| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
९. ब्रह्मनिमन्तनिकसुत्तवण्णना
9. Brahmanimantanikasuttavaṇṇanā
५०१. ‘‘सस्सतो अत्ता च लोको चा’’ति (दी॰ नि॰ १.३०) एवं पवत्ता दिट्ठि सस्सतदिट्ठि (सं॰ नि॰ टी॰ १.१.१७५)। सह कायेनाति सह तेन ब्रह्मत्तभावेन। ब्रह्मट्ठानन्ति अत्तनो ब्रह्मवत्थुं। ‘‘अनिच्चं निच्च’’न्ति वदति अनिच्चताय अत्तनो अपञ्ञायमानत्ता। थिरन्ति दळ्हं, विनासाभावतो सारभूतन्ति अत्थो। उप्पादविपरिणामाभावतो सदा विज्जमानं। केवलन्ति परिपुण्णं। तेनाह ‘‘अखण्ड’’न्ति। केवलन्ति वा जातिआदीहि अमिस्सं, विरहितन्ति अधिप्पायो। उप्पादादीनं अभावतो एव अचवनधम्मं। कोचि जायनको वा…पे॰… उपपज्जनको वा नत्थि निच्चभावतो। ठानेन सद्धिं तन्निवासीनं निच्चभावञ्हि सो पटिजानाति। तिस्सो झानभूमियोति दुतियततियचतुत्थज्झानभूमियो। चतुत्थज्झानभूमिविसेसा हि असञ्ञसुद्धावासारुप्पभवा। पटिबाहतीति सन्तंयेव समानं अजानन्तोव नत्थीति पटिक्खिपति। अविज्जाय गतोति अविज्जाय सह गतो पवत्तो। सहयोगे हि इदं करणवचनं। तेनाह ‘‘समन्नागतो’’ति। अञ्ञाणीति अविद्वा। पञ्ञाचक्खुविरहतो अन्धो भूतो, अन्धभावं वा पत्तोति अन्धीभूतो।
501. ‘‘Sassato attā ca loko cā’’ti (dī. ni. 1.30) evaṃ pavattā diṭṭhi sassatadiṭṭhi (saṃ. ni. ṭī. 1.1.175). Saha kāyenāti saha tena brahmattabhāvena. Brahmaṭṭhānanti attano brahmavatthuṃ. ‘‘Aniccaṃ nicca’’nti vadati aniccatāya attano apaññāyamānattā. Thiranti daḷhaṃ, vināsābhāvato sārabhūtanti attho. Uppādavipariṇāmābhāvato sadā vijjamānaṃ. Kevalanti paripuṇṇaṃ. Tenāha ‘‘akhaṇḍa’’nti. Kevalanti vā jātiādīhi amissaṃ, virahitanti adhippāyo. Uppādādīnaṃ abhāvato eva acavanadhammaṃ. Koci jāyanako vā…pe… upapajjanako vā natthi niccabhāvato. Ṭhānena saddhiṃ tannivāsīnaṃ niccabhāvañhi so paṭijānāti. Tisso jhānabhūmiyoti dutiyatatiyacatutthajjhānabhūmiyo. Catutthajjhānabhūmivisesā hi asaññasuddhāvāsāruppabhavā. Paṭibāhatīti santaṃyeva samānaṃ ajānantova natthīti paṭikkhipati. Avijjāya gatoti avijjāya saha gato pavatto. Sahayoge hi idaṃ karaṇavacanaṃ. Tenāha ‘‘samannāgato’’ti. Aññāṇīti avidvā. Paññācakkhuvirahato andho bhūto, andhabhāvaṃ vā pattoti andhībhūto.
५०२. तदा भगवतो सुभगवने विहरणस्स अविच्छिन्नतं सन्धाय वुत्तं ‘‘सुभगवने विहरतीति ञत्वा’’ति। तत्थ पन तदास्स भगवतो अदस्सनं सन्धायाह ‘‘कत्थ नु खो गतोति ओलोकेन्तो’’ति। ब्रह्मलोकं गच्छन्तं दिस्वाति इमिना कतिपयचित्तवारवसेन तदा भगवतो ब्रह्मलोकगमनं जातं, न एकचित्तक्खणेनाति दस्सेति। न चेत्थ कायगतिया चित्तपरिणामनं अधिप्पेतं – ‘‘सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्या’’तिआदिवचनतो (म॰ नि॰ १.५०१)। यं पनेत्थ वत्तब्बं, तं हेट्ठा वुत्तमेव। विछन्दन्ति छन्दविगमं। अपसादितोति दिट्ठिया गाहस्स विपरिवत्तनेन सन्तज्जितो। ‘‘मेतमासदो’’ति वचनेन उपत्थम्भो हुत्वा।
502. Tadā bhagavato subhagavane viharaṇassa avicchinnataṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘subhagavane viharatīti ñatvā’’ti. Tattha pana tadāssa bhagavato adassanaṃ sandhāyāha ‘‘kattha nu kho gatoti olokento’’ti. Brahmalokaṃ gacchantaṃ disvāti iminā katipayacittavāravasena tadā bhagavato brahmalokagamanaṃ jātaṃ, na ekacittakkhaṇenāti dasseti. Na cettha kāyagatiyā cittapariṇāmanaṃ adhippetaṃ – ‘‘seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyyā’’tiādivacanato (ma. ni. 1.501). Yaṃ panettha vattabbaṃ, taṃ heṭṭhā vuttameva. Vichandanti chandavigamaṃ. Apasāditoti diṭṭhiyā gāhassa viparivattanena santajjito. ‘‘Metamāsado’’ti vacanena upatthambho hutvā.
अन्वाविसित्वाति आविसनवसेन तस्स अत्तभावं अधिभवित्वा। तथा अभिभवतो हि तस्स सरीरं पविट्ठो विय होतीति वुत्तं ‘‘सरीरं पविसित्वा’’ति। यञ्हि सत्तं देवयक्खनागादयो आविसन्ति, तस्स पाकतिककिरियमयं चित्तप्पवत्तिं निवारेत्वा अत्तनो इद्धानुभावेन यं इच्छितं हसितलपितादि, तं तेन कारापेन्ति, कारेन्ता च आविट्ठपुग्गलस्स चित्तवसेन कारेन्ति। ‘‘अत्तनोवा’’ति न वत्तब्बमेतं अचिन्तेय्यत्ता कम्मजस्स इद्धानुभावस्साति केचि। अपरे पन यथा तदा चक्खुविञ्ञाणादिपवत्ति आविट्ठपुग्गलस्सेव, एवं किरियमयचित्तपवत्तिपि तस्सेव, आवेसकानुभावेन पन सामञ्ञता परिवत्तति। तथा हि महानुभावं पुग्गलं ते आविसितुं न सक्कोन्ति, तिकिच्छावुट्ठापने पन छवसरीरं अनुपविसित्वा सतन्तं करोति विज्जानुभावेन। कोरखत्तियादीनं पन छवसरीरस्स उट्ठानं वचीनिच्छारणञ्च केवलं बुद्धानुभावेन। अचिन्तेय्या हि बुद्धानं बुद्धानुभावाति। अभिभवित्वा ठितोति सकललोकं अत्तनो आनुभावेन अभिभवित्वा ठितो। जेट्ठकोति पधानो, तादिसं वा आनुभावसम्पन्नत्ता उत्तमो। पस्सतीति दसो। विसेसवचनिच्छाय अभावतो अनवसेसविसयो दसो-सद्दोति आह ‘‘सब्बं पस्सती’’ति। सब्बजनन्ति लद्धनामं सब्बसत्तकायं। वसे वत्तेति, सेट्ठत्ता निम्मापकत्ता च अत्तनो वसे वत्तेति। लोकस्स ईसनसीलताय इस्सरो। सत्तानं कम्मस्स कारकभावेन कत्ता। थावरजङ्गमविभागं सकलं लोकं निम्मानेतीति निम्माता।
Anvāvisitvāti āvisanavasena tassa attabhāvaṃ adhibhavitvā. Tathā abhibhavato hi tassa sarīraṃ paviṭṭho viya hotīti vuttaṃ ‘‘sarīraṃ pavisitvā’’ti. Yañhi sattaṃ devayakkhanāgādayo āvisanti, tassa pākatikakiriyamayaṃ cittappavattiṃ nivāretvā attano iddhānubhāvena yaṃ icchitaṃ hasitalapitādi, taṃ tena kārāpenti, kārentā ca āviṭṭhapuggalassa cittavasena kārenti. ‘‘Attanovā’’ti na vattabbametaṃ acinteyyattā kammajassa iddhānubhāvassāti keci. Apare pana yathā tadā cakkhuviññāṇādipavatti āviṭṭhapuggalasseva, evaṃ kiriyamayacittapavattipi tasseva, āvesakānubhāvena pana sāmaññatā parivattati. Tathā hi mahānubhāvaṃ puggalaṃ te āvisituṃ na sakkonti, tikicchāvuṭṭhāpane pana chavasarīraṃ anupavisitvā satantaṃ karoti vijjānubhāvena. Korakhattiyādīnaṃ pana chavasarīrassa uṭṭhānaṃ vacīnicchāraṇañca kevalaṃ buddhānubhāvena. Acinteyyā hi buddhānaṃ buddhānubhāvāti. Abhibhavitvā ṭhitoti sakalalokaṃ attano ānubhāvena abhibhavitvā ṭhito. Jeṭṭhakoti padhāno, tādisaṃ vā ānubhāvasampannattā uttamo. Passatīti daso. Visesavacanicchāya abhāvato anavasesavisayo daso-saddoti āha ‘‘sabbaṃ passatī’’ti. Sabbajananti laddhanāmaṃ sabbasattakāyaṃ. Vase vatteti, seṭṭhattā nimmāpakattā ca attano vase vatteti. Lokassa īsanasīlatāya issaro. Sattānaṃ kammassa kārakabhāvena kattā. Thāvarajaṅgamavibhāgaṃ sakalaṃ lokaṃ nimmānetīti nimmātā.
गुणविसेसेन लोके पासंसत्ता सेट्ठो। तादिसो च उक्कट्ठतमो होतीति आह ‘‘उत्तमो’’ति। सत्तानं निम्मानं तथा तथा सजनं विसजनं विय होतीति आह ‘‘त्वं खत्तियो’’तिआदि। झानादीसु अत्तनो चित्ते च चिण्णवसित्ता वसी। भूतानन्ति निब्बत्तानं। भवं अभिजातं अरहन्तीति भब्या, सम्भवेसिनो, तेसं भब्यानं। तेनाह ‘‘अण्डजजलाबुजा सत्ता’’तिआदि।
Guṇavisesena loke pāsaṃsattā seṭṭho. Tādiso ca ukkaṭṭhatamo hotīti āha ‘‘uttamo’’ti. Sattānaṃ nimmānaṃ tathā tathā sajanaṃ visajanaṃ viya hotīti āha ‘‘tvaṃ khattiyo’’tiādi. Jhānādīsu attano citte ca ciṇṇavasittā vasī. Bhūtānanti nibbattānaṃ. Bhavaṃ abhijātaṃ arahantīti bhabyā, sambhavesino, tesaṃ bhabyānaṃ. Tenāha ‘‘aṇḍajajalābujā sattā’’tiādi.
पथवीआदयो निच्चा धुवा सस्सता। ये तेसं ‘‘अनिच्चा’’तिआदिना गरहका जिगुच्छा सत्ता, ते अयथाभूतवादिताय मतकाले अपायनिट्ठा अहेसुं। ये पन पथवीआदीनं ‘‘निच्चा धुवा’’तिआदिना पसंसका, ते यथाभूतवादिताय ब्रह्मकायूपगा अहेसुन्ति मारो पापिमा अन्वयतो ब्यतिरेकतो च पथवीआदिमुखेन सङ्खारानं परिञ्ञापञ्ञापने आदीनवं विभावेति ततो विवेचेतुकामो। तेनाह ‘‘पथवीगरहका’’तिआदि। एत्थ च मारो पथवीआदिधातुमहाभूतग्गहणेन मनुस्सलोकं, भूतग्गहणेन चातुमहाराजिके, देवग्गहणेन अवसेसकामदेवलोकं, पजापतिग्गहणेन अत्तनो ठानं, ब्रह्मग्गहणेन ब्रह्मकायिके गण्हि। आभस्सरादयो पन अविसयताय एव अनेन अग्गहिताति दट्ठब्बं। तण्हादिट्ठिवसेनाति तण्हाभिनन्दनाय दिट्ठाभिनन्दनाय च वसेन। ‘‘एतं मम, एसो मे अत्ता’’ति अभिनन्दिनो अभिनन्दका, अभिनन्दनसीला वा। ब्रह्मुनो ओवादे ठितानं इद्धानुभावं दस्सेतीति तेसं तत्थ सन्निपतितब्रह्मानं इद्धानुभावं तस्स महाब्रह्मुनो ओवादे ठितत्ता निब्बत्तं कत्वा दस्सेति। यसेनाति आनुभावेन। सिरियाति सोभाय। मं ब्रह्मपरिसं उपनेसीति यादिसा ब्रह्मपरिसा इस्सरियादिसम्पत्तिया, तत्थ मं उय्योजेसि। महाजनस्स मारणतोति महाजनस्स विवट्टूपनिस्सयगुणविनासनेन आनुभावेन मारणतो। अयसन्ति यसपटिपक्खं अकित्तिकम्मानुभावञ्चाति अत्थो।
Pathavīādayo niccā dhuvā sassatā. Ye tesaṃ ‘‘aniccā’’tiādinā garahakā jigucchā sattā, te ayathābhūtavāditāya matakāle apāyaniṭṭhā ahesuṃ. Ye pana pathavīādīnaṃ ‘‘niccā dhuvā’’tiādinā pasaṃsakā, te yathābhūtavāditāya brahmakāyūpagā ahesunti māro pāpimā anvayato byatirekato ca pathavīādimukhena saṅkhārānaṃ pariññāpaññāpane ādīnavaṃ vibhāveti tato vivecetukāmo. Tenāha ‘‘pathavīgarahakā’’tiādi. Ettha ca māro pathavīādidhātumahābhūtaggahaṇena manussalokaṃ, bhūtaggahaṇena cātumahārājike, devaggahaṇena avasesakāmadevalokaṃ, pajāpatiggahaṇena attano ṭhānaṃ, brahmaggahaṇena brahmakāyike gaṇhi. Ābhassarādayo pana avisayatāya eva anena aggahitāti daṭṭhabbaṃ. Taṇhādiṭṭhivasenāti taṇhābhinandanāya diṭṭhābhinandanāya ca vasena. ‘‘Etaṃ mama, eso me attā’’ti abhinandino abhinandakā, abhinandanasīlā vā. Brahmuno ovāde ṭhitānaṃ iddhānubhāvaṃ dassetīti tesaṃ tattha sannipatitabrahmānaṃ iddhānubhāvaṃ tassa mahābrahmuno ovāde ṭhitattā nibbattaṃ katvā dasseti. Yasenāti ānubhāvena. Siriyāti sobhāya. Maṃ brahmaparisaṃ upanesīti yādisā brahmaparisā issariyādisampattiyā, tattha maṃ uyyojesi. Mahājanassa māraṇatoti mahājanassa vivaṭṭūpanissayaguṇavināsanena ānubhāvena māraṇato. Ayasanti yasapaṭipakkhaṃ akittikammānubhāvañcāti attho.
५०३. कसिणं आयुन्ति वस्ससतं सन्धाय वदति। उपनिस्साय सेतीति उपसयो, उपसयोव ओपसायिको यथा ‘‘वेनयिको’’ति (म॰ नि॰ १.२४६; अ॰ नि॰ ८.११; पारा॰ ८) आह ‘‘समीपसयो’’ति। सयग्गहणञ्चेत्थ निदस्सनमत्तन्ति दस्सेतुं ‘‘मं गच्छन्त’’न्तिआदि वुत्तं। अनेकत्थत्ता धातूनं वत्तनत्थो दट्ठब्बो। मम वत्थुस्मिं सयनकोति मय्हं ठाने विसये वत्तनको। बाहित्वाति नीचं कत्वा, अभिभवित्वा वा। जज्झरिकागुम्बतोति एत्थ जज्झरिका नाम पथविं पत्थरित्वा जाता एका गच्छजाति।
503.Kasiṇaṃ āyunti vassasataṃ sandhāya vadati. Upanissāya setīti upasayo, upasayova opasāyiko yathā ‘‘venayiko’’ti (ma. ni. 1.246; a. ni. 8.11; pārā. 8) āha ‘‘samīpasayo’’ti. Sayaggahaṇañcettha nidassanamattanti dassetuṃ ‘‘maṃ gacchanta’’ntiādi vuttaṃ. Anekatthattā dhātūnaṃ vattanattho daṭṭhabbo. Mama vatthusmiṃ sayanakoti mayhaṃ ṭhāne visaye vattanako. Bāhitvāti nīcaṃ katvā, abhibhavitvā vā. Jajjharikāgumbatoti ettha jajjharikā nāma pathaviṃ pattharitvā jātā ekā gacchajāti.
इमिनाति ‘‘सचे खो त्वं भिक्खू’’तिआदिवचनेन। एस ब्रह्मा। उपलापेतीति सङ्गण्हाति। अपसादेतीति निग्गण्हाति। सेसपदेहीति वत्थुसायिको यथाकामकरणीयो बाहितेय्योति इमेहि पदेहि। मय्हं आरक्खं गण्हिस्ससीति मम आरक्खको भविस्ससि। लकुण्डकतरन्ति नीचतरं निहीनवुत्तिसरीरं।
Imināti ‘‘sace kho tvaṃ bhikkhū’’tiādivacanena. Esa brahmā. Upalāpetīti saṅgaṇhāti. Apasādetīti niggaṇhāti. Sesapadehīti vatthusāyiko yathākāmakaraṇīyo bāhiteyyoti imehi padehi. Mayhaṃ ārakkhaṃ gaṇhissasīti mama ārakkhako bhavissasi. Lakuṇḍakataranti nīcataraṃ nihīnavuttisarīraṃ.
फुसितुम्पि समत्थं किञ्चि न पस्सति, पगेव ञाणविभवन्ति अधिप्पायो। निप्फत्तिन्ति निप्फज्जनं, फलन्ति अत्थो। तञ्हि कारणवसेन गन्तब्बतो अधिगन्तब्बतो गतीति वुच्चति। आनुभावन्ति पभावं। सो हि जोतनट्ठेन विरोचनट्ठेन जुतीति वुच्चति। महता आनुभावेन परेसं अभिभवनतो महेसोति अक्खायतीति महेसक्खो। तयिदं अभिभवनं कित्तिसम्पत्तिया परिवारसम्पत्तिया चाति आह ‘‘महायसो महापरिवारो’’ति।
Phusitumpi samatthaṃ kiñci na passati, pageva ñāṇavibhavanti adhippāyo. Nipphattinti nipphajjanaṃ, phalanti attho. Tañhi kāraṇavasena gantabbato adhigantabbato gatīti vuccati. Ānubhāvanti pabhāvaṃ. So hi jotanaṭṭhena virocanaṭṭhena jutīti vuccati. Mahatā ānubhāvena paresaṃ abhibhavanato mahesoti akkhāyatīti mahesakkho. Tayidaṃ abhibhavanaṃ kittisampattiyā parivārasampattiyā cāti āha ‘‘mahāyaso mahāparivāro’’ti.
परिहरन्तीति सिनेरुं दक्खिणतो कत्वा परिवत्तन्ति। दिसाति भुम्मत्थे एतं पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘दिसासु विरोचमाना’’ति। अत्तनो जुतिया दिब्बमानाय वा। तेहीति चन्दिमसूरियेहि। तत्तकेन पमाणेनाति यत्तके चन्दिमसूरियेहि ओभासियमानो लोकधातुसङ्खातो एको लोको, तत्तकेन पमाणेन। इदं चक्कवाळं बुद्धानं उप्पत्तिट्ठानभूतं सेट्ठं उत्तमं पधानं, तस्मा येभुय्येन एत्थुपपन्ना देवता अञ्ञेसु चक्कवाळेसु देवता अभिभुय्य वत्तन्ति। तथा हि ब्रह्मा सहम्पति दससहस्सब्रह्मपरिवारो भगवतो सन्तिकं उपगञ्छि। तेनाह ‘‘एत्थ चक्कवाळसहस्से तुय्हं वसो वत्तती’’ति। इदानि ‘‘एत्थ ते वत्तते वसो’’ति वुत्तं वसे वत्तनं सरूपतो दस्सेतुं ‘‘परोपरञ्च जानासी’’तिआदि वुत्तं। तत्थ पठमगाथायं वुत्तं एत्थ-सद्दं आनेत्वा अत्थो वेदितब्बोति दस्सेन्तो ‘‘एत्थ चक्कवाळसहस्से’’ति आह। उच्चनीचेति जातिकुलरूपभोगपरिवारादिवसेन उळारे च अनुळारे च। अयं इद्धो अयं पकतिमनुस्सोति इमिना ‘‘सरूपतो एवस्स सत्तानं परोपरजाननं, न समुदागमतो’’ति दस्सेति। यं पन वक्खति ‘‘सत्तानं आगतिं गतिन्ति, तं कामलोके सत्तानं आदाननिक्खेपजाननमत्तं सन्धाय वुत्तं, न कम्मविपाकजाननं। यदि हि समुदागमतो जानेय्य, अत्तनोपि जानेय्य, न चस्स तं अत्थीति, तथा आह ‘‘इत्थम्भावोति इदं चक्कवाळ’’न्तिआदि। रागयोगतो रागो एतस्स अत्थीति वा रागो, विरज्जनसीलो विरागी, तं रागविरागिनं। सहस्सिब्रह्मा नाम त्वं चूळनिया एव लोकधातुया जाननतो। तयाति निस्सक्के करणवचनं। चतुहत्थायाति अनेकहत्थेन साणिपाकारेन कातब्बपटप्पमाणं दीघतो चतुहत्थाय, वित्थारतो द्विहत्थाय पिलोतिकाय कातुं वायमन्तो विय गोप्फके उदके निमुज्जितुकामो विय च पमाणं अजानन्तो विहञ्ञतीति निग्गण्हाति।
Pariharantīti sineruṃ dakkhiṇato katvā parivattanti. Disāti bhummatthe etaṃ paccattavacananti āha ‘‘disāsu virocamānā’’ti. Attano jutiyā dibbamānāya vā. Tehīti candimasūriyehi. Tattakena pamāṇenāti yattake candimasūriyehi obhāsiyamāno lokadhātusaṅkhāto eko loko, tattakena pamāṇena. Idaṃ cakkavāḷaṃ buddhānaṃ uppattiṭṭhānabhūtaṃ seṭṭhaṃ uttamaṃ padhānaṃ, tasmā yebhuyyena etthupapannā devatā aññesu cakkavāḷesu devatā abhibhuyya vattanti. Tathā hi brahmā sahampati dasasahassabrahmaparivāro bhagavato santikaṃ upagañchi. Tenāha ‘‘ettha cakkavāḷasahasse tuyhaṃ vaso vattatī’’ti. Idāni ‘‘ettha te vattate vaso’’ti vuttaṃ vase vattanaṃ sarūpato dassetuṃ ‘‘paroparañca jānāsī’’tiādi vuttaṃ. Tattha paṭhamagāthāyaṃ vuttaṃ ettha-saddaṃ ānetvā attho veditabboti dassento ‘‘ettha cakkavāḷasahasse’’ti āha. Uccanīceti jātikularūpabhogaparivārādivasena uḷāre ca anuḷāre ca. Ayaṃ iddhoayaṃ pakatimanussoti iminā ‘‘sarūpato evassa sattānaṃ paroparajānanaṃ, na samudāgamato’’ti dasseti. Yaṃ pana vakkhati ‘‘sattānaṃ āgatiṃ gatinti, taṃ kāmaloke sattānaṃ ādānanikkhepajānanamattaṃ sandhāya vuttaṃ, na kammavipākajānanaṃ. Yadi hi samudāgamato jāneyya, attanopi jāneyya, na cassa taṃ atthīti, tathā āha ‘‘itthambhāvotiidaṃ cakkavāḷa’’ntiādi. Rāgayogato rāgo etassa atthīti vā rāgo, virajjanasīlo virāgī, taṃ rāgavirāginaṃ. Sahassibrahmā nāma tvaṃ cūḷaniyā eva lokadhātuyā jānanato. Tayāti nissakke karaṇavacanaṃ. Catuhatthāyāti anekahatthena sāṇipākārena kātabbapaṭappamāṇaṃ dīghato catuhatthāya, vitthārato dvihatthāya pilotikāya kātuṃ vāyamanto viya gopphake udake nimujjitukāmo viya ca pamāṇaṃ ajānanto vihaññatīti niggaṇhāti.
५०४. तं कायन्ति तदेव निकायं। जानितब्बट्ठानं पत्वापीति अनञ्ञसाधारणा मय्हं सीलादयो गुणविसेसा ताव तिट्ठन्तु, ईदिसं लोकियं परित्तकं जानितब्बट्ठानम्पि पत्वा। अयं इमेसं अतिसयेन नीचोति नीचेय्यो, तस्स भावो नीचेय्यन्ति आह ‘‘तया नीचतरभावो पन मय्हं कुतो’’ति।
504.Taṃ kāyanti tadeva nikāyaṃ. Jānitabbaṭṭhānaṃ patvāpīti anaññasādhāraṇā mayhaṃ sīlādayo guṇavisesā tāva tiṭṭhantu, īdisaṃ lokiyaṃ parittakaṃ jānitabbaṭṭhānampi patvā. Ayaṃ imesaṃ atisayena nīcoti nīceyyo, tassa bhāvo nīceyyanti āha ‘‘tayā nīcatarabhāvo pana mayhaṃ kuto’’ti.
हेट्ठूपपत्तिकोति उपरूपरितो चवित्वा हेट्ठा लद्धूपपत्तिको। एवं सङ्खेपतो वुत्तमत्थं वित्थारतो दस्सेतुं ‘‘अनुप्पन्ने बुद्धुप्पादे’’ति आह। हेट्ठूपपत्तिकं कत्वाति हेट्ठूपपत्तिकं पत्थनं कत्वा। यथा केनचि बहूसु आनन्तरियेसु कतेसु यं तत्थ गरुतरं बलवं, तदेव पटिसन्धिं देति, इतरानि पन तस्स अनुबलप्पदायकानि होन्ति, न पटिसन्धिदायकानि, एवं चतूसु रूपज्झानेसु भावितेसु यं तत्थ गरुतरं छन्दपणिधिअधिमोक्खादिवसेन साभिसङ्खारञ्च, तदेव च पटिसन्धिं देति, इतरानि पन अलद्धोकासताय तस्स अनुबलप्पदायकानि होन्ति, न पटिसन्धिदायकानि, तन्निब्बत्तितज्झानेनेव आयतिं पुनब्भवाभिनिब्बत्ति होतीति आह ‘‘ततियज्झानं पणीतं भावेत्वा’’ति। तत्थाति सुभकिण्हब्रह्मलोके। पुन तत्थाति आभस्सरब्रह्मलोके। पठमकालेति तस्मिं भवे पठमस्मिं काले। उभयन्ति अतीतं अत्तनो निब्बत्तट्ठानं, तत्थ निब्बत्तिया हेतुभूतं अत्तनो कतकम्मन्ति उभयं। पमुस्सित्वा कालस्स चिरतरभावतो। वीतिनामेति पटिपज्जन्तीति च तदा तस्सा किरियाय पवत्तिक्खणं उपादाय पवत्तमानपयोगो।
Heṭṭhūpapattikoti uparūparito cavitvā heṭṭhā laddhūpapattiko. Evaṃ saṅkhepato vuttamatthaṃ vitthārato dassetuṃ ‘‘anuppanne buddhuppāde’’ti āha. Heṭṭhūpapattikaṃ katvāti heṭṭhūpapattikaṃ patthanaṃ katvā. Yathā kenaci bahūsu ānantariyesu katesu yaṃ tattha garutaraṃ balavaṃ, tadeva paṭisandhiṃ deti, itarāni pana tassa anubalappadāyakāni honti, na paṭisandhidāyakāni, evaṃ catūsu rūpajjhānesu bhāvitesu yaṃ tattha garutaraṃ chandapaṇidhiadhimokkhādivasena sābhisaṅkhārañca, tadeva ca paṭisandhiṃ deti, itarāni pana aladdhokāsatāya tassa anubalappadāyakāni honti, na paṭisandhidāyakāni, tannibbattitajjhāneneva āyatiṃ punabbhavābhinibbatti hotīti āha ‘‘tatiyajjhānaṃ paṇītaṃ bhāvetvā’’ti. Tatthāti subhakiṇhabrahmaloke. Puna tatthāti ābhassarabrahmaloke. Paṭhamakāleti tasmiṃ bhave paṭhamasmiṃ kāle. Ubhayanti atītaṃ attano nibbattaṭṭhānaṃ, tattha nibbattiyā hetubhūtaṃ attano katakammanti ubhayaṃ. Pamussitvā kālassa ciratarabhāvato. Vītināmeti paṭipajjantīti ca tadā tassā kiriyāya pavattikkhaṇaṃ upādāya pavattamānapayogo.
अपायेसीति पायेसि। पिपासितेति तसिते। घम्मनीति घम्मकाले। सम्परेतेति घम्मपरिळाहेन पिपासाय अभिभूते। न्ति पानीयदानं। वतसीलवत्तन्ति समादानवसेन वतभूतं चारित्तसीलभावेन समाचिण्णत्ता सीलवत्तं। सुत्तप्पबुद्धोव अनुस्सरामीति सुपित्वा पबुद्धमत्तो विय सुपिनं तव पुब्बनिवुत्थं मम पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणेन अनुस्सरामि, सब्बञ्ञुतञ्ञाणेन विय पच्चक्खतो पस्सामीति अत्थो।
Apāyesīti pāyesi. Pipāsiteti tasite. Ghammanīti ghammakāle. Sampareteti ghammapariḷāhena pipāsāya abhibhūte. Nti pānīyadānaṃ. Vatasīlavattanti samādānavasena vatabhūtaṃ cārittasīlabhāvena samāciṇṇattā sīlavattaṃ. Suttappabuddhova anussarāmīti supitvā pabuddhamatto viya supinaṃ tava pubbanivutthaṃ mama pubbenivāsānussatiñāṇena anussarāmi, sabbaññutaññāṇena viya paccakkhato passāmīti attho.
करमरेति विलुम्पित्वा आनीते। कम्मसज्जन्ति युद्धसज्जं, आवुधादायिनिन्ति अत्थो।
Karamareti vilumpitvā ānīte. Kammasajjanti yuddhasajjaṃ, āvudhādāyininti attho.
एणीकूलस्मिन्ति एणीमिगबाहुल्लेन ‘‘एणीकूल’’न्ति सङ्खं गते गङ्गाय तीरप्पदेसे। गय्हक नीयमानन्ति गय्हवसेन करमरभावेन चोरेहि अत्तनो ठानं नीयमानं।
Eṇīkūlasminti eṇīmigabāhullena ‘‘eṇīkūla’’nti saṅkhaṃ gate gaṅgāya tīrappadese. Gayhaka nīyamānanti gayhavasena karamarabhāvena corehi attano ṭhānaṃ nīyamānaṃ.
आवाहविवाहवसेन मित्तसन्थवं कत्वा। ‘‘एवं अम्हेसु कीळन्तेसु गङ्गेय्यको नागो कुपितो’’ति मयि सञ्ञम्पि न करोन्तीति। सुसुकारन्ति सुसूति पवत्तं भेरवनागनिस्सासं।
Āvāhavivāhavasena mittasanthavaṃ katvā. ‘‘Evaṃ amhesu kīḷantesu gaṅgeyyako nāgo kupito’’ti mayi saññampi na karontīti. Susukāranti susūti pavattaṃ bheravanāganissāsaṃ.
गहीतनावन्ति विहेठेतुकामताय गतिनिवारणवसेन गहितं निग्गहितं नावं। लुद्देनाति कुरूरेन। मनुस्सकप्पाति नावागतानं मनुस्सानं विहेठेतुकामताय।
Gahītanāvanti viheṭhetukāmatāya gatinivāraṇavasena gahitaṃ niggahitaṃ nāvaṃ. Luddenāti kurūrena. Manussakappāti nāvāgatānaṃ manussānaṃ viheṭhetukāmatāya.
बद्धचरोति पटिबद्धचरियो। तेनाह ‘‘अन्तेवासिको’’ति। तं निस्सायेवाति रञ्ञा उपट्ठियमानोपि राजानं पहाय तं कप्पं अन्तेवासिं निस्सायेव।
Baddhacaroti paṭibaddhacariyo. Tenāha ‘‘antevāsiko’’ti. Taṃ nissāyevāti raññā upaṭṭhiyamānopi rājānaṃ pahāya taṃ kappaṃ antevāsiṃ nissāyeva.
सम्बुद्धिमन्तं वतिनं अमञ्ञीति अयं सम्मदेव बुद्धिमा वतसम्पन्नोति अमञ्ञि सम्भावेसि च।
Sambuddhimantaṃ vatinaṃ amaññīti ayaṃ sammadeva buddhimā vatasampannoti amaññi sambhāvesi ca.
नानत्तभावेसूति नाना विसुं विसुं अत्तभावेसु।
Nānattabhāvesūti nānā visuṃ visuṃ attabhāvesu.
अद्धाति एकंसेन। ममेतमायुन्ति मय्हं एतं यथावुत्तं तत्थ तत्थ भवे पवत्तं आयुं। न केवलं मम आयुमेव, अथ खो अञ्ञम्पि सब्बञ्ञेय्यं जानासि, न तुय्हं अविदितं नाम अत्थि। तथा हि बुद्धो सम्मासम्बुद्धो तुवं। नो चे कथमयमत्थो ञातो? तथा हि सम्मासम्बुद्धत्ता एव ते अयं जलितो जोतमानो आनुभावो ओभासयं सब्बम्पि ब्रह्मलोकं ओभासेन्तो दिब्बमानो तिट्ठतीति सत्थु असमसमतं पवेदेसि।
Addhāti ekaṃsena. Mametamāyunti mayhaṃ etaṃ yathāvuttaṃ tattha tattha bhave pavattaṃ āyuṃ. Na kevalaṃ mama āyumeva, atha kho aññampi sabbaññeyyaṃ jānāsi, na tuyhaṃ aviditaṃ nāma atthi. Tathā hi buddho sammāsambuddho tuvaṃ. No ce kathamayamattho ñāto? Tathā hi sammāsambuddhattā eva te ayaṃ jalito jotamāno ānubhāvo obhāsayaṃ sabbampi brahmalokaṃ obhāsento dibbamāno tiṭṭhatīti satthu asamasamataṃ pavedesi.
पथवत्तेनाति पथवीअत्तेन। तेनाह ‘‘पथवीसभावेना’’ति। एत्थ च यस्मा – ‘‘सब्बसङ्खारसमथोति’’आदिना (महाव॰ ७; दी॰ नि॰ २.६४, ६७; म॰ नि॰ १.२८१; सं॰ नि॰ १.१७२) साधारणतो, ‘‘यत्थ नेव पथवी’’ति असाधारणतो च पथविया असभावेन निब्बानस्स गहेतब्बता अत्थि, तं निवत्तेत्वा पथविया अनञ्ञसाधारणं सभावं गहेतुं ‘‘पथविया पथवत्तेना’’ति वुत्तं। नापहोसिन्ति न पापुणिं। इध पथविया पापुणनं नाम ‘‘एतं ममा’’तिआदिना गहणन्ति आह ‘‘तण्हादिट्ठिमानग्गाहेहि न गण्हि’’न्ति।
Pathavattenāti pathavīattena. Tenāha ‘‘pathavīsabhāvenā’’ti. Ettha ca yasmā – ‘‘sabbasaṅkhārasamathoti’’ādinā (mahāva. 7; dī. ni. 2.64, 67; ma. ni. 1.281; saṃ. ni. 1.172) sādhāraṇato, ‘‘yattha neva pathavī’’ti asādhāraṇato ca pathaviyā asabhāvena nibbānassa gahetabbatā atthi, taṃ nivattetvā pathaviyā anaññasādhāraṇaṃ sabhāvaṃ gahetuṃ ‘‘pathaviyā pathavattenā’’ti vuttaṃ. Nāpahosinti na pāpuṇiṃ. Idha pathaviyā pāpuṇanaṃ nāma ‘‘etaṃ mamā’’tiādinā gahaṇanti āha ‘‘taṇhādiṭṭhimānaggāhehi na gaṇhi’’nti.
वादितायाति वादसीलताय। सब्बन्ति अक्खरं निद्दिसित्वाति ‘‘सब्बं खो अहं ब्रह्मे’’तिआदिना भगवता वुत्तं सब्ब-सद्दं – ‘‘सचे खो ते मारिस सब्बस्स सब्बत्तेन अननुभूत’’न्ति पच्चनुभासनवसेन निद्दिसित्वा। अक्खरे दोसं गण्हन्तोति भगवता सक्कायसब्बं सन्धाय सब्ब-सद्दे गहिते सब्बसब्बवसेन तदत्थपरिवत्तनेन सब्ब-सद्दवचनीयतासामञ्ञेन च दोसं गण्हन्तो। तेनाह ‘‘सत्था पना’’तिआदि। तत्थ यदि सब्बं अननुभूतं ‘‘नत्थि सब्ब’’न्ति लोके अनवसेसं पुच्छति। सचे सब्बस्स सब्बत्तेन अनवसेससभावेन अननुभूतं अप्पत्तं, तं गगनकुसुमं विय किञ्चि न सिया। अथस्स अननुभूतं अत्थीति अस्स सब्बत्तेन अननुभूतं यदि अत्थि, ‘‘सब्ब’’न्ति इदं वचनं मिच्छा, सब्बं नाम तं न होतीति अधिप्पायो। तेनाह ‘‘मा हेव ते रित्तकमेवा’’तिआदि।
Vāditāyāti vādasīlatāya. Sabbanti akkharaṃ niddisitvāti ‘‘sabbaṃ kho ahaṃ brahme’’tiādinā bhagavatā vuttaṃ sabba-saddaṃ – ‘‘sace kho te mārisa sabbassa sabbattena ananubhūta’’nti paccanubhāsanavasena niddisitvā. Akkhare dosaṃ gaṇhantoti bhagavatā sakkāyasabbaṃ sandhāya sabba-sadde gahite sabbasabbavasena tadatthaparivattanena sabba-saddavacanīyatāsāmaññena ca dosaṃ gaṇhanto. Tenāha ‘‘satthā panā’’tiādi. Tattha yadi sabbaṃ ananubhūtaṃ ‘‘natthi sabba’’nti loke anavasesaṃ pucchati. Sace sabbassa sabbattena anavasesasabhāvena ananubhūtaṃ appattaṃ, taṃ gaganakusumaṃ viya kiñci na siyā. Athassa ananubhūtaṃ atthīti assa sabbattena ananubhūtaṃ yadi atthi, ‘‘sabba’’nti idaṃ vacanaṃ micchā, sabbaṃ nāma taṃ na hotīti adhippāyo. Tenāha ‘‘mā heva te rittakamevā’’tiādi.
अहं सब्बञ्च वक्खामि, अननुभूतञ्च वक्खामीति अहं ‘‘सब्ब’’न्ति च वक्खामि, ‘‘अननुभूत’’न्ति च वक्खामि, एत्थ को दोसोति अधिप्पायो। कारणं आहरन्तोति सब्बस्स सब्बत्तेन अननुभूतस्स अत्थिभावे कारणं निद्दिसन्तो। विजानितब्बन्ति मग्गफलपच्चवेक्खणञाणेहि विसेसतो सब्बसङ्खतविसिट्ठताय जानितब्बं। अनिदस्सनन्ति इदं निब्बानस्स सनिदस्सनदुके दुतियपदसहिततादस्सनन्ति अधिप्पायेन ‘‘चक्खुविञ्ञाणस्स आपाथं अनुपगमनतो अनिदस्सनं नामा’’ति वुत्तं। सब्बसङ्खतविधुरताय वा नत्थि एतस्स निदस्सनन्ति अनिदस्सनं। नत्थि एतस्स अन्तोति अनन्तं। तेन वुत्तं ‘‘तयिद’’न्तिआदि।
Ahaṃ sabbañca vakkhāmi, ananubhūtañca vakkhāmīti ahaṃ ‘‘sabba’’nti ca vakkhāmi, ‘‘ananubhūta’’nti ca vakkhāmi, ettha ko dosoti adhippāyo. Kāraṇaṃ āharantoti sabbassa sabbattena ananubhūtassa atthibhāve kāraṇaṃ niddisanto. Vijānitabbanti maggaphalapaccavekkhaṇañāṇehi visesato sabbasaṅkhatavisiṭṭhatāya jānitabbaṃ. Anidassananti idaṃ nibbānassa sanidassanaduke dutiyapadasahitatādassananti adhippāyena ‘‘cakkhuviññāṇassa āpāthaṃ anupagamanato anidassanaṃ nāmā’’ti vuttaṃ. Sabbasaṅkhatavidhuratāya vā natthi etassa nidassananti anidassanaṃ. Natthi etassa antoti anantaṃ. Tena vuttaṃ ‘‘tayida’’ntiādi.
भूतानीति पच्चयसम्भूतानि। असम्भूतन्ति पच्चयेहि असम्भूतं, निब्बानन्ति अत्थो। अपभस्सरभावहेतूनं सब्बसो अभावा सब्बतो पभाति सब्बतोपभं। तेनाह ‘‘निब्बानतो ही’’तिआदि। तथा हि वुत्तं – ‘‘तमो तत्थ न विज्जती’’ति। (नेत्ति॰ १०४) पभूतमेवाति पकट्ठभावेन उक्कट्ठभावेन विज्जमानमेव। अरूपीभावेन अदेसिकत्ता सब्बतो पभवति विज्जतीति सब्बतोपभं। तेनाह ‘‘पुरत्थिमदिसादीसू’’तिआदि। पविसन्ति एत्थाति पविसं, तदेव स-कारस्स भ-कारं, वि-कारस्स च लोपं कत्वा वुत्तं ‘‘पभ’’न्ति। तेनाह ‘‘तित्थस्स नाम’’न्ति। वादं पतिट्ठपेसीति एवं मया सब्बञ्च वुत्तं, अननुभूतञ्च वुत्तं, तत्थ यं तया अधिप्पायं अजानन्तेन सहसा अप्पटिसङ्खाय दोसग्गहणं, तं मिच्छाति ब्रह्मानं निग्गण्हन्तो भगवा अत्तनो वादं पतिट्ठपेसि।
Bhūtānīti paccayasambhūtāni. Asambhūtanti paccayehi asambhūtaṃ, nibbānanti attho. Apabhassarabhāvahetūnaṃ sabbaso abhāvā sabbato pabhāti sabbatopabhaṃ. Tenāha ‘‘nibbānato hī’’tiādi. Tathā hi vuttaṃ – ‘‘tamo tattha na vijjatī’’ti. (Netti. 104) pabhūtamevāti pakaṭṭhabhāvena ukkaṭṭhabhāvena vijjamānameva. Arūpībhāvena adesikattā sabbato pabhavati vijjatīti sabbatopabhaṃ. Tenāha ‘‘puratthimadisādīsū’’tiādi. Pavisanti etthāti pavisaṃ, tadeva sa-kārassa bha-kāraṃ, vi-kārassa ca lopaṃ katvā vuttaṃ ‘‘pabha’’nti. Tenāha ‘‘titthassa nāma’’nti. Vādaṃ patiṭṭhapesīti evaṃ mayā sabbañca vuttaṃ, ananubhūtañca vuttaṃ, tattha yaṃ tayā adhippāyaṃ ajānantena sahasā appaṭisaṅkhāya dosaggahaṇaṃ, taṃ micchāti brahmānaṃ niggaṇhanto bhagavā attano vādaṃ patiṭṭhapesi.
गहितगहितन्ति ‘‘इदं निच्च’’न्तिआदिना गहितगहितं गाहं। तत्थ तत्थ दोसदस्सनमुखेन निग्गण्हन्तेन सत्थारा विस्सज्जापितो किञ्चि गहेतब्बं अत्तनो पटिसरणं अदिस्वा पराजयं पटिच्छादेतुं लळितकं कातुकामो वादं पहाय इद्धिया पाटिहारियलीळं दस्सेतुकामो। यदि सक्कोसि मय्हं अन्तरधायितुं, न पन सक्खिस्ससीति अधिप्पायो। मूलपटिसन्धिं गन्तुकामोति अत्तनो पाकतिकेन अत्तभावेन ठातुकामो। सो हि पटिसन्धिकाले निब्बत्तसदिसताय मूलपटिसन्धीति वुत्तो। अञ्ञेसन्ति हेट्ठा अञ्ञकायिकानं ब्रह्मूनं। न अदासि अभिसङ्खतकायेनेवायं तिट्ठतु, न पाकतिकरूपेनाति चित्तं उप्पादेसि। तेन सो अभिसङ्खतकायं अपनेतुं अविसहन्तो अत्तभावपटिच्छादकं अन्धकारं निम्मिनितुं आरभि। सत्था तं तमं विद्धंसेति। तेन वुत्तं ‘‘मूलपटिसन्धिं वा’’तिआदि।
Gahitagahitanti ‘‘idaṃ nicca’’ntiādinā gahitagahitaṃ gāhaṃ. Tattha tattha dosadassanamukhena niggaṇhantena satthārā vissajjāpito kiñci gahetabbaṃ attano paṭisaraṇaṃ adisvā parājayaṃ paṭicchādetuṃ laḷitakaṃkātukāmo vādaṃ pahāya iddhiyā pāṭihāriyalīḷaṃ dassetukāmo. Yadi sakkosi mayhaṃ antaradhāyituṃ, na pana sakkhissasīti adhippāyo. Mūlapaṭisandhiṃ gantukāmoti attano pākatikena attabhāvena ṭhātukāmo. So hi paṭisandhikāle nibbattasadisatāya mūlapaṭisandhīti vutto. Aññesanti heṭṭhā aññakāyikānaṃ brahmūnaṃ. Na adāsi abhisaṅkhatakāyenevāyaṃ tiṭṭhatu, na pākatikarūpenāti cittaṃ uppādesi. Tena so abhisaṅkhatakāyaṃ apanetuṃ avisahanto attabhāvapaṭicchādakaṃ andhakāraṃ nimminituṃ ārabhi. Satthā taṃ tamaṃ viddhaṃseti. Tena vuttaṃ ‘‘mūlapaṭisandhiṃ vā’’tiādi.
भवेवाहन्ति भवे एव अहं। अयञ्च एव-सद्दो अट्ठानपयुत्तोति दस्सेन्तो आह ‘‘अहं भवे भयं दिस्वायेवा’’ति, सब्बस्मिं भवे जातिआदिभयं ञाणचक्खुना याथावतो दिस्वा। सत्तभवन्ति सत्तसङ्खातं भवं। कम्मभवपच्चये हि उपपत्तिभवे सत्तसमञ्ञा। विभवन्ति विमुत्तिं। परियेसमानम्पि उपायस्स अनधिगतत्ता भवेयेव दिस्वा। भवञ्च विभवेसिनं विभवं निब्बुतिं एसमानानं सत्तानं भवं, भवेसु उप्पत्तिञ्च दिस्वाति एवं वा एत्थ अत्थो दट्ठब्बो। न अभिवदिन्ति ‘‘अहो वत सुख’’न्ति एवं अभिवदापनाकाराभावतो न अभिनिविसिं, लक्खणवचनमेतं। गाहत्थो एव वा अभिवाद-सद्दोति आह ‘‘नाभिवदि’’न्ति, ‘‘न गवेसि’’न्ति। भवग्गहणेनेत्थ दुक्खसच्चं, नन्दीगहणेन समुदयसच्चं, विभवग्गहणेन निरोधसच्चं, नन्दिञ्च न उपादियिन्ति इमिना मग्गसच्चं पकासितन्ति आह ‘‘इति चत्तारि सच्चानि पकासेन्तो’’ति। तदिदं चतुन्नं अरियसच्चानं गाथाय विभावनदस्सनं। सत्था पन तेसं ब्रह्मूनं अज्झासयानुरूपं सच्चानि वित्थारतो पकासेन्तो विपस्सनं पापेत्वा अरहत्तेन देसनाय कूटं गण्हि। ते च ब्रह्मानो केचि सोतापत्तिफले, केचि सकदागामिफले, केचि अनागामिफले, केचि अरहत्ते च पतिट्ठहिंसु। तेन वुत्तं ‘‘सच्चानि पकासेन्तो सत्था धम्मं देसेसी’’तिआदि। अच्छरियजाताति सञ्जातच्छरिया। समूलं भवन्ति तण्हाविज्जाहि समूलं भवं।
Bhavevāhanti bhave eva ahaṃ. Ayañca eva-saddo aṭṭhānapayuttoti dassento āha ‘‘ahaṃ bhave bhayaṃ disvāyevā’’ti, sabbasmiṃ bhave jātiādibhayaṃ ñāṇacakkhunā yāthāvato disvā. Sattabhavanti sattasaṅkhātaṃ bhavaṃ. Kammabhavapaccaye hi upapattibhave sattasamaññā. Vibhavanti vimuttiṃ. Pariyesamānampi upāyassa anadhigatattā bhaveyeva disvā. Bhavañca vibhavesinaṃ vibhavaṃ nibbutiṃ esamānānaṃ sattānaṃ bhavaṃ, bhavesu uppattiñca disvāti evaṃ vā ettha attho daṭṭhabbo. Na abhivadinti ‘‘aho vata sukha’’nti evaṃ abhivadāpanākārābhāvato na abhinivisiṃ, lakkhaṇavacanametaṃ. Gāhattho eva vā abhivāda-saddoti āha ‘‘nābhivadi’’nti, ‘‘nagavesi’’nti. Bhavaggahaṇenettha dukkhasaccaṃ, nandīgahaṇena samudayasaccaṃ, vibhavaggahaṇena nirodhasaccaṃ, nandiñca na upādiyinti iminā maggasaccaṃ pakāsitanti āha ‘‘iti cattāri saccāni pakāsento’’ti. Tadidaṃ catunnaṃ ariyasaccānaṃ gāthāya vibhāvanadassanaṃ. Satthā pana tesaṃ brahmūnaṃ ajjhāsayānurūpaṃ saccāni vitthārato pakāsento vipassanaṃ pāpetvā arahattena desanāya kūṭaṃ gaṇhi. Te ca brahmāno keci sotāpattiphale, keci sakadāgāmiphale, keci anāgāmiphale, keci arahatte ca patiṭṭhahiṃsu. Tena vuttaṃ ‘‘saccāni pakāsento satthā dhammaṃ desesī’’tiādi. Acchariyajātāti sañjātacchariyā. Samūlaṃ bhavanti taṇhāvijjāhi samūlaṃ bhavaṃ.
५०५. मम वसं अतिवत्तितानीति सब्बसो कामधातुसमतिक्कमनपटिपदाय मय्हं विसयं अतिक्कमितानि। कथं पनायं तेसं अरियभूमिसमोक्कमनं जानातीति? नयग्गाहतो – ‘‘समणो गोतमो धम्मं देसेन्तो संसारे आदीनवं, निब्बाने च आनिसंसं पकासेन्तो वेनेय्यजनं निब्बानं दिट्ठमेव करोति, तस्स देसना अवञ्झा अमोघा इन्देन विस्सट्ठवजिरसदिसा, तस्स च आणाय ठिता संसारे न दिस्सन्तेवा’’ति नयग्गाहेन अनुमानेन जानाति। सचे त्वं एवं अनुबुद्धोति यथा त्वं परेसं सच्चाभिसम्बोधं वदति, एवं त्वं अत्तनो अनुरूपतो सयम्भुञाणेन बुद्धो धम्मं पटिविज्झित्वा ठितो। तं धम्मं मा उपनयसीति तया पटिविद्धधम्मं मा सावकपटिवेधं पापेसि। इदन्ति इदं अनन्तरं वुत्तं ब्रह्मलोके पतिट्ठानंयेव सन्धाय मारो वदति, ते दस्सेन्तो ‘‘अनुप्पन्ने ही’’तिआदिमाह। अपायपतिट्ठानं पन आजीवकनिगण्ठादिपब्बज्जं उपगते तित्थकरे, ये केचि वा पब्बजित्वा मिच्छापटिपन्ने जने सन्धाय वदति। अनुप्पन्नेति असञ्जाते, अप्पत्तेति अत्थो। अनुल्लपनतायाति यथा मारो उपरि किञ्चि उत्तरं लपितुं न सक्कोति, एवं तथा उत्तरभासनेन। निमन्तनवचनेनाति विञ्ञापनवचनेन। ब्रह्मं सेट्ठं निमन्तनं, ब्रह्मुनो वा निमन्तनं एत्थ अत्थीति ब्रह्मनिमन्तनिकं, सुत्तं। यं पनेत्थ अत्थतो अविभत्तं, तं सुविञ्ञेय्यमेव।
505.Mamavasaṃ ativattitānīti sabbaso kāmadhātusamatikkamanapaṭipadāya mayhaṃ visayaṃ atikkamitāni. Kathaṃ panāyaṃ tesaṃ ariyabhūmisamokkamanaṃ jānātīti? Nayaggāhato – ‘‘samaṇo gotamo dhammaṃ desento saṃsāre ādīnavaṃ, nibbāne ca ānisaṃsaṃ pakāsento veneyyajanaṃ nibbānaṃ diṭṭhameva karoti, tassa desanā avañjhā amoghā indena vissaṭṭhavajirasadisā, tassa ca āṇāya ṭhitā saṃsāre na dissantevā’’ti nayaggāhena anumānena jānāti. Sace tvaṃ evaṃ anubuddhoti yathā tvaṃ paresaṃ saccābhisambodhaṃ vadati, evaṃ tvaṃ attano anurūpato sayambhuñāṇena buddho dhammaṃ paṭivijjhitvā ṭhito. Taṃ dhammaṃ mā upanayasīti tayā paṭividdhadhammaṃ mā sāvakapaṭivedhaṃ pāpesi. Idanti idaṃ anantaraṃ vuttaṃ brahmaloke patiṭṭhānaṃyeva sandhāya māro vadati, te dassento ‘‘anuppanne hī’’tiādimāha. Apāyapatiṭṭhānaṃ pana ājīvakanigaṇṭhādipabbajjaṃ upagate titthakare, ye keci vā pabbajitvā micchāpaṭipanne jane sandhāya vadati. Anuppanneti asañjāte, appatteti attho. Anullapanatāyāti yathā māro upari kiñci uttaraṃ lapituṃ na sakkoti, evaṃ tathā uttarabhāsanena. Nimantanavacanenāti viññāpanavacanena. Brahmaṃ seṭṭhaṃ nimantanaṃ, brahmuno vā nimantanaṃ ettha atthīti brahmanimantanikaṃ, suttaṃ. Yaṃ panettha atthato avibhattaṃ, taṃ suviññeyyameva.
ब्रह्मनिमन्तनिकसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Brahmanimantanikasuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ९. ब्रह्मनिमन्तनिकसुत्तं • 9. Brahmanimantanikasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ९. ब्रह्मनिमन्तनिकसुत्तवण्णना • 9. Brahmanimantanikasuttavaṇṇanā
