| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / संयुत्तनिकाय (टीका) • Saṃyuttanikāya (ṭīkā) |
६. ब्रह्मसंयुत्तं
6. Brahmasaṃyuttaṃ
१. पठमवग्गो
1. Paṭhamavaggo
१. ब्रह्मायाचनसुत्तवण्णना
1. Brahmāyācanasuttavaṇṇanā
१७२. परिवितक्को उदपादीति धम्मगम्भीरतापच्चवेक्खणहेतुको धम्मदेसनाय अप्पोस्सुक्को उप्पज्जि। अयं परिवितक्को कस्मा उदपादि? कत्थ च उदपादीति तं सब्बं विभावेतुं ‘‘सब्बबुद्धान’’न्तिआदि आरद्धं। तत्थ आचिण्णसमाचिण्णोति आचरितो चेव आचरन्तेहि च सम्मदेव आचरितोति अत्थो। एतेन अयं परिवितक्को सब्बबुद्धानं पठमाभिसम्बोधियं उप्पज्जतेवाति अयमेत्थ धम्मताति दस्सेति। तत्थ अट्ठमे सत्ताहेति इदं सत्तमसत्ताहतो परं सत्ताहब्भन्तरे उप्पन्नत्ता वुत्तं, न पन इतरेसं विय अट्ठमस्स नाम सत्ताहस्स पवत्तितस्स सब्भावा। सपच्चग्घेति महग्घे। ‘‘पच्चग्घे’’ति वा पाठो, अभिनवेति अत्थो। सेलमयेति मुग्गवण्णसिलामये।
172.Parivitakkoudapādīti dhammagambhīratāpaccavekkhaṇahetuko dhammadesanāya appossukko uppajji. Ayaṃ parivitakko kasmā udapādi? Kattha ca udapādīti taṃ sabbaṃ vibhāvetuṃ ‘‘sabbabuddhāna’’ntiādi āraddhaṃ. Tattha āciṇṇasamāciṇṇoti ācarito ceva ācarantehi ca sammadeva ācaritoti attho. Etena ayaṃ parivitakko sabbabuddhānaṃ paṭhamābhisambodhiyaṃ uppajjatevāti ayamettha dhammatāti dasseti. Tattha aṭṭhame sattāheti idaṃ sattamasattāhato paraṃ sattāhabbhantare uppannattā vuttaṃ, na pana itaresaṃ viya aṭṭhamassa nāma sattāhassa pavattitassa sabbhāvā. Sapaccaggheti mahagghe. ‘‘Paccagghe’’ti vā pāṭho, abhinaveti attho. Selamayeti muggavaṇṇasilāmaye.
पटिविद्धोति सयम्भुञाणेन ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना पटिमुखं निब्बिज्झनवसेन पत्तो, याथावतो अवबुद्धोति अत्थो। धम्मोति चतुसच्चधम्मो तब्बिनिमुत्तस्स पटिविज्झितब्बधम्मस्स अभावतो। गम्भीरोति महासमुद्दो विय मकसतुण्डसूचिया अञ्ञत्र समुपचितपरिपक्कञाणसम्भारेहि अञ्ञेसं ञाणेन अलब्भनेय्यपतिट्ठो। तेनाह ‘‘उत्तानपटिक्खेपवचनमेत’’न्ति। यो अलब्भनेय्यपतिट्ठो, सो ओगाहितुं असक्कुणेय्यताय सरूपतो विसेसतो च पस्सितुं न सक्काति आह ‘‘गम्भीरत्ताव दुद्दसो’’ति। दुक्खेन दट्ठब्बोति किच्छेन केनचि कदाचिदेव दट्ठब्बो। यं पन दट्ठुमेव न सक्का, तस्स ओगाहेत्वा अनु अनु बुज्झनको कदाचि नत्थीति आह ‘‘दुद्दसत्ताव दुरनुबोधो’’ति। दुक्खेन अवबुज्झितब्बो अवबोधस्स दुक्करभावतो। इमस्मिं ठाने ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो दुक्करतरं वा दुरभिसम्भवतरं वा’’ति (सं॰ नि॰ ५.१११५) सुत्तपदं वत्तब्बं। सन्तारम्मणताय वा सन्तो। निब्बुतसब्बपरिळाहताय निब्बुतो। अत्तनो पच्चयेहि पधानभावं नीतोति वा पणीतो । अतित्तिकरणट्ठेन अतप्पको सादुरसभोजनं विय। तत्थ च निरोधसच्चं सन्तं आरम्मणन्ति सन्तारम्मणं, मग्गसच्चं सन्तं सन्तारम्मणञ्चाति सन्तारम्मणं, अनुपसन्तसभावानं किलेसानं सङ्खारानञ्च अभावतो सन्तो। निब्बुतसब्बपरिळाहत्ता निब्बुतो। सन्तपणीतभावेनेव तदत्थाय असेचनकताय अतप्पकता दट्ठब्बा। तेनाह ‘‘इदं द्वयं लोकुत्तरमेव सन्धाय वुत्त’’न्ति। उत्तमञाणस्स विसयत्ता न तक्केन अवचरितब्बो। ततो एव निपुणञाणगोचरताय सण्हसुखुमसभावत्ता च निपुणो। बालानं अविसयत्ता यथावुत्तेहि पण्डितेहि एव वेदितब्बोति पण्डितवेदनीयो। आलीयन्ति अभिरमितब्बट्ठेन सेवीयन्तीति आलया, पञ्च कामगुणा। आलयन्ति अल्लीयन्ति अभिरमणवसेन सेवन्तीति आलया, तण्हाविचरितानि। रमन्तीति रतिं विन्दन्ति कीळन्ति लळन्ति। आलयरताति आलयनिरता।
Paṭividdhoti sayambhuñāṇena ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā paṭimukhaṃ nibbijjhanavasena patto, yāthāvato avabuddhoti attho. Dhammoti catusaccadhammo tabbinimuttassa paṭivijjhitabbadhammassa abhāvato. Gambhīroti mahāsamuddo viya makasatuṇḍasūciyā aññatra samupacitaparipakkañāṇasambhārehi aññesaṃ ñāṇena alabbhaneyyapatiṭṭho. Tenāha ‘‘uttānapaṭikkhepavacanameta’’nti. Yo alabbhaneyyapatiṭṭho, so ogāhituṃ asakkuṇeyyatāya sarūpato visesato ca passituṃ na sakkāti āha ‘‘gambhīrattāva duddaso’’ti. Dukkhena daṭṭhabboti kicchena kenaci kadācideva daṭṭhabbo. Yaṃ pana daṭṭhumeva na sakkā, tassa ogāhetvā anu anu bujjhanako kadāci natthīti āha ‘‘duddasattāva duranubodho’’ti. Dukkhena avabujjhitabbo avabodhassa dukkarabhāvato. Imasmiṃ ṭhāne ‘‘taṃ kiṃ maññatha, bhikkhave, katamaṃ nu kho dukkarataraṃ vā durabhisambhavataraṃ vā’’ti (saṃ. ni. 5.1115) suttapadaṃ vattabbaṃ. Santārammaṇatāya vā santo. Nibbutasabbapariḷāhatāya nibbuto. Attano paccayehi padhānabhāvaṃ nītoti vā paṇīto. Atittikaraṇaṭṭhena atappako sādurasabhojanaṃ viya. Tattha ca nirodhasaccaṃ santaṃ ārammaṇanti santārammaṇaṃ, maggasaccaṃ santaṃ santārammaṇañcāti santārammaṇaṃ, anupasantasabhāvānaṃ kilesānaṃ saṅkhārānañca abhāvato santo. Nibbutasabbapariḷāhattā nibbuto. Santapaṇītabhāveneva tadatthāya asecanakatāya atappakatā daṭṭhabbā. Tenāha ‘‘idaṃ dvayaṃ lokuttarameva sandhāya vutta’’nti. Uttamañāṇassa visayattā na takkena avacaritabbo. Tato eva nipuṇañāṇagocaratāya saṇhasukhumasabhāvattā ca nipuṇo. Bālānaṃ avisayattā yathāvuttehi paṇḍitehi eva veditabboti paṇḍitavedanīyo. Ālīyanti abhiramitabbaṭṭhena sevīyantīti ālayā, pañca kāmaguṇā. Ālayanti allīyanti abhiramaṇavasena sevantīti ālayā, taṇhāvicaritāni. Ramantīti ratiṃ vindanti kīḷanti laḷanti. Ālayaratāti ālayaniratā.
ठानं सन्धायाति ठानसद्दं सन्धाय, अत्थको पन ठानन्ति च पटिच्चसमुप्पादो एव अधिप्पेतो। तिट्ठति फलं तदायत्तवुत्तितायाति हि ठानं, सङ्खारादीनं पच्चयभूता अविज्जादयो। इमेसं सङ्खारादीनं पच्चया इदप्पच्चया, अविज्जादयो। इदप्पच्चया एव इदप्पच्चयता यथा ‘‘देवो एव देवता’’। इदप्पच्चयानं वा अविज्जादीनं अत्तनो फलं पति पच्चयभावो उप्पादनसमत्थता इदप्पच्चयता। तेन परमत्थपच्चयलक्खणो पटिच्चसमुप्पादो दस्सितो होति। पटिच्च समुप्पज्जति फलं एतस्माति पटिच्चसमुप्पादो। पदद्वयेनपि धम्मानं पच्चयट्ठो एव विभावितो। तेनाह ‘‘सङ्खारादिपच्चयानं एतं अधिवचन’’न्ति। सङ्खारादीनं पच्चया सङ्खारादिपच्चया, अविज्जादयो। तेसं सङ्खारादिपच्चयानं। अयमेत्थ सङ्खेपो, वित्थारो पन विसुद्धिमग्गसंवण्णनायं (विसुद्धि॰ महाटी॰ २.५७२-५७३) वुत्तनयेन वेदितब्बो। सब्बसङ्खारसमथोतिआदि सब्बन्ति सब्बसङ्खारसमथादिअभिधेय्यं सब्बं अत्थतो निब्बानमेव। इदानि अस्स निब्बानभावं दस्सेतुं ‘‘यस्मा ही’’तिआदि वुत्तं। तन्ति निब्बानं। आगम्माति पटिच्च अरियमग्गस्स आरम्मणपच्चयहेतु। सम्मन्तीति पटिप्पस्सद्धिवूपसमवसेन सम्मन्ति। तथा सन्ता च सविसेसं उपसन्ता नाम होन्तीति आह ‘‘वूपसम्मन्ती’’ति। एतेन सब्बे सङ्खारा सम्मन्ति एत्थाति सब्बसङ्खारसमथो, निब्बानन्ति दस्सेति। सब्बसङ्खारविसंयुत्ते हि निब्बाने सब्बसङ्खारवूपसमपरियायो अट्ठकथायं वुत्तो एव। सेसपदेसुपि एसेव नयो।
Ṭhānaṃ sandhāyāti ṭhānasaddaṃ sandhāya, atthako pana ṭhānanti ca paṭiccasamuppādo eva adhippeto. Tiṭṭhati phalaṃ tadāyattavuttitāyāti hi ṭhānaṃ, saṅkhārādīnaṃ paccayabhūtā avijjādayo. Imesaṃ saṅkhārādīnaṃ paccayā idappaccayā, avijjādayo. Idappaccayā eva idappaccayatā yathā ‘‘devo eva devatā’’. Idappaccayānaṃ vā avijjādīnaṃ attano phalaṃ pati paccayabhāvo uppādanasamatthatā idappaccayatā. Tena paramatthapaccayalakkhaṇo paṭiccasamuppādo dassito hoti. Paṭicca samuppajjati phalaṃ etasmāti paṭiccasamuppādo. Padadvayenapi dhammānaṃ paccayaṭṭho eva vibhāvito. Tenāha ‘‘saṅkhārādipaccayānaṃ etaṃ adhivacana’’nti. Saṅkhārādīnaṃ paccayā saṅkhārādipaccayā, avijjādayo. Tesaṃ saṅkhārādipaccayānaṃ. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 2.572-573) vuttanayena veditabbo. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbanti sabbasaṅkhārasamathādiabhidheyyaṃ sabbaṃ atthato nibbānameva. Idāni assa nibbānabhāvaṃ dassetuṃ ‘‘yasmā hī’’tiādi vuttaṃ. Tanti nibbānaṃ. Āgammāti paṭicca ariyamaggassa ārammaṇapaccayahetu. Sammantīti paṭippassaddhivūpasamavasena sammanti. Tathā santā ca savisesaṃ upasantā nāma hontīti āha ‘‘vūpasammantī’’ti. Etena sabbe saṅkhārā sammanti etthāti sabbasaṅkhārasamatho, nibbānanti dasseti. Sabbasaṅkhāravisaṃyutte hi nibbāne sabbasaṅkhāravūpasamapariyāyo aṭṭhakathāyaṃ vutto eva. Sesapadesupi eseva nayo.
उपधीयति एत्थ दुक्खन्ति उपधि, खन्धादयो। पटिनिस्सट्ठाति समुच्छेदवसेन परिच्चत्ता होन्ति। सब्बा तण्हाति अट्ठसतप्पभेदा सब्बापि तण्हा। सब्बे किलेसरागाति कामरागरूपरागादिभेदा सब्बेपि किलेसभूता रागा, सब्बेपि वा किलेसा इध ‘‘किलेसरागा’’ति अधिप्पेता, न लोभविसेसा एव चित्तस्स परिळाहभावापादनतो। यथाह ‘‘रत्तम्पि चित्तं विपरिणतं , दुट्ठम्पि चित्तं विपरिणतं, मूळ्हम्पि चित्तं विपरिणत’’न्ति (पारा॰ २७१)। विरज्जन्तीति पलुज्जन्ति विक्खम्भनतो सब्बसो तेन विसंयुत्तभावतो। सब्बं दुक्खन्ति जरामरणादिभेदं सब्बं वट्टदुक्खं। भवेन भवन्ति तेन तेन भवेन भवन्तरं भवनिकन्तिभावेन संसिब्बति। फलेन वा सद्धिं कम्मं सतण्हस्सेव आयतिं पुनब्भवभावतो। ततो वानतो निक्खन्तं तत्थ तस्स सब्बसो अभावतो। चिरनिसज्जाचिरभासनेहि पिट्ठिआगिलायनतालुगलसोसादिवसेन कायकिलमथो चेव कायविहेसा च वेदितब्बा। सा च खो देसनाय अत्थमजानन्तानं अपटिपज्जन्तानञ्च वसेन, जानन्तानं पन पटिपज्जन्तानञ्च देसनाय कायपरिस्समोपि सत्थु अपरिस्समोयेव। तेनाह भगवा – ‘‘न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसी’’ति (उदा॰ १०)। तेनेवाह – ‘‘या अजानन्तानं देसना नाम, सो मम किलमथो अस्सा’’ति। उभयन्ति चित्तकिलमथो चित्तविहेसा चाति उभयम्पेतं बुद्धानं नत्थि बोधिमूले एव समुच्छिन्नत्ता। अनुब्रूहनं सम्पिण्डनं। सोति अपिस्सूति निपातो। वुद्धिप्पत्ता वा अच्छरिया अनच्छरिया, वुद्धिअत्थोपि हि -कारो होति यथा ‘‘असेक्खा धम्मा’’ति। कप्पानं सतसहस्सं चत्तारि च असङ्ख्येय्यानि सदेवकस्स लोकस्स धम्मसंविभागकरणत्थमेव पारमियो पूरेत्वा इदानि समधिगतधम्मरज्जस्स तत्थ अप्पोस्सुक्कतापत्तिदीपनता गाथत्थस्स च अच्छरियता तस्स वुद्धिप्पत्तीति वेदितब्बं। अत्थद्वारेन हि गाथानं अनच्छरियता। गोचरा अहेसुन्ति उपट्ठहिंसु। उपट्ठानञ्च वितक्केतब्बतावाति आह ‘‘परिवितक्कयितब्बतं पापुणिंसू’’ति।
Upadhīyati ettha dukkhanti upadhi, khandhādayo. Paṭinissaṭṭhāti samucchedavasena pariccattā honti. Sabbā taṇhāti aṭṭhasatappabhedā sabbāpi taṇhā. Sabbe kilesarāgāti kāmarāgarūparāgādibhedā sabbepi kilesabhūtā rāgā, sabbepi vā kilesā idha ‘‘kilesarāgā’’ti adhippetā, na lobhavisesā eva cittassa pariḷāhabhāvāpādanato. Yathāha ‘‘rattampi cittaṃ vipariṇataṃ , duṭṭhampi cittaṃ vipariṇataṃ, mūḷhampi cittaṃ vipariṇata’’nti (pārā. 271). Virajjantīti palujjanti vikkhambhanato sabbaso tena visaṃyuttabhāvato. Sabbaṃ dukkhanti jarāmaraṇādibhedaṃ sabbaṃ vaṭṭadukkhaṃ. Bhavena bhavanti tena tena bhavena bhavantaraṃ bhavanikantibhāvena saṃsibbati. Phalena vā saddhiṃ kammaṃ sataṇhasseva āyatiṃ punabbhavabhāvato. Tato vānato nikkhantaṃ tattha tassa sabbaso abhāvato. Ciranisajjācirabhāsanehi piṭṭhiāgilāyanatālugalasosādivasena kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca veditabbā. Sā ca kho desanāya atthamajānantānaṃ apaṭipajjantānañca vasena, jānantānaṃ pana paṭipajjantānañca desanāya kāyaparissamopi satthu aparissamoyeva. Tenāha bhagavā – ‘‘na ca maṃ dhammādhikaraṇaṃ vihesesī’’ti (udā. 10). Tenevāha – ‘‘yā ajānantānaṃ desanā nāma, so mama kilamatho assā’’ti. Ubhayanti cittakilamatho cittavihesā cāti ubhayampetaṃ buddhānaṃ natthi bodhimūle eva samucchinnattā. Anubrūhanaṃ sampiṇḍanaṃ. Soti apissūti nipāto. Vuddhippattā vā acchariyā anacchariyā, vuddhiatthopi hi -kāro hoti yathā ‘‘asekkhā dhammā’’ti. Kappānaṃ satasahassaṃ cattāri ca asaṅkhyeyyāni sadevakassa lokassa dhammasaṃvibhāgakaraṇatthameva pāramiyo pūretvā idāni samadhigatadhammarajjassa tattha appossukkatāpattidīpanatā gāthatthassa ca acchariyatā tassa vuddhippattīti veditabbaṃ. Atthadvārena hi gāthānaṃ anacchariyatā. Gocarā ahesunti upaṭṭhahiṃsu. Upaṭṭhānañca vitakketabbatāvāti āha ‘‘parivitakkayitabbataṃ pāpuṇiṃsū’’ti.
यदि सुखापटिपदाव, कथं किच्छताति आह ‘‘पारमीपूरणकाले पना’’तिआदि। एवमादीनि दुप्परिच्चजानि देन्तस्स। ह-इति वा ब्यत्तन्ति एतस्मिं अत्थे निपातो। ‘‘एकंसत्थे’’ति केचि। ह ब्यत्तं, एकंसेन वा अलं निप्पयोजनं एवं किच्छेन अधिगतस्स पकासितुं देसितुन्ति योजना। हलन्ति वा अलन्ति इमिना समानत्थपदं ‘‘हलन्ति वदामी’’तिआदीसु विय। रागदोसफुट्ठेहीति फुट्ठविसेन विय सप्पेन रागेन दोसेन च फुट्ठेहि अभिभूतेहि। रागदोसानुगतेहीति रागदोसेहि अनुबन्धेहि।
Yadi sukhāpaṭipadāva, kathaṃ kicchatāti āha ‘‘pāramīpūraṇakāle panā’’tiādi. Evamādīni duppariccajāni dentassa. Ha-iti vā byattanti etasmiṃ atthe nipāto. ‘‘Ekaṃsatthe’’ti keci. Ha byattaṃ, ekaṃsena vā alaṃ nippayojanaṃ evaṃ kicchena adhigatassa pakāsituṃ desitunti yojanā. Halanti vā alanti iminā samānatthapadaṃ ‘‘halanti vadāmī’’tiādīsu viya. Rāgadosaphuṭṭhehīti phuṭṭhavisena viya sappena rāgena dosena ca phuṭṭhehi abhibhūtehi. Rāgadosānugatehīti rāgadosehi anubandhehi.
निच्चादीनन्ति निच्चादीनं चतुन्नं विपल्लासानं। एवंगतन्ति एवं अनिच्चन्तिआदिना आकारेन पवत्तं बुज्झितब्बं। कामरागरत्ता च भवरागरत्ता च नीवरणेहि निवुतचित्तताय दिट्ठिरागरत्ता विपरीताभिनिवेसेन न दक्खन्ति याथावतो धम्मं न पटिविज्झिस्सन्ति। सभावेनाति अविपरीतसभावेन। एवं गाहापेतुन्ति अनिच्चन्तिआदिना सभावेन याथावतो धम्मं जानापेतुं। रागदोसपरेततापि नेसं सम्मूळ्हभावेनेवाति आह ‘‘तमोखन्धेन आवुटा’’ति।
Niccādīnanti niccādīnaṃ catunnaṃ vipallāsānaṃ. Evaṃgatanti evaṃ aniccantiādinā ākārena pavattaṃ bujjhitabbaṃ. Kāmarāgarattā ca bhavarāgarattā ca nīvaraṇehi nivutacittatāya diṭṭhirāgarattā viparītābhinivesena na dakkhanti yāthāvato dhammaṃ na paṭivijjhissanti. Sabhāvenāti aviparītasabhāvena. Evaṃ gāhāpetunti aniccantiādinā sabhāvena yāthāvato dhammaṃ jānāpetuṃ. Rāgadosaparetatāpi nesaṃ sammūḷhabhāvenevāti āha ‘‘tamokhandhena āvuṭā’’ti.
धम्मदेसनाय अप्पोस्सुक्कतापत्तिया कारणं विभावेतुं ‘‘कस्मा पना’’तिआदिना सयमेव चोदनं समुट्ठापेति। अञ्ञातवेसेनाति इमस्स भगवतो सावकभावूपगमनेन अञ्ञातवेसेन। ‘‘अञ्ञतरतापसवेसेना’’ति केचि, सो पनस्स अरहत्ताधिगमनेनेव विगच्छेय्य। तिविधं कारणं अप्पोस्सुक्कतापत्तिया पटिपक्खस्स बलवभावो, धम्मस्स गम्भीरता, तत्थ च भगवतो सातिसयं गारवन्ति तं दस्सेतुं ‘‘तस्स ही’’तिआदि आरद्धं। तत्थ पटिपक्खा नाम रागादयो किलेसा सम्मापटिपत्तिया अन्तरायकरत्ता। तेसं बलवभावतो चिरपरिभावनाय सत्तसन्तानतो दुब्बिसोधियताय ते सत्ते मत्तहत्थिनो विय दुब्बलपुरिसं अधिभवित्वा अज्झोत्थरित्वा अनयब्यसनं आपादेन्ता अनेकसतयोजनायामवित्थारं सुनिचितं घनसन्निवेसं कण्टकदुग्गम्पि अधिसेन्ति। दूरपभेददुच्छेज्जताहि दुब्बिसोधियतं पन दस्सेतुं ‘‘अथस्सा’’तिआदि वुत्तं। तत्थ च अन्तो अमट्ठताय कञ्जियपुण्णा लाबु, चिरपारिवासिकताय तक्कभरिता चाटि, स्नेहतिन्तदुब्बलभावेन वसापीतपिलोतिका, तेलमिस्सितताय अञ्जनमक्खितहत्थो दुब्बिसोधनीया वुत्ता। हीनूपमा चेता रूपपबन्धभावतो अचिरकालिकत्ता च मलीनताय, किलेससंकिलेसो एव पन दुब्बिसोधनीयतरो अनादिकालिकत्ता अरूपनिस्सितत्ता च। तेनाह ‘‘अतिसंकिलिट्ठा’’ति।
Dhammadesanāya appossukkatāpattiyā kāraṇaṃ vibhāvetuṃ ‘‘kasmā panā’’tiādinā sayameva codanaṃ samuṭṭhāpeti. Aññātavesenāti imassa bhagavato sāvakabhāvūpagamanena aññātavesena. ‘‘Aññataratāpasavesenā’’ti keci, so panassa arahattādhigamaneneva vigaccheyya. Tividhaṃ kāraṇaṃ appossukkatāpattiyā paṭipakkhassa balavabhāvo, dhammassa gambhīratā, tattha ca bhagavato sātisayaṃ gāravanti taṃ dassetuṃ ‘‘tassa hī’’tiādi āraddhaṃ. Tattha paṭipakkhā nāma rāgādayo kilesā sammāpaṭipattiyā antarāyakarattā. Tesaṃ balavabhāvato ciraparibhāvanāya sattasantānato dubbisodhiyatāya te satte mattahatthino viya dubbalapurisaṃ adhibhavitvā ajjhottharitvā anayabyasanaṃ āpādentā anekasatayojanāyāmavitthāraṃ sunicitaṃ ghanasannivesaṃ kaṇṭakaduggampi adhisenti. Dūrapabhedaducchejjatāhi dubbisodhiyataṃ pana dassetuṃ ‘‘athassā’’tiādi vuttaṃ. Tattha ca anto amaṭṭhatāya kañjiyapuṇṇā lābu, cirapārivāsikatāya takkabharitā cāṭi, snehatintadubbalabhāvena vasāpītapilotikā, telamissitatāya añjanamakkhitahattho dubbisodhanīyā vuttā. Hīnūpamā cetā rūpapabandhabhāvato acirakālikattā ca malīnatāya, kilesasaṃkileso eva pana dubbisodhanīyataro anādikālikattā arūpanissitattā ca. Tenāha ‘‘atisaṃkiliṭṭhā’’ti.
यथा च दुब्बिसोधनीयतरताय, एवं गम्भीरदुद्दसदुरनुबोधानम्पि वुत्तउपमा हीनूपमाव। गम्भीरोपि धम्मो पटिपक्खविधमनेन ञाणेन विसदभावं आपन्नेन सुपाकटो भवेय्य, पटिपक्खविधमनं पन सम्मापटिपत्तिपटिबद्धं, सा सद्धम्मस्सवनाधीना, तं सत्थरि धम्मे च पसादायत्तं। सो गरुट्ठानियानं अज्झेसनहेतुकोति पणालिकाय सत्तानं धम्मसम्पटिपत्तिया ब्रह्मायाचनानिमित्तन्ति तं दस्सेन्तो ‘‘अपिचा’’तिआदिमाह।
Yathā ca dubbisodhanīyataratāya, evaṃ gambhīraduddasaduranubodhānampi vuttaupamā hīnūpamāva. Gambhīropi dhammo paṭipakkhavidhamanena ñāṇena visadabhāvaṃ āpannena supākaṭo bhaveyya, paṭipakkhavidhamanaṃ pana sammāpaṭipattipaṭibaddhaṃ, sā saddhammassavanādhīnā, taṃ satthari dhamme ca pasādāyattaṃ. So garuṭṭhāniyānaṃ ajjhesanahetukoti paṇālikāya sattānaṃ dhammasampaṭipattiyā brahmāyācanānimittanti taṃ dassento ‘‘apicā’’tiādimāha.
उपक्किलेसभूतं अप्पं रागादिरजं एतस्साति अप्परजं, अप्परजं अक्खि पञ्ञाचक्खु येसं ते तंसभावाति कत्वा अप्परजक्खजातिकाति इममत्थं दस्सेन्तो ‘‘पञ्ञामये’’तिआदिमाह। अप्पं रागादिरजं येसं तंसभावा अप्परजक्खजातिकाति एवमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। अस्सवनताति ‘‘सयं अभिञ्ञा’’तिआदीसु विय करणे पच्चत्तवचनन्ति आह ‘‘अस्सवनताया’’ति। दसपुञ्ञकिरियवसेनाति दानादिदसविधपुञ्ञकिरियवत्थूनं वसेन। तेनाह ‘‘कताधिकारा’’तिआदि। पपञ्चसूदनियं (म॰ नि॰ अट्ठ॰ १.२८२) पन ‘‘द्वादसपुञ्ञकिरियवसेना’’ति वुत्तं, तं दानादीसु सरणगमन-परहितपरिणामनादिपक्खिपनवसेन वुत्तं।
Upakkilesabhūtaṃ appaṃ rāgādirajaṃ etassāti apparajaṃ, apparajaṃ akkhi paññācakkhu yesaṃ te taṃsabhāvāti katvā apparajakkhajātikāti imamatthaṃ dassento ‘‘paññāmaye’’tiādimāha. Appaṃ rāgādirajaṃ yesaṃ taṃsabhāvā apparajakkhajātikāti evamettha attho veditabbo. Assavanatāti ‘‘sayaṃ abhiññā’’tiādīsu viya karaṇe paccattavacananti āha ‘‘assavanatāyā’’ti. Dasapuññakiriyavasenāti dānādidasavidhapuññakiriyavatthūnaṃ vasena. Tenāha ‘‘katādhikārā’’tiādi. Papañcasūdaniyaṃ (ma. ni. aṭṭha. 1.282) pana ‘‘dvādasapuññakiriyavasenā’’ti vuttaṃ, taṃ dānādīsu saraṇagamana-parahitapariṇāmanādipakkhipanavasena vuttaṃ.
रागादिमलेन समलेहि पूरणादीहि छहि सत्थारेहि सत्थुपटिञ्ञेहि कब्बरचनावसेन चिन्ताकविआदिभावे ठत्वा तक्कपरियाहतं वीमंसानुचरितं सयंपटिभानं चिन्तितो। ते किर बुद्धकोलाहलानुस्सवेन सञ्जातकुतूहलं लोकं वञ्चेन्ता कोहञ्ञे ठत्वा सब्बञ्ञुतं पटिजानन्ता यं कञ्चि अधम्ममेव ‘‘धम्मो’’ति दीपेसुं। तेनाह ‘‘ते हि पुरेतरं उप्पज्जित्वा’’तिआदि। अपापुरेतन्ति एतं कस्सपस्स भगवतो सासनन्तरधानतो पभुति पिहितं निब्बानमहाद्वारं अरियमग्गं सद्धम्मदेसनाहत्थेन अपापुर विवर।
Rāgādimalena samalehi pūraṇādīhi chahi satthārehi satthupaṭiññehi kabbaracanāvasena cintākaviādibhāve ṭhatvā takkapariyāhataṃ vīmaṃsānucaritaṃ sayaṃpaṭibhānaṃ cintito. Te kira buddhakolāhalānussavena sañjātakutūhalaṃ lokaṃ vañcentā kohaññe ṭhatvā sabbaññutaṃ paṭijānantā yaṃ kañci adhammameva ‘‘dhammo’’ti dīpesuṃ. Tenāha ‘‘te hi puretaraṃ uppajjitvā’’tiādi. Apāpuretanti etaṃ kassapassa bhagavato sāsanantaradhānato pabhuti pihitaṃ nibbānamahādvāraṃ ariyamaggaṃ saddhammadesanāhatthena apāpura vivara.
सेलो पब्बतो उच्चो होति थिरो च, न पंसुपब्बतो मिस्सकपब्बतो चाति आह ‘‘सेले यथा पब्बतमुद्धनी’’ति। धम्ममयं पासादन्ति लोकुत्तरधम्ममाह। सो हि सब्बसो पसादावहो, सब्बधम्मे अतिक्कम्म अब्भुग्गतट्ठेन पासादसदिसो च। पञ्ञापरियायो वा इध धम्म-सद्दोति वुत्तं ‘‘पञ्ञामय’’न्ति। सा हि अब्भुग्गतट्ठेन पासादोति अभिधम्मे आगता। तथा चाह –
Selo pabbato ucco hoti thiro ca, na paṃsupabbato missakapabbato cāti āha ‘‘sele yathā pabbatamuddhanī’’ti. Dhammamayaṃ pāsādanti lokuttaradhammamāha. So hi sabbaso pasādāvaho, sabbadhamme atikkamma abbhuggataṭṭhena pāsādasadiso ca. Paññāpariyāyo vā idha dhamma-saddoti vuttaṃ ‘‘paññāmaya’’nti. Sā hi abbhuggataṭṭhena pāsādoti abhidhamme āgatā. Tathā cāha –
‘‘पञ्ञापासादमारुय्ह, असोको सोकिनिं पजं।
‘‘Paññāpāsādamāruyha, asoko sokiniṃ pajaṃ;
पब्बतट्ठोव भूमट्ठे, धीरो बाले अवेक्खती’’ति॥ (ध॰ प॰ २८)।
Pabbataṭṭhova bhūmaṭṭhe, dhīro bāle avekkhatī’’ti. (dha. pa. 28);
यथा हीतिआदीसु यथा च पब्बते ठत्वा अन्धकारे हेट्ठा ओलोकेन्तस्स पुरिसस्स खेत्तकेदारपाळिकुटिकायो तत्थ सयितमनुस्सा च न पञ्ञायन्ति अनुज्जलभावतो, कुटिकासु पन अग्गिजाला पञ्ञायति समुज्जलभावतो, एवं धम्मपासादमारुय्ह सत्तलोकं ओलोकयतो भगवतो ञाणस्स आपाथं नागच्छन्ति अकतकल्याणा सत्ता, ञाणग्गिना अनुज्जलभावतो अनुळारभावतो च रत्तिं खित्ता सरा विय होन्ति, कतकल्याणा पन भब्बपुग्गला दूरे ठितापि भगवतो आपाथं आगच्छन्ति परिपक्कञाणग्गिताय समुज्जलभावतो उळारसन्तानताय हिमवन्तपब्बतो विय चाति एवं योजना वेदितब्बा।
Yathā hītiādīsu yathā ca pabbate ṭhatvā andhakāre heṭṭhā olokentassa purisassa khettakedārapāḷikuṭikāyo tattha sayitamanussā ca na paññāyanti anujjalabhāvato, kuṭikāsu pana aggijālā paññāyati samujjalabhāvato, evaṃ dhammapāsādamāruyha sattalokaṃ olokayato bhagavato ñāṇassa āpāthaṃ nāgacchanti akatakalyāṇā sattā, ñāṇagginā anujjalabhāvato anuḷārabhāvato ca rattiṃ khittā sarā viya honti, katakalyāṇā pana bhabbapuggalā dūre ṭhitāpi bhagavato āpāthaṃ āgacchanti paripakkañāṇaggitāya samujjalabhāvato uḷārasantānatāya himavantapabbato viya cāti evaṃ yojanā veditabbā.
गरुट्ठानीयं पयिरुपासित्वा गरुतरं पयोजनं उद्दिस्स अभिपत्थना अज्झेसना, सापि अत्थतो याचनाव होतीति आह ‘‘अज्झेसनन्ति याचन’’न्ति। पदेसविसयं ञाणदस्सनं अहुत्वा बुद्धानंयेव आवेणिकभावतो इदं ञाणद्वयं ‘‘बुद्धचक्खू’’ति वुच्चतीति आह ‘‘इमेसञ्हि द्विन्नं ञाणानं ‘बुद्धचक्खू’ति नाम’’न्ति। तिण्णं मग्ग्गञाणानन्ति हेट्ठिमानं तिण्णं मग्गञाणानं ‘‘धम्मचक्खू’’ति नामं चतुसच्चधम्मदस्सनमत्तभावतो। यतो तानि ञाणानि विज्जूपमभावेन वुत्तानि, अग्गमग्गञाणं पन ञाणकिच्चस्स सिखाप्पत्तिया दस्सनमत्तं न होतीति ‘‘धम्मचक्खू’’ति न वुच्चति, यतो तं वजिरूपमभावेन वुत्तं। वुत्तनयेनाति ‘‘अप्परजक्खजातिका’’ति एत्थ वुत्तनयेन। यस्मा मन्दकिलेसा ‘‘अप्परजक्खा’’ति वुत्ता, तस्मा बहलकिलेसा ‘‘महारजक्खा’’ति वेदितब्बा। पटिपक्खविधमनसमत्थताय तिक्खानि सूरानि विसदानि, वुत्तविपरियायेन मुदूनि। सद्धादयो आकाराति सद्दहनादिप्पकारे वदति। सुन्दराति कल्याणा। सम्मोहविनोदनियं पन ‘‘येसं आसयादयो कोट्ठासा सुन्दरा, ते स्वाकारा’’ति वुत्तं, तं इमाय अत्थवण्णनाय अञ्ञदत्थु संसन्दतीति दट्ठब्बं। कारणं नाम पच्चयाकारो, सच्चानि वा। परलोकन्ति सम्परायं। तं दुक्खावहं वज्जं विय भयतो पस्सितब्बन्ति वुत्तं ‘‘परलोकञ्चेव वज्जञ्च भयतो पस्सन्ती’’ति। सम्पत्तिभवतो वा अञ्ञत्ता विपत्तिभवो परलोकोति वुत्तं ‘‘पर…पे॰… पस्सन्ती’’ति।
Garuṭṭhānīyaṃ payirupāsitvā garutaraṃ payojanaṃ uddissa abhipatthanā ajjhesanā, sāpi atthato yācanāva hotīti āha ‘‘ajjhesananti yācana’’nti. Padesavisayaṃ ñāṇadassanaṃ ahutvā buddhānaṃyeva āveṇikabhāvato idaṃ ñāṇadvayaṃ ‘‘buddhacakkhū’’ti vuccatīti āha ‘‘imesañhi dvinnaṃ ñāṇānaṃ ‘buddhacakkhū’ti nāma’’nti. Tiṇṇaṃ magggañāṇānanti heṭṭhimānaṃ tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ ‘‘dhammacakkhū’’ti nāmaṃ catusaccadhammadassanamattabhāvato. Yato tāni ñāṇāni vijjūpamabhāvena vuttāni, aggamaggañāṇaṃ pana ñāṇakiccassa sikhāppattiyā dassanamattaṃ na hotīti ‘‘dhammacakkhū’’ti na vuccati, yato taṃ vajirūpamabhāvena vuttaṃ. Vuttanayenāti ‘‘apparajakkhajātikā’’ti ettha vuttanayena. Yasmā mandakilesā ‘‘apparajakkhā’’ti vuttā, tasmā bahalakilesā ‘‘mahārajakkhā’’ti veditabbā. Paṭipakkhavidhamanasamatthatāya tikkhāni sūrāni visadāni, vuttavipariyāyena mudūni. Saddhādayo ākārāti saddahanādippakāre vadati. Sundarāti kalyāṇā. Sammohavinodaniyaṃ pana ‘‘yesaṃ āsayādayo koṭṭhāsā sundarā, te svākārā’’ti vuttaṃ, taṃ imāya atthavaṇṇanāya aññadatthu saṃsandatīti daṭṭhabbaṃ. Kāraṇaṃ nāma paccayākāro, saccāni vā. Paralokanti samparāyaṃ. Taṃ dukkhāvahaṃ vajjaṃ viya bhayato passitabbanti vuttaṃ ‘‘paralokañceva vajjañca bhayato passantī’’ti. Sampattibhavato vā aññattā vipattibhavo paralokoti vuttaṃ ‘‘para…pe… passantī’’ti.
अयं पनेत्थ पाळीति एत्थ ‘‘अप्परजक्खा’’ति पदानं अत्थविभावने अयं तस्स तथाभावसाधनपाळि। सद्धादीनञ्हि विमुत्तपरिपाचकधम्मानं बलवभावो तप्पटिपक्खानं पापधम्मानं दुब्बलभावे सति होति। तेसञ्च बलवभावो सद्धादीनं दुब्बलभावेति विमुत्तिपरिपाचकधम्मानं सविसेसं अत्थितानत्थितावसेन अप्परजक्खा महारजक्खातिआदयो पाळियं (पटि॰ म॰ १.१११) विभजित्वा दस्सिता ‘‘सद्धो पुग्गलो अप्परजक्खो’’तिआदिना। खन्धादयो एव लुज्जनपलुज्जनट्ठेन लोको सम्पत्तिभवभूतो लोको सम्पत्तिभवलोको, सुगतिसङ्खातो उपपत्तिभवो। सम्पत्ति भवति एतेनाति सम्पत्तिसम्भवलोको, सुगतिसंवत्तनियो कम्मभवो। दुग्गतिसङ्खातउपपत्तिभव-दुग्गतिसंवत्तनियकम्मभवा विपत्तिभवलोक-विपत्तिसम्भवलोका। पुन एककदुकादिवसेन लोकं विभजित्वा दस्सेतुं ‘‘एको लोको’’तिआदि वुत्तं। आहारादयो विय हि आहारट्ठितिका सङ्खारा सब्बे लुज्जनट्ठेन लोकोति। तत्थ एको लोको सब्बे सत्ता आहारट्ठितिकाति यायं पुग्गलाधिट्ठानाय कथाय सब्बेसं सङ्खारानं पच्चयायत्तवुत्तिता वुत्ता, ताय सब्बो सङ्खारलोको एको एकविधो पकारन्तरस्स अभावतो। द्वे लोकातिआदीसुपि इमिना नयेन अत्थो वेदितब्बो। नामग्गहणेन चेत्थ निब्बानस्स अग्गहणं तस्स अलोकसभावत्ता।
Ayaṃ panettha pāḷīti ettha ‘‘apparajakkhā’’ti padānaṃ atthavibhāvane ayaṃ tassa tathābhāvasādhanapāḷi. Saddhādīnañhi vimuttaparipācakadhammānaṃ balavabhāvo tappaṭipakkhānaṃ pāpadhammānaṃ dubbalabhāve sati hoti. Tesañca balavabhāvo saddhādīnaṃ dubbalabhāveti vimuttiparipācakadhammānaṃ savisesaṃ atthitānatthitāvasena apparajakkhā mahārajakkhātiādayo pāḷiyaṃ (paṭi. ma. 1.111) vibhajitvā dassitā ‘‘saddho puggalo apparajakkho’’tiādinā. Khandhādayo eva lujjanapalujjanaṭṭhena loko sampattibhavabhūto loko sampattibhavaloko, sugatisaṅkhāto upapattibhavo. Sampatti bhavati etenāti sampattisambhavaloko, sugatisaṃvattaniyo kammabhavo. Duggatisaṅkhātaupapattibhava-duggatisaṃvattaniyakammabhavā vipattibhavaloka-vipattisambhavalokā. Puna ekakadukādivasena lokaṃ vibhajitvā dassetuṃ ‘‘eko loko’’tiādi vuttaṃ. Āhārādayo viya hi āhāraṭṭhitikā saṅkhārā sabbe lujjanaṭṭhena lokoti. Tattha eko loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikāti yāyaṃ puggalādhiṭṭhānāya kathāya sabbesaṃ saṅkhārānaṃ paccayāyattavuttitā vuttā, tāya sabbo saṅkhāraloko eko ekavidho pakārantarassa abhāvato. Dve lokātiādīsupi iminā nayena attho veditabbo. Nāmaggahaṇena cettha nibbānassa aggahaṇaṃ tassa alokasabhāvattā.
ननु च ‘‘आहारट्ठितिका’’ति एत्थ पच्चयायत्तवुत्तिताय मग्गफलानम्पि लोकता आपज्जतीति? नापज्जति, परिञ्ञेय्यानं दुक्खसच्चधम्मानं इध ‘‘लोको’’ति अधिप्पेतत्ता। अथ वा न लुज्जति न पलुज्जतीति यो गहितो तथा न होति, सो लोकोति तंगहणरहितानं लोकुत्तरानं नत्थि लोकता। उपादानानं आरम्मणभूता खन्धा उपादानक्खन्धा। अनुरोधादिवत्थुभूता लाभादयो अट्ठ लोकधम्मा। दसायतनानीति दस रूपायतनानि। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव। विवट्टज्झासयस्स अधिप्पेतत्ता तस्स च सब्बं तेभूमककम्मं गरहितब्बं वज्जितब्बञ्च हुत्वा उपट्ठातीति वुत्तं ‘‘सब्बे अभिसङ्खारा वज्जा, सब्बे भवगामिकम्मा वज्जा’’ति । अप्परजक्खतादीसु पञ्चसु दुकेसु एकेकस्मिं दस दस कत्वा ‘‘पञ्ञासाय आकारेहि इमानि पञ्चिन्द्रियानि जानाती’’ति वुत्तं। अथ वा अन्वयतो ब्यतिरेकतो च सद्धादीनं इन्द्रियानं परोपरियत्तं जानातीति कत्वा तथा वुत्तं। एत्थ च अप्परजक्खादिभब्बादिवसेन आवज्जेन्तस्स भगवतो ते सत्ता पुञ्जपुञ्जाव हुत्वा उपट्ठहन्ति, न एकेका।
Nanu ca ‘‘āhāraṭṭhitikā’’ti ettha paccayāyattavuttitāya maggaphalānampi lokatā āpajjatīti? Nāpajjati, pariññeyyānaṃ dukkhasaccadhammānaṃ idha ‘‘loko’’ti adhippetattā. Atha vā na lujjati na palujjatīti yo gahito tathā na hoti, so lokoti taṃgahaṇarahitānaṃ lokuttarānaṃ natthi lokatā. Upādānānaṃ ārammaṇabhūtā khandhā upādānakkhandhā. Anurodhādivatthubhūtā lābhādayo aṭṭhalokadhammā. Dasāyatanānīti dasa rūpāyatanāni. Sesaṃ suviññeyyameva. Vivaṭṭajjhāsayassa adhippetattā tassa ca sabbaṃ tebhūmakakammaṃ garahitabbaṃ vajjitabbañca hutvā upaṭṭhātīti vuttaṃ ‘‘sabbe abhisaṅkhārā vajjā, sabbe bhavagāmikammā vajjā’’ti . Apparajakkhatādīsu pañcasu dukesu ekekasmiṃ dasa dasa katvā ‘‘paññāsāya ākārehi imāni pañcindriyāni jānātī’’ti vuttaṃ. Atha vā anvayato byatirekato ca saddhādīnaṃ indriyānaṃ paropariyattaṃ jānātīti katvā tathā vuttaṃ. Ettha ca apparajakkhādibhabbādivasena āvajjentassa bhagavato te sattā puñjapuñjāva hutvā upaṭṭhahanti, na ekekā.
उप्पलानि एत्थ सन्तीति उप्पलिनी। उप्पलगच्छोपि जलासयोपि च। इध पन जलासयो अधिप्पेतोति आह ‘‘उप्पलवने’’ति। यानि हि उदकस्स अन्तो निमुग्गानेव हुत्वा पुसन्ति वड्ढन्ति, तानि अन्तोनिमुग्गपोसीनि। दीपितानीति अट्ठकथायं पकासितानि, इधेव वा ‘‘अञ्ञानिपी’’तिआदिना दस्सितानि। उग्घटितञ्ञूति उग्घटनं नाम ञाणुग्घटनं, ञाणेन उग्घटितमत्तेनेव जानातीति अत्थो। विपञ्चितं वित्थारितमेव अत्थं जानातीति विपञ्चितञ्ञू। निद्देसादीहि धम्माभिसमयाय नेतब्बोति नेय्यो। पज्जति अत्थो एतेनाति पदं, पज्जते ञायतेति वा पदं, तदत्थो। पदं परमं एतस्स, न सच्चाभिसम्बोधोति पदपरमो।
Uppalāni ettha santīti uppalinī. Uppalagacchopi jalāsayopi ca. Idha pana jalāsayo adhippetoti āha ‘‘uppalavane’’ti. Yāni hi udakassa anto nimuggāneva hutvā pusanti vaḍḍhanti, tāni antonimuggaposīni. Dīpitānīti aṭṭhakathāyaṃ pakāsitāni, idheva vā ‘‘aññānipī’’tiādinā dassitāni. Ugghaṭitaññūti ugghaṭanaṃ nāma ñāṇugghaṭanaṃ, ñāṇena ugghaṭitamatteneva jānātīti attho. Vipañcitaṃ vitthāritameva atthaṃ jānātīti vipañcitaññū. Niddesādīhi dhammābhisamayāya netabboti neyyo. Pajjati attho etenāti padaṃ, pajjate ñāyateti vā padaṃ, tadattho. Padaṃ paramaṃ etassa, na saccābhisambodhoti padaparamo.
उदाहटवेलायाति उदाहारे धम्मस्स उद्देसे उदाहटमत्तेयेव। धम्माभिसमयोति चतुसच्चधम्मस्स ञाणेन सद्धिं अभिसमयो। अयं वुच्चतीति अयं ‘‘चत्तारो सतिपट्ठाना’’तिआदिना नयेन संखित्तेन मातिकाय ठपियमानाय देसनानुसारेन ञाणं पेसेत्वा अरहत्तं गण्हितुं समत्थो पुग्गलो ‘‘उग्घटितञ्ञू’’ति वुच्चति। अयं वुच्चतीति संखित्तेन मातिकं ठपेत्वा वित्थारेन अत्थे विभजियमाने अरहत्तं पापुणितुं समत्थो पुग्गलो ‘‘विपञ्चितञ्ञू’’ति वुच्चति। उद्देसतोति उद्देसहेतु। उद्दिसन्तस्स उद्दिसापेन्तस्स वाति अत्थो। परिपुच्छतोति अत्थं परिपुच्छन्तस्स। अनुपुब्बेन धम्माभिसमयो होतीति अनुक्कमेन अरहत्तप्पत्ति होति। न ताय जातिया धम्माभिसमयो होतीति तेन अत्तभावेन मग्गं वा फलं वा अन्तमसो झानं वा विपस्सनं वा निब्बत्तेतुं न सक्कोति। अयं वुच्चति पदपरमोति अयं पुग्गलो छब्बिधं ब्यञ्जनपदं छब्बिधं अत्थपदन्ति इदं पदमेव परमं अस्साति पदपरमोति वुच्चतीति अत्थो।
Udāhaṭavelāyāti udāhāre dhammassa uddese udāhaṭamatteyeva. Dhammābhisamayoti catusaccadhammassa ñāṇena saddhiṃ abhisamayo. Ayaṃ vuccatīti ayaṃ ‘‘cattāro satipaṭṭhānā’’tiādinā nayena saṃkhittena mātikāya ṭhapiyamānāya desanānusārena ñāṇaṃ pesetvā arahattaṃ gaṇhituṃ samattho puggalo ‘‘ugghaṭitaññū’’ti vuccati. Ayaṃ vuccatīti saṃkhittena mātikaṃ ṭhapetvā vitthārena atthe vibhajiyamāne arahattaṃ pāpuṇituṃ samattho puggalo ‘‘vipañcitaññū’’ti vuccati. Uddesatoti uddesahetu. Uddisantassa uddisāpentassa vāti attho. Paripucchatoti atthaṃ paripucchantassa. Anupubbena dhammābhisamayo hotīti anukkamena arahattappatti hoti. Na tāya jātiyā dhammābhisamayo hotīti tena attabhāvena maggaṃ vā phalaṃ vā antamaso jhānaṃ vā vipassanaṃ vā nibbattetuṃ na sakkoti. Ayaṃ vuccati padaparamoti ayaṃ puggalo chabbidhaṃ byañjanapadaṃ chabbidhaṃ atthapadanti idaṃ padameva paramaṃ assāti padaparamoti vuccatīti attho.
वासना होतीति देसना फलवोहारेन वासना होतीति वुत्ता। न हि काचि बुद्धानं देसना निरत्थका। येति ये दुविधे पुग्गले। विभङ्गे कम्मावरणेनाति पञ्चविधेन आनन्तरियकम्मेन। विपाकावरणेनाति अहेतुकपटिसन्धिया। यस्मा पन दुहेतुकानम्पि अरियमग्गपटिवेधो नत्थि, तस्मा दुहेतुका पटिसन्धिपि विपाकावरणमेवाति वेदितब्बा। किलेसावरणेनाति नियतमिच्छादिट्ठिया। अस्सद्धाति बुद्धादीसु सद्धारहिता। अच्छन्दिकाति कत्तुकम्यताछन्दरहिता। उत्तरकुरुका मनुस्सा अच्छन्दिकट्ठानं पविट्ठा। दुप्पञ्ञाति भवङ्गपञ्ञाय परिहीना। भवङ्गपञ्ञाय पन परिपुण्णायपि यस्स भवङ्गचलनं लोकुत्तरस्स पच्चयो न होति, सोपि दुप्पञ्ञो एव नाम। अभब्बा नियामं ओक्कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तन्ति कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तनियामसङ्खातं मग्गं ओक्कमितुं अधिगन्तुं अभब्बा। न कम्मावरणेनातिआदीनि वुत्तविपरियायेन वेदितब्बानि। रागचरितादिआदीसु यं वत्तब्बं, तं परमत्थदीपनियं विसुद्धिमग्गसंवण्णनायं (विसुद्धि॰ महाटी॰ १.४३) वुत्तनयेन वेदितब्बं।
Vāsanāhotīti desanā phalavohārena vāsanā hotīti vuttā. Na hi kāci buddhānaṃ desanā niratthakā. Yeti ye duvidhe puggale. Vibhaṅge kammāvaraṇenāti pañcavidhena ānantariyakammena. Vipākāvaraṇenāti ahetukapaṭisandhiyā. Yasmā pana duhetukānampi ariyamaggapaṭivedho natthi, tasmā duhetukā paṭisandhipi vipākāvaraṇamevāti veditabbā. Kilesāvaraṇenāti niyatamicchādiṭṭhiyā. Assaddhāti buddhādīsu saddhārahitā. Acchandikāti kattukamyatāchandarahitā. Uttarakurukā manussā acchandikaṭṭhānaṃ paviṭṭhā. Duppaññāti bhavaṅgapaññāya parihīnā. Bhavaṅgapaññāya pana paripuṇṇāyapi yassa bhavaṅgacalanaṃ lokuttarassa paccayo na hoti, sopi duppañño eva nāma. Abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattanti kusalesu dhammesu sammattaniyāmasaṅkhātaṃ maggaṃ okkamituṃ adhigantuṃ abhabbā. Na kammāvaraṇenātiādīni vuttavipariyāyena veditabbāni. Rāgacaritādiādīsu yaṃ vattabbaṃ, taṃ paramatthadīpaniyaṃ visuddhimaggasaṃvaṇṇanāyaṃ (visuddhi. mahāṭī. 1.43) vuttanayena veditabbaṃ.
निब्बानस्स द्वारं पविसनमग्गो विवरित्वा ठपितो महाकरुणूपनिस्सयेन सयम्भुञाणेन अधिगतत्ता। सद्धं पमुञ्चन्तूति अत्तनो सद्धं धम्मसम्पटिच्छनयोग्यं कत्वा विस्सज्जेन्तु, सद्दहनाकारेन नं उपट्ठपेन्तूति अत्थो। सुखेन अकिच्छेन पवत्तनीयताय सुप्पवत्तितं। न भासिं न भासिस्सामीति चिन्तेसिं।
Nibbānassa dvāraṃ pavisanamaggo vivaritvā ṭhapito mahākaruṇūpanissayena sayambhuñāṇena adhigatattā. Saddhaṃ pamuñcantūti attano saddhaṃ dhammasampaṭicchanayogyaṃ katvā vissajjentu, saddahanākārena naṃ upaṭṭhapentūti attho. Sukhena akicchena pavattanīyatāya suppavattitaṃ. Na bhāsiṃ na bhāsissāmīti cintesiṃ.
सत्थु सन्तिकं उपगतानं देवानं ब्रह्मानञ्च तस्स पुरतो अन्तरधानं नाम अतिट्ठनन्ति आह ‘‘सकट्ठानमेव गतो’’ति। सद्धिन्द्रियादि सम्मादिट्ठिआदिको धम्मो एव विनेय्यसन्ताने पवत्तनट्ठेन चक्कन्ति धम्मचक्कं। अथ वा चक्कन्ति आणा। धम्मन्ति देसना। अथ वा अत्थधम्मतो अनपेतत्ता धम्मञ्च तं पवत्तनट्ठेन चक्कञ्चाति धम्मचक्कं। धम्मेन ञायेन चक्कन्तिपि धम्मचक्कं। यथाह ‘‘धम्मञ्च पवत्तेति चक्कञ्चाति धम्मचक्कं, चक्कञ्च पवत्तेति धम्मञ्चाति धम्मचक्कं, धम्मेन पवत्तेतीति धम्मचक्कं, धम्मचरियाय पवत्तेतीति धम्मचक्क’’न्तिआदि (पटि॰ म॰ २.४०-४१)। पवत्तेसीति पट्ठपेसि।
Satthu santikaṃ upagatānaṃ devānaṃ brahmānañca tassa purato antaradhānaṃ nāma atiṭṭhananti āha ‘‘sakaṭṭhānameva gato’’ti. Saddhindriyādi sammādiṭṭhiādiko dhammo eva vineyyasantāne pavattanaṭṭhena cakkanti dhammacakkaṃ. Atha vā cakkanti āṇā. Dhammanti desanā. Atha vā atthadhammato anapetattā dhammañca taṃ pavattanaṭṭhena cakkañcāti dhammacakkaṃ. Dhammena ñāyena cakkantipi dhammacakkaṃ. Yathāha ‘‘dhammañca pavatteti cakkañcāti dhammacakkaṃ, cakkañca pavatteti dhammañcāti dhammacakkaṃ, dhammena pavattetīti dhammacakkaṃ, dhammacariyāya pavattetīti dhammacakka’’ntiādi (paṭi. ma. 2.40-41). Pavattesīti paṭṭhapesi.
ब्रह्मायाचनसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Brahmāyācanasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / संयुत्तनिकाय • Saṃyuttanikāya / १. ब्रह्मायाचनसुत्तं • 1. Brahmāyācanasuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / संयुत्तनिकाय (अट्ठकथा) • Saṃyuttanikāya (aṭṭhakathā) / १. ब्रह्मायाचनसुत्तवण्णना • 1. Brahmāyācanasuttavaṇṇanā
