| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / महावग्गपाळि • Mahāvaggapāḷi |
५. ब्रह्मयाचनकथा
5. Brahmayācanakathā
७. 1 अथ खो भगवा सत्ताहस्स अच्चयेन तम्हा समाधिम्हा वुट्ठहित्वा राजायतनमूला येन अजपालनिग्रोधो तेनुपसङ्कमि। तत्र सुदं भगवा अजपालनिग्रोधमूले विहरति। अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो। आलयरामा खो पनायं पजा आलयरता आलयसम्मुदिता। आलयरामाय खो पन पजाय आलयरताय आलयसम्मुदिताय दुद्दसं इदं ठानं यदिदं इदप्पच्चयतापअच्चसमुप्पादो; इदम्पि खो ठानं सुदुद्दसं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। अहञ्चेव खो पन धम्मं देसेय्यं, परे च मे न आजानेय्युं, सो ममस्स किलमथो, सा ममस्स विहेसा’’ति। अपिस्सु भगवन्तं इमा अनच्छरिया गाथायो पटिभंसु पुब्बे अस्सुतपुब्बा –
7.2 Atha kho bhagavā sattāhassa accayena tamhā samādhimhā vuṭṭhahitvā rājāyatanamūlā yena ajapālanigrodho tenupasaṅkami. Tatra sudaṃ bhagavā ajapālanigrodhamūle viharati. Atha kho bhagavato rahogatassa paṭisallīnassa evaṃ cetaso parivitakko udapādi – ‘‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo. Ālayarāmā kho panāyaṃ pajā ālayaratā ālayasammuditā. Ālayarāmāya kho pana pajāya ālayaratāya ālayasammuditāya duddasaṃ idaṃ ṭhānaṃ yadidaṃ idappaccayatāpaaccasamuppādo; idampi kho ṭhānaṃ sududdasaṃ yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhākkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Ahañceva kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyuṃ, so mamassa kilamatho, sā mamassa vihesā’’ti. Apissu bhagavantaṃ imā anacchariyā gāthāyo paṭibhaṃsu pubbe assutapubbā –
‘‘किच्छेन मे अधिगतं, हलं दानि पकासितुं।
‘‘Kicchena me adhigataṃ, halaṃ dāni pakāsituṃ;
रागदोसपरेतेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो॥
Rāgadosaparetehi, nāyaṃ dhammo susambudho.
‘‘पटिसोतगामिं निपुणं, गम्भीरं दुद्दसं अणुं।
‘‘Paṭisotagāmiṃ nipuṇaṃ, gambhīraṃ duddasaṃ aṇuṃ;
इतिह भगवतो पटिसञ्चिक्खतो अप्पोस्सुक्कताय चित्तं नमति, नो धम्मदेसनाय।
Itiha bhagavato paṭisañcikkhato appossukkatāya cittaṃ namati, no dhammadesanāya.
८. अथ खो ब्रह्मुनो सहम्पतिस्स भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय एतदहोसि – ‘‘नस्सति वत भो लोको, विनस्सति वत भो लोको, यत्र हि नाम तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स अप्पोस्सुक्कताय चित्तं नमति 5, नो धम्मदेसनाया’’ति। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति – सेय्यथापि नाम बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य एवमेव – ब्रह्मलोके अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि। अथ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा दक्खिणजाणुमण्डलं पथवियं निहन्त्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘देसेतु, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्मं। सन्ति सत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति , भविस्सन्ति धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति। इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति, इदं वत्वान अथापरं एतदवोच –
8. Atha kho brahmuno sahampatissa bhagavato cetasā cetoparivitakkamaññāya etadahosi – ‘‘nassati vata bho loko, vinassati vata bho loko, yatra hi nāma tathāgatassa arahato sammāsambuddhassa appossukkatāya cittaṃ namati 6, no dhammadesanāyā’’ti. Atha kho brahmā sahampati – seyyathāpi nāma balavā puriso samiñjitaṃ vā bāhaṃ pasāreyya, pasāritaṃ vā bāhaṃ samiñjeyya evameva – brahmaloke antarahito bhagavato purato pāturahosi. Atha kho brahmā sahampati ekaṃsaṃ uttarāsaṅgaṃ karitvā dakkhiṇajāṇumaṇḍalaṃ pathaviyaṃ nihantvā yena bhagavā tenañjaliṃ paṇāmetvā bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ. Santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti , bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti. Idamavoca brahmā sahampati, idaṃ vatvāna athāparaṃ etadavoca –
‘‘पातुरहोसि मगधेसु पुब्बे।
‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe;
धम्मो असुद्धो समलेहि चिन्तितो।
Dhammo asuddho samalehi cintito;
सुणन्तु धम्मं विमलेनानुबुद्धं॥
Suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.
‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो।
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito;
यथापि पस्से जनतं समन्ततो।
Yathāpi passe janataṃ samantato;
तथूपमं धम्ममयं सुमेध।
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha;
पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।
Pāsādamāruyha samantacakkhu;
सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको।
Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko;
अवेक्खस्सु जातिजराभिभूतं॥
Avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.
‘‘उट्ठेहि वीर विजितसङ्गाम।
‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma;
अञ्ञातारो भविस्सन्ती’’ति॥
Aññātāro bhavissantī’’ti.
13 [ एवं वुत्ते भगवा ब्रह्मानं सहम्पतिं एतदवोच – ‘‘मय्हम्पि खो, ब्रह्मे, एतदहोसि – ‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो। आलयरामा खो पनायं पजा आलयरता आलयसम्मुदिता। आलयरामाय खो पन पजाय आलयरताय आलयसम्मुदिताय दुद्दसं इदं ठानं यदिदं इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पादो; इदम्पि खो ठानं सुदुद्दसं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। अहञ्चेव खो पन धम्मं देसेय्यं, परे च मे न आजानेय्युं, सो ममस्स किलमथो, सा ममस्स विहेसा’ति। अपिस्सु मं, ब्रह्मे, इमा अनच्छरिया गाथायो पटिभंसु पुब्बे अस्सुतपुब्बा –
14 [ Evaṃ vutte bhagavā brahmānaṃ sahampatiṃ etadavoca – ‘‘mayhampi kho, brahme, etadahosi – ‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo. Ālayarāmā kho panāyaṃ pajā ālayaratā ālayasammuditā. Ālayarāmāya kho pana pajāya ālayaratāya ālayasammuditāya duddasaṃ idaṃ ṭhānaṃ yadidaṃ idappaccayatāpaṭiccasamuppādo; idampi kho ṭhānaṃ sududdasaṃ yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhākkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Ahañceva kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyuṃ, so mamassa kilamatho, sā mamassa vihesā’ti. Apissu maṃ, brahme, imā anacchariyā gāthāyo paṭibhaṃsu pubbe assutapubbā –
‘किच्छेन मे अधिगतं, हलं दानि पकासितुं।
‘Kicchena me adhigataṃ, halaṃ dāni pakāsituṃ;
रागदोसपरेतेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो॥
Rāgadosaparetehi, nāyaṃ dhammo susambudho.
‘पटिसोतगामिं निपुणं, गम्भीरं दुद्दसं अणुं।
‘Paṭisotagāmiṃ nipuṇaṃ, gambhīraṃ duddasaṃ aṇuṃ;
रागरत्ता न दक्खन्ति, तमोखन्धेन आवुटा’ति॥
Rāgarattā na dakkhanti, tamokhandhena āvuṭā’ti.
इतिह मे, ब्रह्मे, पटिसञ्चिक्खतो अप्पोस्सुक्कताय चित्तं नमति नो धम्मदेसनाया’’ति।
Itiha me, brahme, paṭisañcikkhato appossukkatāya cittaṃ namati no dhammadesanāyā’’ti.
दुतियम्पि खो ब्रह्मा सहम्पति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘देसेतु, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्मं; सन्ति सत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति, भविस्सन्ति धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति। इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति, इदं वत्वान अथापरं एतदवोच –
Dutiyampi kho brahmā sahampati bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ; santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti, bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti. Idamavoca brahmā sahampati, idaṃ vatvāna athāparaṃ etadavoca –
‘‘पातुरहोसि मगधेसु पुब्बे।
‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe;
धम्मो असुद्धो समलेहि चिन्तितो।
Dhammo asuddho samalehi cintito;
अपापुरेतं अमतस्स द्वारं।
Apāpuretaṃ amatassa dvāraṃ;
सुणन्तु धम्मं विमलेनानुबुद्धं॥
Suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.
‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो।
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito;
यथापि पस्से जनतं समन्ततो।
Yathāpi passe janataṃ samantato;
तथूपमं धम्ममयं सुमेध।
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha;
पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।
Pāsādamāruyha samantacakkhu;
सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको।
Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko;
अवेक्खस्सु जातिजराभिभूतं॥
Avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.
‘‘उट्ठेहि वीर विजितसङ्गाम।
‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma;
सत्थवाह अणण विचर लोके।
Satthavāha aṇaṇa vicara loke;
देसस्सु भगवा धम्मं।
Desassu bhagavā dhammaṃ;
अञ्ञातारो भविस्सन्ती’’ति॥
Aññātāro bhavissantī’’ti.
दुतियम्पि खो भगवा ब्रह्मानं सहम्पतिं एतदवोच – ‘‘मय्हम्पि खो, ब्रह्मे, एतदहोसि – ‘अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो दुद्दसो दुरनुबोधो सन्तो पणीतो अतक्कावचरो निपुणो पण्डितवेदनीयो। आलयरामा खो पनायं पजा आलयरता आलयसम्मुदिता। आलयरामाय खो पन पजाय आलयरताय आलयसम्मुदिताय दुद्दसं इदं ठानं यदिदं इदप्पच्चयतापटिच्चसमुप्पादो; इदम्पि खो ठानं सुदुद्दसं यदिदं सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं। अहञ्चेव खो पन धम्मं देसेय्यं, परे च मे न आजानेय्युं, सो ममस्स किलमथो, सा ममस्स विहेसा’ति। अपिस्सु मं, ब्रह्मे, इमा अनच्छरिया गाथायो पटिभंसु पुब्बे अस्सुतपुब्बा –
Dutiyampi kho bhagavā brahmānaṃ sahampatiṃ etadavoca – ‘‘mayhampi kho, brahme, etadahosi – ‘adhigato kho myāyaṃ dhammo gambhīro duddaso duranubodho santo paṇīto atakkāvacaro nipuṇo paṇḍitavedanīyo. Ālayarāmā kho panāyaṃ pajā ālayaratā ālayasammuditā. Ālayarāmāya kho pana pajāya ālayaratāya ālayasammuditāya duddasaṃ idaṃ ṭhānaṃ yadidaṃ idappaccayatāpaṭiccasamuppādo; idampi kho ṭhānaṃ sududdasaṃ yadidaṃ sabbasaṅkhārasamatho sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhākkhayo virāgo nirodho nibbānaṃ. Ahañceva kho pana dhammaṃ deseyyaṃ, pare ca me na ājāneyyuṃ, so mamassa kilamatho, sā mamassa vihesā’ti. Apissu maṃ, brahme, imā anacchariyā gāthāyo paṭibhaṃsu pubbe assutapubbā –
‘किच्छेन मे अधिगतं, हलं दानि पकासितुं।
‘Kicchena me adhigataṃ, halaṃ dāni pakāsituṃ;
रागदोसपरेतेहि, नायं धम्मो सुसम्बुधो॥
Rāgadosaparetehi, nāyaṃ dhammo susambudho.
‘पटिसोतगामिं निपुणं, गम्भीरं दुद्दसं अणुं।
‘Paṭisotagāmiṃ nipuṇaṃ, gambhīraṃ duddasaṃ aṇuṃ;
रागरत्ता न दक्खन्ति, तमोखन्धेन आवुटा’ति॥
Rāgarattā na dakkhanti, tamokhandhena āvuṭā’ti.
इतिह मे, ब्रह्मे, पटिसञ्चिक्खतो अप्पोस्सुक्कताय चित्तं नमति, नो धम्मदेसनाया’’ति।
Itiha me, brahme, paṭisañcikkhato appossukkatāya cittaṃ namati, no dhammadesanāyā’’ti.
ततियम्पि खो ब्रह्मा सहम्पति भगवन्तं एतदवोच – ‘‘देसेतु, भन्ते, भगवा धम्मं, देसेतु सुगतो धम्मं। सन्ति सत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति, भविस्सन्ति धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति। इदमवोच ब्रह्मा सहम्पति, इदं वत्वान अथापरं एतदवोच –
Tatiyampi kho brahmā sahampati bhagavantaṃ etadavoca – ‘‘desetu, bhante, bhagavā dhammaṃ, desetu sugato dhammaṃ. Santi sattā apparajakkhajātikā, assavanatā dhammassa parihāyanti, bhavissanti dhammassa aññātāro’’ti. Idamavoca brahmā sahampati, idaṃ vatvāna athāparaṃ etadavoca –
‘‘पातुरहोसि मगधेसु पुब्बे।
‘‘Pāturahosi magadhesu pubbe;
धम्मो असुद्धो समलेहि चिन्तितो।
Dhammo asuddho samalehi cintito;
अपापुरेतं अमतस्स द्वारं।
Apāpuretaṃ amatassa dvāraṃ;
सुणन्तु धम्मं विमलेनानुबुद्धं॥
Suṇantu dhammaṃ vimalenānubuddhaṃ.
‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनिट्ठितो।
‘‘Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhito;
यथापि पस्से जनतं समन्ततो।
Yathāpi passe janataṃ samantato;
तथूपमं धम्ममयं सुमेध।
Tathūpamaṃ dhammamayaṃ sumedha;
पासादमारुय्ह समन्तचक्खु।
Pāsādamāruyha samantacakkhu;
सोकावतिण्णं जनतमपेतसोको।
Sokāvatiṇṇaṃ janatamapetasoko;
अवेक्खस्सु जातिजराभिभूतं॥
Avekkhassu jātijarābhibhūtaṃ.
‘‘उट्ठेहि वीर विजितसङ्गाम।
‘‘Uṭṭhehi vīra vijitasaṅgāma;
सत्थवाह अणण विचर लोके।
Satthavāha aṇaṇa vicara loke;
देसस्सु भगवा धम्मं।
Desassu bhagavā dhammaṃ;
अञ्ञातारो भविस्सन्ती’’ति॥
Aññātāro bhavissantī’’ti.
९. अथ खो भगवा ब्रह्मुनो च अज्झेसनं विदित्वा सत्तेसु च कारुञ्ञतं पटिच्च बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेसि। अद्दसा खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये, अप्पेकच्चे परलोकवज्जभयदस्साविने 15 विहरन्ते, अप्पेकच्चे न परलोकवज्जभयदस्साविने विहरन्ते। सेय्यथापि नाम उप्पलिनियं वा पदुमिनियं वा पुण्डरीकिनियं वा अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकानुग्गतानि अन्तो निमुग्गपोसीनि , अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि समोदकं ठितानि, अप्पेकच्चानि उप्पलानि वा पदुमानि वा पुण्डरीकानि वा उदके जातानि उदके संवड्ढानि उदकं अच्चुग्गम्म ठितानि 16 अनुपलित्तानि उदकेन, एवमेवं भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो अद्दस सत्ते अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये, अप्पेकच्चे परलोकवज्जभयदस्साविने विहरन्ते, अप्पेकच्चे न परलोकवज्जभयदस्साविने विहरन्ते; दिस्वान ब्रह्मानं सहम्पतिं गाथाय पच्चभासि –
9. Atha kho bhagavā brahmuno ca ajjhesanaṃ viditvā sattesu ca kāruññataṃ paṭicca buddhacakkhunā lokaṃ volokesi. Addasā kho bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye, appekacce paralokavajjabhayadassāvine 17 viharante, appekacce na paralokavajjabhayadassāvine viharante. Seyyathāpi nāma uppaliniyaṃ vā paduminiyaṃ vā puṇḍarīkiniyaṃ vā appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakānuggatāni anto nimuggaposīni , appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni samodakaṃ ṭhitāni, appekaccāni uppalāni vā padumāni vā puṇḍarīkāni vā udake jātāni udake saṃvaḍḍhāni udakaṃ accuggamma ṭhitāni 18 anupalittāni udakena, evamevaṃ bhagavā buddhacakkhunā lokaṃ volokento addasa satte apparajakkhe mahārajakkhe tikkhindriye mudindriye svākāre dvākāre suviññāpaye duviññāpaye, appekacce paralokavajjabhayadassāvine viharante, appekacce na paralokavajjabhayadassāvine viharante; disvāna brahmānaṃ sahampatiṃ gāthāya paccabhāsi –
‘‘अपारुता तेसं अमतस्स द्वारा।
‘‘Apārutā tesaṃ amatassa dvārā;
ये सोतवन्तो पमुञ्चन्तु सद्धं।
Ye sotavanto pamuñcantu saddhaṃ;
विहिंससञ्ञी पगुणं न भासिं।
Vihiṃsasaññī paguṇaṃ na bhāsiṃ;
धम्मं पणीतं मनुजेसु ब्रह्मे’’ति॥
Dhammaṃ paṇītaṃ manujesu brahme’’ti.
अथ खो ब्रह्मा सहम्पति ‘‘कतावकासो खोम्हि भगवता धम्मदेसनाया’’ति भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायि।
Atha kho brahmā sahampati ‘‘katāvakāso khomhi bhagavatā dhammadesanāyā’’ti bhagavantaṃ abhivādetvā padakkhiṇaṃ katvā tatthevantaradhāyi.
ब्रह्मयाचनकथा निट्ठिता।
Brahmayācanakathā niṭṭhitā.
Footnotes:
Related texts:
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / विनयपिटक (अट्ठकथा) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / महावग्ग-अट्ठकथा • Mahāvagga-aṭṭhakathā / ब्रह्मयाचनकथा • Brahmayācanakathā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / सारत्थदीपनी-टीका • Sāratthadīpanī-ṭīkā / ब्रह्मयाचनकथावण्णना • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / वजिरबुद्धि-टीका • Vajirabuddhi-ṭīkā / ब्रह्मयाचनकथावण्णना • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / विमतिविनोदनी-टीका • Vimativinodanī-ṭīkā / ब्रह्मयाचनकथावण्णना • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
टीका • Tīkā / विनयपिटक (टीका) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / पाचित्यादियोजनापाळि • Pācityādiyojanāpāḷi / ५. ब्रह्मयाचनकथा • 5. Brahmayācanakathā
