| Library / Tipiṭaka / ติปิฎก • Tipiṭaka / ปาจิตฺยาทิโยชนาปาฬิ • Pācityādiyojanāpāḷi |
๕. พฺรหฺมยาจนกถา
5. Brahmayācanakathā
๗. ภควา อุปสงฺกมีติ สมฺพโนฺธฯ ตสฺมินฺติ อชปาลนิโคฺรเธฯ อาจิณฺณสมาจิโณฺณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิโณฺณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิโณฺณ, อติอาจิโณฺณ นิจฺจาจิโณฺณติ อโตฺถฯ สเงฺขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรโนฺต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิฯ ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํฯ ตโตติ ยาจนการณาฯ หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาฯ โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนาฯ อิตีติอาทิ นิคมนํฯ
7. Bhagavā upasaṅkamīti sambandho. Tasminti ajapālanigrodhe. Āciṇṇasamāciṇṇoti ācarito sammācarito, na ekassa buddhassa āciṇṇo, atha kho sabbabuddhānaṃ āciṇṇasamāciṇṇo, atiāciṇṇo niccāciṇṇoti attho. Saṅkhepena vuttamatthaṃ vitthārento āha ‘‘jānanti hī’’tiādi. Dhammadesananti bhagavato dhammadesanaṃ, dhammadesanatthāya vā bhagavantaṃ, bhagavantaṃ vā dhammadesanaṃ. Tatoti yācanakāraṇā. Hīti saccaṃ, yasmā vā. Lokasannivāso brahmagaruko yasmā, iti tasmā uppādessantīti yojanā. Itītiādi nigamanaṃ.
ตตฺถาติ ปริวิตกฺกนาการปาเฐฯ ‘‘ปญฺจกามคุเณสุ อลฺลีย’’นฺตีติ อิมินา อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพเฎฺฐน ลคฺคนฺติ เอตฺถาติ อาลยา ปญฺจ กามคุณาติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ อลฺลียนฺตีติ ลคฺคนฺติฯ ‘‘ปญฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺตี’’ติปิ ปาโฐ, เอวํ สติ อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพเฎฺฐน เสวิยนฺตีติ อาลยา ปญฺจ กามคุณาติ วจนโตฺถ กาตโพฺพฯ อลฺลียนฺตีติ เสวนฺติฯ เตติ ปญฺจ กามคุณาฯ ‘‘ยทิท’’นฺติปทสฺส ยํ อิทนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ‘‘ย’’นฺติ จ ‘‘อิท’’นฺติ จ สพฺพนามปทนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ยทิทนฺติ นิปาโต’’ติฯ อิมินา ตีสุ ลิเงฺคสุ ทฺวีสุ จ วจเนสุ วินาสํ, วิการํ วา วิสทิสํ วา นอยนตฺตา นคมนตฺตา อพฺยยํ นามาติ ทเสฺสติ, อโตฺถ ปน สพฺพนามโตฺถเยวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ ตสฺสาติ ‘‘ยทิท’’นฺตินิปาตสฺส, อโตฺถติ สมฺพโนฺธฯ ฐานนฺติ ‘‘ฐานํ’’อิติปทํฯ ปฎิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ‘‘ปฎิจฺจสมุปฺปาโท’’อิติปทํฯ อโตฺถปิ ยุโตฺตเยวาติ ทฎฺฐพฺพํฯ อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํฯ ปจฺจยาติ อวิชฺชาทิการณาฯ ‘‘อิทปฺปจฺจยา เอวา’’ติ อิมินา อิทปฺปจฺจยตาติ เอตฺถ ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ทีเปติ ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. อฎฺฐ. เอวมิจฺจาทิปาฐวณฺณนา) วิยฯ
Tatthāti parivitakkanākārapāṭhe. ‘‘Pañcakāmaguṇesu allīya’’ntīti iminā allīyanti abhiramitabbaṭṭhena lagganti etthāti ālayā pañca kāmaguṇāti vacanatthaṃ dasseti. Allīyantīti lagganti. ‘‘Pañca kāmaguṇe allīyantī’’tipi pāṭho, evaṃ sati allīyanti abhiramitabbaṭṭhena seviyantīti ālayā pañca kāmaguṇāti vacanattho kātabbo. Allīyantīti sevanti. Teti pañca kāmaguṇā. ‘‘Yadida’’ntipadassa yaṃ idanti padavibhāgaṃ katvā ‘‘ya’’nti ca ‘‘ida’’nti ca sabbanāmapadanti āsaṅkā bhaveyyāti āha ‘‘yadidanti nipāto’’ti. Iminā tīsu liṅgesu dvīsu ca vacanesu vināsaṃ, vikāraṃ vā visadisaṃ vā naayanattā nagamanattā abyayaṃ nāmāti dasseti, attho pana sabbanāmatthoyevāti daṭṭhabbaṃ. Tassāti ‘‘yadida’’ntinipātassa, atthoti sambandho. Ṭhānanti ‘‘ṭhānaṃ’’itipadaṃ. Paṭiccasamuppādanti ‘‘paṭiccasamuppādo’’itipadaṃ. Atthopi yuttoyevāti daṭṭhabbaṃ. Imesanti saṅkhārādīnaṃ paccayuppannānaṃ. Paccayāti avijjādikāraṇā. ‘‘Idappaccayā evā’’ti iminā idappaccayatāti ettha tāpaccayassa svatthaṃ dīpeti ‘‘devatā’’tiādīsu (khu. pā. aṭṭha. evamiccādipāṭhavaṇṇanā) viya.
โส มมสฺส กิลมโถติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส วิสยํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นามา’’ติ, อิมินา ‘‘เทเสยฺยํ, น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ ทฺวินฺนเมว กิริยาปทานํ ตสทฺทสฺส วิสยภาวํ ทเสฺสติ, น เอกสฺส กิริยาปทสฺสฯ โสติ เทสนาสงฺขาโต กายวจีปโยโค, อิมินา วากฺยวิสเย ตสโทฺท อุตฺตรปทเสฺสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาตีติ ทเสฺสติ, สมาสมเชฺฌ ปน ตสโทฺท ปุพฺพปทเสฺสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ (อุทา. อฎฺฐ. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา) จ ‘‘อภิธโมฺม จ โส ปิฎกญฺจา’’ติ จ (ปารา. อฎฺฐ. ๑.ปฐมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฎฺฐ. นิทานกถา) อาทิ ฯ กิลมโถติ กายกิลมนเหตุฯ กิลมติ อเนนาติ กิลมโถฯ อสฺสาติ ภเวยฺยฯ สาติ กายวจีปโยคสงฺขาตา เทสนาฯ วิเหสาติ กายวิหิํสาเหตุฯ วิหิํสติ อิมายาติ วิเหสาฯ จิเตฺตน ปน พุทฺธานํ กิลมโถ วา วิเหสา วา นตฺถิ อรหตฺตมเคฺคน สมุจฺฉินฺนตฺตา ฯ ‘‘ปฎิภํสู’’ติ เอตฺถ ปฎีติ กมฺมปฺปวจนียโยคตฺตา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ สามฺยเตฺถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติฯ ‘‘อนุ อจฺฉริยา’’ติ อิมินา ‘‘น อจฺฉริยา’’ติ ปทวิภาคํ นิวเตฺตติ, ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยาติ อโตฺถฯ ปฎิภํสูติ เอตฺถ ปฎิสโทฺท ปฎิภานโตฺถ, ภาธาตุ ขายนโตฺถติ อาห ‘‘ปฎิภานสงฺขาตสฺส ญาณสฺส โคจรา อเหสุ’’นฺติฯ ‘‘โคจรา อเหสุ’’นฺติ อิมินา ขายนํ นาม อตฺถโต โคจรภาเวน ภวนนฺติ ทเสฺสติฯ
So mamassa kilamathoti ettha taṃsaddassa visayaṃ dassento āha ‘‘yā ajānantānaṃ desanā nāmā’’ti, iminā ‘‘deseyyaṃ, na ājāneyyu’’nti dvinnameva kiriyāpadānaṃ tasaddassa visayabhāvaṃ dasseti, na ekassa kiriyāpadassa. Soti desanāsaṅkhāto kāyavacīpayogo, iminā vākyavisaye tasaddo uttarapadasseva liṅgavacanāni gaṇhātīti dasseti, samāsamajjhe pana tasaddo pubbapadasseva liṅgavacanāni gaṇhāti. Tena vuttaṃ ‘‘avijjā ca sā paccayo cā’’ti (udā. aṭṭha. paṭhamabodhisuttavaṇṇanā) ca ‘‘abhidhammo ca so piṭakañcā’’ti ca (pārā. aṭṭha. 1.paṭhamamahāsaṅgītikathā; dha. sa. aṭṭha. nidānakathā) ādi . Kilamathoti kāyakilamanahetu. Kilamati anenāti kilamatho. Assāti bhaveyya. Sāti kāyavacīpayogasaṅkhātā desanā. Vihesāti kāyavihiṃsāhetu. Vihiṃsati imāyāti vihesā. Cittena pana buddhānaṃ kilamatho vā vihesā vā natthi arahattamaggena samucchinnattā . ‘‘Paṭibhaṃsū’’ti ettha paṭīti kammappavacanīyayogattā ‘‘bhagavanta’’nti ettha sāmyatthe upayogavacananti āha ‘‘bhagavato’’ti. ‘‘Anu acchariyā’’ti iminā ‘‘na acchariyā’’ti padavibhāgaṃ nivatteti, punappunaṃ acchariyāti attho. Paṭibhaṃsūti ettha paṭisaddo paṭibhānattho, bhādhātu khāyanatthoti āha ‘‘paṭibhānasaṅkhātassa ñāṇassa gocarā ahesu’’nti. ‘‘Gocarā ahesu’’nti iminā khāyanaṃ nāma atthato gocarabhāvena bhavananti dasseti.
เมติ มม, มยา วา, อธิคตํ ธมฺมํ ปกาสิตุนฺติ สมฺพโนฺธฯ อริยมคฺคโสตสฺส ปฎิ ปฎิโสตนฺติ วุเตฺต นิพฺพานเมวาติ อาห ‘‘ปฎิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติฯ นิพฺพานคามินฺติ อริยมคฺคํฯ อริยมโคฺค หิ ยสฺมา นิพฺพานํ คมยติ, ตสฺมา นิพฺพานคามีติ วุจฺจติฯ ตโมขเนฺธนาติ เอตฺถ ตมสโทฺท อวิชฺชาปริยาโย, ขนฺธสโทฺท ราสโตฺถติ อาห ‘‘อวิชฺชาราสินา’’ติฯ ‘‘อโชฺฌตฺถฎา’’ติ อิมินา อาวุฎาติ เอตฺถ วุธาตุ อาวรณโตฺถติ ทเสฺสติฯ อโปฺปสฺสุกฺกตายาติ เอตฺถ อปตฺยูปสโคฺค อภาวโตฺถ, ตาปจฺจโย ภาวโตฺถติ อาห ‘‘นิรุสฺสุกฺกภาเวนา’’ติฯ
Meti mama, mayā vā, adhigataṃ dhammaṃ pakāsitunti sambandho. Ariyamaggasotassa paṭi paṭisotanti vutte nibbānamevāti āha ‘‘paṭisotaṃ vuccati nibbāna’’nti. Nibbānagāminti ariyamaggaṃ. Ariyamaggo hi yasmā nibbānaṃ gamayati, tasmā nibbānagāmīti vuccati. Tamokhandhenāti ettha tamasaddo avijjāpariyāyo, khandhasaddo rāsatthoti āha ‘‘avijjārāsinā’’ti. ‘‘Ajjhotthaṭā’’ti iminā āvuṭāti ettha vudhātu āvaraṇatthoti dasseti. Appossukkatāyāti ettha apatyūpasaggo abhāvattho, tāpaccayo bhāvatthoti āha ‘‘nirussukkabhāvenā’’ti.
๘. โลเกติ สตฺตโลเกฯ มหาพฺรเหฺมติ มหาพฺรหฺมาโนฯ อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอตฺถ อปฺปํ รชํ อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปรชกฺขา ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขชาติกาติ วจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘ปญฺญามเย’’ติอาทิฯ ‘‘ปญฺญามเย’’ติ อิมินา มํสมเยติ อตฺถํ นิวเตฺตติฯ เอเตสนฺติ สตฺตานํฯ ธมฺมสฺสาติ ตุปจฺจยโยเค ฉฎฺฐีกมฺมํฯ อาปุโพฺพ ญาธาตุ ปฎิวิชฺฌนโตฺถติ อาห ‘‘ปฎิวิชฺฌิตาโร’’ติฯ
8.Loketi sattaloke. Mahābrahmeti mahābrahmāno. Apparajakkhajātikāti ettha appaṃ rajaṃ akkhimhi etesanti apparajakkhā, apparajakkhā jāti sabhāvo etesanti apparajakkhajātikāti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘paññāmaye’’tiādi. ‘‘Paññāmaye’’ti iminā maṃsamayeti atthaṃ nivatteti. Etesanti sattānaṃ. Dhammassāti tupaccayayoge chaṭṭhīkammaṃ. Āpubbo ñādhātu paṭivijjhanatthoti āha ‘‘paṭivijjhitāro’’ti.
สํวิชฺชติ มลํ เอเตสนฺติ สมลา, ปูรณกสฺสปาทิกา ฉ สตฺถาโร, เตหิฯ ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา มลสรูปํ ทเสฺสติฯ อวาปุเรตนฺติ เอตฺถ อวปุโพฺพ จ อาปุโพฺพ จ ปุรธาตุ วิวรณโตฺถติ อาห ‘‘วิวร เอต’’นฺติฯ วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘อปาปุเรต’’นฺติปิ ปาโฐ ฯ อมตสทฺทสฺส สลิลาทโย นิวเตฺตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺสา’’ติฯ อิเม สตฺตา สุณนฺตูติ สมฺพโนฺธฯ วิมเลนาติ เอตฺถ วิสโทฺท อภาวโตฺถติ อาห ‘‘อภาวโต’’ติฯ อิมินา นตฺถิ มลํ เอตสฺสาติ วิมโลติ วจนตฺถํ ทเสฺสติ ฯ ‘‘สมฺมาสมฺพุเทฺธนา’’ติ อิมินา อญฺญปทตฺถสรูปํ ทเสฺสติฯ อนุกฺกเมน มเคฺคน พุชฺฌิตพฺพนฺติ อนุพุทฺธนฺติ วุเตฺต จตุสจฺจธโมฺม คเหตโพฺพติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติฯ
Saṃvijjati malaṃ etesanti samalā, pūraṇakassapādikā cha satthāro, tehi. ‘‘Rāgādīhī’’ti iminā malasarūpaṃ dasseti. Avāpuretanti ettha avapubbo ca āpubbo ca puradhātu vivaraṇatthoti āha ‘‘vivara eta’’nti. Vakārassa pakāraṃ katvā ‘‘apāpureta’’ntipi pāṭho . Amatasaddassa salilādayo nivattetuṃ vuttaṃ ‘‘nibbānassā’’ti. Ime sattā suṇantūti sambandho. Vimalenāti ettha visaddo abhāvatthoti āha ‘‘abhāvato’’ti. Iminā natthi malaṃ etassāti vimaloti vacanatthaṃ dasseti . ‘‘Sammāsambuddhenā’’ti iminā aññapadatthasarūpaṃ dasseti. Anukkamena maggena bujjhitabbanti anubuddhanti vutte catusaccadhammo gahetabboti āha ‘‘catusaccadhamma’’nti.
‘‘เสลมเย’’ติ อิมินา สิลาย นิพฺพโตฺต เสโลติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ ‘‘สพฺพญฺญุตญฺญาเณนา’’ติ อิมินา สมนฺตจกฺขุสรูปํ ทเสฺสติฯ ภควา ตฺวมฺปีติ โยชนาฯ ธมฺมสโทฺท ปญฺญาปริยาโยติ อาห ‘‘ธมฺมมยํ ปญฺญามย’’นฺติฯ อเปโต โสโก อิมสฺสาติ อเปตโสโก, ภควาฯ โสกํ อวตรตีติ โสกาวติณฺณา, ชนตาฯ โสกาวติณฺณญฺจ ชาติชราภิภูตญฺจาติ จสโทฺท โยเชตโพฺพฯ อิมินา จสโทฺท ลุตฺตนิทฺทิโฎฺฐติ ทเสฺสติฯ
‘‘Selamaye’’ti iminā silāya nibbatto seloti vacanatthaṃ dasseti. ‘‘Sabbaññutaññāṇenā’’ti iminā samantacakkhusarūpaṃ dasseti. Bhagavā tvampīti yojanā. Dhammasaddo paññāpariyāyoti āha ‘‘dhammamayaṃ paññāmaya’’nti. Apeto soko imassāti apetasoko, bhagavā. Sokaṃ avataratīti sokāvatiṇṇā, janatā. Sokāvatiṇṇañca jātijarābhibhūtañcāti casaddo yojetabbo. Iminā casaddo luttaniddiṭṭhoti dasseti.
‘‘ภควา’’ติปทํ ‘‘วีโร’’ติอาทีสุ โยเชตพฺพํฯ ‘‘วีริยวนฺตตายา’’ติ อิมินา วีรํ ยสฺสตฺถีติ วีโรติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ สทฺทสเตฺถสุ อาลปนปเทสุ วิคฺคโห น กาตโพฺพติ อิทํ อาลปนาวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิธ ปน เตสมตฺถทสฺสนตฺถาย วิคฺคโห วุโตฺตติ ทฎฺฐพฺพํฯ ‘‘เทวปุตฺต…เป.… วิชิตตฺตา’’ติ อิมินา วิชิโต มาเรหิ สํคาโม อเนนาติ วิชิตสงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ เอตฺถ จ ขนฺธมาโร มจฺจุมาเรน สงฺคหิโต ทฺวินฺนํ มารานํ เอกโต วิชิตตฺตาฯ ‘‘สตฺตวาโห’’ติ ปฐมกฺขเรน จ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ ทุติยกฺขเรน จ ยุโตฺตฯ ตตฺถ สตฺถวาโห วิยาติ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ อุปจาเรน วุเตฺต ทุติยกฺขเรน ยุโตฺต, สเตฺต วหหีติ สตฺตวาโหติ มุขฺยโต วุเตฺต ปฐมกฺขเรน ยุโตฺตฯ อิธ ปน ปฐมกฺขเรน ยุโตฺตติ อาห ‘‘สเตฺต วหตีติ สตฺตวาโห’’ติฯ นตฺถิ อิณํ อิมสฺสาติ อณโณ ภควาฯ
‘‘Bhagavā’’tipadaṃ ‘‘vīro’’tiādīsu yojetabbaṃ. ‘‘Vīriyavantatāyā’’ti iminā vīraṃ yassatthīti vīroti vacanatthaṃ dasseti. Saddasatthesu ālapanapadesu viggaho na kātabboti idaṃ ālapanāvatthaṃ sandhāya vuttaṃ, idha pana tesamatthadassanatthāya viggaho vuttoti daṭṭhabbaṃ. ‘‘Devaputta…pe… vijitattā’’ti iminā vijito mārehi saṃgāmo anenāti vijitasaṅgāmoti vacanatthaṃ dasseti. Ettha ca khandhamāro maccumārena saṅgahito dvinnaṃ mārānaṃ ekato vijitattā. ‘‘Sattavāho’’ti paṭhamakkharena ca ‘‘satthavāho’’ti dutiyakkharena ca yutto. Tattha satthavāho viyāti ‘‘satthavāho’’ti upacārena vutte dutiyakkharena yutto, satte vahahīti sattavāhoti mukhyato vutte paṭhamakkharena yutto. Idha pana paṭhamakkharena yuttoti āha ‘‘satte vahatīti sattavāho’’ti. Natthi iṇaṃ imassāti aṇaṇo bhagavā.
๙. พุทฺธจกฺขุนาติ เอตฺถ จกฺขุ ทุวิธํ มํสจกฺขุญาณจกฺขุวเสนฯ ตตฺถาปิ มํสจกฺขุ ทุวิธํ ปสาทจกฺขุสสมฺภารจกฺขุวเสนฯ ตตฺถ ปสาทรูปํ ปสาทจกฺขุ นาม, ภมุกฎฺฐิปริจฺฉิโนฺน มํสปิโณฺฑ สสมฺภารจกฺขุ นามฯ ญาณจกฺขุ ปน ปญฺจวิธํ (ปฎิ. ม. อฎฺฐ. ๑.๑.๓) ทิพฺพธมฺมปญฺญาพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสนฯ ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุอภิญฺญาญาณํ ทิพฺพจกฺขุ นาม, เหฎฺฐิมมคฺคตฺตยํ ธมฺมจกฺขุ นาม, อรหตฺตมคฺคญาณํ ปญฺญาจกฺขุ นาม, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณญฺจ อาสยานุสยญาณญฺจ พุทฺธจกฺขุ นาม, สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สมนฺตจกฺขุ นามฯ อิธ ปน ‘‘พุทฺธจกฺขุนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตเทฺวญาณานิเยวาติ อาห ‘‘อินฺทฺริย…เป.… ญาเณน จา’’ติฯ หีติ สจฺจํฯ เยสนฺติ สตฺตานํฯ สทฺธาทีนีติ อาทิสเทฺทน วีริยสติสมาธิปญฺญินฺทฺริยานิ สงฺคณฺหาติฯ ติกฺขานีติ ติขิณานิฯ มุทูนีติ สุขุมตรานิฯ อาการาติ การณาฯ อิมานิ ตีณิ ทุกานิ พาหิรตฺถสมาสวเสน วุตฺตานิฯ สุเขน วิญฺญาเปตพฺพาติ สุวิญฺญาปยา, ตถา ทุวิญฺญาปยาติ วจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘เย กถิตการณ’’นฺติอาทิ ฯ ปรโลโก จ วชฺชญฺจ ปรโลกวชฺชานิ, ตานิ ภยโต ปสฺสนฺตีติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ วจนตฺถํ ทเสฺสโนฺต อาห ‘‘เย’’ติอาทิฯ อิมานิ เทฺว ทุกานิ กิตวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปจฺฉิมทุเก ‘‘น อเปฺปกเจฺจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน’’ติ ทุติยปทํ น วุตฺตํ, ปฎิสมฺภิทามคฺคปาฬิยํ (ปฎิ. ม. ๑.๑๑๑) ปน ยุคฬวเสน วุตฺตํฯ อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ วจนเตฺถน คโจฺฉ วา ลตา วา โปกฺขรณี วา วนํ วา ‘‘อุปฺปลินี’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘วน’’นฺติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติฯ นิมุคฺคาเนว หุตฺวาติ สมฺพโนฺธฯ โปสยนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อิมินา อโนฺตนิมุคฺคาเนว หุตฺวา โปสยนฺตีติ อโนฺตนิมุคฺคโปสีนีติ วจนตฺถํ ทเสฺสติฯ ‘‘อุทเกน สม’’นฺติ อิมินา อุทเกน สมํ สโมทกํ, สโมทกํ หุตฺวา ฐิตานีติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุคฺคมฺมาติปทสฺส อติอุคฺคนฺตฺวาติ อตฺถํ ทเสฺสติฯ
9.Buddhacakkhunāti ettha cakkhu duvidhaṃ maṃsacakkhuñāṇacakkhuvasena. Tatthāpi maṃsacakkhu duvidhaṃ pasādacakkhusasambhāracakkhuvasena. Tattha pasādarūpaṃ pasādacakkhu nāma, bhamukaṭṭhiparicchinno maṃsapiṇḍo sasambhāracakkhu nāma. Ñāṇacakkhu pana pañcavidhaṃ (paṭi. ma. aṭṭha. 1.1.3) dibbadhammapaññābuddhasamantacakkhuvasena. Tattha dibbacakkhuabhiññāñāṇaṃ dibbacakkhu nāma, heṭṭhimamaggattayaṃ dhammacakkhu nāma, arahattamaggañāṇaṃ paññācakkhu nāma, indriyaparopariyattañāṇañca āsayānusayañāṇañca buddhacakkhu nāma, sabbaññutaññāṇaṃ samantacakkhu nāma. Idha pana ‘‘buddhacakkhunā’’ti vuttattā yathāvuttadveñāṇāniyevāti āha ‘‘indriya…pe… ñāṇena cā’’ti. Hīti saccaṃ. Yesanti sattānaṃ. Saddhādīnīti ādisaddena vīriyasatisamādhipaññindriyāni saṅgaṇhāti. Tikkhānīti tikhiṇāni. Mudūnīti sukhumatarāni. Ākārāti kāraṇā. Imāni tīṇi dukāni bāhiratthasamāsavasena vuttāni. Sukhena viññāpetabbāti suviññāpayā, tathā duviññāpayāti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘ye kathitakāraṇa’’ntiādi . Paraloko ca vajjañca paralokavajjāni, tāni bhayato passantīti paralokavajjabhayadassāvinoti vacanatthaṃ dassento āha ‘‘ye’’tiādi. Imāni dve dukāni kitavasena vuttāni, idha pacchimaduke ‘‘na appekacce paralokavajjabhayadassāvino’’ti dutiyapadaṃ na vuttaṃ, paṭisambhidāmaggapāḷiyaṃ (paṭi. ma. 1.111) pana yugaḷavasena vuttaṃ. Uppalāni ettha santīti uppalinīti vacanatthena gaccho vā latā vā pokkharaṇī vā vanaṃ vā ‘‘uppalinī’’ti vuccati, idha pana ‘‘vana’’nti āha ‘‘uppalavane’’ti. Nimuggāneva hutvāti sambandho. Posayantīti vaḍḍhanti, iminā antonimuggāneva hutvā posayantīti antonimuggaposīnīti vacanatthaṃ dasseti. ‘‘Udakena sama’’nti iminā udakena samaṃ samodakaṃ, samodakaṃ hutvā ṭhitānīti atthaṃ dasseti. ‘‘Atikkamitvā’’ti iminā accuggammātipadassa atiuggantvāti atthaṃ dasseti.
ปฎิจฺฉเนฺนน อาโรปิตาติ ปารุตา, น ปารุตา อปารุตาฯ อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฎา’’ติ โสติ อริยมโคฺค ฯ หีติ สจฺจํฯ ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเยฯ อยเมวโตฺถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อโตฺถ ทฎฺฐโพฺพติ โยชนาฯ หีติ วิตฺถาโรฯ น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํฯ ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตเพฺพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุเสฺสสู’’ติฯ
Paṭicchannena āropitāti pārutā, na pārutā apārutā. Apārutā nāma atthato vivaraṇāti āha ‘‘vivaṭā’’ti soti ariyamaggo . Hīti saccaṃ. Pacchimapadadvayeti gāthāya uttamapadadvaye. Ayamevatthoti ayaṃ vakkhamāno evaṃ attho daṭṭhabboti yojanā. Hīti vitthāro. Na bhāsinti ettha uttamapurisattā ‘‘aha’’nti vuttaṃ. ‘‘Devamanujesu’’ti vattabbe ekasesavasena ‘‘manujesū’’ti vuttanti āha ‘‘devamanussesū’’ti.
Related texts:
ติปิฎก (มูล) • Tipiṭaka (Mūla) / วินยปิฎก • Vinayapiṭaka / มหาวคฺคปาฬิ • Mahāvaggapāḷi / ๕. พฺรหฺมยาจนกถา • 5. Brahmayācanakathā
อฎฺฐกถา • Aṭṭhakathā / วินยปิฎก (อฎฺฐกถา) • Vinayapiṭaka (aṭṭhakathā) / มหาวคฺค-อฎฺฐกถา • Mahāvagga-aṭṭhakathā / พฺรหฺมยาจนกถา • Brahmayācanakathā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / สารตฺถทีปนี-ฎีกา • Sāratthadīpanī-ṭīkā / พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วชิรพุทฺธิ-ฎีกา • Vajirabuddhi-ṭīkā / พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
ฎีกา • Tīkā / วินยปิฎก (ฎีกา) • Vinayapiṭaka (ṭīkā) / วิมติวิโนทนี-ฎีกา • Vimativinodanī-ṭīkā / พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา • Brahmayācanakathāvaṇṇanā
