Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अपदान-अट्ठकथा • Apadāna-aṭṭhakathā

    १. बुद्धअपदानवण्णना

    1. Buddhaapadānavaṇṇanā

    इदानि अब्भन्तरनिदानानन्तरं अपदानट्ठकथं कथेतुकामो –

    Idāni abbhantaranidānānantaraṃ apadānaṭṭhakathaṃ kathetukāmo –

    ‘‘सपदानं अपदानं, विचित्रनयदेसनं।

    ‘‘Sapadānaṃ apadānaṃ, vicitranayadesanaṃ;

    यं खुद्दकनिकायस्मिं, सङ्गायिंसु महेसयो।

    Yaṃ khuddakanikāyasmiṃ, saṅgāyiṃsu mahesayo;

    तस्स दानि अनुप्पत्तो, अत्थसंवण्णनाक्‍कमो’’ति॥

    Tassa dāni anuppatto, atthasaṃvaṇṇanākkamo’’ti.

    तत्थ यं अपदानं ताव ‘‘सकलं बुद्धवचनं एकविमुत्तिरस’’न्ति वुत्तत्ता एकरसे सङ्गहं गच्छति, धम्मविनयवसेन द्विधासङ्गहे धम्मे सङ्गहं गच्छति, पठममज्झिमपच्छिमबुद्धवचनेसु मज्झिमबुद्धवचने सङ्गहं गच्छति, विनयाभिधम्मसुत्तन्तपिटकेसु सुत्तन्तपिटके सङ्गहं गच्छति, दीघनिकायमज्झिमसंयुत्तअङ्गुत्तरखुद्दकनिकायेसु पञ्‍चसु खुद्दकनिकाये सङ्गहं गच्छति, सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवुत्तकं जातकं अब्भुतधम्मं वेदल्‍लन्ति नवसु सासनङ्गेसु गाथाय सङ्गहितं।

    Tattha yaṃ apadānaṃ tāva ‘‘sakalaṃ buddhavacanaṃ ekavimuttirasa’’nti vuttattā ekarase saṅgahaṃ gacchati, dhammavinayavasena dvidhāsaṅgahe dhamme saṅgahaṃ gacchati, paṭhamamajjhimapacchimabuddhavacanesu majjhimabuddhavacane saṅgahaṃ gacchati, vinayābhidhammasuttantapiṭakesu suttantapiṭake saṅgahaṃ gacchati, dīghanikāyamajjhimasaṃyuttaaṅguttarakhuddakanikāyesu pañcasu khuddakanikāye saṅgahaṃ gacchati, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇaṃ gāthā udānaṃ itivuttakaṃ jātakaṃ abbhutadhammaṃ vedallanti navasu sāsanaṅgesu gāthāya saṅgahitaṃ.

    ‘‘द्वासीति बुद्धतो गण्हिं, द्वेसहस्सानि भिक्खुतो।

    ‘‘Dvāsīti buddhato gaṇhiṃ, dvesahassāni bhikkhuto;

    चतुरासीतिसहस्सानि, येमे धम्मा पवत्तिनो’’ति॥ –

    Caturāsītisahassāni, yeme dhammā pavattino’’ti. –

    एवं वुत्तचतुरासीतिसहस्सधम्मक्खन्धेसु कतिपयधम्मक्खन्धसङ्गहितं होतीति।

    Evaṃ vuttacaturāsītisahassadhammakkhandhesu katipayadhammakkhandhasaṅgahitaṃ hotīti.

    इदानि तं अपदानं दस्सेन्तो ‘‘तिंसपारमिसम्पुण्णा, धम्मराजा असङ्खिया’’ति आह। तत्थ दसपारमिताव पच्छिममज्झिमुक्‍कट्ठवसेन दसपारमीदसउपपारमीदसपरमत्थपारमीनं वसेन समत्तिंसपारमी। ताहि संसुट्ठु पुण्णा सम्पुण्णा समन्‍नागता समङ्गीभूता अज्झापन्‍ना संयुत्ताति तिंसपारमिसम्पुण्णा। सकललोकत्तयवासिने सत्तनिकाये मेत्ताकरुणामुदिताउपेक्खासङ्खाताहि चतूहि ब्रह्मविहारसमापत्तीहि वा फलसमापत्तिविहारेन वा एकचित्तभावेन अत्तनो च काये रञ्‍जेन्ति अल्‍लीयापेन्तीति राजानो, धम्मेन राजानो धम्मराजा, इत्थम्भूता बुद्धा। दससतं सहस्सं दससहस्सं सतसहस्सं दससतसहस्सं कोटि पकोटि कोटिप्पकोटि नहुतं निन्‍नहुतं अक्खोभिणि बिन्दु अब्बुदं निरब्बुदं अहहं अबबं अटटं सोगन्धिकं उप्पलं कुमुदं पुण्डरिकं पदुमं कथानं महाकथानं असङ्ख्येय्यानं वसेन असङ्खिया सङ्खारहिता धम्मराजानो अतीता विगता निरुद्धा अब्भत्थं गताति अधिप्पायो।

    Idāni taṃ apadānaṃ dassento ‘‘tiṃsapāramisampuṇṇā, dhammarājā asaṅkhiyā’’ti āha. Tattha dasapāramitāva pacchimamajjhimukkaṭṭhavasena dasapāramīdasaupapāramīdasaparamatthapāramīnaṃ vasena samattiṃsapāramī. Tāhi saṃsuṭṭhu puṇṇā sampuṇṇā samannāgatā samaṅgībhūtā ajjhāpannā saṃyuttāti tiṃsapāramisampuṇṇā. Sakalalokattayavāsine sattanikāye mettākaruṇāmuditāupekkhāsaṅkhātāhi catūhi brahmavihārasamāpattīhi vā phalasamāpattivihārena vā ekacittabhāvena attano ca kāye rañjenti allīyāpentīti rājāno, dhammena rājāno dhammarājā, itthambhūtā buddhā. Dasasataṃ sahassaṃ dasasahassaṃ satasahassaṃ dasasatasahassaṃ koṭi pakoṭi koṭippakoṭi nahutaṃ ninnahutaṃ akkhobhiṇi bindu abbudaṃ nirabbudaṃ ahahaṃ ababaṃ aṭaṭaṃ sogandhikaṃ uppalaṃ kumudaṃ puṇḍarikaṃ padumaṃ kathānaṃ mahākathānaṃ asaṅkhyeyyānaṃ vasena asaṅkhiyā saṅkhārahitā dhammarājāno atītā vigatā niruddhā abbhatthaṃ gatāti adhippāyo.

    ६. तेसु अतीतबुद्धेसु कताधिकारञ्‍च अत्तना बोधिसत्तभूतेन चक्‍कवत्तिरञ्‍ञा हुत्वा कतसम्भारञ्‍च आनन्दत्थेरेन पुट्ठो भगवा ‘‘सम्बोधिं बुद्धसेट्ठान’’न्तिआदिमाह। भो आनन्द, मम अपदानं सुणोहीति अधिप्पायो। आनन्द, अहं पुब्बे बोधिसम्भारपूरणकाले चक्‍कवत्तिराजा हुत्वा सेट्ठानं पसट्ठानं पटिविद्धचतुसच्‍चानं बुद्धानं सम्बोधिं चतुसच्‍चमग्गञाणं सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणं वा सिरसा अभिवादयेति सम्बन्धो । ससङ्घे सावकसङ्घसहिते लोकनायके लोकजेट्ठे बुद्धे दसहि अङ्गुलीहि उभोहि हत्थपुटेहि नमस्सित्वा वन्दित्वा सिरसा सीसेन अभिवादये आदरेन थोमनं कत्वा पणामं करोमीति अत्थो।

    6. Tesu atītabuddhesu katādhikārañca attanā bodhisattabhūtena cakkavattiraññā hutvā katasambhārañca ānandattherena puṭṭho bhagavā ‘‘sambodhiṃ buddhaseṭṭhāna’’ntiādimāha. Bho ānanda, mama apadānaṃ suṇohīti adhippāyo. Ānanda, ahaṃ pubbe bodhisambhārapūraṇakāle cakkavattirājā hutvā seṭṭhānaṃ pasaṭṭhānaṃ paṭividdhacatusaccānaṃ buddhānaṃ sambodhiṃ catusaccamaggañāṇaṃ sabbaññutaññāṇaṃ vā sirasā abhivādayeti sambandho . Sasaṅghe sāvakasaṅghasahite lokanāyake lokajeṭṭhe buddhe dasahi aṅgulīhi ubhohi hatthapuṭehi namassitvā vanditvā sirasā sīsena abhivādaye ādarena thomanaṃ katvā paṇāmaṃ karomīti attho.

    ७. यावता बुद्धखेत्तेसूति दससहस्सचक्‍कवाळेसु बुद्धखेत्तेसु, आकासट्ठा आकासगता, भूमट्ठा भूमितलगता, वेळुरियादयो सत्त रतना असङ्खिया सङ्खारहिता, यावता यत्तका, विज्‍जन्ति। तानि सब्बानि मनसा चित्तेन समाहरे, सं सुट्ठु चित्तेन अधिट्ठहित्वा आहरिस्सामीति अत्थो, मम पासादस्स सामन्ता रासिं करोमीति अत्थो।

    7.Yāvatā buddhakhettesūti dasasahassacakkavāḷesu buddhakhettesu, ākāsaṭṭhā ākāsagatā, bhūmaṭṭhā bhūmitalagatā, veḷuriyādayo satta ratanā asaṅkhiyā saṅkhārahitā, yāvatā yattakā, vijjanti. Tāni sabbāni manasā cittena samāhare, saṃ suṭṭhu cittena adhiṭṭhahitvā āharissāmīti attho, mama pāsādassa sāmantā rāsiṃ karomīti attho.

    ८. तत्थ रूपियभूमियन्ति तस्मिं अनेकभूमिम्हि पासादे रूपियमयं रजतमयं भूमिं निम्मितन्ति अत्थो। अहं रतनमयं सत्तहि रतनेहि निम्मितं अनेकसतभूमिकं पासादं उब्बिद्धं उग्गतं नभमुग्गतं आकासे जोतमानं मापयिन्ति अत्थो।

    8.Tattha rūpiyabhūmiyanti tasmiṃ anekabhūmimhi pāsāde rūpiyamayaṃ rajatamayaṃ bhūmiṃ nimmitanti attho. Ahaṃ ratanamayaṃ sattahi ratanehi nimmitaṃ anekasatabhūmikaṃ pāsādaṃ ubbiddhaṃ uggataṃ nabhamuggataṃ ākāse jotamānaṃ māpayinti attho.

    ९. तमेव पासादं वण्णेन्तो ‘‘विचित्तथम्भ’’न्त्यादिमाह। विचित्तेहि अनेकेहि मसारगल्‍लादिवण्णेहि थम्भेहि उस्सापितं सुकतं सुट्ठु कतं लक्खणयुत्तं आरोहपरिणाहवसेन सुट्ठु विभत्तं अनेककोटिसतग्घनतोरणनिम्मितत्ता महारहं। पुनपि किं विसिट्ठं? कनकमयसङ्घाटं सुवण्णेहि कततुलासङ्घाटवलयेहि युत्तं, तत्थ उस्सापितकोन्तेहि च छत्तेहि च मण्डितं सोभितं पासादन्ति सम्बन्धो।

    9. Tameva pāsādaṃ vaṇṇento ‘‘vicittathambha’’ntyādimāha. Vicittehi anekehi masāragallādivaṇṇehi thambhehi ussāpitaṃ sukataṃ suṭṭhu kataṃ lakkhaṇayuttaṃ ārohapariṇāhavasena suṭṭhu vibhattaṃ anekakoṭisatagghanatoraṇanimmitattā mahārahaṃ. Punapi kiṃ visiṭṭhaṃ? Kanakamayasaṅghāṭaṃ suvaṇṇehi katatulāsaṅghāṭavalayehi yuttaṃ, tattha ussāpitakontehi ca chattehi ca maṇḍitaṃ sobhitaṃ pāsādanti sambandho.

    १०. पुनपि पासादस्सेव सोभं वण्णेन्तो ‘‘पठमा वेळुरिया भूमी’’त्यादिमाह। तस्स अनेकसतभूमिपासादस्स सुभा इट्ठा कन्ता मनापा अब्भसमा वलाहकपटलसदिसा विमला निम्मला वेळुरियमणिमया नीलवण्णा पठमा भूमि अहोसीति अत्थो। जलजनळिनपदुमेहि आकिण्णा समङ्गीभूता वराय उत्तमाय कञ्‍चनभूमिया सुवण्णभूमियाव सोभतीति अत्थो।

    10. Punapi pāsādasseva sobhaṃ vaṇṇento ‘‘paṭhamā veḷuriyā bhūmī’’tyādimāha. Tassa anekasatabhūmipāsādassa subhā iṭṭhā kantā manāpā abbhasamā valāhakapaṭalasadisā vimalā nimmalā veḷuriyamaṇimayā nīlavaṇṇā paṭhamā bhūmi ahosīti attho. Jalajanaḷinapadumehi ākiṇṇā samaṅgībhūtā varāya uttamāya kañcanabhūmiyā suvaṇṇabhūmiyāva sobhatīti attho.

    ११. तस्सेव पासादस्स काचि भूमि पवाळंसा पवाळकोट्ठासा पवाळवण्णा, काचि भूमि लोहितका लोहितवण्णा, काचि भूमि सुभा मनोहरा इन्दगोपकवण्णाभा रस्मियो निच्छरमाना, काचि भूमि दस दिसा ओभासतीति अत्थो।

    11. Tasseva pāsādassa kāci bhūmi pavāḷaṃsā pavāḷakoṭṭhāsā pavāḷavaṇṇā, kāci bhūmi lohitakā lohitavaṇṇā, kāci bhūmi subhā manoharā indagopakavaṇṇābhā rasmiyo niccharamānā, kāci bhūmi dasa disā obhāsatīti attho.

    १२. तस्मिंयेव पासादे निय्यूहा निग्गतपमुखसाला च सुविभत्ता सुट्ठु विभत्ता कोट्ठासतो विसुं विसुं कता सीहपञ्‍जरा सीहद्वारा च। चतुरो वेदिकाति चतूहि वेदिकावलयेहि जालकवाटेहि च मनोरमा मनअल्‍लीयनका गन्धावेळा गन्धदामा च ओलम्बन्तीति अत्थो।

    12. Tasmiṃyeva pāsāde niyyūhā niggatapamukhasālā ca suvibhattā suṭṭhu vibhattā koṭṭhāsato visuṃ visuṃ katā sīhapañjarā sīhadvārā ca. Caturo vedikāti catūhi vedikāvalayehi jālakavāṭehi ca manoramā manaallīyanakā gandhāveḷā gandhadāmā ca olambantīti attho.

    १३. तस्मिंयेव पासादे सत्तरतनभूसिता सत्तरतनेहि सोभिता कूटागारा। किं भूता? नीला नीलवण्णा, पीता पीतवण्णा सुवण्णवण्णा, लोहितका लोहितकवण्णा रत्तवण्णा, ओदाता ओदातवण्णा सेतवण्णा, सुद्धकाळका अमिस्सकाळवण्णा, कूटागारवरूपेता कूटागारवरेहि कण्णिककूटागारवरेहि उपेतो समन्‍नागतो सो पासादोति अत्थो।

    13. Tasmiṃyeva pāsāde sattaratanabhūsitā sattaratanehi sobhitā kūṭāgārā. Kiṃ bhūtā? Nīlā nīlavaṇṇā, pītā pītavaṇṇā suvaṇṇavaṇṇā, lohitakā lohitakavaṇṇā rattavaṇṇā, odātā odātavaṇṇā setavaṇṇā, suddhakāḷakā amissakāḷavaṇṇā, kūṭāgāravarūpetā kūṭāgāravarehi kaṇṇikakūṭāgāravarehi upeto samannāgato so pāsādoti attho.

    १४. तस्मिंयेव पासादे ओलोकमया उद्धम्मुखा पदुमा सुपुप्फिता पदुमा सोभन्ति, सीहब्यग्घादीहि वाळमिगगणेहि च हंसकोञ्‍चमयूरादिपक्खिसमूहेहि च सोभितो सो पासादोति अत्थो। अतिउच्‍चो हुत्वा नभमुग्गतत्ता नक्खत्ततारकाहि आकिण्णो चन्दसूरेहि चन्दसूरियरूपेहि च मण्डितो सो पासादोति अत्थो।

    14. Tasmiṃyeva pāsāde olokamayā uddhammukhā padumā supupphitā padumā sobhanti, sīhabyagghādīhi vāḷamigagaṇehi ca haṃsakoñcamayūrādipakkhisamūhehi ca sobhito so pāsādoti attho. Atiucco hutvā nabhamuggatattā nakkhattatārakāhi ākiṇṇo candasūrehi candasūriyarūpehi ca maṇḍito so pāsādoti attho.

    १५. सो एव चक्‍कवत्तिस्स पासादो हेमजालेन सुवण्णजालेन सञ्छन्‍ना, सोण्णकिङ्कणिकायुतो सुवण्णकिङ्कणिकजालेहि युतो समन्‍नागतोति अत्थो। मनोरमा मनल्‍लीयनका सोण्णमाला सुवण्णपुप्फपन्तियो वातवेगेन वातप्पहारेन कूजन्ति सद्दं करोन्तीति अत्थो।

    15. So eva cakkavattissa pāsādo hemajālena suvaṇṇajālena sañchannā, soṇṇakiṅkaṇikāyuto suvaṇṇakiṅkaṇikajālehi yuto samannāgatoti attho. Manoramā manallīyanakā soṇṇamālā suvaṇṇapupphapantiyo vātavegena vātappahārena kūjanti saddaṃ karontīti attho.

    १६. मञ्‍जेट्ठकं मञ्‍जिट्ठवण्णं, लोहितकं लोहितवण्णं, पीतकं पीतवण्णं, हरिपिञ्‍जरं जम्बोनदसुवण्णवण्णं पञ्‍जरवण्णञ्‍च धजं नानारङ्गेहि अनेकेहि वण्णेहि, सम्पीतं रञ्‍जितं धजं, उस्सितं तस्मिं पासादे उस्सापितं। धजमालिनीति लिङ्गविपल्‍लासवसेन वुत्तं, धजमालायुत्तो सो पासादोति अत्थो।

    16.Mañjeṭṭhakaṃ mañjiṭṭhavaṇṇaṃ, lohitakaṃ lohitavaṇṇaṃ, pītakaṃ pītavaṇṇaṃ, haripiñjaraṃ jambonadasuvaṇṇavaṇṇaṃ pañjaravaṇṇañca dhajaṃ nānāraṅgehi anekehi vaṇṇehi, sampītaṃ rañjitaṃ dhajaṃ, ussitaṃ tasmiṃ pāsāde ussāpitaṃ. Dhajamālinīti liṅgavipallāsavasena vuttaṃ, dhajamālāyutto so pāsādoti attho.

    १७. तस्मिं पासादे अत्थरणादयो वण्णेन्तो ‘‘न नं बहू’’त्यादिमाह। तत्थ नं पासादं बहूहि अविज्‍जमानं नाम नत्थीति अत्थो, नानासयनविचित्ता अनेकेहि अत्थरणेहि विचित्ता सोभिता मञ्‍चपीठादिसयना अनेकसता अनेकसतसङ्ख्या, किं भूता? फलिका फलिकमणिमया फलिकाहि कता, रजतामया रजतेहि कता, मणिमया नीलमणीहि कता, लोहितङ्गा रत्तजातिमणीहि कता, मसारगल्‍लमया कबरवण्णमणीहि कता, सण्हकासिकसन्थता सण्हेहि सुखुमेहि कासिकवत्थेहि अत्थता।

    17. Tasmiṃ pāsāde attharaṇādayo vaṇṇento ‘‘na naṃ bahū’’tyādimāha. Tattha naṃ pāsādaṃ bahūhi avijjamānaṃ nāma natthīti attho, nānāsayanavicittā anekehi attharaṇehi vicittā sobhitā mañcapīṭhādisayanā anekasatā anekasatasaṅkhyā, kiṃ bhūtā? Phalikā phalikamaṇimayā phalikāhi katā, rajatāmayā rajatehi katā, maṇimayā nīlamaṇīhi katā, lohitaṅgā rattajātimaṇīhi katā, masāragallamayā kabaravaṇṇamaṇīhi katā, saṇhakāsikasanthatā saṇhehi sukhumehi kāsikavatthehi atthatā.

    १८. पावुराति पावुरणा। कीदिसा? कम्बला लोमसुत्तेहि कता, दुकूला दुकूलपटेहि कता, चीना चीनपटेहि कता, पत्तुण्णा पत्तुण्णदेसे जातपटेहि कता, पण्डु पण्डुवण्णा, विचित्तत्थरणं अनेकेहि अत्थरणेहि पावुरणेहि च विचित्तं, सब्बं सयनं, मनसा चित्तेन, अहं पञ्‍ञपेसिन्ति अत्थो।

    18.Pāvurāti pāvuraṇā. Kīdisā? Kambalā lomasuttehi katā, dukūlā dukūlapaṭehi katā, cīnā cīnapaṭehi katā, pattuṇṇā pattuṇṇadese jātapaṭehi katā, paṇḍu paṇḍuvaṇṇā, vicittattharaṇaṃ anekehi attharaṇehi pāvuraṇehi ca vicittaṃ, sabbaṃ sayanaṃ, manasā cittena, ahaṃ paññapesinti attho.

    १९. तदेव पासादं वण्णेन्तो ‘‘तासु तास्वेव भूमीसू’’तिआदिमाह। तत्थ रतनकूटलङ्कतन्ति रतनमयकूटेहि रतनकण्णिकाहि अलङ्कतं सोभितन्ति अत्थो। मणिवेरोचना उक्‍काति वेरोचनमणीहि रत्तमणीहि कता, उक्‍का दण्डपदीपा। धारयन्ता सुतिट्ठरेति आकासे सुट्ठु धारयन्ता गण्हन्ता अनेकसतजना सुट्ठु तिट्ठन्तीति अत्थो।

    19. Tadeva pāsādaṃ vaṇṇento ‘‘tāsu tāsveva bhūmīsū’’tiādimāha. Tattha ratanakūṭalaṅkatanti ratanamayakūṭehi ratanakaṇṇikāhi alaṅkataṃ sobhitanti attho. Maṇiverocanā ukkāti verocanamaṇīhi rattamaṇīhi katā, ukkā daṇḍapadīpā. Dhārayantā sutiṭṭhareti ākāse suṭṭhu dhārayantā gaṇhantā anekasatajanā suṭṭhu tiṭṭhantīti attho.

    २०. पुन तदेव पासादं वण्णेन्तो ‘‘सोभन्ति एसिकाथम्भा’’तिआदिमाह। तत्थ एसिकाथम्भा नाम नगरद्वारे सोभनत्थाय निखाता थम्भा, सुभा इट्ठा, कञ्‍चनतोरणा सुवण्णमया, जम्बोनदा जम्बोनदसुवण्णमया च, सारमया खदिररुक्खसारमया च रजतमया च तोरणा सोभन्ति, एसिका च तोरणा च तं पासादं सोभयन्तीति अत्थो।

    20. Puna tadeva pāsādaṃ vaṇṇento ‘‘sobhanti esikāthambhā’’tiādimāha. Tattha esikāthambhā nāma nagaradvāre sobhanatthāya nikhātā thambhā, subhā iṭṭhā, kañcanatoraṇā suvaṇṇamayā, jambonadā jambonadasuvaṇṇamayā ca, sāramayā khadirarukkhasāramayā ca rajatamayā ca toraṇā sobhanti, esikā ca toraṇā ca taṃ pāsādaṃ sobhayantīti attho.

    २१. तस्मिं पासादे सुविभत्ता अनेका सन्धी कवाटेहि च अग्गळेहि च चित्तिता सोभिता सन्धिपरिक्खेपा सोभयन्तीति अत्थो, उभतोति तस्स पासादस्स उभोसु पस्सेसु, पुण्णघटा अनेकेहि पदुमेहि अनेकेहि च उप्पलेहि, संयुता पुण्णा तं पासादं सोभयन्तीति अत्थो।

    21. Tasmiṃ pāsāde suvibhattā anekā sandhī kavāṭehi ca aggaḷehi ca cittitā sobhitā sandhiparikkhepā sobhayantīti attho, ubhatoti tassa pāsādassa ubhosu passesu, puṇṇaghaṭā anekehi padumehi anekehi ca uppalehi, saṃyutā puṇṇā taṃ pāsādaṃ sobhayantīti attho.

    २२-२३. एवं पासादस्स सोभं वण्णेत्वा रतनमयं पासादञ्‍च सक्‍कारसम्मानञ्‍च पकासेन्तो ‘‘अतीते सब्बबुद्धे चा’’तिआदिमाह। तत्थ अतीतेति अतिक्‍कन्ते विगते काले जाते भूते, ससङ्घे सावकसमूहसहिते, सब्बे लोकनायके बुद्धे सभावेन पकतिवण्णेन रूपेन सण्ठानेन च, ससावके सावकसहिते, बुद्धे निम्मिनित्वा येन द्वारेन पासादो पविसितब्बो होति , तेन द्वारेन पविसित्वा ससावका सब्बे बुद्धा सब्बसोण्णमये सकलसुवण्णमये, पीठे निसिन्‍ना अरियमण्डला अरियसमूहा अहेसुन्ति अत्थो।

    22-23. Evaṃ pāsādassa sobhaṃ vaṇṇetvā ratanamayaṃ pāsādañca sakkārasammānañca pakāsento ‘‘atīte sabbabuddhe cā’’tiādimāha. Tattha atīteti atikkante vigate kāle jāte bhūte, sasaṅghe sāvakasamūhasahite, sabbe lokanāyake buddhe sabhāvena pakativaṇṇena rūpena saṇṭhānena ca, sasāvake sāvakasahite, buddhe nimminitvā yena dvārena pāsādo pavisitabbo hoti , tena dvārena pavisitvā sasāvakā sabbe buddhā sabbasoṇṇamaye sakalasuvaṇṇamaye, pīṭhe nisinnā ariyamaṇḍalā ariyasamūhā ahesunti attho.

    २४-२५. एतरहि वत्तमाने काले अनुत्तरा उत्तरविरहिता ये च बुद्धा अत्थि संविज्‍जन्ति, ते च पच्‍चेकबुद्धे अनेकसते सयम्भू सयमेव भूते अञ्‍ञाचरियरहिते, अपराजिते खन्धकिलेसाभिसङ्खारमच्‍चुदेवपुत्तमारेहि अपराजिते, जयमापन्‍ने सन्तप्पेसिन्ति अत्थो। भवनं मय्हं पासादं अतीतकाले च वत्तमानकाले च, सब्बे बुद्धा समारुहुं सं सुट्ठु आरुहिंसूति अत्थो।

    24-25.Etarahi vattamāne kāle anuttarā uttaravirahitā ye ca buddhāatthi saṃvijjanti, te ca paccekabuddhe anekasate sayambhū sayameva bhūte aññācariyarahite, aparājite khandhakilesābhisaṅkhāramaccudevaputtamārehi aparājite, jayamāpanne santappesinti attho. Bhavanaṃ mayhaṃ pāsādaṃ atītakāle ca vattamānakāle ca, sabbe buddhā samāruhuṃ saṃ suṭṭhu āruhiṃsūti attho.

    २६. ये दिब्बा दिवि भवा दिब्बा देवलोके जाता, ये च बहू कप्परुक्खा अत्थि। ये च मानुसा मनुस्से जाता ये च बहू कप्परुक्खा अत्थि, ततो सब्बं दुस्सं समाहन्त्वा सं सुट्ठु आहरित्वा तेचीवरानि कारेत्वा ते पच्‍चेकबुद्धे तिचीवरेहि अच्छादेमीति सम्बन्धो।

    26.Ye dibbā divi bhavā dibbā devaloke jātā, ye ca bahū kapparukkhā atthi. Ye ca mānusā manusse jātā ye ca bahū kapparukkhā atthi, tato sabbaṃ dussaṃ samāhantvā saṃ suṭṭhu āharitvā tecīvarāni kāretvā te paccekabuddhe ticīvarehi acchādemīti sambandho.

    २७. एवं तिचीवरेहि अच्छादेत्वा पारुपापेत्वा तेसं निसिन्‍नानं पच्‍चेकबुद्धानं सम्पन्‍नं मधुरं खज्‍जं खादितब्बं पूवादि किञ्‍चि, मधुरं भोज्‍जं भुञ्‍जितब्बं आहारञ्‍च, मधुरं सायनीयं लेहनीयञ्‍च, सम्पन्‍नं मधुरं पिवितब्बं अट्ठपानञ्‍च, भोजनं भुञ्‍जितब्बं आहारञ्‍च, सुभे सुन्दरे मणिमये सेलमये पत्ते सं सुट्ठु पूरेत्वा अदासिं पटिग्गहापेसिन्ति अत्थो।

    27. Evaṃ ticīvarehi acchādetvā pārupāpetvā tesaṃ nisinnānaṃ paccekabuddhānaṃ sampannaṃ madhuraṃ khajjaṃ khāditabbaṃ pūvādi kiñci, madhuraṃ bhojjaṃ bhuñjitabbaṃ āhārañca, madhuraṃ sāyanīyaṃ lehanīyañca, sampannaṃ madhuraṃ pivitabbaṃ aṭṭhapānañca, bhojanaṃ bhuñjitabbaṃ āhārañca, subhe sundare maṇimaye selamaye patte saṃ suṭṭhu pūretvā adāsiṃ paṭiggahāpesinti attho.

    २८. सब्बे ते अरियमण्डला सब्बे ते अरियसमूहा, दिब्बचक्खु समा हुत्वा मट्ठाति दिब्बचक्खुसमङ्गिनो हुत्वा मट्ठा किलेसेहि रहितत्ता सिलिट्ठा सोभमाना चीवरसंयुता तिचीवरेहि समङ्गीभूता मधुरसक्खराहि च तेलेन च मधुफाणितेहि च परमन्‍नेन उत्तमेन अन्‍नेन च मया तप्पिता अप्पिता परिपूरिता अहेसुन्ति अत्थो।

    28.Sabbe te ariyamaṇḍalā sabbe te ariyasamūhā, dibbacakkhu samā hutvā maṭṭhāti dibbacakkhusamaṅgino hutvā maṭṭhā kilesehi rahitattā siliṭṭhā sobhamānā cīvarasaṃyutā ticīvarehi samaṅgībhūtā madhurasakkharāhi ca telena ca madhuphāṇitehi ca paramannena uttamena annena ca mayā tappitā appitā paripūritā ahesunti attho.

    २९. ते एवं सन्तप्पिता अरियमण्डला रतनगब्भं सत्तहि रतनेहि निम्मितगब्भं गेहं, पविसित्वा गुहासया गुहायं सयमाना, केसरीव केसरसीहा इव, महारहम्हि सयने अनग्घे मञ्‍चे, सीहसेय्यमकप्पयुं यथा सीहो मिगराजा दक्खिणपस्सेन सयन्तो पादे पादं अच्‍चाधाय दक्खिणहत्थं सीसूपधानं कत्वा वामहत्थं उजुकं ठपेत्वा वालधिं अन्तरसत्थियं कत्वा निच्‍चलो सयति, एवं सेय्यं कप्पयुं करिंसूति अत्थो।

    29. Te evaṃ santappitā ariyamaṇḍalā ratanagabbhaṃ sattahi ratanehi nimmitagabbhaṃ gehaṃ, pavisitvā guhāsayā guhāyaṃ sayamānā, kesarīva kesarasīhā iva, mahārahamhi sayane anagghe mañce, sīhaseyyamakappayuṃ yathā sīho migarājā dakkhiṇapassena sayanto pāde pādaṃ accādhāya dakkhiṇahatthaṃ sīsūpadhānaṃ katvā vāmahatthaṃ ujukaṃ ṭhapetvā vāladhiṃ antarasatthiyaṃ katvā niccalo sayati, evaṃ seyyaṃ kappayuṃ kariṃsūti attho.

    ३०. ते एवं सीहसेय्यं कप्पेत्वा सम्पजाना सतिसम्पजञ्‍ञसम्पन्‍ना। समुट्ठाय सं सुट्ठु उट्ठहित्वा सयने पल्‍लङ्कमाभुजुं ऊरुबद्धासनं करिंसूति अत्थो।

    30. Te evaṃ sīhaseyyaṃ kappetvā sampajānā satisampajaññasampannā. Samuṭṭhāya saṃ suṭṭhu uṭṭhahitvā sayane pallaṅkamābhujuṃ ūrubaddhāsanaṃ kariṃsūti attho.

    ३१. गोचरं सब्बबुद्धानन्ति सब्बेसं अतीतानागतानं बुद्धानं गोचरं आरम्मणभूतं झानरतिसमप्पिता झानरतिया सं सुट्ठु अप्पिता समङ्गीभूता अहेसुन्ति अत्थो, अञ्‍ञे धम्मानि देसेन्तीति तेसु पच्‍चेकबुद्धेसु अञ्‍ञे एकच्‍चे धम्मे देसेन्ति, अञ्‍ञे एकच्‍चे इद्धिया पठमादिज्झानकीळाय कीळन्ति रमन्ति।

    31.Gocaraṃsabbabuddhānanti sabbesaṃ atītānāgatānaṃ buddhānaṃ gocaraṃ ārammaṇabhūtaṃ jhānaratisamappitā jhānaratiyā saṃ suṭṭhu appitā samaṅgībhūtā ahesunti attho, aññe dhammāni desentīti tesu paccekabuddhesu aññe ekacce dhamme desenti, aññe ekacce iddhiyā paṭhamādijjhānakīḷāya kīḷanti ramanti.

    ३२. अञ्‍ञे एकच्‍चे अभिञ्‍ञा पञ्‍च अभिञ्‍ञायो वसिभाविता वसीकरिंसु, पञ्‍चसु अभिञ्‍ञासु आवज्‍जनसमापज्‍जनवुट्ठानअधिट्ठानपच्‍चवेक्खणसङ्खाताहि पञ्‍चवसिताहि वसीभावं इता गता पत्ता अभिञ्‍ञायो , अप्पेन्ति समापज्‍जन्ति। अञ्‍ञे एकच्‍चे अनेकसहस्सियो विकुब्बनानि एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होतीति एवमादीनि इद्धिविकुब्बनानि विकुब्बन्ति करोन्तीति अत्थो।

    32.Aññe ekacce abhiññā pañca abhiññāyo vasibhāvitā vasīkariṃsu, pañcasu abhiññāsu āvajjanasamāpajjanavuṭṭhānaadhiṭṭhānapaccavekkhaṇasaṅkhātāhi pañcavasitāhi vasībhāvaṃ itā gatā pattā abhiññāyo , appenti samāpajjanti. Aññe ekacce anekasahassiyo vikubbanāni ekopi hutvā bahudhā hoti, bahudhāpi hutvā eko hotīti evamādīni iddhivikubbanāni vikubbanti karontīti attho.

    ३३. बुद्धापि बुद्धेति एवं सन्‍निपतितेसु पच्‍चेकबुद्धेसु सब्बञ्‍ञुतञ्‍ञाणस्स विसयं आरम्मणभूतं पञ्हं बुद्धा बुद्धे पुच्छन्तीति अत्थो। ते बुद्धा अत्थगम्भीरताय गम्भीरं निपुणं सुखुमं, ठानं कारणं, पञ्‍ञाय विनिबुज्झरे विसेसेन निरवसेसतो बुज्झन्ति।

    33.Buddhāpi buddheti evaṃ sannipatitesu paccekabuddhesu sabbaññutaññāṇassa visayaṃ ārammaṇabhūtaṃ pañhaṃ buddhā buddhe pucchantīti attho. Te buddhā atthagambhīratāya gambhīraṃ nipuṇaṃ sukhumaṃ, ṭhānaṃ kāraṇaṃ, paññāya vinibujjhare visesena niravasesato bujjhanti.

    ३४. तदा मम पासादे सन्‍निपतिता सावकापि बुद्धे पञ्हं पुच्छन्ति, बुद्धा सावके सिस्से पञ्हं पुच्छन्ति, ते बुद्धा च सावका च अञ्‍ञमञ्‍ञं पञ्हं पुच्छित्वा अञ्‍ञमञ्‍ञं ब्याकरोन्ति विस्सज्‍जेन्ति।

    34. Tadā mama pāsāde sannipatitā sāvakāpi buddhe pañhaṃ pucchanti, buddhā sāvake sisse pañhaṃ pucchanti, te buddhā ca sāvakā ca aññamaññaṃ pañhaṃ pucchitvā aññamaññaṃ byākaronti vissajjenti.

    ३५. पुन ते सब्बे एकतो दस्सेन्तो ‘‘बुद्धा पच्‍चेकबुद्धा चा’’तिआदिमाह। तत्थ बुद्धा सम्मासम्बुद्धा, पच्‍चेकबुद्धा च सावका च सिस्सा परिचारका निस्सितका एते सब्बे, सकाय सकाय रतिया रममाना सल्‍लीना मम पासादे अभिरमन्तीति अत्थो।

    35. Puna te sabbe ekato dassento ‘‘buddhā paccekabuddhā cā’’tiādimāha. Tattha buddhā sammāsambuddhā, paccekabuddhā ca sāvakā ca sissā paricārakā nissitakā ete sabbe, sakāya sakāya ratiyā ramamānā sallīnā mama pāsāde abhiramantīti attho.

    ३६. एवं तस्मिं वेजयन्तपासादे पच्‍चेकबुद्धानं आचारसम्पत्तिं दस्सेत्वा इदानि अत्तनो आनुभावं दस्सेन्तो सो तिलोकविजयो चक्‍कवत्तिराजा ‘‘छत्ता तिट्ठन्तु रतना’’तिआदिमाह। तत्थ रतना सत्तरतनमया, छत्ता कञ्‍चनावेळपन्तिका सुवण्णजालेहि ओलम्बिता तिट्ठन्तु। मुत्ताजालपरिक्खित्ता मुत्ताजालेहि परिवारिता, सब्बे छत्ता मम मत्थके मुद्धनि, धारेन्तूति चिन्तितमत्तेयेव छत्ता पातुभूता होन्तीति अत्थो।

    36. Evaṃ tasmiṃ vejayantapāsāde paccekabuddhānaṃ ācārasampattiṃ dassetvā idāni attano ānubhāvaṃ dassento so tilokavijayo cakkavattirājā ‘‘chattā tiṭṭhantu ratanā’’tiādimāha. Tattha ratanā sattaratanamayā, chattā kañcanāveḷapantikā suvaṇṇajālehi olambitā tiṭṭhantu. Muttājālaparikkhittā muttājālehi parivāritā, sabbe chattā mama matthake muddhani, dhārentūti cintitamatteyeva chattā pātubhūtā hontīti attho.

    ३७. सोण्णतारकचित्तिता सुवण्णतारकाहि दद्दल्‍लमाना चेलविताना भवन्तु निब्बत्तन्तु । विचित्ता अनेकवण्णा, मल्यवितता पुप्फपत्थटा, सब्बे अनेकविताना, मत्थके निसीदनट्ठानस्स उपरिभागे धारेन्तूति अत्थो।

    37.Soṇṇatārakacittitā suvaṇṇatārakāhi daddallamānā celavitānā bhavantu nibbattantu . Vicittā anekavaṇṇā, malyavitatā pupphapatthaṭā, sabbe anekavitānā, matthake nisīdanaṭṭhānassa uparibhāge dhārentūti attho.

    ३८-४०. मल्यदामेहि अनेकसुगन्धपुप्फदामेहि वितता परिकिण्णा, गन्धदामेहि चन्दनकुङ्कुमतगरादिसुगन्धदामेहि, सोभिता पोक्खरणीति सम्बन्धो । दुस्सदामेहि पत्तुण्णचीनादिअनग्घदुस्सदामेहि, परिकिण्णा सत्तरतनदामेहि भूसिता अलङ्कता पोक्खरणी, पुप्फाभिकिण्णा चम्पकसळलसोगन्धिकादिसुगन्धपुप्फेहि अभिकिण्णा सुट्ठु विचित्ता सोभिता। पुनरपि किं भूता पोक्खरणी? सुरभिगन्धसुगन्धेहि भूसिता वासिता। समन्ततो गन्धपञ्‍चङ्गुललङ्कता पञ्‍चहि अङ्गुलेहि लिम्पितगन्धेहि अलङ्कता, हेमच्छदनछादिता सुवण्णछदनेहि सुवण्णवितानेहि छादिता, पासादस्स चातुद्दिसा पोक्खरणियो पदुमेहि च उप्पलेहि च सुट्ठु सन्थता पत्थटा सुवण्णरूपे सुवण्णवण्णा, खायन्तु, पद्मरेणुरजुग्गता पदुमरेणूहि धूलीहि च आकिण्णा पोक्खरणियो सोभन्तूति अत्थो।

    38-40.Malyadāmehi anekasugandhapupphadāmehi vitatā parikiṇṇā, gandhadāmehi candanakuṅkumatagarādisugandhadāmehi, sobhitā pokkharaṇīti sambandho . Dussadāmehi pattuṇṇacīnādianagghadussadāmehi, parikiṇṇā sattaratanadāmehi bhūsitā alaṅkatā pokkharaṇī, pupphābhikiṇṇā campakasaḷalasogandhikādisugandhapupphehi abhikiṇṇā suṭṭhu vicittā sobhitā. Punarapi kiṃ bhūtā pokkharaṇī? Surabhigandhasugandhehi bhūsitā vāsitā. Samantato gandhapañcaṅgulalaṅkatā pañcahi aṅgulehi limpitagandhehi alaṅkatā, hemacchadanachāditā suvaṇṇachadanehi suvaṇṇavitānehi chāditā, pāsādassa cātuddisā pokkharaṇiyo padumehi ca uppalehi ca suṭṭhu santhatā patthaṭā suvaṇṇarūpe suvaṇṇavaṇṇā, khāyantu, padmareṇurajuggatā padumareṇūhi dhūlīhi ca ākiṇṇā pokkharaṇiyo sobhantūti attho.

    ४१. मम वेजयन्तपासादस्स समन्ततो पादपा चम्पकादयो रुक्खा सब्बे पुप्फन्तु एते पुप्फरुक्खा। सयमेव पुप्फा मुञ्‍चित्वा विगळित्वा गन्त्वा भवनं ओकिरुं, ओकिण्णा पासादस्स उपरि करोन्तूति अत्थो।

    41. Mama vejayantapāsādassa samantato pādapā campakādayo rukkhā sabbe pupphantu ete puppharukkhā. Sayameva pupphā muñcitvā vigaḷitvā gantvā bhavanaṃ okiruṃ, okiṇṇā pāsādassa upari karontūti attho.

    ४२. तत्थ तस्मिं मम वेजयन्तपासादे सिखिनो मयूरा नच्‍चन्तू, दिब्बहंसा देवताहंसा, पकूजरे सद्दं करोन्तु, करवीका च मधुरसद्दा कोकिला गायन्तु गीतवाक्यं करोन्तु, अपरे अनुत्ता च दिजसङ्घा पक्खिनो समूहा पासादस्स समन्ततो मधुररवं रवन्तूति अत्थो।

    42.Tattha tasmiṃ mama vejayantapāsāde sikhino mayūrā naccantū, dibbahaṃsā devatāhaṃsā, pakūjare saddaṃ karontu, karavīkā ca madhurasaddā kokilā gāyantu gītavākyaṃ karontu, apare anuttā ca dijasaṅghā pakkhino samūhā pāsādassa samantato madhuraravaṃ ravantūti attho.

    ४३. पासादस्स समन्तको सब्बा आततविततादयो भेरियो वज्‍जन्तु हञ्‍ञन्तु, सब्बा ता अनेकतन्तियो वीणा रसन्तु सद्दं करोन्तु, सब्बा अनेकप्पकारा सङ्गीतियो पासादस्स समन्ततो वत्तन्तु पवत्तन्तु गायन्तूति अत्थो।

    43.Pāsādassa samantako sabbā ātatavitatādayo bheriyo vajjantu haññantu, sabbā tā anekatantiyo vīṇā rasantu saddaṃ karontu, sabbā anekappakārā saṅgītiyo pāsādassa samantato vattantu pavattantu gāyantūti attho.

    ४४-५. यावता यत्तके ठाने बुद्धखेत्तम्हि दससहस्सिचक्‍कवाळे ततो परे चक्‍कवाळे, जोतिसम्पन्‍ना पभासम्पन्‍ना अच्छिन्‍ना महन्ता समन्ततो रतनामया सत्तहि रतनेहि कता खचिता सोण्णपल्‍लङ्का सुवण्णपल्‍लङ्का तिट्ठन्तु, पासादस्स समन्ततो दीपरुक्खा पदीपधारणा तेलरुक्खा जलन्तु , पदीपेहि पज्‍जलन्तु, दससहस्सिपरम्परा दससहस्सीनं परम्परा दससहस्सियो एकपज्‍जोता एकपदीपा विय भवन्तु उज्‍जोतन्तूति अत्थो।

    44-5.Yāvatā yattake ṭhāne buddhakhettamhi dasasahassicakkavāḷe tato pare cakkavāḷe, jotisampannā pabhāsampannā acchinnā mahantā samantato ratanāmayā sattahi ratanehi katā khacitā soṇṇapallaṅkā suvaṇṇapallaṅkā tiṭṭhantu, pāsādassa samantato dīparukkhā padīpadhāraṇā telarukkhā jalantu, padīpehi pajjalantu, dasasahassiparamparā dasasahassīnaṃ paramparā dasasahassiyo ekapajjotā ekapadīpā viya bhavantu ujjotantūti attho.

    ४६. नच्‍चगीतेसु छेका गणिका नच्‍चित्थियो च लासिका मुखेन सद्दकारिका च पासादस्स समन्ततो नच्‍चन्तु, अच्छरागणा देवित्थिसमूहा नच्‍चन्तु, नानारङ्गा अनेकवण्णा नानारङ्गमण्डला पासादस्स समन्ततो नच्‍चन्तु, पदिस्सन्तु पाकटा होन्तूति अत्थो।

    46. Naccagītesu chekā gaṇikā naccitthiyo ca lāsikā mukhena saddakārikā ca pāsādassa samantato naccantu, accharāgaṇā devitthisamūhā naccantu, nānāraṅgā anekavaṇṇā nānāraṅgamaṇḍalā pāsādassa samantato naccantu, padissantu pākaṭā hontūti attho.

    ४७. तदा अहं तिलोकविजयो नाम चक्‍कवत्तिराजा हुत्वा सकलचक्‍कवाळे दुमग्गे रुक्खग्गे पब्बतग्गे हिमवन्तचक्‍कवाळपब्बतादीनं अग्गे सिनेरूपब्बतमुद्धनि च सब्बट्ठानेसु विचित्तं अनेकवण्णविचित्तं पञ्‍चवण्णिकं नीलपीतादिपञ्‍चवण्णं सब्बं धजं उस्सापेमीति अत्थो।

    47. Tadā ahaṃ tilokavijayo nāma cakkavattirājā hutvā sakalacakkavāḷe dumagge rukkhagge pabbatagge himavantacakkavāḷapabbatādīnaṃ agge sinerūpabbatamuddhani ca sabbaṭṭhānesu vicittaṃ anekavaṇṇavicittaṃ pañcavaṇṇikaṃ nīlapītādipañcavaṇṇaṃ sabbaṃ dhajaṃ ussāpemīti attho.

    ४८. नरा लोकन्तरा नरा च नागलोकतो नागा च देवलोकतो गन्धब्बा च देवा च सब्बे उपेन्तु उपगच्छन्तु, ते नरादयो नमस्सन्ता मम नमक्‍कारं करोन्ता पञ्‍जलिका कतहत्थपुटा मम वेजयन्तं पासादं परिवारयुन्ति अत्थो।

    48.Narā lokantarā narā ca nāgalokato nāgā ca devalokato gandhabbā ca devā ca sabbe upentu upagacchantu, te narādayo namassantā mama namakkāraṃ karontā pañjalikā katahatthapuṭā mama vejayantaṃ pāsādaṃ parivārayunti attho.

    ४९. एवं सो तिलोकविजयो चक्‍कवत्तिराजा पासादस्स च अत्तनो च आनुभावं वण्णेत्वा इदानि अत्तना सम्पत्तिकतपुञ्‍ञफलं समादपेन्तो ‘‘यं किञ्‍चि कुसलं कम्म’’न्तिआदिमाह। यं किञ्‍चि कुसलकम्मसङ्खातं किरियं कत्तब्बं अत्थि, तं सब्बं मम मया कायेन वा वाचाय वा मनसा वा तीहि द्वारेहि कतं तिदसे सुकतं सुट्ठु कतं, तावतिंसभवने उप्पज्‍जनारहं कतन्ति अत्थो।

    49. Evaṃ so tilokavijayo cakkavattirājā pāsādassa ca attano ca ānubhāvaṃ vaṇṇetvā idāni attanā sampattikatapuññaphalaṃ samādapento ‘‘yaṃ kiñci kusalaṃ kamma’’ntiādimāha. Yaṃ kiñci kusalakammasaṅkhātaṃ kiriyaṃ kattabbaṃ atthi, taṃ sabbaṃ mama mayā kāyena vā vācāya vā manasā vā tīhi dvārehi kataṃ tidase sukataṃ suṭṭhu kataṃ, tāvatiṃsabhavane uppajjanārahaṃ katanti attho.

    ५०. पुन समादपेन्तो ‘‘ये सत्ता सञ्‍ञिनो’’तिआदिमाह। तत्थ ये सत्ता मनुस्सा वा देवा वा ब्रह्मानो वा सञ्‍ञिनो सञ्‍ञासहिता अत्थि, ये च सत्ता असञ्‍ञिनो सञ्‍ञारहिता असञ्‍ञा सत्ता सन्ति, ते सब्बे सत्ता मय्हं मया कतं पुञ्‍ञफलं, भागी भवन्तु पुञ्‍ञवन्ता होन्तूति अत्थो।

    50. Puna samādapento ‘‘ye sattā saññino’’tiādimāha. Tattha ye sattā manussā vā devā vā brahmāno vā saññino saññāsahitā atthi, ye ca sattā asaññino saññārahitā asaññā sattā santi, te sabbe sattā mayhaṃ mayā kataṃ puññaphalaṃ, bhāgī bhavantu puññavantā hontūti attho.

    ५१. पुनपि समादपेन्तो बोधिसत्तो ‘‘येसं कत’’न्तिआदिमाह। मया कतं पुञ्‍ञं येहि नरनागगन्धब्बदेवेहि सुविदितं ञातं, तेसं मया दिन्‍नं पुञ्‍ञफलं, तस्मिं मया कते पुञ्‍ञे दिन्‍नभावं ये नरादयो न जानन्ति, देवा गन्त्वा तेसं तं निवेदयुं आरोचयुन्ति अत्थो।

    51. Punapi samādapento bodhisatto ‘‘yesaṃ kata’’ntiādimāha. Mayā kataṃ puññaṃ yehi naranāgagandhabbadevehi suviditaṃ ñātaṃ, tesaṃ mayā dinnaṃ puññaphalaṃ, tasmiṃ mayā kate puññe dinnabhāvaṃ ye narādayo na jānanti, devā gantvā tesaṃ taṃ nivedayuṃ ārocayunti attho.

    ५२. सब्बलोकम्हि ये सत्ता आहारनिस्सिता जीवन्ति, ते सब्बे सत्ता मनुञ्‍ञं भोजनं सब्बं मम चेतसा मम चित्तेन लभन्तु, मम पुञ्‍ञिद्धिया लभन्तूति अत्थो।

    52.Sabbalokamhiye sattā āhāranissitā jīvanti, te sabbe sattā manuññaṃ bhojanaṃ sabbaṃ mama cetasā mama cittena labhantu, mama puññiddhiyā labhantūti attho.

    ५३. मनसा पसन्‍नेन चित्तेन यं दानं मया दिन्‍नं तस्मिं दाने चित्तेन पसादं आवहिं उप्पादेसिं। सब्बसम्बुद्धा च पच्‍चेका पटिएक्‍का जिनसावका च मया चक्‍कवत्तिरञ्‍ञा पूजिता।

    53.Manasā pasannena cittena yaṃ dānaṃ mayā dinnaṃ tasmiṃ dāne cittena pasādaṃ āvahiṃ uppādesiṃ. Sabbasambuddhā ca paccekā paṭiekkā jinasāvakā ca mayā cakkavattiraññā pūjitā.

    ५४. सुकतेन तेन कम्मेन सद्दहित्वा कतेन कुसलकम्मेन, चेतनापणिधीहि च चित्तेन कतपत्थनाहि च, मानुसं देहं मनुस्ससरीरं, जहित्वा छड्डेत्वा, अहं तावतिंसं देवलोकं अगच्छिं अगमासिं, सुत्तप्पबुद्धो विय तत्थ उप्पज्‍जिन्ति अत्थो।

    54.Sukatena tena kammena saddahitvā katena kusalakammena, cetanāpaṇidhīhi ca cittena katapatthanāhi ca, mānusaṃ dehaṃ manussasarīraṃ, jahitvā chaḍḍetvā, ahaṃ tāvatiṃsaṃ devalokaṃ agacchiṃ agamāsiṃ, suttappabuddho viya tattha uppajjinti attho.

    ५५. ततो तिलोकविजयो चक्‍कवत्तिराजा कालङ्कतो, ततो पट्ठाय आगते दुवे भवे द्वे जातियो पजानामि देवत्ते देवत्तभावे मानुसे मनुस्सत्तभावे च, ततो जातिद्वयतो अञ्‍ञं गतिं अञ्‍ञं उपपत्तिं न जानामि न पस्सामि, मनसा चित्तेन पत्थनाफलं पत्थितपत्थनाफलन्ति अत्थो।

    55. Tato tilokavijayo cakkavattirājā kālaṅkato, tato paṭṭhāya āgate duve bhave dve jātiyo pajānāmi devatte devattabhāve mānuse manussattabhāve ca, tato jātidvayato aññaṃ gatiṃ aññaṃ upapattiṃ na jānāmi na passāmi, manasā cittena patthanāphalaṃ patthitapatthanāphalanti attho.

    ५६. देवानं अधिको होमीति यदि देवेसु जातो, आयुवण्णबलतेजेहि देवानं अधिको जेट्ठो सेट्ठो अहोसिन्ति अत्थो। यदि मनुस्सेसु जातो, मनुजाधिपो मनुस्सानं अधिपति इस्सरो भवामि, तथा राजभूतो अभिरूपेन रूपसम्पत्तिया च लक्खणेन आरोहपरिणाहादिलक्खणेन च सम्पन्‍नो सम्पुण्णो उप्पन्‍नुप्पन्‍नभवे पञ्‍ञाय परमत्थजाननपञ्‍ञाय असमो समरहितो, मया सदिसो कोचि नत्थीति अत्थो।

    56.Devānaṃ adhiko homīti yadi devesu jāto, āyuvaṇṇabalatejehi devānaṃ adhiko jeṭṭho seṭṭho ahosinti attho. Yadi manussesu jāto, manujādhipo manussānaṃ adhipati issaro bhavāmi, tathā rājabhūto abhirūpena rūpasampattiyā ca lakkhaṇena ārohapariṇāhādilakkhaṇena ca sampanno sampuṇṇo uppannuppannabhave paññāya paramatthajānanapaññāya asamo samarahito, mayā sadiso koci natthīti attho.

    ५७. मया कतपुञ्‍ञसम्भारेन पुञ्‍ञफलेन उप्पन्‍नुप्पन्‍नभवे सेट्ठं पसट्ठं मधुरं विविधं अनेकप्पकारं भोजनञ्‍च अनप्पकं बहुसत्तरतनञ्‍च विविधानि, अनेकप्पकारानि पत्तुण्णकोसेय्यादिवत्थानि च नभा आकासतो मं मम सन्तिकं खिप्पं सीघं उपेन्ति उपगच्छन्ति।

    57. Mayā katapuññasambhārena puññaphalena uppannuppannabhave seṭṭhaṃ pasaṭṭhaṃ madhuraṃ vividhaṃ anekappakāraṃ bhojanañca anappakaṃ bahusattaratanañca vividhāni, anekappakārāni pattuṇṇakoseyyādivatthāni ca nabhā ākāsato maṃ mama santikaṃ khippaṃ sīghaṃ upenti upagacchanti.

    ५८-६६. पथब्या पथविया पब्बते च आकासे च उदके च वने च यं यं यत्थ यत्थ हत्थं पसारेमि निक्खिपामि, ततो ततो दिब्बा भक्खा दिब्बा आहारा मं मम सन्तिकं उपेन्ति उपगच्छन्ति, पातुभवन्तीति अत्थो। तथा यथाक्‍कमं सब्बे रतना। सब्बे चन्दनादयो गन्धा । सब्बे याना वाहना। सब्बे चम्पकनागपुन्‍नागादयो माला पुप्फा। सब्बे अलङ्कारा आभरणा। सब्बा दिब्बकञ्‍ञा। सब्बे मधुसक्खरा। सब्बे पूपादयो खज्‍जा खादितब्बा मं मम सन्तिकं उपेन्ति उपगच्छन्ति।

    58-66.Pathabyā pathaviyā pabbate ca ākāse ca udake ca vane ca yaṃ yaṃ yattha yattha hatthaṃ pasāremi nikkhipāmi, tato tato dibbā bhakkhā dibbā āhārā maṃ mama santikaṃ upenti upagacchanti, pātubhavantīti attho. Tathā yathākkamaṃ sabbe ratanā. Sabbe candanādayo gandhā. Sabbe yānā vāhanā. Sabbe campakanāgapunnāgādayo mālā pupphā. Sabbe alaṅkārā ābharaṇā. Sabbā dibbakaññā. Sabbe madhusakkharā. Sabbe pūpādayo khajjā khāditabbā maṃ mama santikaṃ upenti upagacchanti.

    ६७-६८. सम्बोधिवरपत्तियाति उत्तमचतुमग्गञाणपत्तिया पापुणनत्थाय। मया यं उत्तमदानं कतं पूरितं, तेन उत्तमदानेन सेलसङ्खातं पब्बतं सकलं एकनिन्‍नादं करोन्तो बहलं गिरं पुथुलं घोसं गज्‍जेन्तो, सदेवकं लोकं सकलं मनुस्सदेवलोकं हासयन्तो सोमनस्सप्पत्तं करोन्तो लोके सकललोकत्तये विवट्टच्छदो बुद्धो अहं भवामीति अत्थो।

    67-68.Sambodhivarapattiyāti uttamacatumaggañāṇapattiyā pāpuṇanatthāya. Mayā yaṃ uttamadānaṃ kataṃ pūritaṃ, tena uttamadānena selasaṅkhātaṃ pabbataṃ sakalaṃ ekaninnādaṃ karonto bahalaṃ giraṃ puthulaṃ ghosaṃ gajjento, sadevakaṃ lokaṃ sakalaṃ manussadevalokaṃ hāsayanto somanassappattaṃ karonto loke sakalalokattaye vivaṭṭacchado buddho ahaṃ bhavāmīti attho.

    ६९. दिसा दसविधा लोकेति चक्‍कवाळलोके दसविधा दसकोट्ठासा दिसा होन्ति, तत्थ कोट्ठासे यायतो यायन्तस्स गच्छन्तस्स अन्तकं नत्थीति अत्थो, चक्‍कवत्तिकाले तस्मिं मया गतगतट्ठाने दिसाभागे वा बुद्धखेत्ता बुद्धविसया असङ्खिया सङ्खारहिता।

    69.Disā dasavidhā loketi cakkavāḷaloke dasavidhā dasakoṭṭhāsā disā honti, tattha koṭṭhāse yāyato yāyantassa gacchantassa antakaṃ natthīti attho, cakkavattikāle tasmiṃ mayā gatagataṭṭhāne disābhāge vā buddhakhettā buddhavisayā asaṅkhiyā saṅkhārahitā.

    ७०. पभा पकित्तिताति तदा चक्‍कवत्तिराजकाले मय्हं पभा चक्‍करतनमणिरतनादीनं पभा आलोका यमका युगळयुगळा हुत्वा रंसिवाहना रंसिं मुञ्‍चमाना पकित्तिता पाकटा, एत्थन्तरे दससहस्सिचक्‍कवाळन्तरे रंसिजालं रंसिसमूहं, आलोको विपुलो बहुतरो भवे अहोसीति अत्थो।

    70.Pabhā pakittitāti tadā cakkavattirājakāle mayhaṃ pabhā cakkaratanamaṇiratanādīnaṃ pabhā ālokā yamakā yugaḷayugaḷā hutvā raṃsivāhanā raṃsiṃ muñcamānā pakittitā pākaṭā, etthantare dasasahassicakkavāḷantare raṃsijālaṃ raṃsisamūhaṃ, āloko vipulo bahutaro bhave ahosīti attho.

    ७१. एत्तके लोकधातुम्हीति दससहस्सिचक्‍कवाळेसु सब्बे जना मं पस्सन्तु दक्खन्तूति अत्थो। सब्बे देवा याव ब्रह्मनिवेसना याव ब्रह्मलोका मं अनुवत्तन्तु अनुकूला भवन्तु।

    71.Ettake lokadhātumhīti dasasahassicakkavāḷesu sabbe janā maṃ passantu dakkhantūti attho. Sabbe devā yāva brahmanivesanā yāva brahmalokā maṃ anuvattantu anukūlā bhavantu.

    ७२. विसिट्ठमधुनादेनाति विसट्ठेन मधुरेन नादेन, अमतभेरिमाहनिन्ति अमतभेरिं देवदुन्दुभिं पहरिं, एत्थन्तरे एतस्मिं दससहस्सिचक्‍कवाळब्भन्तरे सब्बे जना मन मधुरं गिरं सद्दं सुणन्तु मनसि करोन्तु।

    72.Visiṭṭhamadhunādenāti visaṭṭhena madhurena nādena, amatabherimāhaninti amatabheriṃ devadundubhiṃ pahariṃ, etthantare etasmiṃ dasasahassicakkavāḷabbhantare sabbe janā mana madhuraṃ giraṃ saddaṃ suṇantu manasi karontu.

    ७३. धम्ममेघेन वस्सन्ते धम्मदेसनामयेन नादेन तब्बोहारपरमत्थगम्भीरमधुरसुखुमत्थवस्से वस्सन्ते वस्समाने सम्मासम्बुद्धानुभावेन सब्बे भिक्खुभिक्खुनीआदयो अनासवा निक्‍किलेसा होन्तु भवन्तु। येत्थ पच्छिमका सत्ताति एत्थ एतेसु रासिभूतेसु चतूसु परिससत्तेसु ये सत्ता पच्छिमका गुणवसेन हेट्ठिमका, ते सब्बे सोतापन्‍ना भवन्तूति अधिप्पायो।

    73.Dhammameghena vassante dhammadesanāmayena nādena tabbohāraparamatthagambhīramadhurasukhumatthavasse vassante vassamāne sammāsambuddhānubhāvena sabbe bhikkhubhikkhunīādayo anāsavā nikkilesā hontu bhavantu. Yettha pacchimakā sattāti ettha etesu rāsibhūtesu catūsu parisasattesu ye sattā pacchimakā guṇavasena heṭṭhimakā, te sabbe sotāpannā bhavantūti adhippāyo.

    ७४. तदा तिलोकविजयचक्‍कवत्तिराजकाले दातब्बकं दातब्बयुत्तकं, दानं कत्वा, असेसतो निस्सेसेन, सीलं सीलपारमिं, पूरेत्वा नेक्खम्मे नेक्खम्मपारमिताय, पारमिं कोटिं पत्वा, उत्तमं सम्बोधिं चतुमग्गञाणं, पत्तो भवामि भवेय्यं।

    74. Tadā tilokavijayacakkavattirājakāle dātabbakaṃ dātabbayuttakaṃ, dānaṃ katvā, asesato nissesena, sīlaṃ sīlapāramiṃ, pūretvā nekkhamme nekkhammapāramitāya, pāramiṃ koṭiṃ patvā, uttamaṃ sambodhiṃ catumaggañāṇaṃ, patto bhavāmi bhaveyyaṃ.

    ७५. पण्डिते पञ्‍ञवन्ते मेधाविनो परिपुच्छित्वा ‘‘किं, भन्ते, कत्तब्बं? किं न कत्तब्बं? किं कुसलं? किं अकुसलं? किं कत्वा सग्गमोक्खद्वयस्स भागी होती’’ति पुच्छित्वा, एवं पञ्‍ञापारमिं पूरेत्वाति अत्थो। कत्वा वीरियमुत्तमन्ति उत्तमं सेट्ठं ठाननिसज्‍जादीसु अविच्छिन्‍नं वीरियं कत्वा, वीरियपारमिं पूरेत्वाति अत्थो। सकलविरुद्धजनेहि कतअनादराधिवासनाखन्तिया पारमिं कोटिं गन्त्वा खन्तिपारमिं पूरेत्वा उत्तमं सम्बोधिं उत्तमं सम्बुद्धत्तं पत्तो भवामि भवेय्यं।

    75.Paṇḍite paññavante medhāvino paripucchitvā ‘‘kiṃ, bhante, kattabbaṃ? Kiṃ na kattabbaṃ? Kiṃ kusalaṃ? Kiṃ akusalaṃ? Kiṃ katvā saggamokkhadvayassa bhāgī hotī’’ti pucchitvā, evaṃ paññāpāramiṃ pūretvāti attho. Katvā vīriyamuttamanti uttamaṃ seṭṭhaṃ ṭhānanisajjādīsu avicchinnaṃ vīriyaṃ katvā, vīriyapāramiṃ pūretvāti attho. Sakalaviruddhajanehi kataanādarādhivāsanākhantiyā pāramiṃ koṭiṃ gantvā khantipāramiṃ pūretvā uttamaṃ sambodhiṃ uttamaṃ sambuddhattaṃ patto bhavāmi bhaveyyaṃ.

    ७६. कत्वा दळ्हमधिट्ठानन्ति ‘‘मम सरीरजीवितेसु विनस्सन्तेसुपि पुञ्‍ञकम्मतो न विरमिस्सामी’’ति अचलवसेन दळ्हं अधिट्ठानपारमिं कत्वा ‘‘सीसे छिज्‍जमानेपि मुसावादं न कथेस्सामी’’ति सच्‍चपारमिताय कोटिं पूरिय पूरेत्वा ‘‘सब्बे सत्ता सुखी अवेरा’’तिआदिना मेत्तापारमिताय कोटिं पत्वा उत्तमं सम्बोधिं पत्तोति अत्थो।

    76.Katvā daḷhamadhiṭṭhānanti ‘‘mama sarīrajīvitesu vinassantesupi puññakammato na viramissāmī’’ti acalavasena daḷhaṃ adhiṭṭhānapāramiṃ katvā ‘‘sīse chijjamānepi musāvādaṃ na kathessāmī’’ti saccapāramitāya koṭiṃ pūriya pūretvā ‘‘sabbe sattā sukhī averā’’tiādinā mettāpāramitāya koṭiṃ patvā uttamaṃ sambodhiṃ pattoti attho.

    ७७. सजीवकाजीवकवत्थूनं लाभे च तेसं अलाभे च कायिकचेतसिकसुखे चेव तथा दुक्खे च सादरजनेहि कते, सम्माने चेव ओमाने, च सब्बत्थ समको समानमानसो उपेक्खापारमिं पूरेत्वा उत्तमं सम्बोधिं पत्तो पापुणेय्यन्ति अत्थो।

    77. Sajīvakājīvakavatthūnaṃ lābhe ca tesaṃ alābhe ca kāyikacetasikasukhe ceva tathā dukkhe ca sādarajanehi kate, sammāne ceva omāne, ca sabbattha samako samānamānaso upekkhāpāramiṃ pūretvā uttamaṃ sambodhiṃ patto pāpuṇeyyanti attho.

    ७८. कोसज्‍जं कुसीतभावं, भयतो भयवसेन ‘‘अपायदुक्खभागी’’ति दिस्वा ञत्वा अकोसज्‍जं अकुसीतभावं अलीनवुत्तिं, वीरियं खेमतो खेमवसेन ‘‘निब्बानगामी’’ति दिस्वा ञत्वा आरद्धवीरिया होथ भवथ। एसा बुद्धानुसासनी एसा बुद्धानं अनुसिट्ठि।

    78.Kosajjaṃ kusītabhāvaṃ, bhayato bhayavasena ‘‘apāyadukkhabhāgī’’ti disvā ñatvā akosajjaṃ akusītabhāvaṃ alīnavuttiṃ, vīriyaṃ khemato khemavasena ‘‘nibbānagāmī’’ti disvā ñatvā āraddhavīriyā hotha bhavatha. Esā buddhānusāsanī esā buddhānaṃ anusiṭṭhi.

    ७९. विवादं भयतो दिस्वाति विवादं कलहं भयतो दिस्वा ‘‘अपायभागी’’ति दिस्वा ञत्वा अविवादं विवादतो विरमणं ‘‘निब्बानप्पत्ती’’ति, खेमतो दिस्वा ञत्वा समग्गा एकग्गचित्ता सखिला सिलिट्ठा मेत्ताय धुरगताय सोभमाना होथाति अत्थो। एसा कथा मन्तना उदीरणा बुद्धानं अनुसासनी ओवाददानं।

    79.Vivādaṃ bhayato disvāti vivādaṃ kalahaṃ bhayato disvā ‘‘apāyabhāgī’’ti disvā ñatvā avivādaṃ vivādato viramaṇaṃ ‘‘nibbānappattī’’ti, khemato disvā ñatvā samaggā ekaggacittā sakhilā siliṭṭhā mettāya dhuragatāya sobhamānā hothāti attho. Esā kathā mantanā udīraṇā buddhānaṃ anusāsanī ovādadānaṃ.

    ८०. पमादं ठाननिसज्‍जादीसु सतिविप्पवासेन विहरणं भयतो ‘‘निब्बत्तनिब्बत्तट्ठानेसु दुक्खितदुरूपअप्पन्‍नपानतादिसंवत्तनकं अपायादिगमनञ्‍चा’’ति दिस्वा ञत्वा, अप्पमादं सब्बकिरियासु सतिया विहरणं, खेमतो वड्ढितो ‘‘निब्बानसम्पापुणन’’न्ति दिस्वा पच्‍चक्खतो ञत्वा अट्ठङ्गिकं मग्गं सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधीति अट्ठअवयवं सम्मासम्बोधिया मग्गं अधिगमूपायं भावेथ वड्ढेथ मनसि करोथ, एसा कथा भासना उदीरणा बुद्धानुसासनी बुद्धानं अनुसिट्ठीति अत्थो।

    80.Pamādaṃ ṭhānanisajjādīsu sativippavāsena viharaṇaṃ bhayato ‘‘nibbattanibbattaṭṭhānesu dukkhitadurūpaappannapānatādisaṃvattanakaṃ apāyādigamanañcā’’ti disvā ñatvā, appamādaṃ sabbakiriyāsu satiyā viharaṇaṃ, khemato vaḍḍhito ‘‘nibbānasampāpuṇana’’nti disvā paccakkhato ñatvā aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ sammādiṭṭhi sammāsaṅkappo sammāvācā sammākammanto sammāājīvo sammāvāyāmo sammāsati sammāsamādhīti aṭṭhaavayavaṃ sammāsambodhiyā maggaṃ adhigamūpāyaṃ bhāvetha vaḍḍhetha manasi karotha, esā kathā bhāsanā udīraṇā buddhānusāsanī buddhānaṃ anusiṭṭhīti attho.

    ८१. समागता बहू बुद्धाति अनेकसतसहस्ससङ्ख्या पच्‍चेकबुद्धा समागता रासिभूता, सब्बसो सब्बप्पकारेन अरहन्ता च खीणासवा अनेकसतसहस्सा समागता रासिभूता। तस्मा ते बुद्धे च अरहन्ते च वन्दमाने वन्दनारहे नमस्सथ अङ्गपच्‍चङ्गनमक्‍कारेन नमस्सथ वन्दथ।

    81.Samāgatā bahū buddhāti anekasatasahassasaṅkhyā paccekabuddhā samāgatā rāsibhūtā, sabbaso sabbappakārena arahantā ca khīṇāsavā anekasatasahassā samāgatā rāsibhūtā. Tasmā te buddhe ca arahante ca vandamāne vandanārahe namassatha aṅgapaccaṅganamakkārena namassatha vandatha.

    ८२. एवं इमिना मया वुत्तप्पकारेन अचिन्तिया चिन्तेतुं असक्‍कुणेय्या, बुद्धा, बुद्धधम्माति बुद्धेहि देसिता चत्तारो सतिपट्ठाना…पे॰… अट्ठङ्गिको मग्गो, पञ्‍चक्खन्धा, हेतुपच्‍चयो आरम्मणपच्‍चयोतिआदयो धम्मा, बुद्धानं वा सभावा अचिन्तिया चिन्तेतुं असक्‍कुणेय्या, अचिन्तिये चिन्ताविसयातिक्‍कन्ते पसन्‍नानं देवमनुस्सानं विपाको देवमनुस्ससम्पत्तिनिब्बानसम्पत्तिसङ्खातो चिन्तेतुं असक्‍कुणेय्यो सङ्ख्यातिक्‍कन्तो होति भवति।

    82.Evaṃ iminā mayā vuttappakārena acintiyā cintetuṃ asakkuṇeyyā, buddhā, buddhadhammāti buddhehi desitā cattāro satipaṭṭhānā…pe… aṭṭhaṅgiko maggo, pañcakkhandhā, hetupaccayo ārammaṇapaccayotiādayo dhammā, buddhānaṃ vā sabhāvā acintiyā cintetuṃ asakkuṇeyyā, acintiye cintāvisayātikkante pasannānaṃ devamanussānaṃ vipāko devamanussasampattinibbānasampattisaṅkhāto cintetuṃ asakkuṇeyyo saṅkhyātikkanto hoti bhavati.

    इति एत्तावता च यथा अद्धानगामिनो ‘‘मग्गं नो आचिक्खा’’ति पुट्ठेन ‘‘वामं मुञ्‍चित्वा दक्खिणं गण्हथा’’ति वुत्ते तेन मग्गेन गामनिगमराजधानीसु कत्तब्बकिच्‍चं निट्ठापेत्वा पुन मुञ्‍चितेन अपरेन वाममग्गेन गतापि गामनिगमादीसु कत्तब्बकिच्‍चं निट्ठापेन्ति, एवमेव बुद्धापदानं कुसलापदानवसेन निट्ठापेत्वा तदेव अकुसलापदानवसेन वित्थारेतुं इदं पञ्हकम्मं –

    Iti ettāvatā ca yathā addhānagāmino ‘‘maggaṃ no ācikkhā’’ti puṭṭhena ‘‘vāmaṃ muñcitvā dakkhiṇaṃ gaṇhathā’’ti vutte tena maggena gāmanigamarājadhānīsu kattabbakiccaṃ niṭṭhāpetvā puna muñcitena aparena vāmamaggena gatāpi gāmanigamādīsu kattabbakiccaṃ niṭṭhāpenti, evameva buddhāpadānaṃ kusalāpadānavasena niṭṭhāpetvā tadeva akusalāpadānavasena vitthāretuṃ idaṃ pañhakammaṃ –

    ‘‘दुक्‍करञ्‍च अब्भक्खानं, अब्भक्खानं पुनापरं।

    ‘‘Dukkarañca abbhakkhānaṃ, abbhakkhānaṃ punāparaṃ;

    अब्भक्खानं सिलावेधो, सकलिकापि च वेदना॥

    Abbhakkhānaṃ silāvedho, sakalikāpi ca vedanā.

    ‘‘नाळागिरि सत्तच्छेदो, सीसदुक्खं यवखादनं।

    ‘‘Nāḷāgiri sattacchedo, sīsadukkhaṃ yavakhādanaṃ;

    पिट्ठिदुक्खमतीसारो, इमे अकुसलकारणा’’ति॥

    Piṭṭhidukkhamatīsāro, ime akusalakāraṇā’’ti.

    अत्थ पठमपञ्हे – दुक्‍करन्ति छब्बस्सानि दुक्‍करकारिका। अतीते कस्सपसम्मासम्बुद्धकाले बोधिसत्तो जोतिपालो नाम ब्राह्मणमाणवो हुत्वा निब्बत्तो ब्राह्मणजातिवसेन सासने अप्पसन्‍नो तस्स भगवतो पिलोतिककम्मनिस्सन्देन ‘‘कस्सपो भगवा’’ति सुत्वा ‘‘कुतो मुण्डकस्स समणस्स बोधि, बोधि परमदुल्‍लभा’’ति आह। सो तेन कम्मनिस्सन्देन अनेकजातिसतेसु नरकादिदुक्खमनुभवित्वा तस्सेव भगवतो अनन्तरं तेनेव लद्धब्याकरणेन कम्मेन जातिसंसारं खेपेत्वा परियोसाने वेस्सन्तरत्तभावं पत्वा ततो चुतो तुसितभवने निब्बत्तो। देवतायाचनेन ततो चवित्वा सक्यकुले निब्बत्तो ञाणस्स परिपाकत्ता सकलजम्बुदीपरज्‍जं पहाय अनोमानदीतीरे सुनिसितेनासिना समकुटकेसकलापं छिन्दित्वा ब्रह्मुना आनीते इद्धिमये कप्पस्स सण्ठानकाले पदुमगब्भे निब्बत्ते अट्ठ परिक्खारे पटिग्गहेत्वा पब्बजित्वा बोधिञाणदस्सनस्स ताव अपरिपक्‍कत्ता बुद्धभावाय मग्गामग्गं अजानित्वा छब्बस्सानि उरुवेलजनपदे एकाहारएकालोपएकपुग्गलएकमग्गएकासनभोजनवसेन अट्ठिचम्मनहारुसेसं निम्मंसरुधिरपेतरूपसदिससरीरो पधानसुत्ते (सु॰ नि॰ ४२७ आदयो) वुत्तनयेनेव पधानं महावीरियं दुक्‍करकारिकं अकासि। सो इमं दुक्‍करकारिकं ‘‘सम्बोधिया मग्गं न होती’’ति चिन्तेत्वा गामनिगमराजधानीसु पणीताहारं परिभुञ्‍जित्वा पीणिन्द्रियो परिपुण्णद्वत्तिंसमहापुरिसलक्खणो कमेन बोधिमण्डमुपगन्त्वा पञ्‍च मारे जिनित्वा बुद्धो जातोति।

    Attha paṭhamapañhe – dukkaranti chabbassāni dukkarakārikā. Atīte kassapasammāsambuddhakāle bodhisatto jotipālo nāma brāhmaṇamāṇavo hutvā nibbatto brāhmaṇajātivasena sāsane appasanno tassa bhagavato pilotikakammanissandena ‘‘kassapo bhagavā’’ti sutvā ‘‘kuto muṇḍakassa samaṇassa bodhi, bodhi paramadullabhā’’ti āha. So tena kammanissandena anekajātisatesu narakādidukkhamanubhavitvā tasseva bhagavato anantaraṃ teneva laddhabyākaraṇena kammena jātisaṃsāraṃ khepetvā pariyosāne vessantarattabhāvaṃ patvā tato cuto tusitabhavane nibbatto. Devatāyācanena tato cavitvā sakyakule nibbatto ñāṇassa paripākattā sakalajambudīparajjaṃ pahāya anomānadītīre sunisitenāsinā samakuṭakesakalāpaṃ chinditvā brahmunā ānīte iddhimaye kappassa saṇṭhānakāle padumagabbhe nibbatte aṭṭha parikkhāre paṭiggahetvā pabbajitvā bodhiñāṇadassanassa tāva aparipakkattā buddhabhāvāya maggāmaggaṃ ajānitvā chabbassāni uruvelajanapade ekāhāraekālopaekapuggalaekamaggaekāsanabhojanavasena aṭṭhicammanahārusesaṃ nimmaṃsarudhirapetarūpasadisasarīro padhānasutte (su. ni. 427 ādayo) vuttanayeneva padhānaṃ mahāvīriyaṃ dukkarakārikaṃ akāsi. So imaṃ dukkarakārikaṃ ‘‘sambodhiyā maggaṃ na hotī’’ti cintetvā gāmanigamarājadhānīsu paṇītāhāraṃ paribhuñjitvā pīṇindriyo paripuṇṇadvattiṃsamahāpurisalakkhaṇo kamena bodhimaṇḍamupagantvā pañca māre jinitvā buddho jātoti.

    ‘‘अवचाहं जोतिपालो, सुगतं कस्सपं तदा।

    ‘‘Avacāhaṃ jotipālo, sugataṃ kassapaṃ tadā;

    कुतो नु बोधि मुण्डस्स, बोधि परमदुल्‍लभा॥

    Kuto nu bodhi muṇḍassa, bodhi paramadullabhā.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, अचरिं दुक्‍करं बहुं।

    ‘‘Tena kammavipākena, acariṃ dukkaraṃ bahuṃ;

    छब्बस्सानुरुवेलायं, ततो बोधिमपापुणिं॥

    Chabbassānuruvelāyaṃ, tato bodhimapāpuṇiṃ.

    ‘‘नाहं एतेन मग्गेन, पापुणिं बोधिमुत्तमं।

    ‘‘Nāhaṃ etena maggena, pāpuṇiṃ bodhimuttamaṃ;

    कुम्मग्गेन गवेसिस्सं, पुब्बकम्मेन वारितो॥

    Kummaggena gavesissaṃ, pubbakammena vārito.

    ‘‘पुञ्‍ञपापपरिक्खीणो, सब्बसन्तापवज्‍जितो।

    ‘‘Puññapāpaparikkhīṇo, sabbasantāpavajjito;

    असोको अनुपायासो, निब्बायिस्समनासवो’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.९२-९५)।

    Asoko anupāyāso, nibbāyissamanāsavo’’ti. (apa. thera 1.39.92-95);

    दुतियपञ्हे – अब्भक्खानन्ति अभि अक्खानं परिभासनं। अतीते किर बोधिसत्तो सुद्दकुले जातो अपाकटो अप्पसिद्धो मुनाळि नाम धुत्तो हुत्वा पटिवसति। तदा महिद्धिको महानुभावो सुरभि नाम पच्‍चेकबुद्धो केनचि करणीयेन तस्स समीपट्ठानं पापुणि। सो तं दिस्वाव ‘‘दुस्सीलो पापधम्मो अयं समणो’’तिआदिना अब्भाचिक्खि। सो तेन अकुसलनिस्सन्देन नरकादीसु अनेकवस्ससहस्सानि दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे यदा तित्थिया पठमतरं भगवतो तुसितभवने वसनसमये च पाकटा हुत्वा सकलजनं वञ्‍चेत्वा द्वासट्ठिदिट्ठियो दीपेत्वा विचरन्ति, तदा तुसितपुरा चवित्वा सक्यराजकुले निब्बत्तित्वा कमेन बुद्धो जातो। तित्थिया सूरियुग्गमने खज्‍जोपनका विय विहतलाभसक्‍कारा भगवति आघातं बन्धित्वा विचरन्ति। तस्मिं समये राजगहसेट्ठि गङ्गाय जालं बन्धित्वा कीळन्तो रत्तचन्दनघटिकं दिस्वा अम्हाकं गेहे चन्दनानि बहूनि, इमं भमं आरोपेत्वा तेन भमकारेहि पत्तं लिखापेत्वा वेळुपरम्पराय लग्गेत्वा ‘‘ये इमं पत्तं इद्धिया आगन्त्वा गण्हन्ति, तेसं भत्तिको भविस्सामी’’ति भेरिं चरापेसि।

    Dutiyapañhe – abbhakkhānanti abhi akkhānaṃ paribhāsanaṃ. Atīte kira bodhisatto suddakule jāto apākaṭo appasiddho munāḷi nāma dhutto hutvā paṭivasati. Tadā mahiddhiko mahānubhāvo surabhi nāma paccekabuddho kenaci karaṇīyena tassa samīpaṭṭhānaṃ pāpuṇi. So taṃ disvāva ‘‘dussīlo pāpadhammo ayaṃ samaṇo’’tiādinā abbhācikkhi. So tena akusalanissandena narakādīsu anekavassasahassāni dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve yadā titthiyā paṭhamataraṃ bhagavato tusitabhavane vasanasamaye ca pākaṭā hutvā sakalajanaṃ vañcetvā dvāsaṭṭhidiṭṭhiyo dīpetvā vicaranti, tadā tusitapurā cavitvā sakyarājakule nibbattitvā kamena buddho jāto. Titthiyā sūriyuggamane khajjopanakā viya vihatalābhasakkārā bhagavati āghātaṃ bandhitvā vicaranti. Tasmiṃ samaye rājagahaseṭṭhi gaṅgāya jālaṃ bandhitvā kīḷanto rattacandanaghaṭikaṃ disvā amhākaṃ gehe candanāni bahūni, imaṃ bhamaṃ āropetvā tena bhamakārehi pattaṃ likhāpetvā veḷuparamparāya laggetvā ‘‘ye imaṃ pattaṃ iddhiyā āgantvā gaṇhanti, tesaṃ bhattiko bhavissāmī’’ti bheriṃ carāpesi.

    तदा तित्थिया ‘‘नट्ठम्हा दानि नट्ठम्हा दानी’’ति मन्तेत्वा निगण्ठो नाटपुत्तो सकपरिसं एवमाह – ‘‘अहं वेळुसमीपं गन्त्वा आकासे उल्‍लङ्गनाकारं करोमि, ‘तुम्हे छवदारुमयं पत्तं पटिच्‍च मा इद्धिं करोथा’ति मं खन्धे गहेत्वा वारेथा’’ति, ते तथा गन्त्वा तथा अकंसु।

    Tadā titthiyā ‘‘naṭṭhamhā dāni naṭṭhamhā dānī’’ti mantetvā nigaṇṭho nāṭaputto sakaparisaṃ evamāha – ‘‘ahaṃ veḷusamīpaṃ gantvā ākāse ullaṅganākāraṃ karomi, ‘tumhe chavadārumayaṃ pattaṃ paṭicca mā iddhiṃ karothā’ti maṃ khandhe gahetvā vārethā’’ti, te tathā gantvā tathā akaṃsu.

    तदा पिण्डोलभारद्वाजो च मोग्गल्‍लानो च तिगावुते सेलपब्बतमत्थके ठत्वा पिण्डपातगण्हनत्थाय चीवरं पारुपन्ता तं कोलाहलं सुणिंसु। तेसु मोग्गल्‍लानो पिण्डोलभारद्वाजं ‘‘त्वं आकासेन गन्त्वा तं पत्तं गण्हाही’’ति आह। सो ‘‘भन्ते, तुम्हेयेव भगवता इद्धिमन्तानं अग्गट्ठाने ठपिता, तुम्हेव गण्हथा’’ति आह। तथापि ‘‘मया आणत्तो त्वमेव गण्हाही’’ति आणत्तो अत्तना ठितं तिगावुतं सेलपब्बतं पादतले लग्गेत्वा उक्खलिया पिधानं विय सकलराजगहनगरं छादेसि, तदा नगरवासिनो फळिकपब्बते आवुतं रत्तसुत्तमिव तं थेरं पस्सित्वा ‘‘भन्ते भारद्वाज, अम्हे रक्खथा’’ति उग्घोसयिंसु, भीता सुप्पादीनि सीसे अकंसु। तदा थेरो तं पब्बतं ठितट्ठाने विस्सज्‍जेत्वा इद्धिया गन्त्वा तं पत्तं अग्गहेसि, तदा नगरवासिनो महाकोलाहलमकंसु।

    Tadā piṇḍolabhāradvājo ca moggallāno ca tigāvute selapabbatamatthake ṭhatvā piṇḍapātagaṇhanatthāya cīvaraṃ pārupantā taṃ kolāhalaṃ suṇiṃsu. Tesu moggallāno piṇḍolabhāradvājaṃ ‘‘tvaṃ ākāsena gantvā taṃ pattaṃ gaṇhāhī’’ti āha. So ‘‘bhante, tumheyeva bhagavatā iddhimantānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapitā, tumheva gaṇhathā’’ti āha. Tathāpi ‘‘mayā āṇatto tvameva gaṇhāhī’’ti āṇatto attanā ṭhitaṃ tigāvutaṃ selapabbataṃ pādatale laggetvā ukkhaliyā pidhānaṃ viya sakalarājagahanagaraṃ chādesi, tadā nagaravāsino phaḷikapabbate āvutaṃ rattasuttamiva taṃ theraṃ passitvā ‘‘bhante bhāradvāja, amhe rakkhathā’’ti ugghosayiṃsu, bhītā suppādīni sīse akaṃsu. Tadā thero taṃ pabbataṃ ṭhitaṭṭhāne vissajjetvā iddhiyā gantvā taṃ pattaṃ aggahesi, tadā nagaravāsino mahākolāhalamakaṃsu.

    भगवा वेळुवनारामे निसिन्‍नो तं सद्दं सुत्वा ‘‘किं एसो सद्दो’’ति आनन्दं पुच्छि। ‘‘भारद्वाजेन, भन्ते, पत्तस्स गहितत्ता सन्तुट्ठा नगरवासिनो उक्‍कुट्ठिसद्दमकंसू’’ति आह। तदा भगवा आयतिं परूपवादमोचनत्थं तं पत्तं आहरापेत्वा भेदापेत्वा अञ्‍जनुपपिसनं कत्वा भिक्खूनं दापेसि, दापेत्वा च पन ‘‘न, भिक्खवे, इद्धिविकुब्बना कातब्बा, यो करेय्य, आपत्ति दुक्‍कटस्सा’’ति (चूळव॰ २५२ थोकं विसदिसं) सिक्खापदं पञ्‍ञापेसि।

    Bhagavā veḷuvanārāme nisinno taṃ saddaṃ sutvā ‘‘kiṃ eso saddo’’ti ānandaṃ pucchi. ‘‘Bhāradvājena, bhante, pattassa gahitattā santuṭṭhā nagaravāsino ukkuṭṭhisaddamakaṃsū’’ti āha. Tadā bhagavā āyatiṃ parūpavādamocanatthaṃ taṃ pattaṃ āharāpetvā bhedāpetvā añjanupapisanaṃ katvā bhikkhūnaṃ dāpesi, dāpetvā ca pana ‘‘na, bhikkhave, iddhivikubbanā kātabbā, yo kareyya, āpatti dukkaṭassā’’ti (cūḷava. 252 thokaṃ visadisaṃ) sikkhāpadaṃ paññāpesi.

    ततो तित्थिया ‘‘समणेन किर गोतमेन सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं, ते जीवितहेतुपि तं नातिक्‍कमन्ति, मयं इद्धिपाटिहारियं करिस्सामा’’ति तत्थ तत्थ रासिभूता कोलाहलमकंसु। अथ राजा बिम्बिसारो तं सुत्वा भगवतो सन्तिकं गन्त्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसिन्‍नो भगवन्तमेवमाह – ‘‘तित्थिया, भन्ते, ‘इद्धिपाटिहारियं करिस्सामा’ति उग्घोसेन्ती’’ति। ‘‘अहम्पि, महाराज, करिस्सामी’’ति। ‘‘ननु, भन्ते, भगवता सावकानं सिक्खापदं पञ्‍ञत्त’’न्ति। ‘‘तमेव, महाराज, पुच्छिस्सामि, तवुय्याने अम्बफलादीनि खादन्तानं ‘एत्तको दण्डो’ति दण्डं ठपेन्तो तवापि एकतो कत्वा ठपेसी’’ति। ‘‘न मय्हं, भन्ते, दण्डो’’ति। ‘‘एवं, महाराज, न मय्हं सिक्खापदं पञ्‍ञत्तं अत्थी’’ति। ‘‘कत्थ, भन्ते, पाटिहारियं भविस्सती’’ति? ‘‘सावत्थिया समीपे कण्डम्बरुक्खमूले, महाराजा’’ति। ‘‘साधु, भन्ते, तं पस्सिस्सामा’’ति। ततो तित्थिया ‘‘कण्डम्बरुक्खमूले किर पाटिहारियं भविस्सती’’ति सुत्वा नगरस्स सामन्ता अम्बरुक्खे छेदापेसुं, नागरा महाअङ्गणट्ठाने मञ्‍चातिमञ्‍चं अट्टादयो बन्धिंसु, सकलजम्बुदीपवासिनो रासिभूता पुरत्थिमदिसायमेव द्वादसयोजनानि फरित्वा अट्ठंसु। सेसदिसासुपि तदनुरूपेनाकारेन सन्‍निपतिंसु।

    Tato titthiyā ‘‘samaṇena kira gotamena sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ, te jīvitahetupi taṃ nātikkamanti, mayaṃ iddhipāṭihāriyaṃ karissāmā’’ti tattha tattha rāsibhūtā kolāhalamakaṃsu. Atha rājā bimbisāro taṃ sutvā bhagavato santikaṃ gantvā vanditvā ekamantaṃ nisinno bhagavantamevamāha – ‘‘titthiyā, bhante, ‘iddhipāṭihāriyaṃ karissāmā’ti ugghosentī’’ti. ‘‘Ahampi, mahārāja, karissāmī’’ti. ‘‘Nanu, bhante, bhagavatā sāvakānaṃ sikkhāpadaṃ paññatta’’nti. ‘‘Tameva, mahārāja, pucchissāmi, tavuyyāne ambaphalādīni khādantānaṃ ‘ettako daṇḍo’ti daṇḍaṃ ṭhapento tavāpi ekato katvā ṭhapesī’’ti. ‘‘Na mayhaṃ, bhante, daṇḍo’’ti. ‘‘Evaṃ, mahārāja, na mayhaṃ sikkhāpadaṃ paññattaṃ atthī’’ti. ‘‘Kattha, bhante, pāṭihāriyaṃ bhavissatī’’ti? ‘‘Sāvatthiyā samīpe kaṇḍambarukkhamūle, mahārājā’’ti. ‘‘Sādhu, bhante, taṃ passissāmā’’ti. Tato titthiyā ‘‘kaṇḍambarukkhamūle kira pāṭihāriyaṃ bhavissatī’’ti sutvā nagarassa sāmantā ambarukkhe chedāpesuṃ, nāgarā mahāaṅgaṇaṭṭhāne mañcātimañcaṃ aṭṭādayo bandhiṃsu, sakalajambudīpavāsino rāsibhūtā puratthimadisāyameva dvādasayojanāni pharitvā aṭṭhaṃsu. Sesadisāsupi tadanurūpenākārena sannipatiṃsu.

    भगवापि काले सम्पत्ते आसाळ्हिपुण्णमासियं पातोव कत्तब्बकिच्‍चं निट्ठापेत्वा तं ठानं गन्त्वा निसीदि। तस्मिं खणे कण्डो नाम उय्यानपालो किपिल्‍लिकपुटे सुपक्‍कं अम्बफलं दिस्वा ‘‘सचाहं इमं रञ्‍ञो ददेय्यं, कहापणादिसारं लभेय्यं, भगवतो उपनामिते पन इधलोकपरलोकेसु सम्पत्ति भविस्सती’’ति भगवतो उपनामेसि। भगवा तं पटिग्गहेत्वा आनन्दत्थेरं आणापेसि – ‘‘इमं फलं मद्दित्वा पानं देही’’ति। थेरो तथा अकासि। भगवा अम्बरसं पिवित्वा अम्बट्ठिं उय्यानपालस्स दत्वा ‘‘इमं रोपेही’’ति आह। सो वालुकं वियूहित्वा तं रोपेसि, आनन्दत्थेरो कुण्डिकाय उदकं आसिञ्‍चि। तस्मिं खणे अम्बङ्कुरो उट्ठहित्वा महाजनस्स पस्सन्तस्सेव साखाविटपपुप्फफलपल्‍लवभरितो पञ्‍ञायित्थ। पतितं अम्बफलं खादन्ता सकलजम्बुदीपवासिनो खयं पापेतुं नासक्खिंसु।

    Bhagavāpi kāle sampatte āsāḷhipuṇṇamāsiyaṃ pātova kattabbakiccaṃ niṭṭhāpetvā taṃ ṭhānaṃ gantvā nisīdi. Tasmiṃ khaṇe kaṇḍo nāma uyyānapālo kipillikapuṭe supakkaṃ ambaphalaṃ disvā ‘‘sacāhaṃ imaṃ rañño dadeyyaṃ, kahāpaṇādisāraṃ labheyyaṃ, bhagavato upanāmite pana idhalokaparalokesu sampatti bhavissatī’’ti bhagavato upanāmesi. Bhagavā taṃ paṭiggahetvā ānandattheraṃ āṇāpesi – ‘‘imaṃ phalaṃ madditvā pānaṃ dehī’’ti. Thero tathā akāsi. Bhagavā ambarasaṃ pivitvā ambaṭṭhiṃ uyyānapālassa datvā ‘‘imaṃ ropehī’’ti āha. So vālukaṃ viyūhitvā taṃ ropesi, ānandatthero kuṇḍikāya udakaṃ āsiñci. Tasmiṃ khaṇe ambaṅkuro uṭṭhahitvā mahājanassa passantasseva sākhāviṭapapupphaphalapallavabharito paññāyittha. Patitaṃ ambaphalaṃ khādantā sakalajambudīpavāsino khayaṃ pāpetuṃ nāsakkhiṃsu.

    अथ भगवा पुरत्थिमचक्‍कवाळतो याव पच्छिमचक्‍कवाळं, ताव इमस्मिं चक्‍कवाळे महामेरुमुद्धनि रतनचङ्कमं मापेत्वा अनेकपरिसाहि सीहनादं नदापेन्तो धम्मपदट्ठकथायं वुत्तनयेन महाइद्धिपाटिहारियं कत्वा तित्थिये मद्दित्वा ते विप्पकारं पापेत्वा पाटिहीरावसाने पुरिमबुद्धाचिण्णवसेन तावतिंसभवनं गन्त्वा तत्थ वस्संवुट्ठो निरन्तरं तेमासं अभिधम्मं देसेत्वा मातुप्पमुखानं अनेकदेवतानं सोतापत्तिमग्गाधिगमनं कत्वा, वुट्ठवस्सो देवोरोहनं कत्वा अनेकदेवब्रह्मगणपरिवुतो सङ्कस्सपुरद्वारं ओरुय्ह लोकानुग्गहं अकासि। तदा भगवतो लाभसक्‍कारो जम्बुदीपमज्झोत्थरमानो पञ्‍चमहागङ्गा विय अहोसि।

    Atha bhagavā puratthimacakkavāḷato yāva pacchimacakkavāḷaṃ, tāva imasmiṃ cakkavāḷe mahāmerumuddhani ratanacaṅkamaṃ māpetvā anekaparisāhi sīhanādaṃ nadāpento dhammapadaṭṭhakathāyaṃ vuttanayena mahāiddhipāṭihāriyaṃ katvā titthiye madditvā te vippakāraṃ pāpetvā pāṭihīrāvasāne purimabuddhāciṇṇavasena tāvatiṃsabhavanaṃ gantvā tattha vassaṃvuṭṭho nirantaraṃ temāsaṃ abhidhammaṃ desetvā mātuppamukhānaṃ anekadevatānaṃ sotāpattimaggādhigamanaṃ katvā, vuṭṭhavasso devorohanaṃ katvā anekadevabrahmagaṇaparivuto saṅkassapuradvāraṃ oruyha lokānuggahaṃ akāsi. Tadā bhagavato lābhasakkāro jambudīpamajjhottharamāno pañcamahāgaṅgā viya ahosi.

    अथ तित्थिया परिहीनलाभसक्‍कारा दुक्खी दुम्मना पत्तक्खन्धा अधोमुखा निसीदिंसु। तदा तेसं उपासिका चिञ्‍चमाणविका नाम अतिविय रूपग्गप्पत्ता ते तथा निसिन्‍ने दिस्वा ‘‘किं, भन्ते, एवंदुक्खी दुम्मना निसिन्‍ना’’ति पुच्छि। ‘‘किं पन त्वं, भगिनि, अप्पोस्सुक्‍कासी’’ति? ‘‘किं, भन्ते’’ति? ‘‘भगिनि, समणस्स गोतमस्स उप्पादकालतो पट्ठाय मयं हतलाभसक्‍कारा, नगरवासिनो अम्हे न किञ्‍चि मञ्‍ञन्ती’’ति। ‘‘मया एत्थ किं कातब्ब’’न्ति? ‘‘तया समणस्स गोतमस्स अवण्णं उप्पादेतुं वट्टती’’ति। सा ‘‘न मय्हं भारो’’ति वत्वा तत्थ उस्साहं करोन्ती विकाले जेतवनविहारं गन्त्वा तित्थियानं उपस्सये वसित्वा पातो नगरवासीनं गन्धादीनि गहेत्वा भगवन्तं वन्दनत्थाय गमनसमये जेतवना विय निक्खन्ता, ‘‘कत्थ सयिता’’ति पुट्ठा ‘‘किं तुम्हाकं मम सयितट्ठानेना’’ति वत्वा पक्‍कामि। सा कमेन गच्छन्ते काले पुच्छिता ‘‘समणेनाहं गोतमेन एकगन्धकुटियं सयित्वा निक्खन्ता’’ति आह। तं बालपुथुज्‍जना सद्दहिंसु, पण्डिता सोतापन्‍नादयो न सद्दहिंसु। एकदिवसं सा दारुमण्डलं उदरे बन्धित्वा उपरि रत्तपटं परिदहित्वा गन्त्वा सराजिकाय परिसाय धम्मदेसनत्थाय निसिन्‍नं भगवन्तं एवमाह – ‘‘भो समण, त्वं धम्मं देसेसि, तुय्हं पटिच्‍च उप्पन्‍नदारकगब्भिनिया मय्हं लसुणमरिचादीनि न विचारेसी’’ति? ‘‘तथाभावं, भगिनि, त्वञ्‍चेव पजानासि, अहञ्‍चा’’ति। सा ‘‘एवमेव मेथुनसंसग्गसमयं द्वेयेव जानन्ति, न अञ्‍ञे’’ति आह।

    Atha titthiyā parihīnalābhasakkārā dukkhī dummanā pattakkhandhā adhomukhā nisīdiṃsu. Tadā tesaṃ upāsikā ciñcamāṇavikā nāma ativiya rūpaggappattā te tathā nisinne disvā ‘‘kiṃ, bhante, evaṃdukkhī dummanā nisinnā’’ti pucchi. ‘‘Kiṃ pana tvaṃ, bhagini, appossukkāsī’’ti? ‘‘Kiṃ, bhante’’ti? ‘‘Bhagini, samaṇassa gotamassa uppādakālato paṭṭhāya mayaṃ hatalābhasakkārā, nagaravāsino amhe na kiñci maññantī’’ti. ‘‘Mayā ettha kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Tayā samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ uppādetuṃ vaṭṭatī’’ti. Sā ‘‘na mayhaṃ bhāro’’ti vatvā tattha ussāhaṃ karontī vikāle jetavanavihāraṃ gantvā titthiyānaṃ upassaye vasitvā pāto nagaravāsīnaṃ gandhādīni gahetvā bhagavantaṃ vandanatthāya gamanasamaye jetavanā viya nikkhantā, ‘‘kattha sayitā’’ti puṭṭhā ‘‘kiṃ tumhākaṃ mama sayitaṭṭhānenā’’ti vatvā pakkāmi. Sā kamena gacchante kāle pucchitā ‘‘samaṇenāhaṃ gotamena ekagandhakuṭiyaṃ sayitvā nikkhantā’’ti āha. Taṃ bālaputhujjanā saddahiṃsu, paṇḍitā sotāpannādayo na saddahiṃsu. Ekadivasaṃ sā dārumaṇḍalaṃ udare bandhitvā upari rattapaṭaṃ paridahitvā gantvā sarājikāya parisāya dhammadesanatthāya nisinnaṃ bhagavantaṃ evamāha – ‘‘bho samaṇa, tvaṃ dhammaṃ desesi, tuyhaṃ paṭicca uppannadārakagabbhiniyā mayhaṃ lasuṇamaricādīni na vicāresī’’ti? ‘‘Tathābhāvaṃ, bhagini, tvañceva pajānāsi, ahañcā’’ti. Sā ‘‘evameva methunasaṃsaggasamayaṃ dveyeva jānanti, na aññe’’ti āha.

    तस्मिं खणे सक्‍कस्स पण्डुकम्बलसिलासनं उण्हाकारं दस्सेसि। सक्‍को आवज्‍जेन्तो तं कारणं ञत्वा द्वे देवपुत्ते आणापेसि – ‘‘तुम्हेसु एको मूसिकवण्णं मापेत्वा तस्सा दारुमण्डलस्स बन्धनं छिन्दतु, एको वातमण्डलं समुट्ठापेत्वा पारुतपटं उद्धं खिपतू’’ति। ते गन्त्वा तथा अकंसु। दारुमण्डलं पतमानं तस्सा पादपिट्ठिं भिन्दि। धम्मसभायं सन्‍निपतिता पुथुज्‍जना सब्बे ‘‘अरे, दुट्ठचोरि, त्वं एवरूपस्स लोकत्तयसामिनो एवरूपं अब्भक्खानं अकासी’’ति उट्ठहित्वा एकेकमुट्ठिपहारं दत्वा सभाय नीहरिंसु, दस्सनातिक्‍कन्ताय पथवी विवरमदासि। तस्मिं खणे अवीचितो जाला उट्ठहित्वा कुलदत्तिकेन रत्तकम्बलेनेव तं अच्छादेत्वा अवीचिम्हि पक्खिपि, भगवतो लाभसक्‍कारो अतिरेकतरो अहोसि। तेन वुत्तं –

    Tasmiṃ khaṇe sakkassa paṇḍukambalasilāsanaṃ uṇhākāraṃ dassesi. Sakko āvajjento taṃ kāraṇaṃ ñatvā dve devaputte āṇāpesi – ‘‘tumhesu eko mūsikavaṇṇaṃ māpetvā tassā dārumaṇḍalassa bandhanaṃ chindatu, eko vātamaṇḍalaṃ samuṭṭhāpetvā pārutapaṭaṃ uddhaṃ khipatū’’ti. Te gantvā tathā akaṃsu. Dārumaṇḍalaṃ patamānaṃ tassā pādapiṭṭhiṃ bhindi. Dhammasabhāyaṃ sannipatitā puthujjanā sabbe ‘‘are, duṭṭhacori, tvaṃ evarūpassa lokattayasāmino evarūpaṃ abbhakkhānaṃ akāsī’’ti uṭṭhahitvā ekekamuṭṭhipahāraṃ datvā sabhāya nīhariṃsu, dassanātikkantāya pathavī vivaramadāsi. Tasmiṃ khaṇe avīcito jālā uṭṭhahitvā kuladattikena rattakambaleneva taṃ acchādetvā avīcimhi pakkhipi, bhagavato lābhasakkāro atirekataro ahosi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘सब्बाभिभुस्स बुद्धस्स, नन्दो नामासि सावको।

    ‘‘Sabbābhibhussa buddhassa, nando nāmāsi sāvako;

    तं अब्भक्खाय निरये, चिरं संसरितं मया॥

    Taṃ abbhakkhāya niraye, ciraṃ saṃsaritaṃ mayā.

    ‘‘दसवस्ससहस्सानि, निरये संसरिं चिरं।

    ‘‘Dasavassasahassāni, niraye saṃsariṃ ciraṃ;

    मनुस्सभावं लद्धाहं, अब्भक्खानं बहुं लभिं॥

    Manussabhāvaṃ laddhāhaṃ, abbhakkhānaṃ bahuṃ labhiṃ.

    ‘‘तेन कम्मावसेसेन, चिञ्‍चमाणविका ममं।

    ‘‘Tena kammāvasesena, ciñcamāṇavikā mamaṃ;

    अब्भाचिक्खि अभूतेन, जनकायस्स अग्गतो’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.७०-७२)।

    Abbhācikkhi abhūtena, janakāyassa aggato’’ti. (apa. thera 1.39.70-72);

    ततियपञ्हे – अब्भक्खानन्ति अभि अक्खानं अक्‍कोसनं। अतीते किर बोधिसत्तो अपाकटजातियं उप्पन्‍नो मुनाळि नाम धुत्तो हुत्वा दुज्‍जनसंसग्गबलेन सुरभिं नाम पच्‍चेकबुद्धं ‘‘दुस्सीलो पापधम्मो अयं भिक्खू’’ति अक्‍कोसि। सो तेन अकुसलेन वचीकम्मेन बहूनि वस्ससहस्सानि निरये पच्‍चित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे दसपारमितासंसिद्धिबलेन बुद्धो जातो लाभग्गयसग्गप्पत्तो अहोसि। पुन तित्थिया उस्साहजाता – ‘‘कथं नु खो समणस्स गोतमस्स अयसं उप्पादेस्सामा’’ति दुक्खी दुम्मना निसीदिंसु। तदा सुन्दरी नामेका परिब्बाजिका ते उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा ठिता तुण्हीभूते किञ्‍चि अवदन्ते दिस्वा ‘‘किं मय्हं दोसो’’ति पुच्छि। ‘‘समणेन गोतमेन अम्हे विहेठियमाने त्वं अप्पोस्सुक्‍का विहरिस्ससि, इदं तव दोसो’’ति। ‘‘एवमहं तत्थ किं करिस्सामी’’ति? ‘‘त्वं समणस्स गोतमस्स अवण्णं उप्पादेतुं सक्खिस्ससी’’ति? ‘‘सक्खिस्सामि, अय्या’’ति वत्वा ततो पट्ठाय वुत्तनयेन दिट्ठदिट्ठानं ‘‘समणेन गोतमेन एकगन्धकुटियं सयित्वा निक्खन्ता’’ति वत्वा अक्‍कोसति परिभासति। तित्थियापि ‘‘पस्सथ, भो, समणस्स गोतमस्स कम्म’’न्ति अक्‍कोसन्ति परिभासन्ति। वुत्तञ्हेतं –

    Tatiyapañhe – abbhakkhānanti abhi akkhānaṃ akkosanaṃ. Atīte kira bodhisatto apākaṭajātiyaṃ uppanno munāḷi nāma dhutto hutvā dujjanasaṃsaggabalena surabhiṃ nāma paccekabuddhaṃ ‘‘dussīlo pāpadhammo ayaṃ bhikkhū’’ti akkosi. So tena akusalena vacīkammena bahūni vassasahassāni niraye paccitvā imasmiṃ pacchimattabhāve dasapāramitāsaṃsiddhibalena buddho jāto lābhaggayasaggappatto ahosi. Puna titthiyā ussāhajātā – ‘‘kathaṃ nu kho samaṇassa gotamassa ayasaṃ uppādessāmā’’ti dukkhī dummanā nisīdiṃsu. Tadā sundarī nāmekā paribbājikā te upasaṅkamitvā vanditvā ṭhitā tuṇhībhūte kiñci avadante disvā ‘‘kiṃ mayhaṃ doso’’ti pucchi. ‘‘Samaṇena gotamena amhe viheṭhiyamāne tvaṃ appossukkā viharissasi, idaṃ tava doso’’ti. ‘‘Evamahaṃ tattha kiṃ karissāmī’’ti? ‘‘Tvaṃ samaṇassa gotamassa avaṇṇaṃ uppādetuṃ sakkhissasī’’ti? ‘‘Sakkhissāmi, ayyā’’ti vatvā tato paṭṭhāya vuttanayena diṭṭhadiṭṭhānaṃ ‘‘samaṇena gotamena ekagandhakuṭiyaṃ sayitvā nikkhantā’’ti vatvā akkosati paribhāsati. Titthiyāpi ‘‘passatha, bho, samaṇassa gotamassa kamma’’nti akkosanti paribhāsanti. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘मुनाळि नामहं धुत्तो, पुब्बे अञ्‍ञासु जातिसु।

    ‘‘Munāḷi nāmahaṃ dhutto, pubbe aññāsu jātisu;

    पच्‍चेकबुद्धं सुरभिं, अब्भाचिक्खिं अदूसकं॥

    Paccekabuddhaṃ surabhiṃ, abbhācikkhiṃ adūsakaṃ.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, निरये संसरिं चिरं।

    ‘‘Tena kammavipākena, niraye saṃsariṃ ciraṃ;

    बहू वस्ससहस्सानि, दुक्खं वेदेसि वेदनं॥

    Bahū vassasahassāni, dukkhaṃ vedesi vedanaṃ.

    ‘‘तेन कम्मावसेसेन, इध पच्छिमके भवे।

    ‘‘Tena kammāvasesena, idha pacchimake bhave;

    अब्भक्खानं मया लद्धं, सुन्दरिकाय कारणा’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.६७-६९)।

    Abbhakkhānaṃ mayā laddhaṃ, sundarikāya kāraṇā’’ti. (apa. thera 1.39.67-69);

    चतुत्थपञ्हे – अब्भक्खानं अभि विसेसेन अक्‍कोसनं परिभासनं। अतीते किर बोधिसत्तो ब्राह्मणकुले उप्पन्‍नो बहुस्सुतो बहूहि सक्‍कतो पूजितो तापसपब्बज्‍जं पब्बजित्वा हिमवन्ते वनमूलफलाहारो बहुमाणवे मन्ते वाचेन्तो वासं कप्पेसि। एको पञ्‍चाभिञ्‍ञाअट्ठसमापत्तिलाभी तापसो तस्स सन्तिकं अगमासि। सो तं दिस्वाव इस्सापकतो तं अदूसकं इसिं ‘‘कामभोगी कुहको अयं इसी’’ति अब्भाचिक्खि, अत्तनो सिस्से च आह – ‘‘अयं इसि एवरूपो अनाचारको’’ति। तेपि तथेव अक्‍कोसिंसु परिभासिंसु। सो तेन अकुसलकम्मविपाकेन वस्ससहस्सानि निरये दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे बुद्धो हुत्वा लाभग्गयसग्गप्पत्तो आकासे पुण्णचन्दो विय पाकटो जातो। तथेव तित्थिया अब्भक्खानेनपि असन्तुट्ठा पुनपि सुन्दरिया अब्भक्खानं कारेत्वा सुराधुत्ते पक्‍कोसापेत्वा लञ्‍जं दत्वा ‘‘तुम्हे सुन्दरिं मारेत्वा जेतवनद्वारसमीपे मालाकचवरेन छादेथा’’ति आणापेसुं। ते तथा करिंसु। ततो तित्थिया ‘‘सुन्दरिं न पस्सामा’’ति रञ्‍ञो आरोचेसुं। राजा ‘‘परियेसथा’’ति आह। ते अत्तना पातितट्ठानतो गहेत्वा मञ्‍चकं आरोपेत्वा रञ्‍ञो दस्सेत्वा ‘‘पस्सथ, भो, समणस्स गोतमस्स सावकानं कम्म’’न्ति भगवतो भिक्खुसङ्घस्स च सकलनगरे अवण्णं उग्घोसेन्ता विचरिंसु। सुन्दरिं आमकसुसाने अट्टके ठपेसुं। राजा ‘‘सुन्दरिमारके परियेसथा’’ति आणापेसि। तदा धुत्ता सुरं पिवित्वा ‘‘त्वं सुन्दरिं मारेसि, त्वं मारेसी’’ति कलहं करिंसु। राजपुरिसा ते धुत्ते गहेत्वा रञ्‍ञो दस्सेसुं। राजा ‘‘किं, भणे, तुम्हेहि सुन्दरी मारिता’’ति? ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘केहि आणत्ता’’ति? ‘‘तित्थियेहि, देवा’’ति। राजा तित्थिये आहरापेत्वा बन्धापेत्वा ‘‘गच्छथ, भणे, ‘बुद्धस्स अवण्णत्थाय अम्हेहि सयमेव सुन्दरी मारापिता, भगवा तस्स सावका च अकारका’ति उग्घोसथा’’ति आह। ते तथा अकंसु । सकलनगरवासिनो निक्‍कङ्खा अहेसुं। राजा तित्थिये च धुत्ते च मारापेत्वा छड्डापेति । ततो भगवतो भिय्योसोमत्ताय लाभसक्‍कारो वड्ढि। तेन वुत्तं –

    Catutthapañhe – abbhakkhānaṃ abhi visesena akkosanaṃ paribhāsanaṃ. Atīte kira bodhisatto brāhmaṇakule uppanno bahussuto bahūhi sakkato pūjito tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā himavante vanamūlaphalāhāro bahumāṇave mante vācento vāsaṃ kappesi. Eko pañcābhiññāaṭṭhasamāpattilābhī tāpaso tassa santikaṃ agamāsi. So taṃ disvāva issāpakato taṃ adūsakaṃ isiṃ ‘‘kāmabhogī kuhako ayaṃ isī’’ti abbhācikkhi, attano sisse ca āha – ‘‘ayaṃ isi evarūpo anācārako’’ti. Tepi tatheva akkosiṃsu paribhāsiṃsu. So tena akusalakammavipākena vassasahassāni niraye dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve buddho hutvā lābhaggayasaggappatto ākāse puṇṇacando viya pākaṭo jāto. Tatheva titthiyā abbhakkhānenapi asantuṭṭhā punapi sundariyā abbhakkhānaṃ kāretvā surādhutte pakkosāpetvā lañjaṃ datvā ‘‘tumhe sundariṃ māretvā jetavanadvārasamīpe mālākacavarena chādethā’’ti āṇāpesuṃ. Te tathā kariṃsu. Tato titthiyā ‘‘sundariṃ na passāmā’’ti rañño ārocesuṃ. Rājā ‘‘pariyesathā’’ti āha. Te attanā pātitaṭṭhānato gahetvā mañcakaṃ āropetvā rañño dassetvā ‘‘passatha, bho, samaṇassa gotamassa sāvakānaṃ kamma’’nti bhagavato bhikkhusaṅghassa ca sakalanagare avaṇṇaṃ ugghosentā vicariṃsu. Sundariṃ āmakasusāne aṭṭake ṭhapesuṃ. Rājā ‘‘sundarimārake pariyesathā’’ti āṇāpesi. Tadā dhuttā suraṃ pivitvā ‘‘tvaṃ sundariṃ māresi, tvaṃ māresī’’ti kalahaṃ kariṃsu. Rājapurisā te dhutte gahetvā rañño dassesuṃ. Rājā ‘‘kiṃ, bhaṇe, tumhehi sundarī māritā’’ti? ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Kehi āṇattā’’ti? ‘‘Titthiyehi, devā’’ti. Rājā titthiye āharāpetvā bandhāpetvā ‘‘gacchatha, bhaṇe, ‘buddhassa avaṇṇatthāya amhehi sayameva sundarī mārāpitā, bhagavā tassa sāvakā ca akārakā’ti ugghosathā’’ti āha. Te tathā akaṃsu . Sakalanagaravāsino nikkaṅkhā ahesuṃ. Rājā titthiye ca dhutte ca mārāpetvā chaḍḍāpeti . Tato bhagavato bhiyyosomattāya lābhasakkāro vaḍḍhi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘ब्राह्मणो सुतवा आसिं, अहं सक्‍कतपूजितो।

    ‘‘Brāhmaṇo sutavā āsiṃ, ahaṃ sakkatapūjito;

    महावने पञ्‍चसते, मन्ते वाचेमि माणवे॥

    Mahāvane pañcasate, mante vācemi māṇave.

    ‘‘तत्थागतो इसि भीमो, पञ्‍चाभिञ्‍ञो महिद्धिको।

    ‘‘Tatthāgato isi bhīmo, pañcābhiñño mahiddhiko;

    तञ्‍चाहं आगतं दिस्वा, अब्भाचिक्खिं अदूसकं॥

    Tañcāhaṃ āgataṃ disvā, abbhācikkhiṃ adūsakaṃ.

    ‘‘ततोहं अवचं सिस्से, कामभोगी अयं इसि।

    ‘‘Tatohaṃ avacaṃ sisse, kāmabhogī ayaṃ isi;

    मय्हम्पि भासमानस्स, अनुमोदिंसु माणवा॥

    Mayhampi bhāsamānassa, anumodiṃsu māṇavā.

    ‘‘ततो माणवका सब्बे, भिक्खमानं कुले कुले।

    ‘‘Tato māṇavakā sabbe, bhikkhamānaṃ kule kule;

    महाजनस्स आहंसु, कामभोगी अयं इसि॥

    Mahājanassa āhaṃsu, kāmabhogī ayaṃ isi.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, पञ्‍चभिक्खुसता इमे।

    ‘‘Tena kammavipākena, pañcabhikkhusatā ime;

    अब्भक्खानं लभुं सब्बे, सुन्दरिकाय कारणा’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.७३-७७)।

    Abbhakkhānaṃ labhuṃ sabbe, sundarikāya kāraṇā’’ti. (apa. thera 1.39.73-77);

    पञ्‍चमे पञ्हे – सिलावेधोति आहतचित्तो सिलं पविज्झि। अतीते किर बोधिसत्तो च कनिट्ठभाता च एकपितुपुत्ता अहेसुं। ते पितु अच्‍चयेन दासे पटिच्‍च कलहं करोन्ता अञ्‍ञमञ्‍ञं विरुद्धा अहेसुं। बोधिसत्तो अत्तनो बलवभावेन कनिट्ठभातरं अज्झोत्थरित्वा तस्सुपरि पासाणं पविज्झेसि। सो तेन कम्मविपाकेन नरकादीसु अनेकवस्ससहस्सानि दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे बुद्धो जातो। देवदत्तो राहुलकुमारस्स मातुलो पुब्बे सेरिवाणिजकाले बोधिसत्तेन सद्धिं वाणिजो अहोसि, ते एकं पट्टनगामं पत्वा ‘‘त्वं एकवीथिं गण्हाहि, अहम्पि एकवीथिं गण्हामी’’ति द्वेपि पविट्ठा। तेसु देवदत्तस्स पविट्ठवीथियं जिण्णसेट्ठिभरिया च नत्ता च द्वेयेव अहेसुं, तेसं महन्तं सुवण्णथालकं मलग्गहितं भाजनन्तरे ठपितं होति, तं सुवण्णथालकभावं अजानन्ती ‘‘इमं थालकं गहेत्वा पिळन्धनं देथा’’ति आह। सो तं गहेत्वा सूचिया लेखं कड्ढित्वा सुवण्णथालकभावं ञत्वा ‘‘थोकं दत्वा गण्हिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा गतो। अथ बोधिसत्तं द्वारसमीपं आगतं दिस्वा ‘‘नत्ता, अय्ये , मय्हं कच्छपुटं पिळन्धनं देथा’’ति। सा तं पक्‍कोसापेत्वा निसीदापेत्वा तं थालकं दत्वा ‘‘इमं गहेत्वा मय्हं नत्ताय कच्छपुटं पिळन्धनं देथा’’ति। बोधिसत्तो तं गहेत्वा सुवण्णथालकभावं ञत्वा ‘‘तेन वञ्‍चिता’’ति ञत्वा अत्तनो पसिब्बकाय ठपितअट्ठकहापणे अवसेसभण्डञ्‍च दत्वा कच्छपुटं पिळन्धनं कुमारिकाय हत्थे पिळन्धापेत्वा अगमासि। सो वाणिजो पुनागन्त्वा पुच्छि। ‘‘तात, त्वं न गण्हित्थ, मय्हं पुत्तो इदञ्‍चिदञ्‍च दत्वा तं गहेत्वा गतो’’ति। सो तं सुत्वाव हदयेन फालितेन विय धावित्वा अनुबन्धि। बोधिसत्तो नावं आरुय्ह पक्खन्दि। सो ‘‘तिट्ठ, मा पलायि मा पलायी’’ति वत्वा ‘‘निब्बत्तनिब्बत्तभवे तं नासेतुं समत्थो भवेय्य’’न्ति पत्थनं अकासि।

    Pañcame pañhe – silāvedhoti āhatacitto silaṃ pavijjhi. Atīte kira bodhisatto ca kaniṭṭhabhātā ca ekapituputtā ahesuṃ. Te pitu accayena dāse paṭicca kalahaṃ karontā aññamaññaṃ viruddhā ahesuṃ. Bodhisatto attano balavabhāvena kaniṭṭhabhātaraṃ ajjhottharitvā tassupari pāsāṇaṃ pavijjhesi. So tena kammavipākena narakādīsu anekavassasahassāni dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve buddho jāto. Devadatto rāhulakumārassa mātulo pubbe serivāṇijakāle bodhisattena saddhiṃ vāṇijo ahosi, te ekaṃ paṭṭanagāmaṃ patvā ‘‘tvaṃ ekavīthiṃ gaṇhāhi, ahampi ekavīthiṃ gaṇhāmī’’ti dvepi paviṭṭhā. Tesu devadattassa paviṭṭhavīthiyaṃ jiṇṇaseṭṭhibhariyā ca nattā ca dveyeva ahesuṃ, tesaṃ mahantaṃ suvaṇṇathālakaṃ malaggahitaṃ bhājanantare ṭhapitaṃ hoti, taṃ suvaṇṇathālakabhāvaṃ ajānantī ‘‘imaṃ thālakaṃ gahetvā piḷandhanaṃ dethā’’ti āha. So taṃ gahetvā sūciyā lekhaṃ kaḍḍhitvā suvaṇṇathālakabhāvaṃ ñatvā ‘‘thokaṃ datvā gaṇhissāmī’’ti cintetvā gato. Atha bodhisattaṃ dvārasamīpaṃ āgataṃ disvā ‘‘nattā, ayye , mayhaṃ kacchapuṭaṃ piḷandhanaṃ dethā’’ti. Sā taṃ pakkosāpetvā nisīdāpetvā taṃ thālakaṃ datvā ‘‘imaṃ gahetvā mayhaṃ nattāya kacchapuṭaṃ piḷandhanaṃ dethā’’ti. Bodhisatto taṃ gahetvā suvaṇṇathālakabhāvaṃ ñatvā ‘‘tena vañcitā’’ti ñatvā attano pasibbakāya ṭhapitaaṭṭhakahāpaṇe avasesabhaṇḍañca datvā kacchapuṭaṃ piḷandhanaṃ kumārikāya hatthe piḷandhāpetvā agamāsi. So vāṇijo punāgantvā pucchi. ‘‘Tāta, tvaṃ na gaṇhittha, mayhaṃ putto idañcidañca datvā taṃ gahetvā gato’’ti. So taṃ sutvāva hadayena phālitena viya dhāvitvā anubandhi. Bodhisatto nāvaṃ āruyha pakkhandi. So ‘‘tiṭṭha, mā palāyi mā palāyī’’ti vatvā ‘‘nibbattanibbattabhave taṃ nāsetuṃ samattho bhaveyya’’nti patthanaṃ akāsi.

    सो पत्थनावसेन अनेकेसु जातिसतसहस्सेसु अञ्‍ञमञ्‍ञं विहेठेत्वा इमस्मिं अत्तभावे सक्यकुले निब्बत्तित्वा कमेन भगवति सब्बञ्‍ञुतं पत्वा राजगहे विहरन्ते अनुरुद्धादीहि सद्धिं भगवतो सन्तिकं गन्त्वा पब्बजित्वा झानलाभी हुत्वा पाकटो भगवन्तं वरं याचि – ‘‘भन्ते, सब्बो भिक्खुसङ्घो पिण्डपातिकादीनि तेरस धुतङ्गानि समादियतु, सकलो भिक्खुसङ्घो मम भारो होतू’’ति। भगवा न अनुजानि। देवदत्तो वेरं बन्धित्वा परिहीनज्झानो भगवन्तं मारेतुकामो एकदिवसं वेभारपब्बतपादे ठितस्स भगवतो उपरि ठितो पब्बतकूटं पविद्धेसि। भगवतो आनुभावेन अपरो पब्बतकूटो तं पतमानं सम्पटिच्छि। तेसं घट्टनेन उट्ठिता पपटिका आगन्त्वा भगवतो पादपिट्ठियं पहरि। तेन वुत्तं –

    So patthanāvasena anekesu jātisatasahassesu aññamaññaṃ viheṭhetvā imasmiṃ attabhāve sakyakule nibbattitvā kamena bhagavati sabbaññutaṃ patvā rājagahe viharante anuruddhādīhi saddhiṃ bhagavato santikaṃ gantvā pabbajitvā jhānalābhī hutvā pākaṭo bhagavantaṃ varaṃ yāci – ‘‘bhante, sabbo bhikkhusaṅgho piṇḍapātikādīni terasa dhutaṅgāni samādiyatu, sakalo bhikkhusaṅgho mama bhāro hotū’’ti. Bhagavā na anujāni. Devadatto veraṃ bandhitvā parihīnajjhāno bhagavantaṃ māretukāmo ekadivasaṃ vebhārapabbatapāde ṭhitassa bhagavato upari ṭhito pabbatakūṭaṃ paviddhesi. Bhagavato ānubhāvena aparo pabbatakūṭo taṃ patamānaṃ sampaṭicchi. Tesaṃ ghaṭṭanena uṭṭhitā papaṭikā āgantvā bhagavato pādapiṭṭhiyaṃ pahari. Tena vuttaṃ –

    ‘‘वेमातुभातरं पुब्बे, धनहेतु हनिं अहं।

    ‘‘Vemātubhātaraṃ pubbe, dhanahetu haniṃ ahaṃ;

    पक्खिपिं गिरिदुग्गस्मिं, सिलाय च अपिंसयिं॥

    Pakkhipiṃ giriduggasmiṃ, silāya ca apiṃsayiṃ.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, देवदत्तो सिलं खिपि।

    ‘‘Tena kammavipākena, devadatto silaṃ khipi;

    अङ्गुट्ठं पिंसयी पादे, मम पासाणसक्खरा’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.७८-७९)।

    Aṅguṭṭhaṃ piṃsayī pāde, mama pāsāṇasakkharā’’ti. (apa. thera 1.39.78-79);

    छट्ठपञ्हे – सकलिकावेधोति सकलिकाय घट्टनं। अतीते किर बोधिसत्तो एकस्मिं कुले निब्बत्तो दहरकाले महावीथियं कीळमानो वीथियं पिण्डाय चरमानं पच्‍चेकबुद्धं दिस्वा ‘‘अयं मुण्डको समणो कुहिं गच्छती’’ति पासाणसकलिकं गहेत्वा तस्स पादपिट्ठियं खिपि । पादपिट्ठिचम्मं छिन्दित्वा रुहिरं निक्खमि। सो तेन पापकम्मेन अनेकवस्ससहस्सानि निरये महादुक्खं अनुभवित्वा बुद्धभूतोपि कम्मपिलोतिकवसेन पादपिट्ठियं पासाणसकलिकघट्टनेन रुहिरुप्पादं लभि। तेन वुत्तं –

    Chaṭṭhapañhe – sakalikāvedhoti sakalikāya ghaṭṭanaṃ. Atīte kira bodhisatto ekasmiṃ kule nibbatto daharakāle mahāvīthiyaṃ kīḷamāno vīthiyaṃ piṇḍāya caramānaṃ paccekabuddhaṃ disvā ‘‘ayaṃ muṇḍako samaṇo kuhiṃ gacchatī’’ti pāsāṇasakalikaṃ gahetvā tassa pādapiṭṭhiyaṃ khipi . Pādapiṭṭhicammaṃ chinditvā ruhiraṃ nikkhami. So tena pāpakammena anekavassasahassāni niraye mahādukkhaṃ anubhavitvā buddhabhūtopi kammapilotikavasena pādapiṭṭhiyaṃ pāsāṇasakalikaghaṭṭanena ruhiruppādaṃ labhi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘पुरेहं दारको हुत्वा, कीळमानो महापथे।

    ‘‘Purehaṃ dārako hutvā, kīḷamāno mahāpathe;

    पच्‍चेकबुद्धं दिस्वान, मग्गे सकलिकं खिपिं॥

    Paccekabuddhaṃ disvāna, magge sakalikaṃ khipiṃ.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, इध पच्छिमके भवे।

    ‘‘Tena kammavipākena, idha pacchimake bhave;

    वधत्थं मं देवदत्तो, अभिमारे पय्योजयी’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८०-८१)।

    Vadhatthaṃ maṃ devadatto, abhimāre payyojayī’’ti. (apa. thera 1.39.80-81);

    सत्तमपञ्हे – नाळागिरीति धनपालको हत्थी मारणत्थाय पेसितो। अतीते किर बोधिसत्तो हत्थिगोपको हुत्वा निब्बत्तो हत्थिं आरुय्ह विचरमानो महापथे पच्‍चेकबुद्धं दिस्वा ‘‘कुतो आगच्छति अयं मुण्डको’’ति आहतचित्तो खिलजातो हत्थिना आसादेसि। सो तेन कम्मेन अपायेसु अनेकवस्ससहस्सानि दुक्खं अनुभवित्वा पच्छिमत्तभावे बुद्धो जातो। देवदत्तो अजातसत्तुराजानं सहायं कत्वा ‘‘त्वं, महाराज, पितरं घातेत्वा राजा होहि, अहं बुद्धं मारेत्वा बुद्धो भविस्सामी’’ति सञ्‍ञापेत्वा एकदिवसं रञ्‍ञो अनुञ्‍ञाताय हत्थिसालं गन्त्वा – ‘‘स्वे तुम्हे नाळागिरिं सोळससुराघटे पायेत्वा भगवतो पिण्डाय चरणवेलायं पेसेथा’’ति हत्थिगोपके आणापेसि। सकलनगरं महाकोलाहलं अहोसि, ‘‘बुद्धनागेन हत्थिनागस्स युद्धं पस्सिस्सामा’’ति उभतो राजवीथियं मञ्‍चातिमञ्‍चं बन्धित्वा पातोव सन्‍निपतिंसु। भगवापि कतसरीरपटिजग्गनो भिक्खुसङ्घपरिवुतो राजगहं पिण्डाय पाविसि। तस्मिं खणे वुत्तनियामेनेव नाळागिरिं विस्सज्‍जेसुं। सो वीथिचच्‍चरादयो विधमेन्तो आगच्छति। तदा एका इत्थी दारकं गहेत्वा वीथितो वीथिं गच्छति, हत्थी तं इत्थिं दिस्वा अनुबन्धि। भगवा ‘‘नाळागिरि, न तं हनत्थाय पेसितो, इधागच्छाही’’ति आह। सो तं सद्दं सुत्वा भगवन्ताभिमुखो धावि। भगवा अपरिमाणेसु चक्‍कवाळेसु अनन्तसत्तेसु फरणारहं मेत्तं एकस्मिंयेव नाळागिरिम्हि फरि। सो भगवतो मेत्ताय फुटो निब्भयो हुत्वा भगवतो पादमूले निपति। भगवा तस्स मत्थके हत्थं ठपेसि। तदा देवब्रह्मादयो अच्छरियब्भुतजातचित्ता पुप्फपरागादीहि पूजेसुं। सकलनगरे जण्णुकमत्ता धनरासयो अहेसुं। राजा ‘‘पच्छिमद्वारे धनानि नगरवासीनं होन्तु, पुरत्थिमद्वारे धनानि राजभण्डागारे होन्तू’’ति भेरिं चरापेसि। सब्बे तथा करिंसु। तदा नाळागिरि धनपालो नाम अहोसि। भगवा वेळुवनारामं अगमासि। तेन वुत्तं –

    Sattamapañhe – nāḷāgirīti dhanapālako hatthī māraṇatthāya pesito. Atīte kira bodhisatto hatthigopako hutvā nibbatto hatthiṃ āruyha vicaramāno mahāpathe paccekabuddhaṃ disvā ‘‘kuto āgacchati ayaṃ muṇḍako’’ti āhatacitto khilajāto hatthinā āsādesi. So tena kammena apāyesu anekavassasahassāni dukkhaṃ anubhavitvā pacchimattabhāve buddho jāto. Devadatto ajātasatturājānaṃ sahāyaṃ katvā ‘‘tvaṃ, mahārāja, pitaraṃ ghātetvā rājā hohi, ahaṃ buddhaṃ māretvā buddho bhavissāmī’’ti saññāpetvā ekadivasaṃ rañño anuññātāya hatthisālaṃ gantvā – ‘‘sve tumhe nāḷāgiriṃ soḷasasurāghaṭe pāyetvā bhagavato piṇḍāya caraṇavelāyaṃ pesethā’’ti hatthigopake āṇāpesi. Sakalanagaraṃ mahākolāhalaṃ ahosi, ‘‘buddhanāgena hatthināgassa yuddhaṃ passissāmā’’ti ubhato rājavīthiyaṃ mañcātimañcaṃ bandhitvā pātova sannipatiṃsu. Bhagavāpi katasarīrapaṭijaggano bhikkhusaṅghaparivuto rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi. Tasmiṃ khaṇe vuttaniyāmeneva nāḷāgiriṃ vissajjesuṃ. So vīthicaccarādayo vidhamento āgacchati. Tadā ekā itthī dārakaṃ gahetvā vīthito vīthiṃ gacchati, hatthī taṃ itthiṃ disvā anubandhi. Bhagavā ‘‘nāḷāgiri, na taṃ hanatthāya pesito, idhāgacchāhī’’ti āha. So taṃ saddaṃ sutvā bhagavantābhimukho dhāvi. Bhagavā aparimāṇesu cakkavāḷesu anantasattesu pharaṇārahaṃ mettaṃ ekasmiṃyeva nāḷāgirimhi phari. So bhagavato mettāya phuṭo nibbhayo hutvā bhagavato pādamūle nipati. Bhagavā tassa matthake hatthaṃ ṭhapesi. Tadā devabrahmādayo acchariyabbhutajātacittā pupphaparāgādīhi pūjesuṃ. Sakalanagare jaṇṇukamattā dhanarāsayo ahesuṃ. Rājā ‘‘pacchimadvāre dhanāni nagaravāsīnaṃ hontu, puratthimadvāre dhanāni rājabhaṇḍāgāre hontū’’ti bheriṃ carāpesi. Sabbe tathā kariṃsu. Tadā nāḷāgiri dhanapālo nāma ahosi. Bhagavā veḷuvanārāmaṃ agamāsi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘हत्थारोहो पुरे आसिं, पच्‍चेकमुनिमुत्तमं।

    ‘‘Hatthāroho pure āsiṃ, paccekamunimuttamaṃ;

    पिण्डाय विचरन्तं तं, आसादेसिं गजेनहं॥

    Piṇḍāya vicarantaṃ taṃ, āsādesiṃ gajenahaṃ.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, भन्तो नाळागिरी गजो।

    ‘‘Tena kammavipākena, bhanto nāḷāgirī gajo;

    गिरिब्बजे पुरवरे, दारुणो समुपागमी’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८२-८३)।

    Giribbaje puravare, dāruṇo samupāgamī’’ti. (apa. thera 1.39.82-83);

    अट्ठमपञ्हे – सत्थच्छेदोति सत्थेन गण्डफालनं कुठाराय सत्थेन छेदो। अतीते किर बोधिसत्तो पच्‍चन्तदेसे राजा अहोसि। सो दुज्‍जनसंसग्गवसेन पच्‍चन्तदेसे वासवसेन च धुत्तो साहसिको एकदिवसं खग्गहत्थो पत्तिकोव नगरे विचरन्तो निरापराधे जने खग्गेन फालेन्तो अगमासि। सो तेन पापकम्मविपाकेन बहूनि वस्ससहस्सानि निरये पच्‍चित्वा तिरच्छानादीसु दुक्खमनुभवित्वा पक्‍कावसेसेन पच्छिमत्तभावे बुद्धभूतोपि हेट्ठा वुत्तनयेन देवदत्तेन खित्तपासाणसक्खलिकपहारेन उट्ठितगण्डो अहोसि। जीवको मेत्तचित्तेन तं गण्डं फालेसि। वेरिचित्तस्स देवदत्तस्स रुहिरुप्पादकम्मं अनन्तरिकं अहोसि, मेत्तचित्तस्स जीवकस्स गण्डफालनं पुञ्‍ञमेव अहोसि। तेन वुत्तं –

    Aṭṭhamapañhe – satthacchedoti satthena gaṇḍaphālanaṃ kuṭhārāya satthena chedo. Atīte kira bodhisatto paccantadese rājā ahosi. So dujjanasaṃsaggavasena paccantadese vāsavasena ca dhutto sāhasiko ekadivasaṃ khaggahattho pattikova nagare vicaranto nirāparādhe jane khaggena phālento agamāsi. So tena pāpakammavipākena bahūni vassasahassāni niraye paccitvā tiracchānādīsu dukkhamanubhavitvā pakkāvasesena pacchimattabhāve buddhabhūtopi heṭṭhā vuttanayena devadattena khittapāsāṇasakkhalikapahārena uṭṭhitagaṇḍo ahosi. Jīvako mettacittena taṃ gaṇḍaṃ phālesi. Vericittassa devadattassa ruhiruppādakammaṃ anantarikaṃ ahosi, mettacittassa jīvakassa gaṇḍaphālanaṃ puññameva ahosi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘राजाहं पत्तिको आसिं, सत्तिया पुरिसे हनिं।

    ‘‘Rājāhaṃ pattiko āsiṃ, sattiyā purise haniṃ;

    तेन कम्मविपाकेन, निरये पच्‍चिसं भुसं॥

    Tena kammavipākena, niraye paccisaṃ bhusaṃ.

    ‘‘कम्मुनो तस्स सेसेन, इदानि सकलं मम।

    ‘‘Kammuno tassa sesena, idāni sakalaṃ mama;

    पादे छविं पकप्पेसि, न हि कम्मं विनस्सती’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८४-८५)।

    Pāde chaviṃ pakappesi, na hi kammaṃ vinassatī’’ti. (apa. thera 1.39.84-85);

    नवमे पञ्हे – ‘‘सीसदुक्खन्ति सीसाबाधो सीसवेदना। अतीते किर बोधिसत्तो केवट्टगामे केवट्टो हुत्वा निब्बत्ति। सो एकदिवसं केवट्टपुरिसेहि सद्धिं मच्छमारणट्ठानं गन्त्वा मच्छे मारेन्ते दिस्वा तत्थ सोमनस्सं उप्पादेसि, सहगतापि तथेव सोमनस्सं उप्पादयिंसु। सो तेन अकुसलकम्मेन चतुरापाये दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे तेहि पुरिसेहि सद्धिं सक्यराजकुले निब्बत्तित्वा कमेन बुद्धत्तं पत्तोपि सयं सीसाबाधं पच्‍चनुभोसि। ते च सक्यराजानो धम्मपदट्ठकथायं (ध॰ प॰ अट्ठ॰ १.विडडूभवत्थु) वुत्तनयेन विडडूभसङ्गामे सब्बे विनासं पापुणिंसु। तेन वुत्तं –

    Navame pañhe – ‘‘sīsadukkhanti sīsābādho sīsavedanā. Atīte kira bodhisatto kevaṭṭagāme kevaṭṭo hutvā nibbatti. So ekadivasaṃ kevaṭṭapurisehi saddhiṃ macchamāraṇaṭṭhānaṃ gantvā macche mārente disvā tattha somanassaṃ uppādesi, sahagatāpi tatheva somanassaṃ uppādayiṃsu. So tena akusalakammena caturāpāye dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve tehi purisehi saddhiṃ sakyarājakule nibbattitvā kamena buddhattaṃ pattopi sayaṃ sīsābādhaṃ paccanubhosi. Te ca sakyarājāno dhammapadaṭṭhakathāyaṃ (dha. pa. aṭṭha. 1.viḍaḍūbhavatthu) vuttanayena viḍaḍūbhasaṅgāme sabbe vināsaṃ pāpuṇiṃsu. Tena vuttaṃ –

    ‘‘अहं केवट्टगामस्मिं, अहुं केवट्टदारको।

    ‘‘Ahaṃ kevaṭṭagāmasmiṃ, ahuṃ kevaṭṭadārako;

    मच्छके घातिते दिस्वा, जनयिं सोमनस्सकं॥

    Macchake ghātite disvā, janayiṃ somanassakaṃ.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, सीसदुक्खं अहू मम।

    ‘‘Tena kammavipākena, sīsadukkhaṃ ahū mama;

    सब्बे सक्‍का च हञ्‍ञिंसु, यदा हनि विटटूभो’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८६-८७)।

    Sabbe sakkā ca haññiṃsu, yadā hani viṭaṭūbho’’ti. (apa. thera 1.39.86-87);

    दसमपञ्हे – यवखादनन्ति वेरञ्‍जायं यवतण्डुलखादनं। अतीते किर बोधिसत्तो अञ्‍ञतरस्मिं कुले निब्बत्तो जातिवसेन च अन्धबालभावेन च फुस्सस्स भगवतो सावके मधुरन्‍नपाने सालिभोजनादयो च भुञ्‍जमाने दिस्वा ‘‘अरे मुण्डकसमणा, यवं खादथ, मा सालिभोजनं भुञ्‍जथा’’ति अक्‍कोसि। सो तेन अकुसलकम्मविपाकेन अनेकवस्ससहस्सानि चतुरापाये दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे कमेन बुद्धत्तं पत्वा लोकसङ्गहं करोन्तो गामनिगमराजधानीसु चरित्वा एकस्मिं समये वेरञ्‍जब्राह्मणगामसमीपे साखाविटपसम्पन्‍नं पुचिमन्दरुक्खमूलं पापुणि। वेरञ्‍जब्राह्मणो भगवन्तं उपसङ्कमित्वा अनेकपरियायेन भगवन्तं जिनितुं असक्‍कोन्तो सोतापन्‍नो हुत्वा ‘‘भन्ते, इधेव वस्सं उपगन्तुं वट्टती’’ति आरोचेसि। भगवा तुण्हीभावेन अधिवासेसि। अथ पुनदिवसतो पट्ठाय मारो पापिमा सकलवेरञ्‍जब्राह्मणगामवासीनं मारावट्टनं अकासि। पिण्डाय पविट्ठस्स भगवतो मारावट्टनवसेन एकोपि कटच्छुभिक्खामत्तं दाता नाहोसि। भगवा तुच्छपत्तोव भिक्खुसङ्घपरिवुतो पुनागञ्छि। तस्मिं एवं आगते तत्थेव निवुट्ठा अस्सवाणिजा तं दिवसं दानं दत्वा ततो पट्ठाय भगवन्तं पञ्‍चसतभिक्खुपरिवारं निमन्तेत्वा पञ्‍चन्‍नं अस्ससतानं भत्ततो विभागं कत्वा यवं कोट्टेत्वा भिक्खूनं पत्तेसु पक्खिपिंसु । सकलस्स सहस्सचक्‍कवाळदेवता सुजाताय पायासपचनदिवसे विय दिब्बोजं पक्खिपिंसु। भगवा परिभुञ्‍जि , एवं तेमासं यवं परिभुञ्‍जि। तेमासच्‍चयेन मारावट्टने विगते पवारणादिवसे वेरञ्‍जो ब्राह्मणो सरित्वा महासंवेगप्पत्तो बुद्धप्पमुखस्स भिक्खुसङ्घस्स महादानं दत्वा वन्दित्वा खमापेसि। तेन वुत्तं –

    Dasamapañhe – yavakhādananti verañjāyaṃ yavataṇḍulakhādanaṃ. Atīte kira bodhisatto aññatarasmiṃ kule nibbatto jātivasena ca andhabālabhāvena ca phussassa bhagavato sāvake madhurannapāne sālibhojanādayo ca bhuñjamāne disvā ‘‘are muṇḍakasamaṇā, yavaṃ khādatha, mā sālibhojanaṃ bhuñjathā’’ti akkosi. So tena akusalakammavipākena anekavassasahassāni caturāpāye dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve kamena buddhattaṃ patvā lokasaṅgahaṃ karonto gāmanigamarājadhānīsu caritvā ekasmiṃ samaye verañjabrāhmaṇagāmasamīpe sākhāviṭapasampannaṃ pucimandarukkhamūlaṃ pāpuṇi. Verañjabrāhmaṇo bhagavantaṃ upasaṅkamitvā anekapariyāyena bhagavantaṃ jinituṃ asakkonto sotāpanno hutvā ‘‘bhante, idheva vassaṃ upagantuṃ vaṭṭatī’’ti ārocesi. Bhagavā tuṇhībhāvena adhivāsesi. Atha punadivasato paṭṭhāya māro pāpimā sakalaverañjabrāhmaṇagāmavāsīnaṃ mārāvaṭṭanaṃ akāsi. Piṇḍāya paviṭṭhassa bhagavato mārāvaṭṭanavasena ekopi kaṭacchubhikkhāmattaṃ dātā nāhosi. Bhagavā tucchapattova bhikkhusaṅghaparivuto punāgañchi. Tasmiṃ evaṃ āgate tattheva nivuṭṭhā assavāṇijā taṃ divasaṃ dānaṃ datvā tato paṭṭhāya bhagavantaṃ pañcasatabhikkhuparivāraṃ nimantetvā pañcannaṃ assasatānaṃ bhattato vibhāgaṃ katvā yavaṃ koṭṭetvā bhikkhūnaṃ pattesu pakkhipiṃsu . Sakalassa sahassacakkavāḷadevatā sujātāya pāyāsapacanadivase viya dibbojaṃ pakkhipiṃsu. Bhagavā paribhuñji , evaṃ temāsaṃ yavaṃ paribhuñji. Temāsaccayena mārāvaṭṭane vigate pavāraṇādivase verañjo brāhmaṇo saritvā mahāsaṃvegappatto buddhappamukhassa bhikkhusaṅghassa mahādānaṃ datvā vanditvā khamāpesi. Tena vuttaṃ –

    ‘‘फुस्सस्साहं पावचने, सावके परिभासयिं।

    ‘‘Phussassāhaṃ pāvacane, sāvake paribhāsayiṃ;

    यवं खादथ भुञ्‍जथ, मा च भुञ्‍जथ सालयो॥

    Yavaṃ khādatha bhuñjatha, mā ca bhuñjatha sālayo.

    ‘‘तेन कम्मविपाकेन, तेमासं खादितं यवं।

    ‘‘Tena kammavipākena, temāsaṃ khāditaṃ yavaṃ;

    निमन्तितो ब्राह्मणेन, वेरञ्‍जायं वसिं तदा’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.८८-८९)।

    Nimantito brāhmaṇena, verañjāyaṃ vasiṃ tadā’’ti. (apa. thera 1.39.88-89);

    एकादसमपञ्हे – पिट्ठिदुक्खन्ति पिट्ठिआबाधो। अतीते किर बोधिसत्तो गहपतिकुले निब्बत्तो थामसम्पन्‍नो किञ्‍चि रस्सधातुको अहोसि। तेन समयेन एको मल्‍लयुद्धयोधो सकलजम्बुदीपे गामनिगमराजधानीसु मल्‍लयुद्धे वत्तमाने पुरिसे पातेत्वा जयप्पत्तो कमेन बोधिसत्तस्स वसननगरं पत्वा तस्मिम्पि जने पातेत्वा गन्तुमारद्धो। तदा बोधिसत्तो ‘‘मय्हं वसनट्ठाने एस जयं पत्वा गच्छती’’ति तत्थ नगरमण्डलमागम्म अप्पोटेत्वा आगच्छ मया सद्धिं युज्झित्वा गच्छाति। सो हसित्वा ‘‘अहं महन्ते पुरिसे पातेसिं, अयं रस्सधातुको वामनको मम एकहत्थस्सापि नप्पहोती’’ति अप्पोटेत्वा नदित्वा आगच्छि। ते उभोपि अञ्‍ञमञ्‍ञं हत्थं परामसिंसु, बोधिसत्तो तं उक्खिपित्वा आकासे भमित्वा भूमियं पातेन्तो खन्धट्ठिं भिन्दित्वा पातेसि। सकलनगरवासिनो उक्‍कुट्ठिं करोन्ता अप्पोटेत्वा वत्थाभरणादीहि बोधिसत्तं पूजेसुं। बोधिसत्तो तं मल्‍लयोधं उजुं सयापेत्वा खन्धट्ठिं उजुकं कत्वा ‘‘गच्छ इतो पट्ठाय एवरूपं मा करोसी’’ति वत्वा उय्योजेसि। सो तेन कम्मविपाकेन निब्बत्तनिब्बत्तभवे सरीरसीसादि दुक्खमनुभवित्वा इमस्मिं पच्छिमत्तभावे बुद्धभूतोपि पिट्ठिरुजादिदुक्खमनुभोसि। तस्मा कदाचि पिट्ठिदुक्खे उप्पन्‍ने सारिपुत्तमोग्गल्‍लाने ‘‘इतो पट्ठाय धम्मं देसेथा’’ति वत्वा सयं सुगतचीवरं पञ्‍ञापेत्वा सयति, कम्मपिलोतिकं नाम बुद्धमपि न मुञ्‍चति। वुत्तञ्हेतं –

    Ekādasamapañhe – piṭṭhidukkhanti piṭṭhiābādho. Atīte kira bodhisatto gahapatikule nibbatto thāmasampanno kiñci rassadhātuko ahosi. Tena samayena eko mallayuddhayodho sakalajambudīpe gāmanigamarājadhānīsu mallayuddhe vattamāne purise pātetvā jayappatto kamena bodhisattassa vasananagaraṃ patvā tasmimpi jane pātetvā gantumāraddho. Tadā bodhisatto ‘‘mayhaṃ vasanaṭṭhāne esa jayaṃ patvā gacchatī’’ti tattha nagaramaṇḍalamāgamma appoṭetvā āgaccha mayā saddhiṃ yujjhitvā gacchāti. So hasitvā ‘‘ahaṃ mahante purise pātesiṃ, ayaṃ rassadhātuko vāmanako mama ekahatthassāpi nappahotī’’ti appoṭetvā naditvā āgacchi. Te ubhopi aññamaññaṃ hatthaṃ parāmasiṃsu, bodhisatto taṃ ukkhipitvā ākāse bhamitvā bhūmiyaṃ pātento khandhaṭṭhiṃ bhinditvā pātesi. Sakalanagaravāsino ukkuṭṭhiṃ karontā appoṭetvā vatthābharaṇādīhi bodhisattaṃ pūjesuṃ. Bodhisatto taṃ mallayodhaṃ ujuṃ sayāpetvā khandhaṭṭhiṃ ujukaṃ katvā ‘‘gaccha ito paṭṭhāya evarūpaṃ mā karosī’’ti vatvā uyyojesi. So tena kammavipākena nibbattanibbattabhave sarīrasīsādi dukkhamanubhavitvā imasmiṃ pacchimattabhāve buddhabhūtopi piṭṭhirujādidukkhamanubhosi. Tasmā kadāci piṭṭhidukkhe uppanne sāriputtamoggallāne ‘‘ito paṭṭhāya dhammaṃ desethā’’ti vatvā sayaṃ sugatacīvaraṃ paññāpetvā sayati, kammapilotikaṃ nāma buddhamapi na muñcati. Vuttañhetaṃ –

    ‘‘निब्बुद्धे वत्तमानम्हि, मल्‍लपुत्तं निहेठयिं।

    ‘‘Nibbuddhe vattamānamhi, mallaputtaṃ niheṭhayiṃ;

    तेन कम्मविपाकेन, पिट्ठिदुक्खं अहू ममा’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.९०)।

    Tena kammavipākena, piṭṭhidukkhaṃ ahū mamā’’ti. (apa. thera 1.39.90);

    द्वादसमपञ्हे – अतिसारोति लोहितपक्खन्दिकाविरेचनं। अतीते किर बोधिसत्तो गहपतिकुले निब्बत्तो वेज्‍जकम्मेन जीविकं कप्पेसि। सो एकं सेट्ठिपुत्तं रोगेन विच्छितं तिकिच्छन्तो भेसज्‍जं कत्वा तिकिच्छित्वा तस्स देय्यधम्मदाने पमादमागम्म अपरं ओसधं दत्वा वमनविरेचनं अकासि। सेट्ठि बहुधनं अदासि। सो तेन कम्मविपाकेन निब्बत्तनिब्बत्तभवे लोहितपक्खन्दिकाबाधेन विच्छितो अहोसि। इमस्मिम्पि पच्छिमत्तभावे परिनिब्बानसमये चुन्देन कम्मारपुत्तेन पचितसूकरमद्दवस्स सकलचक्‍कवाळदेवताहि पक्खित्तदिब्बोजेन आहारेन सह भुत्तक्खणे लोहितपक्खन्दिकाविरेचनं अहोसि। कोटिसतसहस्सानं हत्थीनं बलं खयमगमासि। भगवा विसाखपुण्णमायं कुसिनारायं परिनिब्बानत्थाय गच्छन्तो अनेकेसु ठानेसु निसीदन्तो पिपासितो पानीयं पिवित्वा महादुक्खेन कुसिनारं पत्वा पच्‍चूससमये परिनिब्बायि। कम्मपिलोतिकं एवरूपं लोकत्तयसामिम्पि न विजहति। तेन वुत्तं –

    Dvādasamapañhe – atisāroti lohitapakkhandikāvirecanaṃ. Atīte kira bodhisatto gahapatikule nibbatto vejjakammena jīvikaṃ kappesi. So ekaṃ seṭṭhiputtaṃ rogena vicchitaṃ tikicchanto bhesajjaṃ katvā tikicchitvā tassa deyyadhammadāne pamādamāgamma aparaṃ osadhaṃ datvā vamanavirecanaṃ akāsi. Seṭṭhi bahudhanaṃ adāsi. So tena kammavipākena nibbattanibbattabhave lohitapakkhandikābādhena vicchito ahosi. Imasmimpi pacchimattabhāve parinibbānasamaye cundena kammāraputtena pacitasūkaramaddavassa sakalacakkavāḷadevatāhi pakkhittadibbojena āhārena saha bhuttakkhaṇe lohitapakkhandikāvirecanaṃ ahosi. Koṭisatasahassānaṃ hatthīnaṃ balaṃ khayamagamāsi. Bhagavā visākhapuṇṇamāyaṃ kusinārāyaṃ parinibbānatthāya gacchanto anekesu ṭhānesu nisīdanto pipāsito pānīyaṃ pivitvā mahādukkhena kusināraṃ patvā paccūsasamaye parinibbāyi. Kammapilotikaṃ evarūpaṃ lokattayasāmimpi na vijahati. Tena vuttaṃ –

    ‘‘तिकिच्छको अहं आसिं, सेट्ठिपुत्तं विरेचयिं।

    ‘‘Tikicchako ahaṃ āsiṃ, seṭṭhiputtaṃ virecayiṃ;

    तेन कम्मविपाकेन, होति पक्खन्दिका ममाति॥

    Tena kammavipākena, hoti pakkhandikā mamāti.

    ‘‘एवं जिनो वियाकासि, भिक्खुसङ्घस्स अग्गतो।

    ‘‘Evaṃ jino viyākāsi, bhikkhusaṅghassa aggato;

    सब्बाभिञ्‍ञाबलप्पत्तो, अनोतत्ते महासरे’’ति॥ (अप॰ थेर १.३९.९१, ९६)।

    Sabbābhiññābalappatto, anotatte mahāsare’’ti. (apa. thera 1.39.91, 96);

    एवं पटिञ्‍ञातपञ्हानं, मातिकाठपनवसेन अकुसलापदानं समत्तं नाम होतीति वुत्तं इत्थं सुदन्ति इत्थं इमिना पकारेन हेट्ठा वुत्तनयेन। सुदन्ति निपातो पदपूरणत्थे आगतो। भगवा भाग्यसम्पन्‍नो पूरितपारमिमहासत्तो –

    Evaṃ paṭiññātapañhānaṃ, mātikāṭhapanavasena akusalāpadānaṃ samattaṃ nāma hotīti vuttaṃ itthaṃ sudanti itthaṃ iminā pakārena heṭṭhā vuttanayena. Sudanti nipāto padapūraṇatthe āgato. Bhagavā bhāgyasampanno pūritapāramimahāsatto –

    ‘‘भाग्यवा भग्गवा युत्तो, भगेहि च विभत्तवा।

    ‘‘Bhāgyavā bhaggavā yutto, bhagehi ca vibhattavā;

    भत्तवा वन्तगमनो, भवेसु भगवा ततो’’ति॥ –

    Bhattavā vantagamano, bhavesu bhagavā tato’’ti. –

    एवमादिगुणयुत्तो देवातिदेवो सक्‍कातिसक्‍को ब्रह्मातिब्रह्मा बुद्धातिबुद्धो सो महाकारुणिको भगवा अत्तनो बुद्धचरियं बुद्धकारणं सम्भावयमानो पाकटं कुरुमानो बुद्धापदानियं नाम बुद्धकारणपकासकं नाम धम्मपरियायं धम्मदेसनं सुत्तं अभासित्थ कथेसीति।

    Evamādiguṇayutto devātidevo sakkātisakko brahmātibrahmā buddhātibuddho so mahākāruṇiko bhagavā attano buddhacariyaṃ buddhakāraṇaṃ sambhāvayamāno pākaṭaṃ kurumāno buddhāpadāniyaṃ nāma buddhakāraṇapakāsakaṃ nāma dhammapariyāyaṃ dhammadesanaṃ suttaṃ abhāsittha kathesīti.

    इति विसुद्धजनविलासिनिया अपदान-अट्ठकथाय

    Iti visuddhajanavilāsiniyā apadāna-aṭṭhakathāya

    बुद्धअपदानसंवण्णना समत्ता।

    Buddhaapadānasaṃvaṇṇanā samattā.




    Next: २.पच्‍चेकबुद्धअपदानवण्णना • 2.Paccekabuddhaapadānavaṇṇanā




    Related texts:



    तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / अपदानपाळि • Apadānapāḷi / १. बुद्धअपदानं • 1. Buddhaapadānaṃ


    © 1991-2023 The Titi Tudorancea Bulletin | Titi Tudorancea® is a Registered Trademark | Terms of use and privacy policy
    Contact