A World of Knowledge
    Upanishads

    Brahmavidya Upanishad

    Sanskrit Devanagari with Roman transliteration (IAST)

     

    ॥ ब्रह्मविद्योपनिषत् ॥

    ॥ brahmavidyopaniṣat ॥

    स्वाविद्यातत्कार्यजातं यद्विद्यापह्नवं गतम् ।
    तद्धंसविद्यानिष्पन्नं रामचन्द्रपदं भजे ॥

    svāvidyātatkāryajātaṃ yadvidyāpahnavaṃ gatam ।
    taddhaṃsavidyāniṣpannaṃ rāmacandrapadaṃ bhaje ॥

    ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥

    oṃ saha nāvavatu ॥ saha nau bhunaktu ॥

    सह वीर्यं करवावहै ॥

    saha vīryaṃ karavāvahai ॥

    तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥

    tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    अथ ब्रह्मविद्योपनिषदुच्यते ॥

    atha brahmavidyopaniṣaducyate ॥

    प्रसादाद्ब्रह्मणस्तस्य विष्णोरद्भुतकर्मणः ।
    रहस्यं ब्रह्मविद्याया ध्रुवाग्निं सम्प्रचक्षते ॥ १॥

    prasādādbrahmaṇastasya viṣṇoradbhutakarmaṇaḥ ।
    rahasyaṃ brahmavidyāyā dhruvāgniṃ sampracakṣate ॥ 1॥

    ॐइत्येकाक्षरं ब्रह्म यदुक्तं ब्रह्मवादिभिः ।
    शरीरं तस्य वक्ष्यामि स्थानं कालत्रयं तथा ॥ २॥

    oṃityekākṣaraṃ brahma yaduktaṃ brahmavādibhiḥ ।
    śarīraṃ tasya vakṣyāmi sthānaṃ kālatrayaṃ tathā ॥ 2॥

    तत्र देवास्त्रयः प्रोक्ता लोका वेदास्त्रयोऽग्नयः ।
    तिस्रो मात्रार्धमात्रा च त्र्यक्षरस्य शिवस्य तु ॥ ३॥

    tatra devāstrayaḥ proktā lokā vedāstrayo'gnayaḥ ।
    tisro mātrārdhamātrā ca tryakṣarasya śivasya tu ॥ 3॥

    ऋग्वेदो गार्हपत्यं च पृथिवी ब्रह्म एव च ।
    आकारस्य शरीरं तु व्याख्यातं ब्रह्मवादिभिः ॥ ४॥

    ṛgvedo gārhapatyaṃ ca pṛthivī brahma eva ca ।
    ākārasya śarīraṃ tu vyākhyātaṃ brahmavādibhiḥ ॥ 4॥

    यजुर्वेदोऽन्तरिक्षं च दक्षिणाग्निस्तथैव च ।
    विष्णुश्च भगवान्देव उकारः परिकीर्तितः ॥ ५॥

    yajurvedo'ntarikṣaṃ ca dakṣiṇāgnistathaiva ca ।
    viṣṇuśca bhagavāndeva ukāraḥ parikīrtitaḥ ॥ 5॥

    सामवेदस्तथा द्यौश्चाहवनीयस्तथैव च ।
    ईश्वरः परमो देवो मकारः परिकीर्तितः ॥ ६॥

    sāmavedastathā dyauścāhavanīyastathaiva ca ।
    īśvaraḥ paramo devo makāraḥ parikīrtitaḥ ॥ 6॥

    सूर्यमण्डलमध्येऽथ ह्यकारः शङ्खमध्यगः ।
    उकारश्चन्द्रसंकाशस्तस्य मध्ये व्यवस्थितः ॥ ७॥

    sūryamaṇḍalamadhye'tha hyakāraḥ śaṅkhamadhyagaḥ ।
    ukāraścandrasaṃkāśastasya madhye vyavasthitaḥ ॥ 7॥

    मकारस्त्वग्निसंकाशो विधूमो विद्युतोपमः ।
    तिस्रो मात्रास्तथा ज्ञेया सोमसूर्याग्निरूपिणः ॥ ८॥

    makārastvagnisaṃkāśo vidhūmo vidyutopamaḥ ।
    tisro mātrāstathā jñeyā somasūryāgnirūpiṇaḥ ॥ 8॥

    शिखा तु दीपसंकाशा तस्मिन्नुपरि वर्तते ।
    अर्धमात्र तथा ज्ञेया प्रणवस्योपरि स्थिता ॥ ९॥

    śikhā tu dīpasaṃkāśā tasminnupari vartate ।
    ardhamātra tathā jñeyā praṇavasyopari sthitā ॥ 9॥

    पद्मसूत्रनिभा सूक्ष्मा शिखा सा दृश्यते परा ।
    सा नाडी सूर्यसंकाशा सूर्यं भित्त्वा तथापरा ॥ १०॥

    padmasūtranibhā sūkṣmā śikhā sā dṛśyate parā ।
    sā nāḍī sūryasaṃkāśā sūryaṃ bhittvā tathāparā ॥ 10॥

    द्विसप्ततिसहस्राणि नाडीं भित्त्वा च मूर्धनि ।
    वरदः सर्वभूतानां सर्वं व्याप्यावतिष्ठति ॥ ११॥

    dvisaptatisahasrāṇi nāḍīṃ bhittvā ca mūrdhani ।
    varadaḥ sarvabhūtānāṃ sarvaṃ vyāpyāvatiṣṭhati ॥ 11॥

    कांस्यघण्टानिनादस्तु यथा लीयति शान्तये ।
    ओङ्कारस्तु तथा योज्यः शान्तये सर्वमिच्छता ॥ १२॥

    kāṃsyaghaṇṭāninādastu yathā līyati śāntaye ।
    oṅkārastu tathā yojyaḥ śāntaye sarvamicchatā ॥ 12॥

    यस्मिन्विलीयते शब्दस्तत्परं ब्रह्म गीयते ।
    धियं हि लीयते ब्रह्म सोऽमृतत्वाय कल्पते ॥ १३॥

    yasminvilīyate śabdastatparaṃ brahma gīyate ।
    dhiyaṃ hi līyate brahma so'mṛtatvāya kalpate ॥ 13॥

    वायुः प्राणस्तथाकाशस्त्रिविधो जीवसंज्ञकः ।
    स जीवः प्राण इत्युक्तो वालाग्रशतकल्पितः ॥ १४॥

    vāyuḥ prāṇastathākāśastrividho jīvasaṃjñakaḥ ।
    sa jīvaḥ prāṇa ityukto vālāgraśatakalpitaḥ ॥ 14॥

    नाभिस्थाने स्थितं विश्वं शुद्धतत्त्वं सुनिर्मलम् ।
    आदित्यमिव दीप्यन्तं रश्मिभिश्चाखिलं शिवम् ॥ १५॥

    nābhisthāne sthitaṃ viśvaṃ śuddhatattvaṃ sunirmalam ।
    ādityamiva dīpyantaṃ raśmibhiścākhilaṃ śivam ॥ 15॥

    सकारं च हकारं च जीवो जपति सर्वदा ।
    नाभिरन्ध्राद्विनिष्क्रान्तं विषयव्याप्तिवर्जितम् ॥ १६॥

    sakāraṃ ca hakāraṃ ca jīvo japati sarvadā ।
    nābhirandhrādviniṣkrāntaṃ viṣayavyāptivarjitam ॥ 16॥

    तेनेदं निष्कलं विद्यात्क्षीरात्सर्पिर्यथा तथा ।
    कारणेनात्मना युक्तः प्राणायामैश्च पञ्चभिः ॥ १७॥

    tenedaṃ niṣkalaṃ vidyātkṣīrātsarpiryathā tathā ।
    kāraṇenātmanā yuktaḥ prāṇāyāmaiśca pañcabhiḥ ॥ 17॥

    चतुष्कला समायुक्तो भ्राम्यते च हृदिस्थितः ।
    गोलकस्तु यदा देहे क्षीरदण्डेन वा हतः ॥ १८॥

    catuṣkalā samāyukto bhrāmyate ca hṛdisthitaḥ ।
    golakastu yadā dehe kṣīradaṇḍena vā hataḥ ॥ 18॥

    एतस्मिन्वसते शीघ्रमविश्रान्तं महाखगः ।
    यावन्निश्वसितो जीवस्तावन्निष्कलतां गतः ॥ १९॥

    etasminvasate śīghramaviśrāntaṃ mahākhagaḥ ।
    yāvanniśvasito jīvastāvanniṣkalatāṃ gataḥ ॥ 19॥

    नभस्थं निष्कलं ध्यात्वा मुच्यते भवबन्धनात्
    अनाहतध्वनियुतं हंसं यो वेद हृद्गतम् ॥ २०॥

    nabhasthaṃ niṣkalaṃ dhyātvā mucyate bhavabandhanāt
    anāhatadhvaniyutaṃ haṃsaṃ yo veda hṛdgatam ॥ 20॥

    स्वप्रकाशचिदानन्दं स हंस इति गीयते ।
    रेचकं पूरकं मुक्त्वा कुम्भकेन स्थितः सुधीः ॥ २१॥

    svaprakāśacidānandaṃ sa haṃsa iti gīyate ।
    recakaṃ pūrakaṃ muktvā kumbhakena sthitaḥ sudhīḥ ॥ 21॥

    नाभिकन्दे समौ कृत्वा प्राणापानौ समाहितः ।
    मस्तकस्थामृतास्वादं पीत्वा ध्यानेन सादरम् ॥ २२॥

    nābhikande samau kṛtvā prāṇāpānau samāhitaḥ ।
    mastakasthāmṛtāsvādaṃ pītvā dhyānena sādaram ॥ 22॥

    दीपाकारं महादेवं ज्वलन्तं नाभिमध्यमे ।
    अभिषिच्यामृतेनैव हंस हंसेति यो जपेत् ॥ २३॥

    dīpākāraṃ mahādevaṃ jvalantaṃ nābhimadhyame ।
    abhiṣicyāmṛtenaiva haṃsa haṃseti yo japet ॥ 23॥

    जरामरणरोगादि न तस्य भुवि विद्यते ।
    एवं दिने दिने कुर्यादणिमादिविभूतये ॥ २४॥

    jarāmaraṇarogādi na tasya bhuvi vidyate ।
    evaṃ dine dine kuryādaṇimādivibhūtaye ॥ 24॥

    ईश्वरत्वमवाप्नोति सदाभ्यासरतः पुमान् ।
    बहवो नैकमार्गेण प्राप्ता नित्यत्वमागताः ॥ २५॥

    īśvaratvamavāpnoti sadābhyāsarataḥ pumān ।
    bahavo naikamārgeṇa prāptā nityatvamāgatāḥ ॥ 25॥

    हंसविद्यामृते लोके नास्ति नित्यत्वसाधनम् ।
    यो ददाति महाविद्यां हंसाख्यां पारमेश्वरीम् ॥ २६॥

    haṃsavidyāmṛte loke nāsti nityatvasādhanam ।
    yo dadāti mahāvidyāṃ haṃsākhyāṃ pārameśvarīm ॥ 26॥

    तस्य दास्यं सदा कुर्यात्प्रज्ञया परया सह ।
    शुभं वाऽशुभमन्यद्वा यदुक्तं गुरुणा भुवि ॥ २७॥

    tasya dāsyaṃ sadā kuryātprajñayā parayā saha ।
    śubhaṃ vā'śubhamanyadvā yaduktaṃ guruṇā bhuvi ॥ 27॥

    तत्कुर्यादविचारेण शिष्यः सन्तोषसंयुतः ।
    हंसविद्यामिमां लब्ध्वा गुरुशुश्रूषया नरः ॥ २८॥

    tatkuryādavicāreṇa śiṣyaḥ santoṣasaṃyutaḥ ।
    haṃsavidyāmimāṃ labdhvā guruśuśrūṣayā naraḥ ॥ 28॥

    आत्मानमात्मना साक्षाद्ब्रह्म बुद्ध्वा सुनिश्चलम् ।
    देहजात्यादिसम्बन्धान्वर्णाश्रमसमन्वितान् ॥ २९॥

    ātmānamātmanā sākṣādbrahma buddhvā suniścalam ।
    dehajātyādisambandhānvarṇāśramasamanvitān ॥ 29॥

    वेदशास्त्राणि चान्यानि पदपांसुमिव त्यजेत् ।
    गुरुभक्तिं सदा कुर्याच्छ्रेयसे भूयसे नरः ॥ ३०॥

    vedaśāstrāṇi cānyāni padapāṃsumiva tyajet ।
    gurubhaktiṃ sadā kuryācchreyase bhūyase naraḥ ॥ 30॥

    गुरुरेव हरिः साक्षान्नान्य इत्यब्रवीच्छृतिः ॥ ३१॥

    gurureva hariḥ sākṣānnānya ityabravīcchṛtiḥ ॥ 31॥

    श्रुत्या यदुक्तं परमार्थमेव
    तत्संशयो नात्र ततः समस्तम् ।
    श्रुत्या विरोधे न भवेत्प्रमाणं
    भवेदनर्थाय विना प्रमाणम् ॥ ३२॥

    śrutyā yaduktaṃ paramārthameva
    tatsaṃśayo nātra tataḥ samastam ।
    śrutyā virodhe na bhavetpramāṇaṃ
    bhavedanarthāya vinā pramāṇam ॥ 32॥

    देहस्थः सकलो ज्ञेयो निष्कलो देहवर्जितः ।
    आप्तोपदेशगम्योऽसौ सर्वतः समवस्थितः ॥ ३३॥

    dehasthaḥ sakalo jñeyo niṣkalo dehavarjitaḥ ।
    āptopadeśagamyo'sau sarvataḥ samavasthitaḥ ॥ 33॥

    हंसहंसेति यो ब्रूयाद्धंसो ब्रह्मा हरिः शिवः ।
    गुरुवक्त्रात्तु लभ्येत प्रत्यक्षं सर्वतोमुखम् ॥ ३४॥

    haṃsahaṃseti yo brūyāddhaṃso brahmā hariḥ śivaḥ ।
    guruvaktrāttu labhyeta pratyakṣaṃ sarvatomukham ॥ 34॥

    तिलेषु च यथा तैलं पुष्पे गन्ध इवाश्रितः ।
    पुरुषस्य शरीरेऽस्मिन्स बाह्याभ्यन्तरे तथा ॥ ३५॥

    tileṣu ca yathā tailaṃ puṣpe gandha ivāśritaḥ ।
    puruṣasya śarīre'sminsa bāhyābhyantare tathā ॥ 35॥

    उल्काहस्तो यथालोके द्रव्यमालोक्य तां त्यजेत् ।
    ज्ञानेन ज्ञेयमालोक्य पश्चाज्ज्ञानं परित्यजेत् ॥ ३६॥

    ulkāhasto yathāloke dravyamālokya tāṃ tyajet ।
    jñānena jñeyamālokya paścājjñānaṃ parityajet ॥ 36॥

    पुष्पवत्सकलं विद्याद्गन्धस्तस्य तु निष्कलः ।
    वृक्षस्तु सकलं विद्याच्छाया तस्य तु निष्कला ॥ ३७॥

    puṣpavatsakalaṃ vidyādgandhastasya tu niṣkalaḥ ।
    vṛkṣastu sakalaṃ vidyācchāyā tasya tu niṣkalā ॥ 37॥

    निष्कलः सकलो भावः सर्वत्रैव व्यवस्थितः ।
    उपायः सकलस्तद्वदुपेयश्चैव निष्कलः ॥ ३८॥

    niṣkalaḥ sakalo bhāvaḥ sarvatraiva vyavasthitaḥ ।
    upāyaḥ sakalastadvadupeyaścaiva niṣkalaḥ ॥ 38॥

    सकले सकलो भावो निष्कले निष्कलस्तथा ।
    एकमात्रो द्विमात्रश्च त्रिमात्रश्चैव भेदतः ॥ ३९॥

    sakale sakalo bhāvo niṣkale niṣkalastathā ।
    ekamātro dvimātraśca trimātraścaiva bhedataḥ ॥ 39॥

    अर्धमात्र परा ज्ञेया तत ऊर्ध्वं परात्परम् ।
    पञ्चधा पञ्चदैवत्यं सकलं परिपठ्यते ॥ ४०॥

    ardhamātra parā jñeyā tata ūrdhvaṃ parātparam ।
    pañcadhā pañcadaivatyaṃ sakalaṃ paripaṭhyate ॥ 40॥

    ब्रह्मणो हृदयस्थानं कण्ठे विष्णुः समाश्रितः ।
    तालुमध्ये स्थितो रुद्रो ललाटस्थो महेश्वरः ॥ ४१॥

    brahmaṇo hṛdayasthānaṃ kaṇṭhe viṣṇuḥ samāśritaḥ ।
    tālumadhye sthito rudro lalāṭastho maheśvaraḥ ॥ 41॥

    नासाग्रे अच्युतं विद्यात्तस्यान्ते तु परं पदम् ।
    परत्वात्तु परं नास्तीत्येवं शास्त्रस्य निर्णयः ॥ ४२॥

    nāsāgre acyutaṃ vidyāttasyānte tu paraṃ padam ।
    paratvāttu paraṃ nāstītyevaṃ śāstrasya nirṇayaḥ ॥ 42॥

    देहातीतं तु तं विद्यान्नासाग्रे द्वादशाङ्गुलम् ।
    तदन्तं तं विजानीयात्तत्रस्थो व्यापयेत्प्रभुः ॥ ४३॥

    dehātītaṃ tu taṃ vidyānnāsāgre dvādaśāṅgulam ।
    tadantaṃ taṃ vijānīyāttatrastho vyāpayetprabhuḥ ॥ 43॥

    मनोऽप्यन्यत्र निक्षिप्तं चक्षुरन्यत्र पातितम् ।
    तथापि योगिनां योगो ह्यविच्छिन्नः प्रवर्तते ॥ ४४॥

    mano'pyanyatra nikṣiptaṃ cakṣuranyatra pātitam ।
    tathāpi yogināṃ yogo hyavicchinnaḥ pravartate ॥ 44॥

    एतत्तु परमं गुह्यमेतत्तु परमं शुभम् ।
    नातः परतरं किञ्चिन्नातः परतरं शुभम् ॥ ४५॥

    etattu paramaṃ guhyametattu paramaṃ śubham ।
    nātaḥ parataraṃ kiñcinnātaḥ parataraṃ śubham ॥ 45॥

    शुद्धज्ञानामृतं प्राप्य परमाक्षरनिर्णयम् ।
    गुह्याद्गुह्यतमं गोप्यं ग्रहणीयं प्रयत्नतः ॥ ४६॥

    śuddhajñānāmṛtaṃ prāpya paramākṣaranirṇayam ।
    guhyādguhyatamaṃ gopyaṃ grahaṇīyaṃ prayatnataḥ ॥ 46॥

    नापुत्राय प्रदातव्यं नाशिष्याय कदाचन ।
    गुरुदेवाय भक्ताय नित्यं भक्तिपराय च ॥ ४७॥

    nāputrāya pradātavyaṃ nāśiṣyāya kadācana ।
    gurudevāya bhaktāya nityaṃ bhaktiparāya ca ॥ 47॥

    प्रदातव्यमिदं शास्त्रं नेतरेभ्यः प्रदापयेत् ।
    दातास्य नरकं याति सिद्ध्यते न कदाचन ॥ ४८॥

    pradātavyamidaṃ śāstraṃ netarebhyaḥ pradāpayet ।
    dātāsya narakaṃ yāti siddhyate na kadācana ॥ 48॥

    गृहस्थो ब्रह्मचारी च वानप्रस्थश्च भिक्षुकः ।
    यत्र तत्र स्थितो ज्ञानी परमाक्षरवित्सदा ॥ ४९॥

    gṛhastho brahmacārī ca vānaprasthaśca bhikṣukaḥ ।
    yatra tatra sthito jñānī paramākṣaravitsadā ॥ 49॥

    विषयी विषयासक्तो याति देहान्तरे शुभम् ।
    ज्ञानादेवास्य शास्त्रस्य सर्वावस्थोऽपि मानवः ॥ ५०॥

    viṣayī viṣayāsakto yāti dehāntare śubham ।
    jñānādevāsya śāstrasya sarvāvastho'pi mānavaḥ ॥ 50॥

    ब्रह्महत्याश्वमेधाद्यैः पुण्यपापैर्न लिप्यते ।
    चोदको बोधकश्चैव मोक्षदश्च परः स्मृतः ॥ ५१॥

    brahmahatyāśvamedhādyaiḥ puṇyapāpairna lipyate ।
    codako bodhakaścaiva mokṣadaśca paraḥ smṛtaḥ ॥ 51॥

    इत्येषं त्रिविधो ज्ञेय आचार्यस्तु महीतले ।
    चोदको दर्शयेन्मार्गं बोधकः स्थानमाचरेत् ॥ ५२॥

    ityeṣaṃ trividho jñeya ācāryastu mahītale ।
    codako darśayenmārgaṃ bodhakaḥ sthānamācaret ॥ 52॥

    मोक्षदस्तु परं तत्त्वं यज्ज्ञात्वा परमश्नुते ।
    प्रत्यक्षयजनं देहे संक्षेपाच्छृणु गौतम ॥ ५३॥

    mokṣadastu paraṃ tattvaṃ yajjñātvā paramaśnute ।
    pratyakṣayajanaṃ dehe saṃkṣepācchṛṇu gautama ॥ 53॥

    तेनेष्ट्वा स नरो याति शाश्वतं पदमव्ययम् ।
    स्वयमेव तु सम्पश्येद्देहे बिन्दुं च निष्कलम् ॥ ५४॥

    teneṣṭvā sa naro yāti śāśvataṃ padamavyayam ।
    svayameva tu sampaśyeddehe binduṃ ca niṣkalam ॥ 54॥

    अयने द्वे च विषुवे सदा पश्यति मार्गवित् ।
    कृत्वायामं पुरा वत्स रेचपूरककुम्भकान् ॥ ५५॥

    ayane dve ca viṣuve sadā paśyati mārgavit ।
    kṛtvāyāmaṃ purā vatsa recapūrakakumbhakān ॥ 55॥

    पूर्वं चोभयमुच्चार्य अर्चयेत्तु यथाक्रमम् ।
    नमस्कारेण योगेन मुद्रयारभ्य चार्चयेत् ॥ ५६॥

    pūrvaṃ cobhayamuccārya arcayettu yathākramam ।
    namaskāreṇa yogena mudrayārabhya cārcayet ॥ 56॥

    सूर्यस्य ग्रहणं वत्स प्रत्यक्षयजनं स्मृतम् ।
    ज्ञानात्सायुज्यमेवोक्तं तोये तोयं यथा तथा ॥ ५७॥

    sūryasya grahaṇaṃ vatsa pratyakṣayajanaṃ smṛtam ।
    jñānātsāyujyamevoktaṃ toye toyaṃ yathā tathā ॥ 57॥

    एते गुणाः प्रवर्तन्ते योगाभ्यासकृतश्रमैः ।
    तस्माद्योगं समादाय सर्वदुःखबहिष्कृतः ॥ ५८॥

    ete guṇāḥ pravartante yogābhyāsakṛtaśramaiḥ ।
    tasmādyogaṃ samādāya sarvaduḥkhabahiṣkṛtaḥ ॥ 58॥

    योगध्यानं सदा कृत्वा ज्ञानं तन्मयतां व्रजेत् ।
    ज्ञानात्स्वरूपं परमं हंसमन्त्रं समुच्चरेत् ॥ ५९॥

    yogadhyānaṃ sadā kṛtvā jñānaṃ tanmayatāṃ vrajet ।
    jñānātsvarūpaṃ paramaṃ haṃsamantraṃ samuccaret ॥ 59॥

    प्राणिनां देहमध्ये तु स्थितो हंसः सदाच्युतः ।
    हंस एव परं सत्यं हंस एव तु शक्तिकम् ॥ ६०॥

    prāṇināṃ dehamadhye tu sthito haṃsaḥ sadācyutaḥ ।
    haṃsa eva paraṃ satyaṃ haṃsa eva tu śaktikam ॥ 60॥

    हंस एव परं वाक्यं हंस एव तु वादिकम् ।
    हंस एव परो रुद्रो हंस एव परात्परम् ॥ ६१॥

    haṃsa eva paraṃ vākyaṃ haṃsa eva tu vādikam ।
    haṃsa eva paro rudro haṃsa eva parātparam ॥ 61॥

    सर्वदेवस्य मध्यस्थो हंस एव महेश्वरः ।
    पृथिव्यादिशिवान्तं तु अकाराद्याश्च वर्णकाः ॥ ६२॥

    sarvadevasya madhyastho haṃsa eva maheśvaraḥ ।
    pṛthivyādiśivāntaṃ tu akārādyāśca varṇakāḥ ॥ 62॥

    कूटान्ता हंस एव स्यान्मातृकेति व्यवस्थिताः ।
    मातृकारहितं मन्त्रमादिशन्ते न कुत्रचित् ॥ ६३॥

    kūṭāntā haṃsa eva syānmātṛketi vyavasthitāḥ ।
    mātṛkārahitaṃ mantramādiśante na kutracit ॥ 63॥

    हंसज्योतिरनूपम्यं मध्ये देवं व्यवस्थितम् ।
    दक्षिणामुखमाश्रित्य ज्ञानमुद्रां प्रकल्पयेत् ॥ ६४॥

    haṃsajyotiranūpamyaṃ madhye devaṃ vyavasthitam ।
    dakṣiṇāmukhamāśritya jñānamudrāṃ prakalpayet ॥ 64॥

    सदा समाधिं कुर्वीत हंसमन्त्रमनुस्मरन् ।
    निर्मलस्फटिकाकारं दिव्यरूपमनुत्तमम् ॥ ६५॥

    sadā samādhiṃ kurvīta haṃsamantramanusmaran ।
    nirmalasphaṭikākāraṃ divyarūpamanuttamam ॥ 65॥

    मध्यदेशे परं हंसं ज्ञानमुद्रात्मरूपकम् ।
    प्राणोऽपानः समानश्चोदानव्यानौ च वायवः ॥ ६६॥

    madhyadeśe paraṃ haṃsaṃ jñānamudrātmarūpakam ।
    prāṇo'pānaḥ samānaścodānavyānau ca vāyavaḥ ॥ 66॥

    पञ्चकर्मेन्द्रियैरुक्ताः क्रियाशक्तिबलोद्यताः ।
    नागः कूर्मश्च कृकरो देवदत्तो धनञ्जयः ॥ ६७॥

    pañcakarmendriyairuktāḥ kriyāśaktibalodyatāḥ ।
    nāgaḥ kūrmaśca kṛkaro devadatto dhanañjayaḥ ॥ 67॥

    पञ्चज्ञानेन्द्रियैर्युक्ता ज्ञानशक्तिबलोद्यताः ।
    पावकः शक्तिमध्ये तु नाभिचक्रे रविः स्थितः ॥ ६८॥

    pañcajñānendriyairyuktā jñānaśaktibalodyatāḥ ।
    pāvakaḥ śaktimadhye tu nābhicakre raviḥ sthitaḥ ॥ 68॥

    बन्धमुद्रा कृता येन नासाग्रे तु स्वलोचने ।
    अकारेवह्निरित्याहुरुकारे हृदि संस्थितः ॥ ६९॥

    bandhamudrā kṛtā yena nāsāgre tu svalocane ।
    akārevahnirityāhurukāre hṛdi saṃsthitaḥ ॥ 69॥

    मकारे च भ्रुवोर्मध्ये प्राणशक्त्या प्रबोधयेत् ।
    ब्रह्मग्रन्थिरकारे च विष्णुग्रन्थिर्हृदि स्थितः ॥ ७०॥

    makāre ca bhruvormadhye prāṇaśaktyā prabodhayet ।
    brahmagranthirakāre ca viṣṇugranthirhṛdi sthitaḥ ॥ 70॥

    रुद्रग्रन्थिर्भ्रुवोर्मध्ये भिद्यतेऽक्षरवायुना ।
    अकारे संस्थितो ब्रह्मा उकारे विष्णुरास्थितः ॥ ७१॥

    rudragranthirbhruvormadhye bhidyate'kṣaravāyunā ।
    akāre saṃsthito brahmā ukāre viṣṇurāsthitaḥ ॥ 71॥

    मकारे संस्थितो रुद्रस्ततोऽस्यान्तः परात्परः ।
    कण्ठं सङ्कुच्य नाड्यादौ स्तम्भिते येन शक्तितः ॥ ७२॥

    makāre saṃsthito rudrastato'syāntaḥ parātparaḥ ।
    kaṇṭhaṃ saṅkucya nāḍyādau stambhite yena śaktitaḥ ॥ 72॥

    रसना पीड्यमानेयं षोडशी वोर्ध्वगामिनि ।
    त्रिकूटं त्रिविधा चैव गोलाखं निखरं तथा ॥ ७३॥

    rasanā pīḍyamāneyaṃ ṣoḍaśī vordhvagāmini ।
    trikūṭaṃ trividhā caiva golākhaṃ nikharaṃ tathā ॥ 73॥

    त्रिशङ्खवज्रमोङ्कारमूर्ध्वनालं भ्रुवोर्मुखम् ।
    कुण्डलीं चालयन्प्राणान्भेदयन्शशिमण्डलम् ॥ ७४॥

    triśaṅkhavajramoṅkāramūrdhvanālaṃ bhruvormukham ।
    kuṇḍalīṃ cālayanprāṇānbhedayanśaśimaṇḍalam ॥ 74॥

    साधयन्वज्रकुम्भानि नवद्वाराणि बन्धयेत् ।
    सुमनःपवनारूढः सरागो निर्गुणस्तथा ॥ ७५॥

    sādhayanvajrakumbhāni navadvārāṇi bandhayet ।
    sumanaḥpavanārūḍhaḥ sarāgo nirguṇastathā ॥ 75॥

    ब्रह्मस्थाने तु नादः स्याच्छाकिन्यामृतवर्षिणी ।
    षट्चक्रमण्डलोद्धारं ज्ञानदीपं प्रकाशयेत् ॥ ७६॥

    brahmasthāne tu nādaḥ syācchākinyāmṛtavarṣiṇī ।
    ṣaṭcakramaṇḍaloddhāraṃ jñānadīpaṃ prakāśayet ॥ 76॥

    सर्वभूतस्थितं देवं सर्वेशं नित्यमर्चयेत् ।
    आत्मरूपं तमालोक्य ज्ञानरूपं निरामयम् ॥ ७७॥

    sarvabhūtasthitaṃ devaṃ sarveśaṃ nityamarcayet ।
    ātmarūpaṃ tamālokya jñānarūpaṃ nirāmayam ॥ 77॥

    दृश्यन्तं दिव्यरूपेण सर्वव्यापी निरञ्जनः ।
    हंस हंस वदेद्वाक्यं प्राणिनां देहमाश्रितः ।
    सप्राणापानयोर्ग्रन्थिरजपेत्यभिधीयते ॥ ७८॥

    dṛśyantaṃ divyarūpeṇa sarvavyāpī nirañjanaḥ ।
    haṃsa haṃsa vadedvākyaṃ prāṇināṃ dehamāśritaḥ ।
    saprāṇāpānayorgranthirajapetyabhidhīyate ॥ 78॥

    सहस्रमेकं द्वयुतं षट्शतं चैव सर्वदा ।
    उच्चरन्पठितो हंसः सोऽहमित्यभिधीयते ॥ ७९॥

    sahasramekaṃ dvayutaṃ ṣaṭśataṃ caiva sarvadā ।
    uccaranpaṭhito haṃsaḥ so'hamityabhidhīyate ॥ 79॥

    पूर्वभागे ह्यधोलिङ्गं शिखिन्यां चैव पश्चिमम् ।
    ज्योतिर्लिङ्गं भ्रुवोर्मध्ये नित्यं ध्यायेत्सदा यतिः ॥ ८०॥

    pūrvabhāge hyadholiṅgaṃ śikhinyāṃ caiva paścimam ।
    jyotirliṅgaṃ bhruvormadhye nityaṃ dhyāyetsadā yatiḥ ॥ 80॥

    अच्युतोऽहमचिन्त्योऽहमतर्क्योऽहमजोऽस्म्यहम् ।
    अप्राणोऽहमकायोऽहमनङ्गोऽस्म्यभयोऽस्म्यहम् ॥ ८१॥

    acyuto'hamacintyo'hamatarkyo'hamajo'smyaham ।
    aprāṇo'hamakāyo'hamanaṅgo'smyabhayo'smyaham ॥ 81॥

    अशब्दोऽहमरूपोऽहमस्पर्शोऽस्म्यहमद्वयः ।
    अरसोऽहमगन्धोऽहमनादिरमृतोऽस्म्यहम् ॥ ८२॥

    aśabdo'hamarūpo'hamasparśo'smyahamadvayaḥ ।
    araso'hamagandho'hamanādiramṛto'smyaham ॥ 82॥

    अक्षयोऽहमलिङ्गोऽहमजरोऽस्म्यकलोऽस्म्यहम् ।
    अप्राणोऽहममूकोऽहमचिन्त्योऽस्म्यकृतोऽस्म्यहम् ॥ ८३॥

    akṣayo'hamaliṅgo'hamajaro'smyakalo'smyaham ।
    aprāṇo'hamamūko'hamacintyo'smyakṛto'smyaham ॥ 83॥

    अन्तर्याम्यहमग्राह्योऽनिर्देश्योऽहमलक्षणः ।
    अगोत्रोऽहमगात्रोऽहमचक्षुष्कोऽस्म्यवागहम् ॥ ८४॥

    antaryāmyahamagrāhyo'nirdeśyo'hamalakṣaṇaḥ ।
    agotro'hamagātro'hamacakṣuṣko'smyavāgaham ॥ 84॥

    अदृश्योऽहमवर्णोऽहमखण्डोऽस्म्यहमद्भुतः ।
    अश्रुतोऽहमदृष्टोऽहमन्वेष्टव्योऽमरोऽस्म्यहम् ॥ ८५॥

    adṛśyo'hamavarṇo'hamakhaṇḍo'smyahamadbhutaḥ ।
    aśruto'hamadṛṣṭo'hamanveṣṭavyo'maro'smyaham ॥ 85॥

    अवायुरप्यनाकाशोऽतेजस्कोऽव्यभिचार्यहम् ।
    अमतोऽहमजातोऽहमतिसूक्ष्मोऽविकार्यहम् ॥ ८६॥

    avāyurapyanākāśo'tejasko'vyabhicāryaham ।
    amato'hamajāto'hamatisūkṣmo'vikāryaham ॥ 86॥

    अरजस्कोऽतमस्कोऽहमसत्त्वोस्म्यगुणोऽस्म्यहम् ।
    अमायोऽनुभवात्माहमनन्योऽविषयोऽस्म्यहम् ॥ ८७॥

    arajasko'tamasko'hamasattvosmyaguṇo'smyaham ।
    amāyo'nubhavātmāhamananyo'viṣayo'smyaham ॥ 87॥

    अद्वैतोऽहमपूर्णोऽहमबाह्योऽहमनन्तरः ।
    अश्रोतोऽहमदीर्घोऽहमव्यक्तोऽहमनामयः ॥ ८८॥

    advaito'hamapūrṇo'hamabāhyo'hamanantaraḥ ।
    aśroto'hamadīrgho'hamavyakto'hamanāmayaḥ ॥ 88॥

    अद्वयानन्दविज्ञानघनोऽस्म्यहमविक्रियः ।
    अनिच्छोऽहमलेपोऽहमकर्तास्म्यहमद्वयः ॥ ८९॥

    advayānandavijñānaghano'smyahamavikriyaḥ ।
    aniccho'hamalepo'hamakartāsmyahamadvayaḥ ॥ 89॥

    अविद्याकार्यहीनोऽहमवाग्रसनगोचरः ।
    अनल्पोऽहमशोकोऽहमविकल्पोऽस्म्यविज्वलन् ॥ ९०॥

    avidyākāryahīno'hamavāgrasanagocaraḥ ।
    analpo'hamaśoko'hamavikalpo'smyavijvalan ॥ 90॥

    आदिमध्यान्तहीनोऽहमाकाशसदृशोऽस्म्यहम् ।
    आत्मचैतन्यरूपोऽहमहमानन्दचिद्घनः ॥ ९१॥

    ādimadhyāntahīno'hamākāśasadṛśo'smyaham ।
    ātmacaitanyarūpo'hamahamānandacidghanaḥ ॥ 91॥

    आनन्दामृतरूपोऽहमात्मसंस्थोहमन्तरः ।
    आत्मकामोहमाकाशात्परमात्मेश्वरोस्म्यहम् ॥ ९२॥

    ānandāmṛtarūpo'hamātmasaṃsthohamantaraḥ ।
    ātmakāmohamākāśātparamātmeśvarosmyaham ॥ 92॥

    ईशानोस्म्यहमीड्योऽहमहमुत्तमपूरुषः ।
    उत्कृष्टोऽहमुपद्रष्टा अहमुत्तरतोऽस्म्यहम् ॥ ९३॥

    īśānosmyahamīḍyo'hamahamuttamapūruṣaḥ ।
    utkṛṣṭo'hamupadraṣṭā ahamuttarato'smyaham ॥ 93॥

    केवलोऽहं कविः कर्माध्यक्षोऽहं करणाधिपः ।
    गुहाशयोऽहं गोप्ताहं चक्षुषश्चक्षुरस्म्यहम् ॥ ९४॥

    kevalo'haṃ kaviḥ karmādhyakṣo'haṃ karaṇādhipaḥ ।
    guhāśayo'haṃ goptāhaṃ cakṣuṣaścakṣurasmyaham ॥ 94॥

    चिदानन्दोऽस्म्यहं चेता चिद्घनश्चिन्मयोऽस्म्यहम् ।
    ज्योतिर्मयोऽस्म्यहं ज्यायाञ्ज्योतिषां ज्योतिरस्म्यहम् ॥ ९५॥

    cidānando'smyahaṃ cetā cidghanaścinmayo'smyaham ।
    jyotirmayo'smyahaṃ jyāyāñjyotiṣāṃ jyotirasmyaham ॥ 95॥

    तमसः साक्ष्यहं तुर्यतुर्योऽहं तमसः परः ।
    दिव्यो देवोऽस्मि दुर्दर्शो दृष्टाध्यायो ध्रुवोऽस्म्यहम् ॥ ९६॥

    tamasaḥ sākṣyahaṃ turyaturyo'haṃ tamasaḥ paraḥ ।
    divyo devo'smi durdarśo dṛṣṭādhyāyo dhruvo'smyaham ॥ 96॥

    नित्योऽहं निरवद्योऽहं निष्क्रियोऽस्मि निरञ्जनः ।
    निर्मलो निर्विकल्पोऽहं निराख्यातोऽस्मि निश्चलः ॥ ९७॥

    nityo'haṃ niravadyo'haṃ niṣkriyo'smi nirañjanaḥ ।
    nirmalo nirvikalpo'haṃ nirākhyāto'smi niścalaḥ ॥ 97॥

    निर्विकारो नित्यपूतो निर्गुणो निःस्पृहोऽस्म्यहम् ।
    निरिन्द्रियो नियन्ताहं निरपेक्षोऽस्मि निष्कलः ॥ ९८॥

    nirvikāro nityapūto nirguṇo niḥspṛho'smyaham ।
    nirindriyo niyantāhaṃ nirapekṣo'smi niṣkalaḥ ॥ 98॥

    पुरुषः परमात्माहं पुराणः परमोऽस्म्यहम् ।
    परावरोऽस्म्यहं प्राज्ञः प्रपञ्चोपशमोऽस्म्यहम् ॥ ९९॥

    puruṣaḥ paramātmāhaṃ purāṇaḥ paramo'smyaham ।
    parāvaro'smyahaṃ prājñaḥ prapañcopaśamo'smyaham ॥ 99॥

    परामृतोऽस्म्यहं पूर्णः प्रभुरस्मि पुरातनः ।
    पूर्णानन्दैकबोधोऽहं प्रत्यगेकरसोऽस्म्यहम् ॥ १००॥

    parāmṛto'smyahaṃ pūrṇaḥ prabhurasmi purātanaḥ ।
    pūrṇānandaikabodho'haṃ pratyagekaraso'smyaham ॥ 100॥

    प्रज्ञातोऽहं प्रशान्तोऽहं प्रकाशः परमेश्वरः ।
    एकदा चिन्त्यमानोऽहं द्वैताद्वैतविलक्षणः ॥ १०१॥

    prajñāto'haṃ praśānto'haṃ prakāśaḥ parameśvaraḥ ।
    ekadā cintyamāno'haṃ dvaitādvaitavilakṣaṇaḥ ॥ 101॥

    बुद्धोऽहं भूतपालोऽहं भारूपो भगवानहम् ।
    महाज्ञेयो महानस्मि महाज्ञेयो महेश्वरः ॥ १०२॥

    buddho'haṃ bhūtapālo'haṃ bhārūpo bhagavānaham ।
    mahājñeyo mahānasmi mahājñeyo maheśvaraḥ ॥ 102॥

    विमुक्तोऽहं विभुरहं वरेण्यो व्यापकोऽस्म्यहम् ।
    वैश्वानरो वासुदेवो विश्वतश्चक्षुरस्म्यहम् ॥ १०३॥

    vimukto'haṃ vibhurahaṃ vareṇyo vyāpako'smyaham ।
    vaiśvānaro vāsudevo viśvataścakṣurasmyaham ॥ 103॥

    विश्वाधिकोऽहं विशदो विष्णुर्विश्वकृदस्म्यहम् ।
    शुद्धोऽस्मि शुक्रः शान्तोऽस्मि शाश्वतोऽस्मि शिवोऽस्म्यहम् ॥ १०४॥

    viśvādhiko'haṃ viśado viṣṇurviśvakṛdasmyaham ।
    śuddho'smi śukraḥ śānto'smi śāśvato'smi śivo'smyaham ॥ 104॥

    सर्वभूतान्तरात्महमहमस्मि सनातनः ।
    अहं सकृद्विभातोऽस्मि स्वे महिम्नि सदा स्थितः ॥ १०५॥

    sarvabhūtāntarātmahamahamasmi sanātanaḥ ।
    ahaṃ sakṛdvibhāto'smi sve mahimni sadā sthitaḥ ॥ 105॥

    सर्वान्तरः स्वयंज्योतिः सर्वाधिपतिरस्म्यहम् ।
    सर्वभूताधिवासोऽहं सर्वव्यापी स्वराडहम् ॥ १०६॥

    sarvāntaraḥ svayaṃjyotiḥ sarvādhipatirasmyaham ।
    sarvabhūtādhivāso'haṃ sarvavyāpī svarāḍaham ॥ 106॥

    समस्तसाक्षी सर्वात्मा सर्वभूतगुहाशयः ।
    सर्वेन्द्रियगुणाभासः सर्वेन्द्रियविवर्जितः ॥ १०७॥

    samastasākṣī sarvātmā sarvabhūtaguhāśayaḥ ।
    sarvendriyaguṇābhāsaḥ sarvendriyavivarjitaḥ ॥ 107॥

    स्थानत्रयव्यतीतोऽहं सर्वानुग्राहकोऽस्म्यहम् ।
    सच्चिदानन्द पूर्णात्मा सर्वप्रेमास्पदोऽस्म्यहम् ॥ १०८॥

    sthānatrayavyatīto'haṃ sarvānugrāhako'smyaham ।
    saccidānanda pūrṇātmā sarvapremāspado'smyaham ॥ 108॥

    सच्चिदानन्दमात्रोऽहं स्वप्रकाशोऽस्मि चिद्घनः ।
    सत्त्वस्वरूपसन्मात्रसिद्धसर्वात्मकोऽस्म्यहम् ॥ १०९॥

    saccidānandamātro'haṃ svaprakāśo'smi cidghanaḥ ।
    sattvasvarūpasanmātrasiddhasarvātmako'smyaham ॥ 109॥

    सर्वाधिष्ठानसन्मात्रः स्वात्मबन्धहरोऽस्म्यहम् ।
    सर्वग्रासोऽस्म्यहं सर्वद्रष्टा सर्वानुभूरहम् ॥ ११०॥

    sarvādhiṣṭhānasanmātraḥ svātmabandhaharo'smyaham ।
    sarvagrāso'smyahaṃ sarvadraṣṭā sarvānubhūraham ॥ 110॥

    एवं यो वेद तत्त्वेन स वै पुरुष उच्यत इत्युपनिषत् ॥

    evaṃ yo veda tattvena sa vai puruṣa ucyata ityupaniṣat ॥

    ॐ सह नाववतु ॥ सह नौ भुनक्तु ॥ सह वीर्यं करवावहै ॥

    oṃ saha nāvavatu ॥ saha nau bhunaktu ॥ saha vīryaṃ karavāvahai ॥

    तेजस्विनावधीतमस्तु मा विद्विषावहै ॥

    tejasvināvadhītamastu mā vidviṣāvahai ॥

    ॐ शान्तिः शान्तिः शान्तिः ॥

    oṃ śāntiḥ śāntiḥ śāntiḥ ॥

    इति ब्रह्मविद्योपनिषत्समाप्ता ॥

    iti brahmavidyopaniṣatsamāptā ॥


    © 1991-2024 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact