| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[२७२] २. ब्यग्घजातकवण्णना
[272] 2. Byagghajātakavaṇṇanā
येन मित्तेन संसग्गाति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो कोकालिकं आरब्भ कथेसि। कोकालिकवत्थु तेरसकनिपाते तक्कारियजातके (जा॰ १.१३.१०४ आदयो) आविभविस्सति। कोकालिको पन ‘‘सारिपुत्तमोग्गल्लाने गहेत्वा आगमिस्सामी’’ति कोकालिकरट्ठतो जेतवनं आगन्त्वा सत्थारं वन्दित्वा थेरे उपसङ्कमित्वा ‘‘आवुसो, कोकालिकरट्ठवासिनो मनुस्सा तुम्हे पक्कोसन्ति, एथ गच्छामा’’ति आह। ‘‘गच्छ त्वं, आवुसो, न मयं आगच्छामा’’ति। सो थेरेहि पटिक्खित्तो सयमेव अगमासि। अथ भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं – ‘‘आवुसो, कोकालिको सारिपुत्तमोग्गल्लानेहि सहापि विनापि वत्तितुं न सक्कोति, संयोगम्पि न सहति, वियोगम्पि न सहती’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि कोकालिको सारिपुत्तमोग्गल्लानेहि नेव सह, न विना वत्तितुं सक्कोती’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Yenamittena saṃsaggāti idaṃ satthā jetavane viharanto kokālikaṃ ārabbha kathesi. Kokālikavatthu terasakanipāte takkāriyajātake (jā. 1.13.104 ādayo) āvibhavissati. Kokāliko pana ‘‘sāriputtamoggallāne gahetvā āgamissāmī’’ti kokālikaraṭṭhato jetavanaṃ āgantvā satthāraṃ vanditvā there upasaṅkamitvā ‘‘āvuso, kokālikaraṭṭhavāsino manussā tumhe pakkosanti, etha gacchāmā’’ti āha. ‘‘Gaccha tvaṃ, āvuso, na mayaṃ āgacchāmā’’ti. So therehi paṭikkhitto sayameva agamāsi. Atha bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ – ‘‘āvuso, kokāliko sāriputtamoggallānehi sahāpi vināpi vattituṃ na sakkoti, saṃyogampi na sahati, viyogampi na sahatī’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi kokāliko sāriputtamoggallānehi neva saha, na vinā vattituṃ sakkotī’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते बोधिसत्तो अञ्ञतरस्मिं अरञ्ञायतने रुक्खदेवता हुत्वा निब्बत्ति। तस्स विमानतो अविदूरे अञ्ञतरस्मिं वनप्पतिजेट्ठके अञ्ञा रुक्खदेवता वसति। तस्मिं वनसण्डे सीहो च ब्यग्घो च वसन्ति। तेसं भयेन कोचि तत्थ न खेत्तं करोति, न रुक्खं छिन्दति, निवत्तित्वा ओलोकेतुं समत्थो नाम नत्थि। ते पन सीहब्यग्घा नानप्पकारे मिगे वधित्वा खादन्ति, खादितावसेसं तत्थेव पहाय गच्छन्ति। तेन सो वनसण्डो असुचिकुणपगन्धो होति। अथ इतरा रुक्खदेवता अन्धबाला कारणाकारणं अजानमाना एकदिवसं बोधिसत्तं आह – ‘‘सम्म, एते नो सीहब्यग्घे निस्साय वनसण्डो असुचिकुणपगन्धो जातो, अहं एते पलापेमी’’ति। बोधिसत्तो ‘‘सम्म, इमे द्वे निस्साय अम्हाकं विमानानि रक्खियन्ति, एतेसु पलायन्तेसु विमानानि नो विनस्सिस्सन्ति, सीहब्यग्घानं पदं अपस्सन्ता मनुस्सा सब्बं वनं छिन्दित्वा एकङ्गणं कत्वा खेत्तानि करिस्सन्ति, मा ते एवं रुच्ची’’ति वत्वा पुरिमा द्वे गाथा अवोच –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente bodhisatto aññatarasmiṃ araññāyatane rukkhadevatā hutvā nibbatti. Tassa vimānato avidūre aññatarasmiṃ vanappatijeṭṭhake aññā rukkhadevatā vasati. Tasmiṃ vanasaṇḍe sīho ca byaggho ca vasanti. Tesaṃ bhayena koci tattha na khettaṃ karoti, na rukkhaṃ chindati, nivattitvā oloketuṃ samattho nāma natthi. Te pana sīhabyagghā nānappakāre mige vadhitvā khādanti, khāditāvasesaṃ tattheva pahāya gacchanti. Tena so vanasaṇḍo asucikuṇapagandho hoti. Atha itarā rukkhadevatā andhabālā kāraṇākāraṇaṃ ajānamānā ekadivasaṃ bodhisattaṃ āha – ‘‘samma, ete no sīhabyagghe nissāya vanasaṇḍo asucikuṇapagandho jāto, ahaṃ ete palāpemī’’ti. Bodhisatto ‘‘samma, ime dve nissāya amhākaṃ vimānāni rakkhiyanti, etesu palāyantesu vimānāni no vinassissanti, sīhabyagghānaṃ padaṃ apassantā manussā sabbaṃ vanaṃ chinditvā ekaṅgaṇaṃ katvā khettāni karissanti, mā te evaṃ ruccī’’ti vatvā purimā dve gāthā avoca –
६४.
64.
‘‘येन मित्तेन संसग्गा, योगक्खेमो विहिय्यति।
‘‘Yena mittena saṃsaggā, yogakkhemo vihiyyati;
पुब्बेवज्झाभवं तस्स, रक्खे अक्खीव पण्डितो॥
Pubbevajjhābhavaṃ tassa, rakkhe akkhīva paṇḍito.
६५.
65.
‘‘येन मित्तेन संसग्गा, योगक्खेमो पवड्ढति।
‘‘Yena mittena saṃsaggā, yogakkhemo pavaḍḍhati;
करेय्यत्तसमं वुत्तिं, सब्बकिच्चेसु पण्डितो’’ति॥
Kareyyattasamaṃ vuttiṃ, sabbakiccesu paṇḍito’’ti.
तत्थ येन मित्तेन संसग्गाति येन पापमित्तेन सद्धिं संसग्गहेतु संसग्गकारणा, येन सद्धिं दस्सनसंसग्गो सवनसंसग्गो कायसंसग्गो समुल्लपनसंसग्गो परिभोगसंसग्गोति इमस्स पञ्चविधस्स संसग्गस्स कतत्ताति अत्थो। योगक्खेमोति कायचित्तसुखं। तञ्हि दुक्खयोगतो खेमत्ता इध योगक्खेमोति अधिप्पेतं। विहिय्यतीति परिहायति। पुब्बेवज्झाभवं तस्स, रक्खे अक्खीव पण्डितोति तस्स पापमित्तस्स अज्झाभवं तेन अभिभवितब्बं अत्तनो लाभयसजीवितं, यथा नं सो न अज्झाभवति, तथा पठमतरमेव अत्तनो अक्खी विय पण्डितो पुरिसो रक्खेय्य।
Tattha yena mittena saṃsaggāti yena pāpamittena saddhiṃ saṃsaggahetu saṃsaggakāraṇā, yena saddhiṃ dassanasaṃsaggo savanasaṃsaggo kāyasaṃsaggo samullapanasaṃsaggo paribhogasaṃsaggoti imassa pañcavidhassa saṃsaggassa katattāti attho. Yogakkhemoti kāyacittasukhaṃ. Tañhi dukkhayogato khemattā idha yogakkhemoti adhippetaṃ. Vihiyyatīti parihāyati. Pubbevajjhābhavaṃ tassa, rakkhe akkhīva paṇḍitoti tassa pāpamittassa ajjhābhavaṃ tena abhibhavitabbaṃ attano lābhayasajīvitaṃ, yathā naṃ so na ajjhābhavati, tathā paṭhamatarameva attano akkhī viya paṇḍito puriso rakkheyya.
दुतियगाथाय येनाति येन कल्याणमित्तेन सह संसग्गकारणा। योगक्खेमो पवड्ढतीति कायचित्तसुखं वड्ढति। करेय्यत्तसमं वुत्तिन्ति तस्स कल्याणमित्तस्स सब्बकिच्चेसु पण्डितो पुरिसो यथा अत्तनो जीवितवुत्तिञ्च उपभोगपरिभोगवुत्तिञ्च करोति, एवमेतं सब्बं करेय्य, अधिकम्पि करेय्य, हीनं पन न करेय्याति।
Dutiyagāthāya yenāti yena kalyāṇamittena saha saṃsaggakāraṇā. Yogakkhemo pavaḍḍhatīti kāyacittasukhaṃ vaḍḍhati. Kareyyattasamaṃ vuttinti tassa kalyāṇamittassa sabbakiccesu paṇḍito puriso yathā attano jīvitavuttiñca upabhogaparibhogavuttiñca karoti, evametaṃ sabbaṃ kareyya, adhikampi kareyya, hīnaṃ pana na kareyyāti.
एवं बोधिसत्तेन कारणे कथितेपि सा बालदेवता अनुपधारेत्वा एकदिवसं भेरवरूपारम्मणं दस्सेत्वा ते सीहब्यग्घे पलापेसि। मनुस्सा तेसं पदवलञ्जं अदिस्वा ‘‘सीहब्यग्घा अञ्ञं वनसण्डं गता’’ति ञत्वा वनसण्डस्स एकपस्सं छिन्दिंसु। देवता बोधिसत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘अहं, सम्म, तव वचनं अकत्वा ते पलापेसिं, इदानि तेसं गतभावं ञत्वा मनुस्सा वनसण्डं छिन्दन्ति, किं नु खो कातब्ब’’न्ति वत्वा ‘‘इदानि ते असुकवनसण्डे नाम वसन्ति, गन्त्वा ते आनेही’’ति वुत्ता तत्थ गन्त्वा तेसं पुरतो ठत्वा अञ्जलिं पग्गय्ह ततियं गाथमाह –
Evaṃ bodhisattena kāraṇe kathitepi sā bāladevatā anupadhāretvā ekadivasaṃ bheravarūpārammaṇaṃ dassetvā te sīhabyagghe palāpesi. Manussā tesaṃ padavalañjaṃ adisvā ‘‘sīhabyagghā aññaṃ vanasaṇḍaṃ gatā’’ti ñatvā vanasaṇḍassa ekapassaṃ chindiṃsu. Devatā bodhisattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘ahaṃ, samma, tava vacanaṃ akatvā te palāpesiṃ, idāni tesaṃ gatabhāvaṃ ñatvā manussā vanasaṇḍaṃ chindanti, kiṃ nu kho kātabba’’nti vatvā ‘‘idāni te asukavanasaṇḍe nāma vasanti, gantvā te ānehī’’ti vuttā tattha gantvā tesaṃ purato ṭhatvā añjaliṃ paggayha tatiyaṃ gāthamāha –
६६.
66.
‘‘एथ ब्यग्घा निवत्तव्हो, पच्चुपेथ महावनं।
‘‘Etha byagghā nivattavho, paccupetha mahāvanaṃ;
मा वनं छिन्दि निब्यग्घं, ब्यग्घा माहेसु निब्बना’’ति॥
Mā vanaṃ chindi nibyagghaṃ, byagghā māhesu nibbanā’’ti.
तत्थ ब्यग्घाति उभोपि ते ब्यग्घनामेनेवालपन्ती आह। निवत्तव्होति निवत्तथ। पच्चुपेथ महावनन्ति तं महावनं पच्चुपेथ पुन उपगच्छथ, अयमेव वा पाठो। मा वनं छिन्दि निब्यग्घन्ति अम्हाकं वसनकवनसण्डं इदानि तुम्हाकं अभावेन निब्यग्घं मनुस्सा मा छिन्दिंसु। ब्यग्घा माहेसु निब्बनाति तुम्हादिसा च ब्यग्घराजानो अत्तनो वसनट्ठाना पलायितत्ता निब्बना वसनट्ठानभूतेन वनेन विरहिता मा अहेसुं। ते एवं ताय देवताय याचियमानापि ‘‘गच्छ त्वं, न मयं आगमिस्सामा’’ति पटिक्खिपिंसुयेव। देवता एकिकाव वनसण्डं पच्चागञ्छि। मनुस्सापि कतिपाहेनेव सब्बं वनं छिन्दित्वा खेत्तानि करित्वा कसिकम्मं करिंसु।
Tattha byagghāti ubhopi te byagghanāmenevālapantī āha. Nivattavhoti nivattatha. Paccupetha mahāvananti taṃ mahāvanaṃ paccupetha puna upagacchatha, ayameva vā pāṭho. Mā vanaṃ chindi nibyagghanti amhākaṃ vasanakavanasaṇḍaṃ idāni tumhākaṃ abhāvena nibyagghaṃ manussā mā chindiṃsu. Byagghā māhesu nibbanāti tumhādisā ca byaggharājāno attano vasanaṭṭhānā palāyitattā nibbanā vasanaṭṭhānabhūtena vanena virahitā mā ahesuṃ. Te evaṃ tāya devatāya yāciyamānāpi ‘‘gaccha tvaṃ, na mayaṃ āgamissāmā’’ti paṭikkhipiṃsuyeva. Devatā ekikāva vanasaṇḍaṃ paccāgañchi. Manussāpi katipāheneva sabbaṃ vanaṃ chinditvā khettāni karitvā kasikammaṃ kariṃsu.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अपण्डिता देवता कोकालिको अहोसि, सीहो सारिपुत्तो, ब्यग्घो मोग्गल्लानो, पण्डितदेवता पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā apaṇḍitā devatā kokāliko ahosi, sīho sāriputto, byaggho moggallāno, paṇḍitadevatā pana ahameva ahosi’’nti.
ब्यग्घजातकवण्णना दुतिया।
Byagghajātakavaṇṇanā dutiyā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / २७२. ब्यग्घजातकं • 272. Byagghajātakaṃ
