| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[४३४] ८. चक्कवाकजातकवण्णना
[434] 8. Cakkavākajātakavaṇṇanā
कासायवत्थेति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो एकं लोलभिक्खुं आरब्भ कथेसि। सो किर लोलो अहोसि पच्चयलुद्धो, आचरियुपज्झायवत्तादीनि छड्डेत्वा पातोव सावत्थिं पविसित्वा विसाखाय गेहे अनेकखादनीयपरिवारं यागुं पिवित्वा नानग्गरससालिमंसोदनं भुञ्जित्वापि तेन अतित्तो ततो चूळअनाथपिण्डिकस्स महाअनाथपिण्डिकस्स कोसलरञ्ञोति तेसं तेसं निवेसनानि सन्धाय विचरि। अथेकदिवसं तस्स लोलभावं आरब्भ धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते तं भिक्खुं पक्कोसापेत्वा ‘‘सच्चं किर त्वं भिक्खु लोलो’’ति पुच्छित्वा ‘‘सच्चं, भन्ते’’ति वुत्ते ‘‘भिक्खु कस्मा लोलोसि, पुब्बेपि त्वं लोलभावेन बाराणसियं हत्थिकुणपादीनि खादित्वा विचरन्तो तेहि अतित्तो ततो निक्खमित्वा गङ्गातीरे विचरन्तो हिमवन्तं पवट्ठो’’ति वत्वा अतीतं आहरि।
Kāsāyavattheti idaṃ satthā jetavane viharanto ekaṃ lolabhikkhuṃ ārabbha kathesi. So kira lolo ahosi paccayaluddho, ācariyupajjhāyavattādīni chaḍḍetvā pātova sāvatthiṃ pavisitvā visākhāya gehe anekakhādanīyaparivāraṃ yāguṃ pivitvā nānaggarasasālimaṃsodanaṃ bhuñjitvāpi tena atitto tato cūḷaanāthapiṇḍikassa mahāanāthapiṇḍikassa kosalaraññoti tesaṃ tesaṃ nivesanāni sandhāya vicari. Athekadivasaṃ tassa lolabhāvaṃ ārabbha dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte taṃ bhikkhuṃ pakkosāpetvā ‘‘saccaṃ kira tvaṃ bhikkhu lolo’’ti pucchitvā ‘‘saccaṃ, bhante’’ti vutte ‘‘bhikkhu kasmā lolosi, pubbepi tvaṃ lolabhāvena bārāṇasiyaṃ hatthikuṇapādīni khāditvā vicaranto tehi atitto tato nikkhamitvā gaṅgātīre vicaranto himavantaṃ pavaṭṭho’’ti vatvā atītaṃ āhari.
अतीते बाराणसियं ब्रह्मदत्ते रज्जं कारेन्ते एको लोलकाको बाराणसियं हत्थिकुणपादीनि खादित्वा विचरन्तो तेहि अतित्तो ‘‘गङ्गाकूले मच्छमतं खादिस्सामी’’ति गन्त्वा तत्थ मतमच्छे खादन्तो कतिपाहं वसित्वा हिमवन्तं पविसित्वा नानाफलाफलानि खादन्तो बहुमच्छकच्छपं महन्तं पदुमसरं पत्वा तत्थ सुवण्णवण्णे द्वे चक्कवाके सेवालं खादित्वा वसन्ते दिस्वा ‘‘इमे अतिविय वण्णसम्पन्ना सोभग्गप्पत्ता, इमेसं भोजनं मनापं भविस्सति, इमेसं भोजनं पुच्छित्वा अहम्पि तदेव भुञ्जित्वा सुवण्णवण्णो भविस्सामी’’ति चिन्तेत्वा तेसं सन्तिकं गन्त्वा पटिसन्थारं कत्वा एकस्मिं साखपरियन्ते निसीदित्वा तेसं पसंसनपटिसंयुत्तं कथं कथेन्तो पठमं गाथमाह –
Atīte bārāṇasiyaṃ brahmadatte rajjaṃ kārente eko lolakāko bārāṇasiyaṃ hatthikuṇapādīni khāditvā vicaranto tehi atitto ‘‘gaṅgākūle macchamataṃ khādissāmī’’ti gantvā tattha matamacche khādanto katipāhaṃ vasitvā himavantaṃ pavisitvā nānāphalāphalāni khādanto bahumacchakacchapaṃ mahantaṃ padumasaraṃ patvā tattha suvaṇṇavaṇṇe dve cakkavāke sevālaṃ khāditvā vasante disvā ‘‘ime ativiya vaṇṇasampannā sobhaggappattā, imesaṃ bhojanaṃ manāpaṃ bhavissati, imesaṃ bhojanaṃ pucchitvā ahampi tadeva bhuñjitvā suvaṇṇavaṇṇo bhavissāmī’’ti cintetvā tesaṃ santikaṃ gantvā paṭisanthāraṃ katvā ekasmiṃ sākhapariyante nisīditvā tesaṃ pasaṃsanapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ kathento paṭhamaṃ gāthamāha –
६९.
69.
‘‘कासायवत्थे सकुणे वदामि, दुवे दुवे नन्दमने चरन्ते।
‘‘Kāsāyavatthe sakuṇe vadāmi, duve duve nandamane carante;
कं अण्डजं अण्डजा मानुसेसु, जातिं पसंसन्ति तदिङ्घ ब्रूथा’’ति॥
Kaṃ aṇḍajaṃ aṇḍajā mānusesu, jātiṃ pasaṃsanti tadiṅgha brūthā’’ti.
तत्थ कासायवत्थेति सुवण्णवण्णे कासायवत्थे विय। दुवे दुवेति द्वे द्वे हुत्वा। नन्दमनेति तुट्ठचित्ते। कं अण्डजं अण्डजा मानुसेसु जातिं पसंसन्तीति अम्भो अण्डजा तुम्हे मनुस्सेसु पसंसन्ता कं अण्डजं जातिं कतरं नाम अण्डजन्ति वत्वा पसंसन्ति, कं सकुणं नामाति वत्वा तुम्हे मनुस्सानं अन्तरे वण्णेन्तीति अत्थो। ‘‘कं अण्डजं अण्डजमानुसेसू’’तिपि पाठो। तस्सत्थो – तुम्हे अण्डजेसु च मानुसेसु च कतरं अण्डजन्ति वत्वा पसंसन्तीति।
Tattha kāsāyavattheti suvaṇṇavaṇṇe kāsāyavatthe viya. Duve duveti dve dve hutvā. Nandamaneti tuṭṭhacitte. Kaṃ aṇḍajaṃ aṇḍajā mānusesu jātiṃ pasaṃsantīti ambho aṇḍajā tumhe manussesu pasaṃsantā kaṃ aṇḍajaṃ jātiṃ kataraṃ nāma aṇḍajanti vatvā pasaṃsanti, kaṃ sakuṇaṃ nāmāti vatvā tumhe manussānaṃ antare vaṇṇentīti attho. ‘‘Kaṃ aṇḍajaṃ aṇḍajamānusesū’’tipi pāṭho. Tassattho – tumhe aṇḍajesu ca mānusesu ca kataraṃ aṇḍajanti vatvā pasaṃsantīti.
तं सुत्वा चक्कवाको दुतियं गाथमाह –
Taṃ sutvā cakkavāko dutiyaṃ gāthamāha –
७०.
70.
‘‘अम्हे मनुस्सेसु मनुस्सहिंस, अनुब्बते चक्कवाके वदन्ति।
‘‘Amhe manussesu manussahiṃsa, anubbate cakkavāke vadanti;
कल्याणभावम्हे दिजेसु सम्मता, अभिरूपा विचराम अण्णवे’’ति॥
Kalyāṇabhāvamhe dijesu sammatā, abhirūpā vicarāma aṇṇave’’ti.
तत्थ मनुस्सहिंसाति काको मनुस्से हिंसति विहेठेति, तेन नं एवं आलपति। अनुब्बतेति अञ्ञमञ्ञं अनुगते सम्मोदमाने वियसंवासे। चक्कवाकेति चक्कवाका नाम सा अण्डजजातीति पसंसन्ति वण्णेन्ति कथेन्ति। दिजेसूति यत्तका पक्खिनो नाम, तेसु मयं ‘‘कल्याणभावा’’तिपि मनुस्सेसु सम्मता। दुतिये अत्थविकप्पे मनुस्सेसु अम्हे ‘‘चक्कवाका’’तिपि वदन्ति, दिजेसु पन मयं ‘‘कल्याणभावा’’ति सम्मता, ‘‘कल्याणभावा’’ति नो दिजा वदन्तीति अत्थो। अण्णवेति इमस्मिं ठाने सरो ‘‘अण्णवो’’ति वुत्तो, इमस्मिं पदुमसरे मयमेव द्वे जना परेसं अहिंसनतो अभिरूपा विचरामाति अत्थो। इमिस्साय पन गाथाय चतुत्थपदं ‘‘न घासहेतूपि करोम पाप’’न्ति पठन्ति। तस्सत्थो – यस्मा मयं घासहेतूपि पापं न करोम, तस्मा ‘‘कल्याणभावा’’ति अम्हे मनुस्सेसु च दिजेसु च सम्मता।
Tattha manussahiṃsāti kāko manusse hiṃsati viheṭheti, tena naṃ evaṃ ālapati. Anubbateti aññamaññaṃ anugate sammodamāne viyasaṃvāse. Cakkavāketi cakkavākā nāma sā aṇḍajajātīti pasaṃsanti vaṇṇenti kathenti. Dijesūti yattakā pakkhino nāma, tesu mayaṃ ‘‘kalyāṇabhāvā’’tipi manussesu sammatā. Dutiye atthavikappe manussesu amhe ‘‘cakkavākā’’tipi vadanti, dijesu pana mayaṃ ‘‘kalyāṇabhāvā’’ti sammatā, ‘‘kalyāṇabhāvā’’ti no dijā vadantīti attho. Aṇṇaveti imasmiṃ ṭhāne saro ‘‘aṇṇavo’’ti vutto, imasmiṃ padumasare mayameva dve janā paresaṃ ahiṃsanato abhirūpā vicarāmāti attho. Imissāya pana gāthāya catutthapadaṃ ‘‘na ghāsahetūpi karoma pāpa’’nti paṭhanti. Tassattho – yasmā mayaṃ ghāsahetūpi pāpaṃ na karoma, tasmā ‘‘kalyāṇabhāvā’’ti amhe manussesu ca dijesu ca sammatā.
तं सुत्वा काको ततियं गाथमाह –
Taṃ sutvā kāko tatiyaṃ gāthamāha –
७१.
71.
‘‘किं अण्णवे कानि फलानि भुञ्जे, मंसं कुतो खादथ चक्कवाका।
‘‘Kiṃ aṇṇave kāni phalāni bhuñje, maṃsaṃ kuto khādatha cakkavākā;
किं भोजनं भुञ्जथ वो अनोमा, बलञ्च वण्णो च अनप्परूपा’’ति॥
Kiṃ bhojanaṃ bhuñjatha vo anomā, balañca vaṇṇo ca anapparūpā’’ti.
तत्थ किन्ति पुच्छावसेन आलपनं, किं भो चक्कवाकाति वुत्तं होति। अण्णवेति इमस्मिं सरे। भुञ्जेति भुञ्जथ, किं भुञ्जथाति अत्थो मंसं कुतो खादथाति कतरपाणानं सरीरतो मंसं खादथ। भुञ्जथ वोति वोकारो निपातमत्तं, परपदेन वास्स सम्बन्धो ‘‘बलञ्च वा वण्णो च अनप्परूपा’’ति।
Tattha kinti pucchāvasena ālapanaṃ, kiṃ bho cakkavākāti vuttaṃ hoti. Aṇṇaveti imasmiṃ sare. Bhuñjeti bhuñjatha, kiṃ bhuñjathāti attho maṃsaṃ kuto khādathāti katarapāṇānaṃ sarīrato maṃsaṃ khādatha. Bhuñjatha voti vokāro nipātamattaṃ, parapadena vāssa sambandho ‘‘balañca vā vaṇṇo ca anapparūpā’’ti.
ततो चक्कवाको चतुत्थं गाथमाह –
Tato cakkavāko catutthaṃ gāthamāha –
७२.
72.
‘‘न अण्णवे सन्ति फलानि धङ्क, मंसं कुतो खादितुं चक्कवाके।
‘‘Na aṇṇave santi phalāni dhaṅka, maṃsaṃ kuto khādituṃ cakkavāke;
सेवालभक्खम्ह अपाणभोजना, न घासहेतूपि करोम पाप’’न्ति॥
Sevālabhakkhamha apāṇabhojanā, na ghāsahetūpi karoma pāpa’’nti.
तत्थ चक्कवाकेति चक्कवाकस्स। अपाणभोजनाति पाणकरहितउदकभोजना। अम्हाकञ्हि सेवालञ्चेव उदकञ्च भोजनन्ति दस्सेति। न घासहेतूति तुम्हादिसा विय मयं घासहेतु पापं न करोमाति।
Tattha cakkavāketi cakkavākassa. Apāṇabhojanāti pāṇakarahitaudakabhojanā. Amhākañhi sevālañceva udakañca bhojananti dasseti. Na ghāsahetūti tumhādisā viya mayaṃ ghāsahetu pāpaṃ na karomāti.
ततो काको द्वे गाथा अभासि –
Tato kāko dve gāthā abhāsi –
७३.
73.
‘‘न मे इदं रुच्चति चक्कवाक, अस्मिं भवे भोजनसन्निकासो।
‘‘Na me idaṃ ruccati cakkavāka, asmiṃ bhave bhojanasannikāso;
अहोसि पुब्बे ततो मे अञ्ञथा, इच्चेव मे विमति एत्थ जाता॥
Ahosi pubbe tato me aññathā, icceva me vimati ettha jātā.
७४.
74.
‘‘अहम्पि मंसानि फलानि भुञ्जे, अन्नानि च लोणियतेलियानि।
‘‘Ahampi maṃsāni phalāni bhuñje, annāni ca loṇiyateliyāni;
रसं मनुस्सेसु लभामि भोत्तुं, सूरोव सङ्गाममुखं विजेत्वा।
Rasaṃ manussesu labhāmi bhottuṃ, sūrova saṅgāmamukhaṃ vijetvā;
न च मे तादिसो वण्णो, चक्कवाक यथा तवा’’ति॥
Na ca me tādiso vaṇṇo, cakkavāka yathā tavā’’ti.
तत्थ इदन्ति इदं तुम्हाकं भुञ्जनभोजनं मय्हं न रुच्चति। अस्मिं भवे भोजनसन्निकासोति इमस्मिं भवे भोजनसन्निकासो यं इमस्मिं चक्कवाकभवे भोजनं, त्वं तेन सन्निकासो तंसदिसो तदनुरूपो अहोसि, अतिविय पसन्नसरीरोसीति अत्थो। ततो मे अञ्ञथाति यं मय्हं पुब्बे तुम्हे दिस्वाव एते एत्थ नानाविधानि फलानि चेव मच्छमंसञ्च खादन्ति, तेन एवं सोभग्गप्पत्ताति अहोसि, इदानि मे ततो अञ्ञथा होतीति अत्थो। इच्चेव मेति एतेनेव मे कारणेन एत्थ तुम्हाकं सरीरवण्णे विमति जाता ‘‘कथं नु खो एते एवरूपं लूखभोजनं भुञ्जन्ता वण्णवन्तो जाता’’ति। अहम्पीति अहञ्हि, अयमेव वा पाठो । भुञ्जेति भुञ्जामि। अन्नानि चाति भोजनानि च। लोणियतेलियानीति लोणतेलयुत्तानि। रसन्ति मनुस्सेसु परिभोगं पणीतरसं। विजेत्वाति यथा सूरो वीरयोधो सङ्गाममुखं विजेत्वा विलुम्पित्वा परिभुञ्जति, तथा विलुम्पित्वा परिभुञ्जामीति अत्थो। यथा तवाति एवं पणीतं भोजनं भुञ्जन्तस्सपि मम तादिसो वण्णो नत्थि, यादिसो तव वण्णो, तेन तव वचनं न सद्दहामीति दीपेति।
Tattha idanti idaṃ tumhākaṃ bhuñjanabhojanaṃ mayhaṃ na ruccati. Asmiṃ bhave bhojanasannikāsoti imasmiṃ bhave bhojanasannikāso yaṃ imasmiṃ cakkavākabhave bhojanaṃ, tvaṃ tena sannikāso taṃsadiso tadanurūpo ahosi, ativiya pasannasarīrosīti attho. Tato me aññathāti yaṃ mayhaṃ pubbe tumhe disvāva ete ettha nānāvidhāni phalāni ceva macchamaṃsañca khādanti, tena evaṃ sobhaggappattāti ahosi, idāni me tato aññathā hotīti attho. Icceva meti eteneva me kāraṇena ettha tumhākaṃ sarīravaṇṇe vimati jātā ‘‘kathaṃ nu kho ete evarūpaṃ lūkhabhojanaṃ bhuñjantā vaṇṇavanto jātā’’ti. Ahampīti ahañhi, ayameva vā pāṭho . Bhuñjeti bhuñjāmi. Annāni cāti bhojanāni ca. Loṇiyateliyānīti loṇatelayuttāni. Rasanti manussesu paribhogaṃ paṇītarasaṃ. Vijetvāti yathā sūro vīrayodho saṅgāmamukhaṃ vijetvā vilumpitvā paribhuñjati, tathā vilumpitvā paribhuñjāmīti attho. Yathā tavāti evaṃ paṇītaṃ bhojanaṃ bhuñjantassapi mama tādiso vaṇṇo natthi, yādiso tava vaṇṇo, tena tava vacanaṃ na saddahāmīti dīpeti.
अथस्स वण्णसम्पत्तिया अभावकारणं अत्तनो च भावकारणं कथेन्तो चक्कवाको सेसगाथा अभासि –
Athassa vaṇṇasampattiyā abhāvakāraṇaṃ attano ca bhāvakāraṇaṃ kathento cakkavāko sesagāthā abhāsi –
७५.
75.
‘‘असुद्धभक्खोसि खणानुपाती, किच्छेन ते लब्भति अन्नपानं।
‘‘Asuddhabhakkhosi khaṇānupātī, kicchena te labbhati annapānaṃ;
न तुस्ससी रुक्खफलेहि धङ्क, मंसानि वा यानि सुसानमज्झे॥
Na tussasī rukkhaphalehi dhaṅka, maṃsāni vā yāni susānamajjhe.
७६.
76.
‘‘यो साहसेन अधिगम्म भोगे, परिभुञ्जति धङ्क खणानुपाती।
‘‘Yo sāhasena adhigamma bhoge, paribhuñjati dhaṅka khaṇānupātī;
ततो उपक्कोसति नं सभावो, उपक्कुट्ठो वण्णबलं जहाति॥
Tato upakkosati naṃ sabhāvo, upakkuṭṭho vaṇṇabalaṃ jahāti.
७७.
77.
‘‘अप्पम्पि चे निब्बुतिं भुञ्जती यदि, असाहसेन अपरूपघाती।
‘‘Appampi ce nibbutiṃ bhuñjatī yadi, asāhasena aparūpaghātī;
बलञ्च वण्णो च तदस्स होति, न हि सब्बो आहारमयेन वण्णो’’ति॥
Balañca vaṇṇo ca tadassa hoti, na hi sabbo āhāramayena vaṇṇo’’ti.
तत्थ असुद्धभक्खोसीति त्वं थेनेत्वा वञ्चेत्वा भक्खनतो असुद्धभक्खो असि। खणानुपातीति पमादक्खणे अनुपतनसीलो। किच्छेन तेति तया दुक्खेन अन्नपानं लब्भति। मंसानि वा यानीति यानि वा सुसानमज्झे मंसानि, तेहि न तुस्ससि। ततोति पच्छा। उपक्कोसति नं सभावोति अत्ताव तं पुग्गलं गरहि। उपक्कुट्ठोति अत्तनापि परेहिपि उपक्कुट्ठो गरहितो विप्पटिसारिताय वण्णञ्च बलञ्च जहासि। निब्बुतिं भुञ्जती यदीति यदि पन परं अविहेठेत्वा अप्पकम्पि धम्मलद्धं निब्बुतिभोजनं भुञ्जति। तदस्स होतीति तदा अस्स पण्डितस्स सरीरे बलञ्च वण्णो च होति। आहारमयेनाति नानप्पकारेन आहारेनेव। इदं वुत्तं होति – भो काक, वण्णो नामेस चतुसमुट्ठानो, सो न आहारमत्तेनेव होति, उतुचित्तकम्मेहिपि होतियेवाति।
Tattha asuddhabhakkhosīti tvaṃ thenetvā vañcetvā bhakkhanato asuddhabhakkho asi. Khaṇānupātīti pamādakkhaṇe anupatanasīlo. Kicchenateti tayā dukkhena annapānaṃ labbhati. Maṃsāni vā yānīti yāni vā susānamajjhe maṃsāni, tehi na tussasi. Tatoti pacchā. Upakkosati naṃ sabhāvoti attāva taṃ puggalaṃ garahi. Upakkuṭṭhoti attanāpi parehipi upakkuṭṭho garahito vippaṭisāritāya vaṇṇañca balañca jahāsi. Nibbutiṃ bhuñjatī yadīti yadi pana paraṃ aviheṭhetvā appakampi dhammaladdhaṃ nibbutibhojanaṃ bhuñjati. Tadassa hotīti tadā assa paṇḍitassa sarīre balañca vaṇṇo ca hoti. Āhāramayenāti nānappakārena āhāreneva. Idaṃ vuttaṃ hoti – bho kāka, vaṇṇo nāmesa catusamuṭṭhāno, so na āhāramatteneva hoti, utucittakammehipi hotiyevāti.
एवं चक्कवाको अनेकपरियायेन काकं गरहि। काको हरायित्वा ‘‘न मय्हं तव वण्णेन अत्थो, का का’’ति वस्सन्तो पलायि।
Evaṃ cakkavāko anekapariyāyena kākaṃ garahi. Kāko harāyitvā ‘‘na mayhaṃ tava vaṇṇena attho, kā kā’’ti vassanto palāyi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा सच्चानि पकासेत्वा जातकं समोधानेसि, सच्चपरियोसाने लोलभिक्खु अनागामिफले पतिट्ठहि। तदा काको लोलभिक्खु अहोसि, चक्कवाकी राहुलमाता, चक्कवाको पन अहमेव अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā saccāni pakāsetvā jātakaṃ samodhānesi, saccapariyosāne lolabhikkhu anāgāmiphale patiṭṭhahi. Tadā kāko lolabhikkhu ahosi, cakkavākī rāhulamātā, cakkavāko pana ahameva ahosinti.
चक्कवाकजातकवण्णना अट्ठमा।
Cakkavākajātakavaṇṇanā aṭṭhamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ४३४. चक्कवाकजातकं • 434. Cakkavākajātakaṃ
