāni pattāni, sovaṇṇamayāni khandhāni ahesuṃ. Pubbakammassa dassanatthaṃ kiretāni, nibbattiṃsu.
सत्तसु द्वारकोट्ठकेसु सत्त यक्खा आरक्खं गण्हिंसु। पठमे द्वारकोट्ठके यमकोळी नाम यक्खो अत्तनो परिवारेन यक्खसहस्सेन सद्धिं आरक्खं गण्हि, दुतिये उप्पलो नाम अत्तनो परिवारयक्खानं द्वीहि सहस्सेहि सद्धिं, ततिये वजिरो नाम तीहि सहस्सेहि सद्धिं, चतुत्थे वजिरबाहु नाम चतूहि सहस्सेहि सद्धिं, पञ्चमे कसकन्दो नाम पञ्चहि सहस्सेहि सद्धिं, छट्ठे कटत्थो नाम छहि सहस्सेहि सद्धिं, सत्तमे दिसामुखो नाम सत्तहि सहस्सेहि सद्धिं आरक्खं गण्हि। एवं पासादस्स अन्तो च बहि च गाळ्हरक्खा अहोसि। ‘‘जोतिकस्स किर सत्तरतनमयो सत्तभूमिकपासादो उट्ठितो, सत्त पाकारा सत्तद्वारकोट्ठका चतस्सो निधिकुम्भियो उट्ठिता’’ति सुत्वा बिम्बिसारो राजा सेट्ठिच्छत्तं पहिणि। सो जोतिकसेट्ठि नाम अहोसि।
Sattasu dvārakoṭṭhakesu satta yakkhā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Paṭhame dvārakoṭṭhake yamakoḷī nāma yakkho attano parivārena yakkhasahassena saddhiṃ ārakkhaṃ gaṇhi, dutiye uppalo nāma attano parivārayakkhānaṃ dvīhi sahassehi saddhiṃ, tatiye vajiro nāma tīhi sahassehi saddhiṃ, catutthe vajirabāhu nāma catūhi sahassehi saddhiṃ, pañcame kasakando nāma pañcahi sahassehi saddhiṃ, chaṭṭhe kaṭattho nāma chahi sahassehi saddhiṃ, sattame disāmukho nāma sattahi sahassehi saddhiṃ ārakkhaṃ gaṇhi. Evaṃ pāsādassa anto ca bahi ca gāḷharakkhā ahosi. ‘‘Jotikassa kira sattaratanamayo sattabhūmikapāsādo uṭṭhito, satta pākārā sattadvārakoṭṭhakā catasso nidhikumbhiyo uṭṭhitā’’ti sutvā bimbisāro rājā seṭṭhicchattaṃ pahiṇi. So jotikaseṭṭhi nāma ahosi.
तेन पन सद्धिं कतपुञ्ञकम्मा इत्थी उत्तरकुरूसु निब्बत्ति। अथ नं देवता ततो आनेत्वा सिरिगब्भे निसीदापेसुं। सा आगच्छमाना एकं तण्डुलनाळिं तयो च जोतिपासाणे गण्हि। तेसं यावजीवं तायेव तण्डुलनाळिया भत्तं अहोसि। सचे किर ते सकटसतम्पि तण्डुलानं पूरेतुकामा होन्ति, सा तण्डुलनाळि नाळियेव हुत्वा तिट्ठति। भत्तपचनकाले तण्डुले उक्खलियं पक्खिपित्वा तेसं पासाणानं उपरि ठपेति, पासाणा तावदेव पज्जलित्वा भत्ते पक्कमत्ते निब्बायन्ति। तेनेव सञ्ञाणेन भत्तस्स पक्कभावं जानन्ति। सूपेय्यादिपचनकालेपि एसेव नयो। एवं तेसं जोतिपासाणेहि आहारो पच्चति। मणिआलोकेन च वसन्ति, अग्गिस्स वा दीपस्स वा ओभासं नेव जानिंसु। ‘‘जोतिकस्स किर एवरूपा सम्पत्ती’’ति सकलजम्बुदीपे पाकटो अहोसि। महाजनो यानादीनि योजेत्वा दस्सनत्थाय आगच्छति। जोतिकसेट्ठि आगतागतानं उत्तरकुरुतण्डुलानं भत्तं पचापेत्वा दापेसि। ‘‘कप्परुक्खेहि वत्थानि गण्हन्तु, आभरणानि गण्हन्तू’’ति आणापेसि। ‘‘गावुतिकनिधिकुम्भिया मुखं विवरापेत्वा यापनमत्तं धनं गण्हन्तू’’ति आणापेसि। सकलजम्बुदीपवासिकेसु धनं गहेत्वा गच्छन्तेसु निधिकुम्भिया अङ्गुलिमत्तम्पि ऊनं नाहोसि। गन्धकुटिपरिवेणे वालुकं कत्वा ओकिण्णरतनानं किरस्स एसो निस्सन्दो।
Tena pana saddhiṃ katapuññakammā itthī uttarakurūsu nibbatti. Atha naṃ devatā tato ānetvā sirigabbhe nisīdāpesuṃ. Sā āgacchamānā ekaṃ taṇḍulanāḷiṃ tayo ca jotipāsāṇe gaṇhi. Tesaṃ yāvajīvaṃ tāyeva taṇḍulanāḷiyā bhattaṃ ahosi. Sace kira te sakaṭasatampi taṇḍulānaṃ pūretukāmā honti, sā taṇḍulanāḷi nāḷiyeva hutvā tiṭṭhati. Bhattapacanakāle taṇḍule ukkhaliyaṃ pakkhipitvā tesaṃ pāsāṇānaṃ upari ṭhapeti, pāsāṇā tāvadeva pajjalitvā bhatte pakkamatte nibbāyanti. Teneva saññāṇena bhattassa pakkabhāvaṃ jānanti. Sūpeyyādipacanakālepi eseva nayo. Evaṃ tesaṃ jotipāsāṇehi āhāro paccati. Maṇiālokena ca vasanti, aggissa vā dīpassa vā obhāsaṃ neva jāniṃsu. ‘‘Jotikassa kira evarūpā sampattī’’ti sakalajambudīpe pākaṭo ahosi. Mahājano yānādīni yojetvā dassanatthāya āgacchati. Jotikaseṭṭhi āgatāgatānaṃ uttarakurutaṇḍulānaṃ bhattaṃ pacāpetvā dāpesi. ‘‘Kapparukkhehi vatthāni gaṇhantu, ābharaṇāni gaṇhantū’’ti āṇāpesi. ‘‘Gāvutikanidhikumbhiyā mukhaṃ vivarāpetvā yāpanamattaṃ dhanaṃ gaṇhantū’’ti āṇāpesi. Sakalajambudīpavāsikesu dhanaṃ gahetvā gacchantesu nidhikumbhiyā aṅgulimattampi ūnaṃ nāhosi. Gandhakuṭipariveṇe vālukaṃ katvā okiṇṇaratanānaṃ kirassa eso nissando.
एवं महाजने वत्थाभरणानि चेव धनञ्च यदिच्छकं आदाय गच्छन्ते बिम्बिसारो तस्स पासादं दट्ठुकामोपि महाजने आगच्छन्ते ओकासं नालत्थ। अपरभागे यदिच्छकं आदाय गतत्ता मनुस्सेसु मन्दीभूतेसु राजा जोतिकस्स पितरं आह – ‘‘तव पुत्तस्स पासादं दट्ठुकामम्हा’’ति। सो ‘‘साधु, देवा’’ति वत्वा गन्त्वा पुत्तस्स कथेसि – ‘‘तात, राजा ते पासादं दट्ठुकामो’’ति। ‘‘साधु, तात, आगच्छतू’’ति। राजा महन्तेन परिवारेन तत्थ अगमासि। पठमद्वारकोट्ठके सम्मज्जित्वा कचवरछड्डिका दासी रञ्ञो हत्थं अदासि, राजा ‘‘सेट्ठिजाया’’ति सञ्ञाय लज्जमानो तस्सा बाहाय हत्थं न ठपेसि। एवं सेसद्वारकोट्ठकेसुपि दासियो ‘‘सेट्ठिभरियायो’’ति मञ्ञमानो तासं बाहाय हत्थं न ठपेसि। जोतिको आगन्त्वा राजानं पच्चुग्गन्त्वा वन्दित्वा पच्छतो हुत्वा ‘‘पुरतो याथ, देवा’’ति आह। रञ्ञो मणिपथवी सतपोरिसपपातो विय हुत्वा उपट्ठहि। सो ‘‘इमिना मम गहणत्थाय ओपातो खणितो’’ति मञ्ञमानो पादं निक्खिपितुं न विसहि। जोतिको ‘‘नायं, देव, ओपातो, मम पच्छतो आगच्छथा’’ति पुरतो अहोसि। राजा तेन अक्कन्तकाले भूमिं अक्कमित्वा हेट्ठिमतलतो पट्ठाय पासादं ओलोकेन्तो विचरि। तदा अजातसत्तुकुमारोपि पितु अङ्गुलिं गहेत्वा विचरन्तो चिन्तेसि – ‘‘अहो अन्धबालो मम पिता, गहपतिके नाम सत्तरतनमये पासादे वसन्ते एस राजा हुत्वा दारुमये गेहे वसति, अहं दानि राजा हुत्वा इमस्स इमस्मिं पासादे वसितुं न दस्सामी’’ति।
Evaṃ mahājane vatthābharaṇāni ceva dhanañca yadicchakaṃ ādāya gacchante bimbisāro tassa pāsādaṃ daṭṭhukāmopi mahājane āgacchante okāsaṃ nālattha. Aparabhāge yadicchakaṃ ādāya gatattā manussesu mandībhūtesu rājā jotikassa pitaraṃ āha – ‘‘tava puttassa pāsādaṃ daṭṭhukāmamhā’’ti. So ‘‘sādhu, devā’’ti vatvā gantvā puttassa kathesi – ‘‘tāta, rājā te pāsādaṃ daṭṭhukāmo’’ti. ‘‘Sādhu, tāta, āgacchatū’’ti. Rājā mahantena parivārena tattha agamāsi. Paṭhamadvārakoṭṭhake sammajjitvā kacavarachaḍḍikā dāsī rañño hatthaṃ adāsi, rājā ‘‘seṭṭhijāyā’’ti saññāya lajjamāno tassā bāhāya hatthaṃ na ṭhapesi. Evaṃ sesadvārakoṭṭhakesupi dāsiyo ‘‘seṭṭhibhariyāyo’’ti maññamāno tāsaṃ bāhāya hatthaṃ na ṭhapesi. Jotiko āgantvā rājānaṃ paccuggantvā vanditvā pacchato hutvā ‘‘purato yātha, devā’’ti āha. Rañño maṇipathavī sataporisapapāto viya hutvā upaṭṭhahi. So ‘‘iminā mama gahaṇatthāya opāto khaṇito’’ti maññamāno pādaṃ nikkhipituṃ na visahi. Jotiko ‘‘nāyaṃ, deva, opāto, mama pacchato āgacchathā’’ti purato ahosi. Rājā tena akkantakāle bhūmiṃ akkamitvā heṭṭhimatalato paṭṭhāya pāsādaṃ olokento vicari. Tadā ajātasattukumāropi pitu aṅguliṃ gahetvā vicaranto cintesi – ‘‘aho andhabālo mama pitā, gahapatike nāma sattaratanamaye pāsāde vasante esa rājā hutvā dārumaye gehe vasati, ahaṃ dāni rājā hutvā imassa imasmiṃ pāsāde vasituṃ na dassāmī’’ti.
रञ्ञोपि उपरिमतलानि अभिरुहन्तस्सेव पातरासवेला जाता। सो सेट्ठिं आमन्तेत्वा, ‘‘महासेट्ठि, इधेव पातरासं भुञ्जिस्सामा’’ति। जानामि, देव, सज्जितो देवस्साहारोति। सो सोळसहि गन्धोदकघटेहि न्हत्वा रतनमये सेट्ठिस्स निसीदनमण्डपे पञ्ञत्ते तस्सेव निसीदनपल्लङ्के निसीदि। अथस्स हत्थधोवनूदकं दत्वा सतसहस्सग्घनिकाय सुवण्णपातिया किलिन्नपायासं वड्ढेत्वा पुरतो ठपयिंसु। राजा ‘‘भोजन’’न्ति सञ्ञाय भुञ्जितुं आरभि। सेट्ठि ‘‘नयिदं, देव, भोजनं, किलिन्नपायासो एसो’’ति अञ्ञिस्सा सुवण्णपातिया भोजनं वड्ढेत्वा पुरिमपातियं ठपयिंसु। ततो उट्ठितउतुना किर तं भुञ्जितुं सुखं होति। राजा मधुरभोजनं भुञ्जन्तो पमाणं न अञ्ञासि। अथ नं सेट्ठि वन्दित्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ‘‘अलं, देव, एत्तकमेव होतु, इतो उत्तरिं जिरापेतुं न सक्का’’ति आह। अथ नं राजा आह – ‘‘किं, गहपति, गरुकं कत्वा कथेसि अत्तनो भत्त’’न्ति? देव, नत्थेतं, तुम्हाकं सब्बस्सापि हि बलकायस्स इदमेव भत्तं इदं सुपेय्यं। अपि च खो अहं अयसस्स भायामीति। किं कारणाति? सचे देवस्स कायालसियमत्तं भवेय्य, ‘‘हिय्यो रञ्ञा सेट्ठिस्स गेहे भत्तं भुत्तं, सेट्ठिना किञ्चि कतं भविस्सती’’ति वचनस्स भायामि, देवाति। तेन हि भत्तं हर, उदकं आहराति। रञ्ञो भत्तकिच्चावसाने सब्बो राजपरिवारो तदेव भत्तं परिभुञ्जि।
Raññopi uparimatalāni abhiruhantasseva pātarāsavelā jātā. So seṭṭhiṃ āmantetvā, ‘‘mahāseṭṭhi, idheva pātarāsaṃ bhuñjissāmā’’ti. Jānāmi, deva, sajjito devassāhāroti. So soḷasahi gandhodakaghaṭehi nhatvā ratanamaye seṭṭhissa nisīdanamaṇḍape paññatte tasseva nisīdanapallaṅke nisīdi. Athassa hatthadhovanūdakaṃ datvā satasahassagghanikāya suvaṇṇapātiyā kilinnapāyāsaṃ vaḍḍhetvā purato ṭhapayiṃsu. Rājā ‘‘bhojana’’nti saññāya bhuñjituṃ ārabhi. Seṭṭhi ‘‘nayidaṃ, deva, bhojanaṃ, kilinnapāyāso eso’’ti aññissā suvaṇṇapātiyā bhojanaṃ vaḍḍhetvā purimapātiyaṃ ṭhapayiṃsu. Tato uṭṭhitautunā kira taṃ bhuñjituṃ sukhaṃ hoti. Rājā madhurabhojanaṃ bhuñjanto pamāṇaṃ na aññāsi. Atha naṃ seṭṭhi vanditvā añjaliṃ paggayha ‘‘alaṃ, deva, ettakameva hotu, ito uttariṃ jirāpetuṃ na sakkā’’ti āha. Atha naṃ rājā āha – ‘‘kiṃ, gahapati, garukaṃ katvā kathesi attano bhatta’’nti? Deva, natthetaṃ, tumhākaṃ sabbassāpi hi balakāyassa idameva bhattaṃ idaṃ supeyyaṃ. Api ca kho ahaṃ ayasassa bhāyāmīti. Kiṃ kāraṇāti? Sace devassa kāyālasiyamattaṃ bhaveyya, ‘‘hiyyo raññā seṭṭhissa gehe bhattaṃ bhuttaṃ, seṭṭhinā kiñci kataṃ bhavissatī’’ti vacanassa bhāyāmi, devāti. Tena hi bhattaṃ hara, udakaṃ āharāti. Rañño bhattakiccāvasāne sabbo rājaparivāro tadeva bhattaṃ paribhuñji.
राजा सुखकथाय निसिन्नो सेट्ठिं आमन्तेत्वा, ‘‘किं इमस्मिं गेहे सेट्ठिभरिया नत्थी’’ति आह? ‘‘आम अत्थि, देवा’’ति। ‘‘कहं सा’’ति? ‘‘सिरिगब्भे निसिन्ना, देवस्स आगतभावं न जानाती’’ति। किञ्चापि हि पातोव राजा सपरिवारो आगतो, सा पनस्स आगतभावं न जानातेव। ततो सेट्ठि ‘‘राजा मे भरियं दट्ठुकामो’’ति तस्सा सन्तिकं गन्त्वा ‘‘राजा आगतो, किं तव राजानं दट्ठुं न वट्टती’’ति आह। सा निपन्नकाव ‘‘को एस, सामि, राजा नामा’’ति वत्वा ‘‘राजा नाम अम्हाकं इस्सरो’’ति वुत्ते अनत्तमनतं पवेदेन्ती ‘‘दुक्कटानि वत नो पुञ्ञकम्मानि, येसं नो इस्सरोपि अत्थि। अस्सद्धाय नाम पुञ्ञकम्मानि कत्वा मयं सम्पत्तिं पापुणित्वा अञ्ञस्स इस्सरियट्ठाने निब्बत्तम्हा। अद्धा अम्हेहि असद्दहित्वा दानं दिन्नं भविस्सति, तस्सेतं फल’’न्ति वत्वा ‘‘किं दानि करोमि, सामी’’ति आह। तालवण्टं आदाय आगन्त्वा राजानं बीजाहीति। तस्सा तालवण्टं आदाय आगन्त्वा राजानं बीजेन्तिया रञ्ञो वेठनस्स गन्धवातो अक्खीनि पहरि, अथस्सा अक्खीहि अस्सुधारा पवत्तिंसु। तं दिस्वा राजा सेट्ठिं आह – ‘‘महासेट्ठि, मातुगामो नाम अप्पबुद्धिको, ‘राजा मे सामिकस्स सम्पत्तिं गण्हेय्या’ति भयेन रोदति मञ्ञे, अस्सासेहि नं ‘न मे तव सम्पत्तिया अत्थो’’’ति। न एसा, देव, रोदतीति। अथ किं एतन्ति? तुम्हाकं वेठनगन्धेनस्सा अस्सूनि पवत्तिंसु। अयञ्हि दीपोभासं वा अग्गिओभासं वा अदिस्वा मणिआलोकेनेव भुञ्जति च निसीदति च निपज्जति च, देवो पन दीपालोकेन निसिन्नो भविस्सतीति? आम, सेट्ठीति। तेन हि, देव, अज्ज पट्ठाय मणिआलोकेन निसीदथाति महन्तं तिपुसमत्तं अनग्घं मणिरतनं अदासि। राजा गेहं ओलोकेत्वा ‘‘महती वत जोतिकस्स सम्पत्ती’’ति वत्वा अगमासि। अयं ताव जोतिकस्स उप्पत्ति।
Rājā sukhakathāya nisinno seṭṭhiṃ āmantetvā, ‘‘kiṃ imasmiṃ gehe seṭṭhibhariyā natthī’’ti āha? ‘‘Āma atthi, devā’’ti. ‘‘Kahaṃ sā’’ti? ‘‘Sirigabbhe nisinnā, devassa āgatabhāvaṃ na jānātī’’ti. Kiñcāpi hi pātova rājā saparivāro āgato, sā panassa āgatabhāvaṃ na jānāteva. Tato seṭṭhi ‘‘rājā me bhariyaṃ daṭṭhukāmo’’ti tassā santikaṃ gantvā ‘‘rājā āgato, kiṃ tava rājānaṃ daṭṭhuṃ na vaṭṭatī’’ti āha. Sā nipannakāva ‘‘ko esa, sāmi, rājā nāmā’’ti vatvā ‘‘rājā nāma amhākaṃ issaro’’ti vutte anattamanataṃ pavedentī ‘‘dukkaṭāni vata no puññakammāni, yesaṃ no issaropi atthi. Assaddhāya nāma puññakammāni katvā mayaṃ sampattiṃ pāpuṇitvā aññassa issariyaṭṭhāne nibbattamhā. Addhā amhehi asaddahitvā dānaṃ dinnaṃ bhavissati, tassetaṃ phala’’nti vatvā ‘‘kiṃ dāni karomi, sāmī’’ti āha. Tālavaṇṭaṃ ādāya āgantvā rājānaṃ bījāhīti. Tassā tālavaṇṭaṃ ādāya āgantvā rājānaṃ bījentiyā rañño veṭhanassa gandhavāto akkhīni pahari, athassā akkhīhi assudhārā pavattiṃsu. Taṃ disvā rājā seṭṭhiṃ āha – ‘‘mahāseṭṭhi, mātugāmo nāma appabuddhiko, ‘rājā me sāmikassa sampattiṃ gaṇheyyā’ti bhayena rodati maññe, assāsehi naṃ ‘na me tava sampattiyā attho’’’ti. Na esā, deva, rodatīti. Atha kiṃ etanti? Tumhākaṃ veṭhanagandhenassā assūni pavattiṃsu. Ayañhi dīpobhāsaṃ vā aggiobhāsaṃ vā adisvā maṇiālokeneva bhuñjati ca nisīdati ca nipajjati ca, devo pana dīpālokena nisinno bhavissatīti? Āma, seṭṭhīti. Tena hi, deva, ajja paṭṭhāya maṇiālokena nisīdathāti mahantaṃ tipusamattaṃ anagghaṃ maṇiratanaṃ adāsi. Rājā gehaṃ oloketvā ‘‘mahatī vata jotikassa sampattī’’ti vatvā agamāsi. Ayaṃ tāva jotikassa uppatti.
इदानि जटिलस्स उप्पत्ति वेदितब्बा – बाराणसियञ्हि एका सेट्ठिधीता अभिरूपा अहोसि, तं पन्नरससोळसवस्सुद्देसिककाले रक्खणत्थाय एकं दासिं दत्वा सत्तभूमिकस्स पासादस्स उपरिमतले सिरिगब्भे वासयिंसु। तं एकदिवसं वातपानं विवरित्वा बहि ओलोकयमानं आकासेन गच्छन्तो एको विज्जाधरो दिस्वा उप्पन्नसिनेहो वातपानेन पविसित्वा ताय सद्धिं सन्थवमकासि। सा तेन सद्धिं संवासमन्वाय न चिरस्सेव गब्भं पटिलभि। अथ नं सा दासी दिस्वा, ‘‘अम्म, किं इद’’न्ति वत्वा ‘‘होतु मा कस्सचि आचिक्खी’’ति ताय वुत्ता भयेन तुण्ही अहोसि। सापि दसमासच्चयेन पुत्तं विजायित्वा नवभाजनं आहरापेत्वा तत्थ तं दारकं निपज्जापेत्वा तं भाजनं पिदहित्वा उपरि पुप्फदामानि ठपेत्वा ‘‘इमं सीसेन उक्खिपित्वा गङ्गाय विस्सज्जेहि, ‘किं इद’न्ति च पुट्ठा ‘अय्याय मे बलिकम्म’न्ति वदेय्यासी’’ति दासिं आणापेसि। सा तथा अकासि।
Idāni jaṭilassa uppatti veditabbā – bārāṇasiyañhi ekā seṭṭhidhītā abhirūpā ahosi, taṃ pannarasasoḷasavassuddesikakāle rakkhaṇatthāya ekaṃ dāsiṃ datvā sattabhūmikassa pāsādassa uparimatale sirigabbhe vāsayiṃsu. Taṃ ekadivasaṃ vātapānaṃ vivaritvā bahi olokayamānaṃ ākāsena gacchanto eko vijjādharo disvā uppannasineho vātapānena pavisitvā tāya saddhiṃ santhavamakāsi. Sā tena saddhiṃ saṃvāsamanvāya na cirasseva gabbhaṃ paṭilabhi. Atha naṃ sā dāsī disvā, ‘‘amma, kiṃ ida’’nti vatvā ‘‘hotu mā kassaci ācikkhī’’ti tāya vuttā bhayena tuṇhī ahosi. Sāpi dasamāsaccayena puttaṃ vijāyitvā navabhājanaṃ āharāpetvā tattha taṃ dārakaṃ nipajjāpetvā taṃ bhājanaṃ pidahitvā upari pupphadāmāni ṭhapetvā ‘‘imaṃ sīsena ukkhipitvā gaṅgāya vissajjehi, ‘kiṃ ida’nti ca puṭṭhā ‘ayyāya me balikamma’nti vadeyyāsī’’ti dāsiṃ āṇāpesi. Sā tathā akāsi.
हेट्ठागङ्गायम्पि द्वे इत्थियो न्हायमाना तं भाजनं उदकेनाहरियमानं दिस्वा एका ‘‘मय्हेतं भाजन’’न्ति आह। एका ‘‘यं एतस्स अन्तो, तं मय्ह’’न्ति वत्वा भाजने सम्पत्ते तं आदाय थले ठपेत्वा विवरित्वा दारकं दिस्वा एका ‘‘मम भाजनन्ति वुत्तताय दारको ममेव होती’’ति आह। एका ‘‘यं भाजनस्स अन्तो, तं ममेव होतूति वुत्तताय मम दारको’’ति आह। ता विवदमाना विनिच्छयट्ठानं गन्त्वा तमत्थं आरोचेत्वा अमच्चेसु विनिच्छितुं असक्कोन्तेसु रञ्ञो सन्तिकं अगमंसु। राजा तासं वचनं सुत्वा ‘‘त्वं दारकं गण्ह, त्वं भाजनं गण्हा’’ति आह। याय पन दारको लद्धो, सा महाकच्चानत्थेरस्स उपट्ठायिका अहोसि। तस्मा सा दारकं ‘‘इमं थेरस्स सन्तिके पब्बाजेस्सामी’’ति पोसेसि। तस्स जातदिवसे गब्भमलस्स धोवित्वा अनपनीतताय केसा जटिता हुत्वा अट्ठंसु, तेनस्स जटिलोत्वेव नामं करिंसु। तस्स पदसा विचरणकाले थेरो तं गेहं पिण्डाय पाविसि। उपासिका थेरं निसीदापेत्वा आहारमदासि। थेरो दारकं दिस्वा ‘‘किं उपासिके दारको लद्धो’’ति पुच्छि। ‘‘आम, भन्ते, इमाहं दारकं तुम्हाकं सन्तिके पब्बाजेस्सामीति पोसेसिं, पब्बाजेथ न’’न्ति अदासि। थेरो ‘‘साधू’’ति आदाय तं गच्छन्तो ‘‘अत्थि नु खो इमस्स गिहिसम्पत्तिं अनुभवितुं पुञ्ञकम्म’’न्ति ओलोकेन्तो ‘‘महापुञ्ञो सत्तो महासम्पत्तिं अनुभविस्सति, दहरो एस ताव, ञाणम्पिस्स परिपाकं न गच्छती’’ति चिन्तेत्वा तं आदाय तक्कसिलायं एकस्स उपट्ठाकस्स गेहं अगमासि।
Heṭṭhāgaṅgāyampi dve itthiyo nhāyamānā taṃ bhājanaṃ udakenāhariyamānaṃ disvā ekā ‘‘mayhetaṃ bhājana’’nti āha. Ekā ‘‘yaṃ etassa anto, taṃ mayha’’nti vatvā bhājane sampatte taṃ ādāya thale ṭhapetvā vivaritvā dārakaṃ disvā ekā ‘‘mama bhājananti vuttatāya dārako mameva hotī’’ti āha. Ekā ‘‘yaṃ bhājanassa anto, taṃ mameva hotūti vuttatāya mama dārako’’ti āha. Tā vivadamānā vinicchayaṭṭhānaṃ gantvā tamatthaṃ ārocetvā amaccesu vinicchituṃ asakkontesu rañño santikaṃ agamaṃsu. Rājā tāsaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘tvaṃ dārakaṃ gaṇha, tvaṃ bhājanaṃ gaṇhā’’ti āha. Yāya pana dārako laddho, sā mahākaccānattherassa upaṭṭhāyikā ahosi. Tasmā sā dārakaṃ ‘‘imaṃ therassa santike pabbājessāmī’’ti posesi. Tassa jātadivase gabbhamalassa dhovitvā anapanītatāya kesā jaṭitā hutvā aṭṭhaṃsu, tenassa jaṭilotveva nāmaṃ kariṃsu. Tassa padasā vicaraṇakāle thero taṃ gehaṃ piṇḍāya pāvisi. Upāsikā theraṃ nisīdāpetvā āhāramadāsi. Thero dārakaṃ disvā ‘‘kiṃ upāsike dārako laddho’’ti pucchi. ‘‘Āma, bhante, imāhaṃ dārakaṃ tumhākaṃ santike pabbājessāmīti posesiṃ, pabbājetha na’’nti adāsi. Thero ‘‘sādhū’’ti ādāya taṃ gacchanto ‘‘atthi nu kho imassa gihisampattiṃ anubhavituṃ puññakamma’’nti olokento ‘‘mahāpuñño satto mahāsampattiṃ anubhavissati, daharo esa tāva, ñāṇampissa paripākaṃ na gacchatī’’ti cintetvā taṃ ādāya takkasilāyaṃ ekassa upaṭṭhākassa gehaṃ agamāsi.
सो थेरं वन्दित्वा ठितो तं दारकं दिस्वा ‘‘दारको वो, भन्ते, लद्धो’’ति पुच्छि। आम, उपासक, पब्बजिस्सति, दहरो ताव, तवेव सन्तिके होतूति। सो ‘‘साधु, भन्ते’’ति तं पुत्तट्ठाने ठपेत्वा पटिजग्गि। तस्स पन गेहे द्वादस वस्सानि भण्डकं उस्सन्नं होति। सो गामन्तरं गच्छन्तो सब्बम्पि तं भण्डं आपणं हरित्वा दारकं आपणे निसीदापेत्वा तस्स तस्स भण्डकस्स मूलं आचिक्खित्वा ‘‘इदञ्च इदञ्च एत्तकं नाम धनं गहेत्वा ददेय्यासी’’ति वत्वा पक्कामि। तंदिवसं नगरपरिग्गाहिका देवता अन्तमसो मरिचजीरकमत्तेनापि अत्थिके तस्सेव आपणाभिमुखे करिंसु। सो द्वादस वस्सानि उस्सन्नं भण्डकं एकदिवसेनेव विक्किणि। कुटुम्बिको आगन्त्वा आपणे किञ्चि अदिस्वा ‘‘सब्बं ते, तात, भण्डकं नासित’’न्ति आह। न नासेमि, सब्बं तुम्हेहि वुत्तनयेनेव विक्किणिं, इदं असुकस्स मूलं, इदं असुकस्साति। कुटुम्बिको पसीदित्वा ‘‘अनग्घो पुरिसो, यत्थ कत्थचि जीवितुं समत्थो’’ति अत्तनो गेहे वयप्पत्तं धीतरं तस्स दत्वा ‘‘गेहमस्स करोथा’’ति पुरिसे आणापेत्वा निट्ठिते गेहे ‘‘गच्छथ, तुम्हे अत्तनो गेहे वसथा’’ति आह।
So theraṃ vanditvā ṭhito taṃ dārakaṃ disvā ‘‘dārako vo, bhante, laddho’’ti pucchi. Āma, upāsaka, pabbajissati, daharo tāva, taveva santike hotūti. So ‘‘sādhu, bhante’’ti taṃ puttaṭṭhāne ṭhapetvā paṭijaggi. Tassa pana gehe dvādasa vassāni bhaṇḍakaṃ ussannaṃ hoti. So gāmantaraṃ gacchanto sabbampi taṃ bhaṇḍaṃ āpaṇaṃ haritvā dārakaṃ āpaṇe nisīdāpetvā tassa tassa bhaṇḍakassa mūlaṃ ācikkhitvā ‘‘idañca idañca ettakaṃ nāma dhanaṃ gahetvā dadeyyāsī’’ti vatvā pakkāmi. Taṃdivasaṃ nagarapariggāhikā devatā antamaso maricajīrakamattenāpi atthike tasseva āpaṇābhimukhe kariṃsu. So dvādasa vassāni ussannaṃ bhaṇḍakaṃ ekadivaseneva vikkiṇi. Kuṭumbiko āgantvā āpaṇe kiñci adisvā ‘‘sabbaṃ te, tāta, bhaṇḍakaṃ nāsita’’nti āha. Na nāsemi, sabbaṃ tumhehi vuttanayeneva vikkiṇiṃ, idaṃ asukassa mūlaṃ, idaṃ asukassāti. Kuṭumbiko pasīditvā ‘‘anaggho puriso, yattha katthaci jīvituṃ samattho’’ti attano gehe vayappattaṃ dhītaraṃ tassa datvā ‘‘gehamassa karothā’’ti purise āṇāpetvā niṭṭhite gehe ‘‘gacchatha, tumhe attano gehe vasathā’’ti āha.
अथस्स गेहपविसनकाले एकेन पादेन उम्मारे अक्कन्तमत्ते गेहस्स पच्छिमभागे भूमिं भिन्दित्वा असीतिहत्थो सुवण्णपब्बतो उट्ठहि। राजा ‘‘जटिलकुमारस्स किर गेहे भूमिं भिन्दित्वा सुवण्णपब्बतो उट्ठितो’’ति सुत्वाव तस्स सेट्ठिच्छत्तं पेसेसि। सो जटिलसेट्ठि नाम अहोसि। तस्स तयो पुत्ता अहेसुं। सो तेसं वयप्पत्तकाले पब्बज्जाय चित्तं उप्पादेत्वा ‘‘सचे अम्हेहि समानभोगं सेट्ठिकुलं भविस्सति, पब्बजितुं दस्सन्ति। नो चे, न दस्सन्ति। अत्थि नु खो जम्बुदीपे अम्हेहि समानभोगं कुल’’न्ति वीमंसनत्थाय सुवण्णमयं इट्ठकं सुवण्णमयं पतोदलट्ठिं सुवण्णमयं पादुकञ्च कारापेत्वा पुरिसानं हत्थे दत्वा ‘‘गच्छथ, इमानि आदाय किञ्चिदेव ओलोकयमाना विय जम्बुदीपतले विचरित्वा अम्हेहि समानभोगस्स सेट्ठिकुलस्स अत्थिभावं वा नत्थिभावं वा ञत्वा आगच्छथा’’ति पहिणि।
Athassa gehapavisanakāle ekena pādena ummāre akkantamatte gehassa pacchimabhāge bhūmiṃ bhinditvā asītihattho suvaṇṇapabbato uṭṭhahi. Rājā ‘‘jaṭilakumārassa kira gehe bhūmiṃ bhinditvā suvaṇṇapabbato uṭṭhito’’ti sutvāva tassa seṭṭhicchattaṃ pesesi. So jaṭilaseṭṭhi nāma ahosi. Tassa tayo puttā ahesuṃ. So tesaṃ vayappattakāle pabbajjāya cittaṃ uppādetvā ‘‘sace amhehi samānabhogaṃ seṭṭhikulaṃ bhavissati, pabbajituṃ dassanti. No ce, na dassanti. Atthi nu kho jambudīpe amhehi samānabhogaṃ kula’’nti vīmaṃsanatthāya suvaṇṇamayaṃ iṭṭhakaṃ suvaṇṇamayaṃ patodalaṭṭhiṃ suvaṇṇamayaṃ pādukañca kārāpetvā purisānaṃ hatthe datvā ‘‘gacchatha, imāni ādāya kiñcideva olokayamānā viya jambudīpatale vicaritvā amhehi samānabhogassa seṭṭhikulassa atthibhāvaṃ vā natthibhāvaṃ vā ñatvā āgacchathā’’ti pahiṇi.
ते चारिकं चरन्ता भद्दियनगरं पापुणिंसु। अथ ने मेण्डकसेट्ठि दिस्वा, ‘‘ताता, किं करोन्ता विचरथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘एकं ओलोकेन्ता विचरामा’’ति वुत्ते ‘‘इमेसं इमानि गहेत्वा किञ्चिदेव ओलोकेतुं विचरणकिच्चं नत्थि, रट्ठं परिग्गण्हमाना विचरन्ती’’ति ञत्वा, ‘‘ताता, अम्हाकं पच्छिमगेहं पविसित्वा ओलोकेथा’’ति आह। ते तत्थ अट्ठकरीसमत्ते ठाने हत्थिअस्सउसभप्पमाणे पिट्ठिया पिट्ठिं आहच्च पथविं भिन्दित्वा उट्ठिते हेट्ठा वुत्तप्पकारे सुवण्णमेण्डके दिस्वा तेसं अन्तरन्तरा विचरित्वा निक्खमिंसु। अथ ने सेट्ठि, ‘‘ताता, यं ओलोकेन्ता विचरथ, दिट्ठो वो सो’’ति पुच्छित्वा ‘‘पस्साम, सामी’’ति वुत्ते ‘‘तेन हि गच्छथा’’ति उय्योजेसि। ते ततोव गन्त्वा अत्तनो सेट्ठिना ‘‘किं, ताता, दिट्ठं वो अम्हाकं समानभोगं सेट्ठिकुल’’न्ति वुत्ते, ‘‘सामि, तुम्हाकं किं अत्थि, भद्दियनगरे मेण्डकसेट्ठिनो एवरूपो नाम विभवो’’ति सब्बं तं पवत्तिं आचिक्खिंसु। तं सुत्वा सेट्ठि अत्तमनो हुत्वा ‘‘एकं ताव सेट्ठिकुलं लद्धं, अपरम्पि नु खो अत्थी’’ति सतसहस्सग्घनिकं कम्बलं दत्वा ‘‘गच्छथ, ताता, अञ्ञम्पि। सेट्ठिकुलं विचिनथा’’ति पहिणि।
Te cārikaṃ carantā bhaddiyanagaraṃ pāpuṇiṃsu. Atha ne meṇḍakaseṭṭhi disvā, ‘‘tātā, kiṃ karontā vicarathā’’ti pucchitvā ‘‘ekaṃ olokentā vicarāmā’’ti vutte ‘‘imesaṃ imāni gahetvā kiñcideva oloketuṃ vicaraṇakiccaṃ natthi, raṭṭhaṃ pariggaṇhamānā vicarantī’’ti ñatvā, ‘‘tātā, amhākaṃ pacchimagehaṃ pavisitvā olokethā’’ti āha. Te tattha aṭṭhakarīsamatte ṭhāne hatthiassausabhappamāṇe piṭṭhiyā piṭṭhiṃ āhacca pathaviṃ bhinditvā uṭṭhite heṭṭhā vuttappakāre suvaṇṇameṇḍake disvā tesaṃ antarantarā vicaritvā nikkhamiṃsu. Atha ne seṭṭhi, ‘‘tātā, yaṃ olokentā vicaratha, diṭṭho vo so’’ti pucchitvā ‘‘passāma, sāmī’’ti vutte ‘‘tena hi gacchathā’’ti uyyojesi. Te tatova gantvā attano seṭṭhinā ‘‘kiṃ, tātā, diṭṭhaṃ vo amhākaṃ samānabhogaṃ seṭṭhikula’’nti vutte, ‘‘sāmi, tumhākaṃ kiṃ atthi, bhaddiyanagare meṇḍakaseṭṭhino evarūpo nāma vibhavo’’ti sabbaṃ taṃ pavattiṃ ācikkhiṃsu. Taṃ sutvā seṭṭhi attamano hutvā ‘‘ekaṃ tāva seṭṭhikulaṃ laddhaṃ, aparampi nu kho atthī’’ti satasahassagghanikaṃ kambalaṃ datvā ‘‘gacchatha, tātā, aññampi. Seṭṭhikulaṃ vicinathā’’ti pahiṇi.
ते राजगहं गन्त्वा जोतिकसेट्ठिस्स गेहतो अविदूरे दारुरासिं कत्वा अग्गिं दत्वा अट्ठंसु। ‘‘किं इद’’न्ति पुट्ठकाले च ‘‘एकं नो महग्घकम्बलं विक्किणन्तानं कयिको नत्थि, गहेत्वा विचरन्तापि चोरानं भायाम, तेन तं झापेत्वा गमिस्सामा’’ति वदिंसु। अथ ने जोतिकसेट्ठि दिस्वा ‘‘इमे किं करोन्ती’’ति पुच्छित्वा तमत्थं सुत्वा पक्कोसापेत्वा ‘‘किं अग्घनको कम्बलो’’ति पुच्छि। ‘‘सतसहस्सग्घनको’’ति वुत्ते सतसहस्सं दापेत्वा ‘‘द्वारकोट्ठकं सम्मज्जित्वा कचवरछड्डिकाय दासिया देथा’’ति तेसंयेव हत्थे पहिणि। सा कम्बलं गहेत्वा रोदमाना सामिकस्स सन्तिकं आगन्त्वा ‘‘किं मं, सामि, अपराधे सति पहरितुं न वट्टति, कस्मा मे एवरूपं थूलकम्बलं पहिणित्थ, कथाहं इमं निवासेस्सामि वा पारुपिस्सामि वा’’ति। नाहं तव एतदत्थाय पहिणिं, एतं पन पलिवेठेत्वा तव सयनपादमूले ठपेत्वा निपज्जनकाले गन्धोदकेन धोतानं पादानं पुञ्छनत्थाय ते पहिणिं, किं एतम्पि कातुं न सक्कोसीति। सा ‘‘एतं पन कातुं सक्खिस्सामी’’ति गहेत्वा अगमासि। ते च पुरिसा तं कारणं दिस्वा अत्तनो सेट्ठिस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘किं, ताता, दिट्ठं वो सेट्ठिकुल’’न्ति वुत्ते, ‘‘सामि, किं तुम्हाकं अत्थि, राजगहनगरे जोतिकसेट्ठिस्स एवरूपा नाम सम्पत्ती’’ति सब्बं गेहसम्पत्तिं आरोचेत्वा तं पवत्तिं आचिक्खिंसु। सेट्ठि तेसं वचनं सुत्वा तुट्ठमानसो ‘‘इदानि पब्बजितुं लभिस्सामी’’ति रञ्ञो सन्तिकं गन्त्वा ‘‘पब्बजितुकामोम्हि, देवा’’ति आह। साधु, महासेट्ठि, पब्बजाहीति । सो गेहं गन्त्वा पुत्ते पक्कोसापेत्वा सुवण्णदण्डं वजिरकुद्दालं जेट्ठपुत्तस्स हत्थे ठपेत्वा, ‘‘तात, पच्छिमगेहे सुवण्णपब्बततो सुवण्णपिण्डं उद्धराही’’ति आह। सो कुद्दालं आदाय गन्त्वा सुवण्णपब्बतं पहरि, पिट्ठिपासाणे पहटकालो विय अहोसि। तस्स हत्थतो कुद्दालं गहेत्वा मज्झिमपुत्तस्स हत्थे दत्वा पहिणि, तस्सपि सुवण्णपब्बतं पहरन्तस्स पिट्ठिपासाणे पहटकालो विय अहोसि। अथ नं कनिट्ठपुत्तस्स हत्थे दत्वा पहिणि, तस्स तं गहेत्वा पहरन्तस्स कोट्टेत्वा रासिकताय मत्तिकाय पहटकालो विय अहोसि। अथ नं सेट्ठि ‘‘एहि, तात, अलं एत्तकेना’’ति वत्वा इतरे द्वे जेट्ठभातिके पक्कोसापेत्वा ‘‘अयं सुवण्णपब्बतो न तुम्हाकं निब्बत्तो, मय्हञ्च कनिट्ठस्स च निब्बत्तो, इमिना सद्धिं एकतो हुत्वा परिभुञ्जथा’’ति आह। कस्मा पन सो तेसमेव निब्बत्तति, कस्मा च जटिलो जातकाले उदके पातितोति? अत्तनो कतकम्मेनेव।
Te rājagahaṃ gantvā jotikaseṭṭhissa gehato avidūre dārurāsiṃ katvā aggiṃ datvā aṭṭhaṃsu. ‘‘Kiṃ ida’’nti puṭṭhakāle ca ‘‘ekaṃ no mahagghakambalaṃ vikkiṇantānaṃ kayiko natthi, gahetvā vicarantāpi corānaṃ bhāyāma, tena taṃ jhāpetvā gamissāmā’’ti vadiṃsu. Atha ne jotikaseṭṭhi disvā ‘‘ime kiṃ karontī’’ti pucchitvā tamatthaṃ sutvā pakkosāpetvā ‘‘kiṃ agghanako kambalo’’ti pucchi. ‘‘Satasahassagghanako’’ti vutte satasahassaṃ dāpetvā ‘‘dvārakoṭṭhakaṃ sammajjitvā kacavarachaḍḍikāya dāsiyā dethā’’ti tesaṃyeva hatthe pahiṇi. Sā kambalaṃ gahetvā rodamānā sāmikassa santikaṃ āgantvā ‘‘kiṃ maṃ, sāmi, aparādhe sati paharituṃ na vaṭṭati, kasmā me evarūpaṃ thūlakambalaṃ pahiṇittha, kathāhaṃ imaṃ nivāsessāmi vā pārupissāmi vā’’ti. Nāhaṃ tava etadatthāya pahiṇiṃ, etaṃ pana paliveṭhetvā tava sayanapādamūle ṭhapetvā nipajjanakāle gandhodakena dhotānaṃ pādānaṃ puñchanatthāya te pahiṇiṃ, kiṃ etampi kātuṃ na sakkosīti. Sā ‘‘etaṃ pana kātuṃ sakkhissāmī’’ti gahetvā agamāsi. Te ca purisā taṃ kāraṇaṃ disvā attano seṭṭhissa santikaṃ gantvā ‘‘kiṃ, tātā, diṭṭhaṃ vo seṭṭhikula’’nti vutte, ‘‘sāmi, kiṃ tumhākaṃ atthi, rājagahanagare jotikaseṭṭhissa evarūpā nāma sampattī’’ti sabbaṃ gehasampattiṃ ārocetvā taṃ pavattiṃ ācikkhiṃsu. Seṭṭhi tesaṃ vacanaṃ sutvā tuṭṭhamānaso ‘‘idāni pabbajituṃ labhissāmī’’ti rañño santikaṃ gantvā ‘‘pabbajitukāmomhi, devā’’ti āha. Sādhu, mahāseṭṭhi, pabbajāhīti . So gehaṃ gantvā putte pakkosāpetvā suvaṇṇadaṇḍaṃ vajirakuddālaṃ jeṭṭhaputtassa hatthe ṭhapetvā, ‘‘tāta, pacchimagehe suvaṇṇapabbatato suvaṇṇapiṇḍaṃ uddharāhī’’ti āha. So kuddālaṃ ādāya gantvā suvaṇṇapabbataṃ pahari, piṭṭhipāsāṇe pahaṭakālo viya ahosi. Tassa hatthato kuddālaṃ gahetvā majjhimaputtassa hatthe datvā pahiṇi, tassapi suvaṇṇapabbataṃ paharantassa piṭṭhipāsāṇe pahaṭakālo viya ahosi. Atha naṃ kaniṭṭhaputtassa hatthe datvā pahiṇi, tassa taṃ gahetvā paharantassa koṭṭetvā rāsikatāya mattikāya pahaṭakālo viya ahosi. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘ehi, tāta, alaṃ ettakenā’’ti vatvā itare dve jeṭṭhabhātike pakkosāpetvā ‘‘ayaṃ suvaṇṇapabbato na tumhākaṃ nibbatto, mayhañca kaniṭṭhassa ca nibbatto, iminā saddhiṃ ekato hutvā paribhuñjathā’’ti āha. Kasmā pana so tesameva nibbattati, kasmā ca jaṭilo jātakāle udake pātitoti? Attano katakammeneva.
कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स हि चेतिये करियमाने एको खीणासवो चेतियट्ठानं गन्त्वा ओलोकेत्वा, ‘‘ताता, कस्मा चेतियस्स उत्तरेन मुखं न उट्ठहती’’ति पुच्छि। ‘‘सुवण्णं नप्पहोती’’ति आहंसु। अहं अन्तोगामं पविसित्वा समादपेस्सामि, तुम्हे आदरेन कम्मं करोथाति। सो एवं वत्वा नगरं पविसित्वा, ‘‘अम्मा, ताता, तुम्हाकं चेतियस्स एकस्मिं मुखे सुवण्णं नप्पहोति, सुवण्णं जानाथा’’ति महाजनं समादपेन्तो सुवण्णकारकुलं अगमासि। सुवण्णकारोपि तङ्खणेयेव भरियाय सद्धिं कलहं करोन्तो निसिन्नो होति। अथ नं थेरो ‘‘चेतिये तुम्हेहि गहितमुखस्स सुवण्णं नप्पहोति, तं जानितुं वट्टती’’ति आह। सो भरियाय कोपेन ‘‘तव सत्थारं उदके खिपित्वा गच्छा’’ति आह। अथ नं सा ‘‘अतिसाहसिककम्मं ते कतं, मम कुद्धेन ते अहमेव अक्कोसितब्बा वा पहरितब्बा वा, कस्मा अतीतानागतपच्चुप्पन्नेसु बुद्धेसु वेरमकासी’’ति आह। सुवण्णकारो तावदेव संवेगप्पत्तो हुत्वा ‘‘खमथ मे, भन्ते’’ति वत्वा थेरस्स पादमूले निपज्जि। तात, अहं तया न किञ्चि वुत्तो, सत्थारं खमापेहीति। किन्ति कत्वा खमापेमि, भन्तेति। सुवण्णपुप्फानं तयो कुम्भे कत्वा अन्तोधातुनिधाने पक्खिपित्वा अल्लवत्थो अल्लकेसो हुत्वा खमापेहि, ताताति।
Kassapasammāsambuddhassa hi cetiye kariyamāne eko khīṇāsavo cetiyaṭṭhānaṃ gantvā oloketvā, ‘‘tātā, kasmā cetiyassa uttarena mukhaṃ na uṭṭhahatī’’ti pucchi. ‘‘Suvaṇṇaṃ nappahotī’’ti āhaṃsu. Ahaṃ antogāmaṃ pavisitvā samādapessāmi, tumhe ādarena kammaṃ karothāti. So evaṃ vatvā nagaraṃ pavisitvā, ‘‘ammā, tātā, tumhākaṃ cetiyassa ekasmiṃ mukhe suvaṇṇaṃ nappahoti, suvaṇṇaṃ jānāthā’’ti mahājanaṃ samādapento suvaṇṇakārakulaṃ agamāsi. Suvaṇṇakāropi taṅkhaṇeyeva bhariyāya saddhiṃ kalahaṃ karonto nisinno hoti. Atha naṃ thero ‘‘cetiye tumhehi gahitamukhassa suvaṇṇaṃ nappahoti, taṃ jānituṃ vaṭṭatī’’ti āha. So bhariyāya kopena ‘‘tava satthāraṃ udake khipitvā gacchā’’ti āha. Atha naṃ sā ‘‘atisāhasikakammaṃ te kataṃ, mama kuddhena te ahameva akkositabbā vā paharitabbā vā, kasmā atītānāgatapaccuppannesu buddhesu veramakāsī’’ti āha. Suvaṇṇakāro tāvadeva saṃvegappatto hutvā ‘‘khamatha me, bhante’’ti vatvā therassa pādamūle nipajji. Tāta, ahaṃ tayā na kiñci vutto, satthāraṃ khamāpehīti. Kinti katvā khamāpemi, bhanteti. Suvaṇṇapupphānaṃ tayo kumbhe katvā antodhātunidhāne pakkhipitvā allavattho allakeso hutvā khamāpehi, tātāti.
सो ‘‘साधु, भन्ते’’ति वत्वा सुवण्णपुप्फानि करोन्तो तीसु पुत्तेसु जेट्ठपुत्तं पक्कोसापेत्वा ‘‘एहि, तात, अहं सत्थारं वेरवचनेन अवचं, तस्मा इमानि पुप्फानि कत्वा धातुनिधाने पक्खिपित्वा खमापेस्सामि, त्वम्पि खो मे सहायो होही’’ति आह। सो ‘‘न त्वं मया वेरवचनं वदापितो, त्वंयेव करोही’’ति कातुं न इच्छि। मज्झिमपुत्तं पक्कोसित्वा तथेवाह, सोपि तथेव वत्वा कातुं न इच्छि। कनिट्ठं पक्कोसित्वा तथेवाह, सो ‘‘पितु उप्पन्नकिच्चं नाम पुत्तस्स भारो’’ति वत्वा पितुसहायो हुत्वा पुप्फानि अकासि। सुवण्णकारो विदत्थिप्पमाणानं पुप्फानं तयो कुम्भे निट्ठापेत्वा धातुनिधाने पक्खिपित्वा अल्लवत्थो अल्लकेसो सत्थारं खमापेसि। इति सो सत्तक्खत्तुं जातकाले उदके पातनं लभि। अयं पनस्स कोटियं ठितो अत्तभावो। इधापि तस्सेव निस्सन्देन उदके पातितो। ये पनस्स द्वे जेट्ठभातिका पुत्ता सुवण्णपुप्फानं करणकाले सहाया भवितुं न इच्छिंसु, तेसं तेन कारणेन सुवण्णपब्बतो न निब्बत्ति, जटिलस्स चेव कनिट्ठपुत्तस्स च एकतो कतभावेन निब्बत्ति। इति सो पुत्ते अनुसासित्वा सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा कतिपाहेनेव अरहत्तं पापुणि। सत्था अपरेन समयेन पञ्चहि भिक्खुसतेहि सद्धिं पिण्डाय चरन्तो तस्स पुत्तानं गेहद्वारं अगमासि, ते बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स अड्ढमासं भिक्खादानं अदंसु।
So ‘‘sādhu, bhante’’ti vatvā suvaṇṇapupphāni karonto tīsu puttesu jeṭṭhaputtaṃ pakkosāpetvā ‘‘ehi, tāta, ahaṃ satthāraṃ veravacanena avacaṃ, tasmā imāni pupphāni katvā dhātunidhāne pakkhipitvā khamāpessāmi, tvampi kho me sahāyo hohī’’ti āha. So ‘‘na tvaṃ mayā veravacanaṃ vadāpito, tvaṃyeva karohī’’ti kātuṃ na icchi. Majjhimaputtaṃ pakkositvā tathevāha, sopi tatheva vatvā kātuṃ na icchi. Kaniṭṭhaṃ pakkositvā tathevāha, so ‘‘pitu uppannakiccaṃ nāma puttassa bhāro’’ti vatvā pitusahāyo hutvā pupphāni akāsi. Suvaṇṇakāro vidatthippamāṇānaṃ pupphānaṃ tayo kumbhe niṭṭhāpetvā dhātunidhāne pakkhipitvā allavattho allakeso satthāraṃ khamāpesi. Iti so sattakkhattuṃ jātakāle udake pātanaṃ labhi. Ayaṃ panassa koṭiyaṃ ṭhito attabhāvo. Idhāpi tasseva nissandena udake pātito. Ye panassa dve jeṭṭhabhātikā puttā suvaṇṇapupphānaṃ karaṇakāle sahāyā bhavituṃ na icchiṃsu, tesaṃ tena kāraṇena suvaṇṇapabbato na nibbatti, jaṭilassa ceva kaniṭṭhaputtassa ca ekato katabhāvena nibbatti. Iti so putte anusāsitvā satthu santike pabbajitvā katipāheneva arahattaṃ pāpuṇi. Satthā aparena samayena pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ piṇḍāya caranto tassa puttānaṃ gehadvāraṃ agamāsi, te buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa aḍḍhamāsaṃ bhikkhādānaṃ adaṃsu.
भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘अज्जापि ते, आवुसो जटिल, असीतिहत्थे सुवण्णपब्बते च पुत्तेसु च तण्हा अत्थी’’ति। ‘‘न मे, आवुसो, एतेसु तण्हा वा मानो वा अत्थी’’ति। ते ‘‘अयं जटिलत्थेरो अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति वदिंसु। सत्था तेसं कथं सुत्वा ‘‘न, भिक्खवे, मम पुत्तस्स तेसु तण्हा वा मानो वा अत्थी’’ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘ajjāpi te, āvuso jaṭila, asītihatthe suvaṇṇapabbate ca puttesu ca taṇhā atthī’’ti. ‘‘Na me, āvuso, etesu taṇhā vā māno vā atthī’’ti. Te ‘‘ayaṃ jaṭilatthero abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti vadiṃsu. Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā ‘‘na, bhikkhave, mama puttassa tesu taṇhā vā māno vā atthī’’ti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
४१६.
416.
‘‘योध तण्हं पहन्त्वान, अनागारो परिब्बजे।
‘‘Yodha taṇhaṃ pahantvāna, anāgāro paribbaje;
तण्हाभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Taṇhābhavaparikkhīṇaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – यो इध लोके छद्वारिकं तण्हं वा मानं वा जहित्वा घरावासेन अनत्थिको अनागारो हुत्वा परिब्बजति, तण्हाय चेव भवस्स च परिक्खीणत्ता तण्हाभवपरिक्खीणं तमहं ब्राह्मणं वदामीति।
Tassattho – yo idha loke chadvārikaṃ taṇhaṃ vā mānaṃ vā jahitvā gharāvāsena anatthiko anāgāro hutvā paribbajati, taṇhāya ceva bhavassa ca parikkhīṇattā taṇhābhavaparikkhīṇaṃ tamahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
जटिलत्थेरवत्थु तेत्तिंसतिमं।
Jaṭilattheravatthu tettiṃsatimaṃ.
३४. जोतिकत्थेरवत्थु
34. Jotikattheravatthu
योध तण्हन्ति पुन इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो जोतिकत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Yodha taṇhanti puna imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto jotikattheraṃ ārabbha kathesi.
अजातसत्तुकुमारो हि देवदत्तेन सद्धिं एकतो हुत्वा पितरं घातेत्वा रज्जे पतिट्ठितो ‘‘जोतिकसेट्ठिस्स महापासादं गण्हिस्सामी’’ति युद्धसज्जो निक्खमित्वा मणिपाकारे सपरिवारस्स अत्तनो छायं दिस्वा ‘‘गहपतिको युद्धसज्जो हुत्वा बलं आदाय निक्खन्तो’’ति सल्लक्खेत्वा उपगन्तुं न विसहि। सेट्ठिपि तं दिवसं उपोसथिको हुत्वा पातोव भुत्तपातरासो विहारं गन्त्वा सत्थु सन्तिके धम्मं सुणन्तो निसिन्नो होति। पठमे द्वारकोट्ठके आरक्खं गहेत्वा ठितो पन यमकोळि नाम यक्खो तं दिस्वा ‘‘कहं गच्छसी’’ति सपरिवारं विद्धंसेत्वा दिसाविदिसासु अनुबन्धि। राजा विहारमेव अगमासि।
Ajātasattukumāro hi devadattena saddhiṃ ekato hutvā pitaraṃ ghātetvā rajje patiṭṭhito ‘‘jotikaseṭṭhissa mahāpāsādaṃ gaṇhissāmī’’ti yuddhasajjo nikkhamitvā maṇipākāre saparivārassa attano chāyaṃ disvā ‘‘gahapatiko yuddhasajjo hutvā balaṃ ādāya nikkhanto’’ti sallakkhetvā upagantuṃ na visahi. Seṭṭhipi taṃ divasaṃ uposathiko hutvā pātova bhuttapātarāso vihāraṃ gantvā satthu santike dhammaṃ suṇanto nisinno hoti. Paṭhame dvārakoṭṭhake ārakkhaṃ gahetvā ṭhito pana yamakoḷi nāma yakkho taṃ disvā ‘‘kahaṃ gacchasī’’ti saparivāraṃ viddhaṃsetvā disāvidisāsu anubandhi. Rājā vihārameva agamāsi.
अथ नं सेट्ठि दिस्वाव ‘‘किं, देवा’’ति वत्वा उट्ठायासना अट्ठासि। गहपति, किं त्वं तव पुरिसे ‘‘मया सद्धिं युज्झथा’’ति आणापेत्वा इधागम्म धम्मं सुणन्तो विय निसिन्नोति। किं पन देवो मम गेहं गण्हितुं गतोति? आम, गतोम्हीति। मम अनिच्छाय मम गेहं गण्हितुं राजसहस्सम्पि न सक्कोति, देवाति। सो ‘‘किं पन त्वं राजा भविस्ससी’’ति कुज्झि। नाहं राजा, मम सन्तकं पन दसिकसुत्तम्पि मम अनिच्छाय राजूहि वा चोरेहि वा गहेतुं न सक्काति। किं पनाहं तव रुचिया गण्हिस्सामीति? तेन हि, देव, इमा मे दससु अङ्गुलीसु वीसति मुद्दिका, इमाहं तुम्हाकं न देमि। सचे सक्कोथ, गण्हथाति । सो पन राजा भूमियं उक्कुटिकं निसीदित्वा उल्लङ्घन्तो अट्ठारसहत्थं ठानं अभिरुहति, ठत्वा उल्लङ्घन्तो असीतिहत्थं ठानं अभिरुहति। एवंमहाबलो समानोपि इतो चितो च परिवत्तेन्तो एकं मुद्दिकम्पि कड्ढितुं नासक्खि। अथ नं सेट्ठि ‘‘साटकं पत्थर, देवा’’ति वत्वा अङ्गुलियो उजुका अकासि, वीसतिपि मुद्दिका निक्खमिंसु। अथ नं सेट्ठि ‘‘एवं, देव, मम सन्तकं मम अनिच्छाय न सक्का गण्हितु’’न्ति वत्वा रञ्ञो किरियाय उप्पन्नसंवेगो ‘‘पब्बजितुं मे अनुजान, देवा’’ति आह। सो ‘‘इमस्मिं पब्बजिते सुखं पासादं गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा एकवचनेनेव ‘‘त्वं पब्बजाही’’ति आह। सो सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा न चिरस्सेव अरहत्तं पत्वा जोतिकत्थेरो नाम अहोसि। तस्स अरहत्तं पत्तक्खणेयेव सब्बापि सा सम्पत्ति अन्तरधायि, तम्पिस्स सतुलकायिं नाम भरियं देवता उत्तरकुरुमेव नयिंसु।
Atha naṃ seṭṭhi disvāva ‘‘kiṃ, devā’’ti vatvā uṭṭhāyāsanā aṭṭhāsi. Gahapati, kiṃ tvaṃ tava purise ‘‘mayā saddhiṃ yujjhathā’’ti āṇāpetvā idhāgamma dhammaṃ suṇanto viya nisinnoti. Kiṃ pana devo mama gehaṃ gaṇhituṃ gatoti? Āma, gatomhīti. Mama anicchāya mama gehaṃ gaṇhituṃ rājasahassampi na sakkoti, devāti. So ‘‘kiṃ pana tvaṃ rājā bhavissasī’’ti kujjhi. Nāhaṃ rājā, mama santakaṃ pana dasikasuttampi mama anicchāya rājūhi vā corehi vā gahetuṃ na sakkāti. Kiṃ panāhaṃ tava ruciyā gaṇhissāmīti? Tena hi, deva, imā me dasasu aṅgulīsu vīsati muddikā, imāhaṃ tumhākaṃ na demi. Sace sakkotha, gaṇhathāti . So pana rājā bhūmiyaṃ ukkuṭikaṃ nisīditvā ullaṅghanto aṭṭhārasahatthaṃ ṭhānaṃ abhiruhati, ṭhatvā ullaṅghanto asītihatthaṃ ṭhānaṃ abhiruhati. Evaṃmahābalo samānopi ito cito ca parivattento ekaṃ muddikampi kaḍḍhituṃ nāsakkhi. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘sāṭakaṃ patthara, devā’’ti vatvā aṅguliyo ujukā akāsi, vīsatipi muddikā nikkhamiṃsu. Atha naṃ seṭṭhi ‘‘evaṃ, deva, mama santakaṃ mama anicchāya na sakkā gaṇhitu’’nti vatvā rañño kiriyāya uppannasaṃvego ‘‘pabbajituṃ me anujāna, devā’’ti āha. So ‘‘imasmiṃ pabbajite sukhaṃ pāsādaṃ gaṇhissāmī’’ti cintetvā ekavacaneneva ‘‘tvaṃ pabbajāhī’’ti āha. So satthu santike pabbajitvā na cirasseva arahattaṃ patvā jotikatthero nāma ahosi. Tassa arahattaṃ pattakkhaṇeyeva sabbāpi sā sampatti antaradhāyi, tampissa satulakāyiṃ nāma bhariyaṃ devatā uttarakurumeva nayiṃsu.
अथेकदिवसं भिक्खू तं आमन्तेत्वा, ‘‘आवुसो जोतिक, तस्मिं पन ते पासादे वा इत्थिया वा तण्हा अत्थी’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थावुसो’’ति वुत्ते सत्थु आरोचेसुं – ‘‘अयं, भन्ते, अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति। सत्था ‘‘नत्थेव, भिक्खवे, मम पुत्तस्स तस्मिं तण्हा’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Athekadivasaṃ bhikkhū taṃ āmantetvā, ‘‘āvuso jotika, tasmiṃ pana te pāsāde vā itthiyā vā taṇhā atthī’’ti pucchitvā ‘‘natthāvuso’’ti vutte satthu ārocesuṃ – ‘‘ayaṃ, bhante, abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti. Satthā ‘‘nattheva, bhikkhave, mama puttassa tasmiṃ taṇhā’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१६.
416.
‘‘योध तण्हं पहन्त्वान, अनागारो परिब्बजे।
‘‘Yodha taṇhaṃ pahantvāna, anāgāro paribbaje;
तण्हाभवपरिक्खीणं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Taṇhābhavaparikkhīṇaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
इमिस्सा गाथायत्थो हेट्ठा जटिलत्थेरवत्थुम्हि वुत्तनयेनेव वेदितब्बो।
Imissā gāthāyattho heṭṭhā jaṭilattheravatthumhi vuttanayeneva veditabbo.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
जोतिकत्थेरवत्थु चतुतिंसतिमं।
Jotikattheravatthu catutiṃsatimaṃ.
३५. नटपुत्तकत्थेरवत्थु
35. Naṭaputtakattheravatthu
हित्वाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो एकं नटपुत्तकं आरब्भ कथेसि।
Hitvāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto ekaṃ naṭaputtakaṃ ārabbha kathesi.
सो किर एकं नटकीळं कीळयमानो विचरन्तो सत्थु धम्मकथं सुत्वा पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणि। तस्मिं बुद्धप्पमुखेन भिक्खुसङ्घेन सद्धिं पिण्डाय पविसन्ते भिक्खू एकं नटपुत्तं कीळन्तं दिस्वा, ‘‘आवुसो, एस तया कीळितकीळितं कीळति, अत्थि नु खो ते एत्थ सिनेहो’’ति पुच्छित्वा ‘‘नत्थी’’ति वुत्ते ‘‘अयं, भन्ते, अभूतं वत्वा अञ्ञं ब्याकरोती’’ति आहंसु। सत्था तेसं कथं सुत्वा, ‘‘भिक्खवे, मम पुत्तो सब्बयोगे अतिक्कन्तो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
So kira ekaṃ naṭakīḷaṃ kīḷayamāno vicaranto satthu dhammakathaṃ sutvā pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇi. Tasmiṃ buddhappamukhena bhikkhusaṅghena saddhiṃ piṇḍāya pavisante bhikkhū ekaṃ naṭaputtaṃ kīḷantaṃ disvā, ‘‘āvuso, esa tayā kīḷitakīḷitaṃ kīḷati, atthi nu kho te ettha sineho’’ti pucchitvā ‘‘natthī’’ti vutte ‘‘ayaṃ, bhante, abhūtaṃ vatvā aññaṃ byākarotī’’ti āhaṃsu. Satthā tesaṃ kathaṃ sutvā, ‘‘bhikkhave, mama putto sabbayoge atikkanto’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१७.
417.
‘‘हित्वा मानुसकं योगं, दिब्बं योगं उपच्चगा।
‘‘Hitvā mānusakaṃ yogaṃ, dibbaṃ yogaṃ upaccagā;
सब्बयोगविसंयुत्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Sabbayogavisaṃyuttaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ मानुसकं योगन्ति मानुसकं आयुञ्चेव पञ्च कामगुणे च। दिब्बयोगेपि एसेव नयो। उपच्चगाति यो मानुसकं योगं हित्वा दिब्बं योगं अतिक्कन्तो, तं सब्बेहि चतूहिपि योगेहि विसंयुत्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha mānusakaṃ yoganti mānusakaṃ āyuñceva pañca kāmaguṇe ca. Dibbayogepi eseva nayo. Upaccagāti yo mānusakaṃ yogaṃ hitvā dibbaṃ yogaṃ atikkanto, taṃ sabbehi catūhipi yogehi visaṃyuttaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
नटपुत्तकत्थेरवत्थु पञ्चतिंसतिमं।
Naṭaputtakattheravatthu pañcatiṃsatimaṃ.
३६. नटपुत्तकत्थेरवत्थु
36. Naṭaputtakattheravatthu
हित्वा रतिञ्चाति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो एकं नटपुत्तकंयेव आरब्भ कथेसि। वत्थु पुरिमसदिसमेव। इध पन सत्था, ‘‘भिक्खवे, मम पुत्तो रतिञ्च अरतिञ्च पहाय ठितो’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Hitvā ratiñcāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto ekaṃ naṭaputtakaṃyeva ārabbha kathesi. Vatthu purimasadisameva. Idha pana satthā, ‘‘bhikkhave, mama putto ratiñca aratiñca pahāya ṭhito’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४१८.
418.
‘‘हित्वा रतिञ्च अरतिञ्च, सीतिभूतं निरूपधिं।
‘‘Hitvā ratiñca aratiñca, sītibhūtaṃ nirūpadhiṃ;
सब्बलोकाभिभुं वीरं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Sabbalokābhibhuṃ vīraṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ रतिन्ति पञ्चकामगुणरतिं। अरतिन्ति अरञ्ञवासे उक्कण्ठितत्तं। सीतिभूतन्ति निब्बुतं। निरूपधिन्ति निरुपक्किलेसं। वीरन्ति तं एवरूपं सब्बं खन्धलोकं अभिभवित्वा ठितं वीरियवन्तं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha ratinti pañcakāmaguṇaratiṃ. Aratinti araññavāse ukkaṇṭhitattaṃ. Sītibhūtanti nibbutaṃ. Nirūpadhinti nirupakkilesaṃ. Vīranti taṃ evarūpaṃ sabbaṃ khandhalokaṃ abhibhavitvā ṭhitaṃ vīriyavantaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
नटपुत्तकत्थेरवत्थु छत्तिंसतिमं।
Naṭaputtakattheravatthu chattiṃsatimaṃ.
३७. वङ्गीसत्थेरवत्थु
37. Vaṅgīsattheravatthu
चुतिं यो वेदीति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो वङ्गीसत्थेरं आरब्भ कथेसि।
Cutiṃyo vedīti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto vaṅgīsattheraṃ ārabbha kathesi.
राजगहे किरेको ब्राह्मणो वङ्गीसो नाम मतमनुस्सानं सीसं आकोटेत्वा ‘‘इदं निरये निब्बत्तस्स सीसं, इदं तिरच्छानयोनियं, इदं पेत्तिविसये, इदं मनुस्सलोके, इदं देवलोके निब्बत्तस्स सीस’’न्ति जानाति। ब्राह्मणा ‘‘सक्का इमं निस्साय लोकं खादितु’’न्ति चिन्तेत्वा तं द्वे रत्तवत्थानि परिदहापेत्वा आदाय जनपदं चरन्ता मनुस्से वदन्ति ‘‘एसो वङ्गीसो नाम ब्राह्मणो मतमनुस्सानं सीसं आकोटेत्वा निब्बत्तट्ठानं जानाति, अत्तनो ञातकानं निब्बत्तट्ठानं पुच्छथा’’ति। मनुस्सा यथाबलं दसपि कहापणे वीसतिपि सतम्पि दत्वा ञातकानं निब्बत्तट्ठानं पुच्छन्ति। ते अनुपुब्बेन सावत्थिं पत्वा जेतवनस्स अविदूरे निवासं गण्हिंसु। ते भुत्तपातरासा महाजनं गन्धमालादिहत्थं धम्मस्सवनाय गच्छन्तं दिस्वा ‘‘कहं गच्छथा’’ति पुच्छित्वा ‘‘विहारं धम्मस्सवनाया’’ति वुत्ते ‘‘तत्थ गन्त्वा किं करिस्सथ, अम्हाकं वङ्गीसब्राह्मणेन सदिसो नाम नत्थि, मतमनुस्सानं सीसं आकोटेत्वा निब्बत्तट्ठानं जानाति, ञातकानं निब्बत्तट्ठानं पुच्छथा’’ति आहंसु। ते ‘‘वङ्गीसो किं जानाति , अम्हाकं सत्थारा सदिसो नाम नत्थी’’ति वत्वा इतरेहिपि ‘‘वङ्गीससदिसो नत्थी’’ति वुत्ते कथं वड्ढेत्वा ‘‘एथ, दानि वो वङ्गीसस्स वा अम्हाकं वा सत्थु जाननभावं जानिस्सामा’’ति ते आदाय विहारं अगमंसु। सत्था तेसं आगमनभावं ञत्वा निरये तिरच्छानयोनियं मनुस्सलोके देवलोकेति चतूसु ठानेसु निब्बत्तानं चत्तारि सीसानि, खीणासवसीसञ्चाति पञ्च सीसानि आहरापेत्वा पटिपाटिया ठपेत्वा आगतकाले वङ्गीसं पुच्छि – ‘‘त्वं किर सीसं आकोटेत्वा मतकानं निब्बत्तट्ठानं जानासी’’ति? ‘‘आम, जानामी’’ति। ‘‘इदं कस्स सीस’’न्ति? सो तं आकोटेत्वा ‘‘निरये निब्बत्तस्सा’’ति आह। अथस्स सत्था ‘‘साधु साधू’’ति साधुकारं दत्वा इतरानिपि तीणि सीसानि पुच्छित्वा तेन अविरज्झित्वा वुत्तवुत्तक्खणे तथेव तस्स साधुकारं दत्वा पञ्चमं सीसं दस्सेत्वा ‘‘इदं कस्स सीस’’न्ति पुच्छि, सो तम्पि आकोटेत्वा निब्बत्तट्ठानं न जानाति।
Rājagahe kireko brāhmaṇo vaṅgīso nāma matamanussānaṃ sīsaṃ ākoṭetvā ‘‘idaṃ niraye nibbattassa sīsaṃ, idaṃ tiracchānayoniyaṃ, idaṃ pettivisaye, idaṃ manussaloke, idaṃ devaloke nibbattassa sīsa’’nti jānāti. Brāhmaṇā ‘‘sakkā imaṃ nissāya lokaṃ khāditu’’nti cintetvā taṃ dve rattavatthāni paridahāpetvā ādāya janapadaṃ carantā manusse vadanti ‘‘eso vaṅgīso nāma brāhmaṇo matamanussānaṃ sīsaṃ ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ jānāti, attano ñātakānaṃ nibbattaṭṭhānaṃ pucchathā’’ti. Manussā yathābalaṃ dasapi kahāpaṇe vīsatipi satampi datvā ñātakānaṃ nibbattaṭṭhānaṃ pucchanti. Te anupubbena sāvatthiṃ patvā jetavanassa avidūre nivāsaṃ gaṇhiṃsu. Te bhuttapātarāsā mahājanaṃ gandhamālādihatthaṃ dhammassavanāya gacchantaṃ disvā ‘‘kahaṃ gacchathā’’ti pucchitvā ‘‘vihāraṃ dhammassavanāyā’’ti vutte ‘‘tattha gantvā kiṃ karissatha, amhākaṃ vaṅgīsabrāhmaṇena sadiso nāma natthi, matamanussānaṃ sīsaṃ ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ jānāti, ñātakānaṃ nibbattaṭṭhānaṃ pucchathā’’ti āhaṃsu. Te ‘‘vaṅgīso kiṃ jānāti , amhākaṃ satthārā sadiso nāma natthī’’ti vatvā itarehipi ‘‘vaṅgīsasadiso natthī’’ti vutte kathaṃ vaḍḍhetvā ‘‘etha, dāni vo vaṅgīsassa vā amhākaṃ vā satthu jānanabhāvaṃ jānissāmā’’ti te ādāya vihāraṃ agamaṃsu. Satthā tesaṃ āgamanabhāvaṃ ñatvā niraye tiracchānayoniyaṃ manussaloke devaloketi catūsu ṭhānesu nibbattānaṃ cattāri sīsāni, khīṇāsavasīsañcāti pañca sīsāni āharāpetvā paṭipāṭiyā ṭhapetvā āgatakāle vaṅgīsaṃ pucchi – ‘‘tvaṃ kira sīsaṃ ākoṭetvā matakānaṃ nibbattaṭṭhānaṃ jānāsī’’ti? ‘‘Āma, jānāmī’’ti. ‘‘Idaṃ kassa sīsa’’nti? So taṃ ākoṭetvā ‘‘niraye nibbattassā’’ti āha. Athassa satthā ‘‘sādhu sādhū’’ti sādhukāraṃ datvā itarānipi tīṇi sīsāni pucchitvā tena avirajjhitvā vuttavuttakkhaṇe tatheva tassa sādhukāraṃ datvā pañcamaṃ sīsaṃ dassetvā ‘‘idaṃ kassa sīsa’’nti pucchi, so tampi ākoṭetvā nibbattaṭṭhānaṃ na jānāti.
अथ नं सत्था ‘‘किं, वङ्गीस, न जानासी’’ति वत्वा, ‘‘आम, न जानामी’’ति वुत्ते ‘‘अहं जानामी’’ति आह। अथ नं वङ्गीसो याचि ‘‘देथ मे इमं मन्त’’न्ति। न सक्का अपब्बजितस्स दातुन्ति। सो ‘‘इमस्मिं मन्ते गहिते सकलजम्बुदीपे अहं जेट्ठको भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ते ब्राह्मणे ‘‘तुम्हे तत्थेव कतिपाहं वसथ, अहं पब्बजिस्सामी’’ति उय्योजेत्वा सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा लद्धूपसम्पदो वङ्गीसत्थेरो नाम अहोसि। अथस्स सत्था द्वत्तिंसाकारकम्मट्ठानं दत्वा ‘‘मन्तस्स परिकम्मं सज्झायाही’’ति आह। सो तं सज्झायन्तो अन्तरन्तरा ब्राह्मणेहि ‘‘गहितो ते मन्तो’’ति पुच्छियमानो ‘‘आगमेथ ताव, गण्हामी’’ति वत्वा कतिपाहेनेव अरहत्तं पत्वा पुन ब्राह्मणेहि पुट्ठो ‘‘अभब्बो दानाहं, आवुसो, गन्तु’’न्ति आह। तं सुत्वा भिक्खू ‘‘अयं, भन्ते, अभूतेन अञ्ञं ब्याकरोती’’ति सत्थु आरोचेसुं। सत्था ‘‘मा, भिक्खवे, एवं अवचुत्थ, इदानि, भिक्खवे, मम पुत्तो चुतिपटिसन्धिकुसलो जातो’’ति वत्वा इमा गाथा अभासि –
Atha naṃ satthā ‘‘kiṃ, vaṅgīsa, na jānāsī’’ti vatvā, ‘‘āma, na jānāmī’’ti vutte ‘‘ahaṃ jānāmī’’ti āha. Atha naṃ vaṅgīso yāci ‘‘detha me imaṃ manta’’nti. Na sakkā apabbajitassa dātunti. So ‘‘imasmiṃ mante gahite sakalajambudīpe ahaṃ jeṭṭhako bhavissāmī’’ti cintetvā te brāhmaṇe ‘‘tumhe tattheva katipāhaṃ vasatha, ahaṃ pabbajissāmī’’ti uyyojetvā satthu santike pabbajitvā laddhūpasampado vaṅgīsatthero nāma ahosi. Athassa satthā dvattiṃsākārakammaṭṭhānaṃ datvā ‘‘mantassa parikammaṃ sajjhāyāhī’’ti āha. So taṃ sajjhāyanto antarantarā brāhmaṇehi ‘‘gahito te manto’’ti pucchiyamāno ‘‘āgametha tāva, gaṇhāmī’’ti vatvā katipāheneva arahattaṃ patvā puna brāhmaṇehi puṭṭho ‘‘abhabbo dānāhaṃ, āvuso, gantu’’nti āha. Taṃ sutvā bhikkhū ‘‘ayaṃ, bhante, abhūtena aññaṃ byākarotī’’ti satthu ārocesuṃ. Satthā ‘‘mā, bhikkhave, evaṃ avacuttha, idāni, bhikkhave, mama putto cutipaṭisandhikusalo jāto’’ti vatvā imā gāthā abhāsi –
४१९.
419.
‘‘चुतिं यो वेदि सत्तानं, उपपत्तिञ्च सब्बसो।
‘‘Cutiṃ yo vedi sattānaṃ, upapattiñca sabbaso;
असत्तं सुगतं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मणं॥
Asattaṃ sugataṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇaṃ.
४२०.
420.
‘‘यस्स गतिं न जानन्ति, देवा गन्धब्बमानुसा।
‘‘Yassa gatiṃ na jānanti, devā gandhabbamānusā;
खीणासवं अरहन्तं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Khīṇāsavaṃ arahantaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ यो वेदीति यो सत्तानं सब्बाकारेन चुतिञ्च पटिसन्धिञ्च पाकटं कत्वा जानाति, तमहं अलग्गताय असत्तं, पटिपत्तिया सुट्ठु गतत्ता सुगतं, चतुन्नं सच्चानं बुद्धताय बुद्धं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो। यस्साति यस्सेते देवादयो गतिं न जानन्ति, तमहं आसवानं खीणताय खीणासवं, किलेसेहि आरकत्ता अरहन्तं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha yo vedīti yo sattānaṃ sabbākārena cutiñca paṭisandhiñca pākaṭaṃ katvā jānāti, tamahaṃ alaggatāya asattaṃ, paṭipattiyā suṭṭhu gatattā sugataṃ, catunnaṃ saccānaṃ buddhatāya buddhaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho. Yassāti yassete devādayo gatiṃ na jānanti, tamahaṃ āsavānaṃ khīṇatāya khīṇāsavaṃ, kilesehi ārakattā arahantaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
वङ्गीसत्थेरवत्थु सत्ततिंसतिमं।
Vaṅgīsattheravatthu sattatiṃsatimaṃ.
३८. धम्मदिन्नत्थेरीवत्थु
38. Dhammadinnattherīvatthu
यस्साति इमं धम्मदेसनं सत्था वेळुवने विहरन्तो धम्मदिन्नं नाम भिक्खुनिं आरब्भ कथेसि।
Yassāti imaṃ dhammadesanaṃ satthā veḷuvane viharanto dhammadinnaṃ nāma bhikkhuniṃ ārabbha kathesi.
एकदिवसञ्हि तस्सा गिहिकाले सामिको विसाखो उपासको सत्थु सन्तिके धम्मं सुत्वा अनागामिफलं पत्वा चिन्तेसि – ‘‘मया सब्बं सापतेय्यं धम्मदिन्नं पटिच्छापेतुं वट्टती’’ति। सो ततो पुब्बे आगच्छन्तो धम्मदिन्नं वातपानेन ओलोकेन्तिं दिस्वा सितं करोति। तं दिवसं पन वातपानेन ठितं अनोलोकेन्तोव अगमासि। सा ‘‘किं नु खो इद’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘होतु, भोजनकाले जानिस्सामी’’ति भोजनवेलाय भत्तं उपनामेसि। सो अञ्ञेसु दिवसेसु ‘‘एहि, एकतो भुञ्जामा’’ति वदति, तं दिवसं पन तुण्हीभूतोव भुञ्जि। सा ‘‘केनचिदेव कारणेन कुपितो भविस्सती’’ति चिन्तेसि। अथ नं विसाखो सुखनिसिन्नवेलाय तं पक्कोसित्वा ‘‘धम्मदिन्ने इमस्मिं गेहे सब्बं सापतेय्यं पटिच्छाही’’ति आह। सा ‘‘कुद्धा नाम सापतेय्यं न पटिच्छापेन्ति, किं नु खो एत’’न्ति चिन्तेत्वा ‘‘तुम्हे पन, सामी’’ति आह। अहं इतो पट्ठाय न किञ्चि विचारेमीति। तुम्हेहि छड्डितं खेळं को पटिच्छिस्सति, एवं सन्ते मम पब्बज्जं अनुजानाथाति। सो ‘‘साधु, भद्दे’’ति सम्पटिच्छित्वा महन्तेन सक्कारेन तं भिक्खुनीउपस्सयं नेत्वा पब्बाजेसि। सा लद्धूपसम्पदा धम्मदिन्नत्थेरी नाम अहोसि।
Ekadivasañhi tassā gihikāle sāmiko visākho upāsako satthu santike dhammaṃ sutvā anāgāmiphalaṃ patvā cintesi – ‘‘mayā sabbaṃ sāpateyyaṃ dhammadinnaṃ paṭicchāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. So tato pubbe āgacchanto dhammadinnaṃ vātapānena olokentiṃ disvā sitaṃ karoti. Taṃ divasaṃ pana vātapānena ṭhitaṃ anolokentova agamāsi. Sā ‘‘kiṃ nu kho ida’’nti cintetvā ‘‘hotu, bhojanakāle jānissāmī’’ti bhojanavelāya bhattaṃ upanāmesi. So aññesu divasesu ‘‘ehi, ekato bhuñjāmā’’ti vadati, taṃ divasaṃ pana tuṇhībhūtova bhuñji. Sā ‘‘kenacideva kāraṇena kupito bhavissatī’’ti cintesi. Atha naṃ visākho sukhanisinnavelāya taṃ pakkositvā ‘‘dhammadinne imasmiṃ gehe sabbaṃ sāpateyyaṃ paṭicchāhī’’ti āha. Sā ‘‘kuddhā nāma sāpateyyaṃ na paṭicchāpenti, kiṃ nu kho eta’’nti cintetvā ‘‘tumhe pana, sāmī’’ti āha. Ahaṃ ito paṭṭhāya na kiñci vicāremīti. Tumhehi chaḍḍitaṃ kheḷaṃ ko paṭicchissati, evaṃ sante mama pabbajjaṃ anujānāthāti. So ‘‘sādhu, bhadde’’ti sampaṭicchitvā mahantena sakkārena taṃ bhikkhunīupassayaṃ netvā pabbājesi. Sā laddhūpasampadā dhammadinnattherī nāma ahosi.
सा पविवेककामताय भिक्खुनीहि सद्धिं जनपदं गन्त्वा तत्थ विहरन्ती न चिरस्सेव सह पटिसम्भिदाहि अरहत्तं पत्वा ‘‘इदानि मं निस्साय ञातिजना पुञ्ञानि करिस्सन्ती’’ति पुनदेव राजगहं पच्चागञ्छि। उपासको तस्सा आगतभावं सुत्वा ‘‘केन नु खो कारणेन आगता’’ति भिक्खुनीउपस्सयं गन्त्वा थेरिं वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्नो ‘‘उक्कण्ठिता नु खोसि, अय्येति वत्तुं अप्पतिरूपं, पञ्हमेकं नं पुच्छिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा सोतापत्तिमग्गे पञ्हं पुच्छि, सा तं विस्सज्जेसि। उपासको तेनेव उपायेन सेसमग्गेसुपि पञ्हं पुच्छित्वा अतिक्कम्म पञ्हस्स पुट्ठकाले ताय ‘‘अच्चयासि, आवुसो, विसाखा’’ति वत्वा ‘‘आकङ्खमानो सत्थारं उपसङ्कमित्वा इमं पञ्हं पुच्छेय्यासी’’ति वुत्ते थेरिं वन्दित्वा उट्ठायासना सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तं कथासल्लापं सब्बं भगवतो आरोचेसि। सत्था ‘‘सुकथितं मम धीताय धम्मदिन्नाय, अहम्पेतं पञ्हं विस्सज्जेन्तो एवमेव विस्सज्जेय्य’’न्ति वत्वा धम्मं देसेन्तो इमं गाथमाह –
Sā pavivekakāmatāya bhikkhunīhi saddhiṃ janapadaṃ gantvā tattha viharantī na cirasseva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā ‘‘idāni maṃ nissāya ñātijanā puññāni karissantī’’ti punadeva rājagahaṃ paccāgañchi. Upāsako tassā āgatabhāvaṃ sutvā ‘‘kena nu kho kāraṇena āgatā’’ti bhikkhunīupassayaṃ gantvā theriṃ vanditvā ekamantaṃ nisinno ‘‘ukkaṇṭhitā nu khosi, ayyeti vattuṃ appatirūpaṃ, pañhamekaṃ naṃ pucchissāmī’’ti cintetvā sotāpattimagge pañhaṃ pucchi, sā taṃ vissajjesi. Upāsako teneva upāyena sesamaggesupi pañhaṃ pucchitvā atikkamma pañhassa puṭṭhakāle tāya ‘‘accayāsi, āvuso, visākhā’’ti vatvā ‘‘ākaṅkhamāno satthāraṃ upasaṅkamitvā imaṃ pañhaṃ puccheyyāsī’’ti vutte theriṃ vanditvā uṭṭhāyāsanā satthu santikaṃ gantvā taṃ kathāsallāpaṃ sabbaṃ bhagavato ārocesi. Satthā ‘‘sukathitaṃ mama dhītāya dhammadinnāya, ahampetaṃ pañhaṃ vissajjento evameva vissajjeyya’’nti vatvā dhammaṃ desento imaṃ gāthamāha –
४२१.
421.
‘‘यस्स पुरे च पच्छा च, मज्झे च नत्थि किञ्चनं।
‘‘Yassa pure ca pacchā ca, majjhe ca natthi kiñcanaṃ;
अकिञ्चनं अनादानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Akiñcanaṃ anādānaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तत्थ पुरेति अतीतेसु खन्धेसु। पच्छाति अनागतेसु खन्धेसु। मज्झेति पच्चुप्पन्नेसु खन्धेसु। नत्थि किञ्चनन्ति यस्सेतेसु ठानेसु तण्हागाहसङ्खातं किञ्चनं नत्थि, तमहं रागकिञ्चनादीहि अकिञ्चनं कस्सचि गहणस्स अभावेन अनादानं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tattha pureti atītesu khandhesu. Pacchāti anāgatesu khandhesu. Majjheti paccuppannesu khandhesu. Natthi kiñcananti yassetesu ṭhānesu taṇhāgāhasaṅkhātaṃ kiñcanaṃ natthi, tamahaṃ rāgakiñcanādīhi akiñcanaṃ kassaci gahaṇassa abhāvena anādānaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
धम्मदिन्नत्थेरीवत्थु अट्ठतिंसतिमं।
Dhammadinnattherīvatthu aṭṭhatiṃsatimaṃ.
३९. अङ्गुलिमालत्थेरवत्थु
39. Aṅgulimālattheravatthu
उसभन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो अङ्गुलिमालत्थेरं आरब्भ कथेसि। वत्थु ‘‘न वे कदरिया देवलोकं वजन्ती’’ति (ध॰ प॰ १७७) गाथावण्णनाय वुत्तमेव। वुत्तञ्हि तत्थ –
Usabhanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto aṅgulimālattheraṃ ārabbha kathesi. Vatthu ‘‘na ve kadariyā devalokaṃ vajantī’’ti (dha. pa. 177) gāthāvaṇṇanāya vuttameva. Vuttañhi tattha –
भिक्खू अङ्गुलिमालं पुच्छिंसु – ‘‘किं नु खो, आवुसो अङ्गुलिमाल, दुट्ठहत्थिं छत्तं धारेत्वा ठितं दिस्वा भायी’’ति? ‘‘न भायिं, आवुसो’’ति। ते सत्थारं उपसङ्कमित्वा आहंसु – ‘‘अङ्गुलिमालो, भन्ते, अञ्ञं ब्याकरोती’’ति। सत्था ‘‘न, भिक्खवे, मम पुत्तो अङ्गुलिमालो भायति। खीणासवउसभानञ्हि अन्तरे जेट्ठकउसभा मम पुत्तसदिसा भिक्खू न भायन्ती’’ति वत्वा इमं गाथमाह –
Bhikkhū aṅgulimālaṃ pucchiṃsu – ‘‘kiṃ nu kho, āvuso aṅgulimāla, duṭṭhahatthiṃ chattaṃ dhāretvā ṭhitaṃ disvā bhāyī’’ti? ‘‘Na bhāyiṃ, āvuso’’ti. Te satthāraṃ upasaṅkamitvā āhaṃsu – ‘‘aṅgulimālo, bhante, aññaṃ byākarotī’’ti. Satthā ‘‘na, bhikkhave, mama putto aṅgulimālo bhāyati. Khīṇāsavausabhānañhi antare jeṭṭhakausabhā mama puttasadisā bhikkhū na bhāyantī’’ti vatvā imaṃ gāthamāha –
४२२.
422.
‘‘उसभं पवरं वीरं, महेसिं विजिताविनं।
‘‘Usabhaṃ pavaraṃ vīraṃ, mahesiṃ vijitāvinaṃ;
अनेजं न्हातकं बुद्धं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Anejaṃ nhātakaṃ buddhaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – अच्छम्भितट्ठेन उसभसदिसताय उसभं उत्तमट्ठेन पवरं वीरियसम्पत्तिया वीरं महन्तानं सीलक्खन्धादीनं एसितत्ता महेसिं तिण्णं मारानं विजितत्ता विजिताविनं न्हातकिलेसताय न्हातकं चतुसच्चबुद्धताय बुद्धं तं एवरूपं अहं ब्राह्मणं वदामीति अत्थो।
Tassattho – acchambhitaṭṭhena usabhasadisatāya usabhaṃ uttamaṭṭhena pavaraṃ vīriyasampattiyā vīraṃ mahantānaṃ sīlakkhandhādīnaṃ esitattā mahesiṃ tiṇṇaṃ mārānaṃ vijitattā vijitāvinaṃ nhātakilesatāya nhātakaṃ catusaccabuddhatāya buddhaṃ taṃ evarūpaṃ ahaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti attho.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसूति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsūti.
अङ्गुलिमालत्थेरवत्थु एकूनचत्तालीसं।
Aṅgulimālattheravatthu ekūnacattālīsaṃ.
४०. देवहितब्राह्मणवत्थु
40. Devahitabrāhmaṇavatthu
पुब्बेनिवासन्ति इमं धम्मदेसनं सत्था जेतवने विहरन्तो देवहितब्राह्मणस्स पञ्हं आरब्भ कथेसि।
Pubbenivāsanti imaṃ dhammadesanaṃ satthā jetavane viharanto devahitabrāhmaṇassa pañhaṃ ārabbha kathesi.
एकस्मिञ्हि समये भगवा वातरोगेन आबाधिको हुत्वा उपवाणत्थेरं उण्होदकत्थाय देवहितब्राह्मणस्स सन्तिकं पहिणि। सो गन्त्वा सत्थु आबाधिकभावं आचिक्खित्वा उण्होदकं याचि, तं सुत्वा ब्राह्मणो तुट्ठमानसो हुत्वा ‘‘लाभा वत मे, यं मम सन्तिकं सम्मासम्बुद्धो उण्होदकस्सत्थाय सावकं पहिणी’’ति उण्होदकस्स काजं पुरिसेन गाहापेत्वा फाणितस्स च पुटं उपवाणत्थेरस्स पादासि। थेरो तं गाहापेत्वा विहारं गन्त्वा सत्थारं उण्होदकेन न्हापेत्वा उण्होदकेन फाणितं आलोळेत्वा भगवतो पादासि, तस्स तङ्खणेयेव सो आबाधो पटिपस्सम्भि। ब्राह्मणो चिन्तेसि – ‘‘कस्स नु खो देय्यधम्मो दिन्नो महप्फलो होति, सत्थारं पुच्छिस्सामी’’ति सो सत्थु सन्तिकं गन्त्वा तमत्थं पुच्छन्तो इमं गाथमाह –
Ekasmiñhi samaye bhagavā vātarogena ābādhiko hutvā upavāṇattheraṃ uṇhodakatthāya devahitabrāhmaṇassa santikaṃ pahiṇi. So gantvā satthu ābādhikabhāvaṃ ācikkhitvā uṇhodakaṃ yāci, taṃ sutvā brāhmaṇo tuṭṭhamānaso hutvā ‘‘lābhā vata me, yaṃ mama santikaṃ sammāsambuddho uṇhodakassatthāya sāvakaṃ pahiṇī’’ti uṇhodakassa kājaṃ purisena gāhāpetvā phāṇitassa ca puṭaṃ upavāṇattherassa pādāsi. Thero taṃ gāhāpetvā vihāraṃ gantvā satthāraṃ uṇhodakena nhāpetvā uṇhodakena phāṇitaṃ āloḷetvā bhagavato pādāsi, tassa taṅkhaṇeyeva so ābādho paṭipassambhi. Brāhmaṇo cintesi – ‘‘kassa nu kho deyyadhammo dinno mahapphalo hoti, satthāraṃ pucchissāmī’’ti so satthu santikaṃ gantvā tamatthaṃ pucchanto imaṃ gāthamāha –
‘‘कत्थ दज्जा देय्यधम्मं, कत्थ दिन्नं महप्फलं।
‘‘Kattha dajjā deyyadhammaṃ, kattha dinnaṃ mahapphalaṃ;
कथञ्हि यजमानस्स, कथं इज्झति दक्खिणा’’ति॥ (सं॰ नि॰ १.१९९)।
Kathañhi yajamānassa, kathaṃ ijjhati dakkhiṇā’’ti. (saṃ. ni. 1.199);
अथस्स सत्था ‘‘एवरूपस्स ब्राह्मणस्स दिन्नं महप्फलं होती’’ति वत्वा ब्राह्मणं पकासेन्तो इमं गाथमाह –
Athassa satthā ‘‘evarūpassa brāhmaṇassa dinnaṃ mahapphalaṃ hotī’’ti vatvā brāhmaṇaṃ pakāsento imaṃ gāthamāha –
४२३.
423.
‘‘पुब्बेनिवासं यो वेदि, सग्गापायञ्च पस्सति।
‘‘Pubbenivāsaṃ yo vedi, saggāpāyañca passati;
अथो जातिक्खयं पत्तो, अभिञ्ञावोसितो मुनि। (सं॰ नि॰ १.१९९)।
Atho jātikkhayaṃ patto, abhiññāvosito muni; (Saṃ. ni. 1.199);
सब्बवोसितवोसानं, तमहं ब्रूमि ब्राह्मण’’न्ति॥
Sabbavositavosānaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇa’’nti.
तस्सत्थो – यो पुब्बेनिवासं पाकटं कत्वा जानाति, छब्बीसतिदेवलोकभेदं सग्गञ्च चतुब्बिधं अपायञ्च दिब्बचक्खुना पस्सति, अथो जातिक्खयसङ्खातं अरहत्तं पत्तो, अभिञ्ञेय्यं धम्मं अभिजानित्वा परिञ्ञेय्यं परिजानित्वा पहातब्बं पहाय सच्छिकातब्बं सच्छिकत्वा वोसिको निट्ठानं पत्तो, वुसितवोसानं वा पत्तो, आसवक्खयपञ्ञाय मोनभावं पत्तत्ता मुनि, तमहं सब्बेसं किलेसानं वोसानं अरहत्तमग्गञाणं ब्रह्मचरियवासं वुत्थभावेन सब्बवोसितवोसानं ब्राह्मणं वदामीति।
Tassattho – yo pubbenivāsaṃ pākaṭaṃ katvā jānāti, chabbīsatidevalokabhedaṃ saggañca catubbidhaṃ apāyañca dibbacakkhunā passati, atho jātikkhayasaṅkhātaṃ arahattaṃ patto, abhiññeyyaṃ dhammaṃ abhijānitvā pariññeyyaṃ parijānitvā pahātabbaṃ pahāya sacchikātabbaṃ sacchikatvā vosiko niṭṭhānaṃ patto, vusitavosānaṃ vā patto, āsavakkhayapaññāya monabhāvaṃ pattattā muni, tamahaṃ sabbesaṃ kilesānaṃ vosānaṃ arahattamaggañāṇaṃ brahmacariyavāsaṃ vutthabhāvena sabbavositavosānaṃ brāhmaṇaṃ vadāmīti.
देसनावसाने बहू सोतापत्तिफलादीनि पापुणिंसु। ब्राह्मणोपि पसन्नमानसो सरणेसु पतिट्ठाय उपासकत्तं पवेदेसीति।
Desanāvasāne bahū sotāpattiphalādīni pāpuṇiṃsu. Brāhmaṇopi pasannamānaso saraṇesu patiṭṭhāya upāsakattaṃ pavedesīti.
देवहितब्राह्मणवत्थु चत्तालीसं।
Devahitabrāhmaṇavatthu cattālīsaṃ.
ब्राह्मणवग्गवण्णना निट्ठिता।
Brāhmaṇavaggavaṇṇanā niṭṭhitā.
छब्बीसतिमो वग्गो।
Chabbīsatimo vaggo.
निगमनकथा
Nigamanakathā
एत्तावता सब्बपठमे यमकवग्गे चुद्दस वत्थूनि, अप्पमादवग्गे नव, चित्तवग्गे नव, पुप्फवग्गे द्वादस, बालवग्गे पन्नरस, पण्डितवग्गे एकादस, अरहन्तवग्गे दस, सहस्सवग्गे चुद्दस, पापवग्गे द्वादस, दण्डवग्गे एकादस, जरावग्गे नव, अत्तवग्गे दस, लोकवग्गे एकादस, बुद्धवग्गे नव, सुखवग्गे अट्ठ, पियवग्गे नव, कोधवग्गे अट्ठ, मलवग्गे द्वादस, धम्मट्ठवग्गे दस, मग्गवग्गे द्वादस, पकिण्णकवग्गे नव, निरयवग्गे नव, नागवग्गे अट्ठ, तण्हावग्गे द्वादस, भिक्खुवग्गे द्वादस, ब्राह्मणवग्गे चत्तालीसाति पञ्चाधिकानि तीणि वत्थुसतानि पकासेत्वा नातिसङ्खेपनातिवित्थारवसेन उपरचिता द्वासत्ततिभाणवारपमाणा धम्मपदस्स अत्थवण्णना निट्ठिताति।
Ettāvatā sabbapaṭhame yamakavagge cuddasa vatthūni, appamādavagge nava, cittavagge nava, pupphavagge dvādasa, bālavagge pannarasa, paṇḍitavagge ekādasa, arahantavagge dasa, sahassavagge cuddasa, pāpavagge dvādasa, daṇḍavagge ekādasa, jarāvagge nava, attavagge dasa, lokavagge ekādasa, buddhavagge nava, sukhavagge aṭṭha, piyavagge nava, kodhavagge aṭṭha, malavagge dvādasa, dhammaṭṭhavagge dasa, maggavagge dvādasa, pakiṇṇakavagge nava, nirayavagge nava, nāgavagge aṭṭha, taṇhāvagge dvādasa, bhikkhuvagge dvādasa, brāhmaṇavagge cattālīsāti pañcādhikāni tīṇi vatthusatāni pakāsetvā nātisaṅkhepanātivitthāravasena uparacitā dvāsattatibhāṇavārapamāṇā dhammapadassa atthavaṇṇanā niṭṭhitāti.
पत्तं धम्मपदं येन, धम्मराजेननुत्तरं।
Pattaṃ dhammapadaṃ yena, dhammarājenanuttaraṃ;
गाथा धम्मपदे तेन, भासिता या महेसिना॥
Gāthā dhammapade tena, bhāsitā yā mahesinā.
सतेवीसा चतुस्सता, चतुसच्चविभाविना।
Satevīsā catussatā, catusaccavibhāvinā;
सतत्तयञ्हि वत्थूनं, पञ्चाधिका समुट्ठिता॥
Satattayañhi vatthūnaṃ, pañcādhikā samuṭṭhitā.
विहारे अधिराजेन, कारितम्हि कतञ्ञुना।
Vihāre adhirājena, kāritamhi kataññunā;
पासादे सिरिकूटस्स, रञ्ञो विहरता मया॥
Pāsāde sirikūṭassa, rañño viharatā mayā.
अत्थब्यञ्जनसम्पन्नं, अत्थाय च हिताय च।
Atthabyañjanasampannaṃ, atthāya ca hitāya ca;
लोकस्स लोकनाथस्स, सद्धम्मट्ठितिकम्यता॥
Lokassa lokanāthassa, saddhammaṭṭhitikamyatā.
तासं अट्ठकथं एतं, करोन्तेन सुनिम्मलं।
Tāsaṃ aṭṭhakathaṃ etaṃ, karontena sunimmalaṃ;
द्वासत्ततिपमाणाय, भाणवारेहि पाळिया॥
Dvāsattatipamāṇāya, bhāṇavārehi pāḷiyā.
यं पत्तं कुसलं तेन, कुसला सब्बपाणिनं।
Yaṃ pattaṃ kusalaṃ tena, kusalā sabbapāṇinaṃ;
सब्बे इज्झन्तु सङ्कप्पा, लभन्तु मधुरं फलन्ति॥
Sabbe ijjhantu saṅkappā, labhantu madhuraṃ phalanti.
परमविसुद्धसद्धाबुद्धिवीरियपटिमण्डितेन सीलाचारज्जवमद्दवादिगुणसमुदयसमुदितेन सकसमयसमयन्तरगहनज्झोगाहणसमत्थेन पञ्ञावेय्यत्तियसमन्नागतेन तिपिटकपरियत्तिप्पभेदे साट्ठकथे सत्थुसासने अप्पटिहतञाणप्पभावेन महावेय्याकरणेन करणसम्पत्तिजनितसुखविनिग्गतमधुरोदारवचनलावण्णयुत्तेन युत्तमुत्तवादिना वादीवरेन महाकविना पभिन्नपटिसम्भिदापरिवारे छळभिञ्ञापटिसम्भिदादिप्पभेदगुणपटिमण्डिते उत्तरिमनुस्सधम्मे सुप्पतिट्ठितबुद्धीनं थेरवंसप्पदीपानं थेरानं महाविहारवासीनं वंसालङ्कारभूतेन विपुलविसुद्धबुद्धिना बुद्धघोसोति गरूहि गहितनामधेय्येन थेरेन कतायं धम्मपदट्ठकथा –
Paramavisuddhasaddhābuddhivīriyapaṭimaṇḍitena sīlācārajjavamaddavādiguṇasamudayasamuditena sakasamayasamayantaragahanajjhogāhaṇasamatthena paññāveyyattiyasamannāgatena tipiṭakapariyattippabhede sāṭṭhakathe satthusāsane appaṭihatañāṇappabhāvena mahāveyyākaraṇena karaṇasampattijanitasukhaviniggatamadhurodāravacanalāvaṇṇayuttena yuttamuttavādinā vādīvarena mahākavinā pabhinnapaṭisambhidāparivāre chaḷabhiññāpaṭisambhidādippabhedaguṇapaṭimaṇḍite uttarimanussadhamme suppatiṭṭhitabuddhīnaṃ theravaṃsappadīpānaṃ therānaṃ mahāvihāravāsīnaṃ vaṃsālaṅkārabhūtena vipulavisuddhabuddhinā buddhaghosoti garūhi gahitanāmadheyyena therena katāyaṃ dhammapadaṭṭhakathā –
ताव तिट्ठतु लोकस्मिं, लोकनित्थरणेसिनं।
Tāva tiṭṭhatu lokasmiṃ, lokanittharaṇesinaṃ;
दस्सेन्ती कुलपुत्तानं, नयं सद्धादिबुद्धिया॥
Dassentī kulaputtānaṃ, nayaṃ saddhādibuddhiyā.
याव बुद्धोति नामम्पि, सुद्धचित्तस्स तादिनो।
Yāva buddhoti nāmampi, suddhacittassa tādino;
लोकम्हि लोकजेट्ठस्स, पवत्तति महेसिनोति॥
Lokamhi lokajeṭṭhassa, pavattati mahesinoti.
इति तेवीसाधिकचतुसतगाथापञ्चाधिकतिसतवत्थुपटिमण्डिता
Iti tevīsādhikacatusatagāthāpañcādhikatisatavatthupaṭimaṇḍitā
छब्बीसतिवग्गसमन्नागता धम्मपदवण्णना समत्ता।
Chabbīsativaggasamannāgatā dhammapadavaṇṇanā samattā.
धम्मपद-अट्ठकथा सब्बाकारेन निट्ठिता।
Dhammapada-aṭṭhakathā sabbākārena niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / धम्मपदपाळि • Dhammapadapāḷi / २६. ब्राह्मणवग्गो • 26. Brāhmaṇavaggo
