| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय (अट्ठकथा) • Aṅguttaranikāya (aṭṭhakathā) |
४. चक्कवत्तिसुत्तवण्णना
4. Cakkavattisuttavaṇṇanā
१४. चतुत्थे चतूहि सङ्गहवत्थूहि जनं रञ्जेतीति राजा। चक्कं वत्तेतीति चक्कवत्ती। वत्तितं वा अनेन चक्कन्ति चक्कवत्ती। धम्मो अस्स अत्थीति धम्मिको। धम्मेनेव दसविधेन चक्कवत्तिवत्तेन राजा जातोति धम्मराजा। सोपि न अराजकन्ति सोपि अञ्ञं निस्सयराजानं अलभित्वा चक्कं नाम वत्तेतुं न सक्कोतीति अत्थो। इति सत्था देसनं पट्ठपेत्वा यथानुसन्धिं अपापेत्वाव तुण्ही अहोसि। कस्मा? अनुसन्धिकुसला उट्ठहित्वा अनुसन्धिं पुच्छिस्सन्ति, बहू हि इमस्मिं ठाने तथारूपा भिक्खू, अथाहं तेहि पुट्ठो देसनं वड्ढेस्सामीति। अथेको अनुसन्धिकुसलो भिक्खु भगवन्तं पुच्छन्तो को पन, भन्तेतिआदिमाह। भगवापिस्स ब्याकरोन्तो धम्मो भिक्खूतिआदिमाह।
14. Catutthe catūhi saṅgahavatthūhi janaṃ rañjetīti rājā. Cakkaṃ vattetīti cakkavattī. Vattitaṃ vā anena cakkanti cakkavattī. Dhammo assa atthīti dhammiko. Dhammeneva dasavidhena cakkavattivattena rājā jātoti dhammarājā. Sopi na arājakanti sopi aññaṃ nissayarājānaṃ alabhitvā cakkaṃ nāma vattetuṃ na sakkotīti attho. Iti satthā desanaṃ paṭṭhapetvā yathānusandhiṃ apāpetvāva tuṇhī ahosi. Kasmā? Anusandhikusalā uṭṭhahitvā anusandhiṃ pucchissanti, bahū hi imasmiṃ ṭhāne tathārūpā bhikkhū, athāhaṃ tehi puṭṭho desanaṃ vaḍḍhessāmīti. Atheko anusandhikusalo bhikkhu bhagavantaṃ pucchanto ko pana, bhantetiādimāha. Bhagavāpissa byākaronto dhammo bhikkhūtiādimāha.
तत्थ धम्मोति दसकुसलकम्मपथधम्मो। धम्मन्ति तमेव वुत्तप्पकारं धम्मं। निस्सायाति तदधिट्ठानेन चेतसा तमेव निस्सयं कत्वा। धम्मं सक्करोन्तोति यथा कतो सो धम्मो सुट्ठु कतो होति, एवमेतं करोन्तो। धम्मं गरुं करोन्तोति तस्मिं गारवुप्पत्तिया तं गरुकरोन्तो। धम्मं अपचायमानोति तस्सेव धम्मस्स अञ्जलिकरणादीहि नीचवुत्तितं करोन्तो। धम्मद्धजो धम्मकेतूति तं धम्मं धजमिव पुरक्खत्वा केतुमिव उक्खिपित्वा पवत्तिया धम्मद्धजो धम्मकेतु च हुत्वाति अत्थो। धम्माधिपतेय्योति धम्माधिपतिभूतागतभावेन धम्मवसेनेव च सब्बकिरियानं करणेन धम्माधिपतेय्यो हुत्वा। धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिं संविदहतीति धम्मो अस्सा अत्थीति धम्मिका, रक्खा च आवरणञ्च गुत्ति च रक्खावरणगुत्ति। तत्थ ‘‘परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खती’’ति वचनतो खन्तिआदयो रक्खा। वुत्तञ्हेतं – ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, परं रक्खन्तो अत्तानं रक्खति। खन्तिया अविहिंसाय मेत्तचित्तताय अनुद्दयाया’’ति (सं॰ नि॰ ५.३८५)। निवासनपारुपनगेहादीनि आवरणं। चोरादिउपद्दवनिवारणत्थं गोपायना गुत्ति। तं सब्बम्पि सुट्ठु विदहति पवत्तेति ठपेतीति अत्थो।
Tattha dhammoti dasakusalakammapathadhammo. Dhammanti tameva vuttappakāraṃ dhammaṃ. Nissāyāti tadadhiṭṭhānena cetasā tameva nissayaṃ katvā. Dhammaṃ sakkarontoti yathā kato so dhammo suṭṭhu kato hoti, evametaṃ karonto. Dhammaṃ garuṃ karontoti tasmiṃ gāravuppattiyā taṃ garukaronto. Dhammaṃ apacāyamānoti tasseva dhammassa añjalikaraṇādīhi nīcavuttitaṃ karonto. Dhammaddhajo dhammaketūti taṃ dhammaṃ dhajamiva purakkhatvā ketumiva ukkhipitvā pavattiyā dhammaddhajo dhammaketu ca hutvāti attho. Dhammādhipateyyoti dhammādhipatibhūtāgatabhāvena dhammavaseneva ca sabbakiriyānaṃ karaṇena dhammādhipateyyo hutvā. Dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ saṃvidahatīti dhammo assā atthīti dhammikā, rakkhā ca āvaraṇañca gutti ca rakkhāvaraṇagutti. Tattha ‘‘paraṃ rakkhanto attānaṃ rakkhatī’’ti vacanato khantiādayo rakkhā. Vuttañhetaṃ – ‘‘kathañca, bhikkhave, paraṃ rakkhanto attānaṃ rakkhati. Khantiyā avihiṃsāya mettacittatāya anuddayāyā’’ti (saṃ. ni. 5.385). Nivāsanapārupanagehādīni āvaraṇaṃ. Corādiupaddavanivāraṇatthaṃ gopāyanā gutti. Taṃ sabbampi suṭṭhu vidahati pavatteti ṭhapetīti attho.
इदानि यत्थ सा संविदहितब्बा, तं दस्सेन्तो अन्तोजनस्मिन्तिआदिमाह। तत्रायं सङ्खेपत्थो – अन्तोजनसङ्खातं पुत्तदारं सीलसंवरे पतिट्ठापेन्तो वत्थगन्धमालादीनि चस्स ददमानो सब्बोपद्दवे चस्स निवारयमानो धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिं संविदहति नाम। खत्तियादीसुपि एसेव नयो। अयं पन विसेसो – अभिसित्तखत्तिया भद्रअस्साजानीयादिरतनसम्पदानेनपि उपगण्हितब्बा, अनुयन्ता खत्तिया तेसं अनुरूपयानवाहनसम्पदानेनपि परितोसेतब्बा, बलकायो कालं अनतिक्कमेत्वा भत्तवेतनसम्पदानेनपि अनुग्गहेतब्बो, ब्राह्मणा अन्नपानवत्थादिना देय्यधम्मेन, गहपतिका भत्तबीजनङ्गलबलिबद्दादिसम्पदानेन, तथा निगमवासिनो नेगमा जनपदवासिनो च जानपदा। समितपापबाहितपापा पन समणब्राह्मणा समणपरिक्खारसम्पदानेन सक्कातब्बा, मिगपक्खिनो अभयदानेन समस्सासेतब्बा।
Idāni yattha sā saṃvidahitabbā, taṃ dassento antojanasmintiādimāha. Tatrāyaṃ saṅkhepattho – antojanasaṅkhātaṃ puttadāraṃ sīlasaṃvare patiṭṭhāpento vatthagandhamālādīni cassa dadamāno sabbopaddave cassa nivārayamāno dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttiṃ saṃvidahati nāma. Khattiyādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso – abhisittakhattiyā bhadraassājānīyādiratanasampadānenapi upagaṇhitabbā, anuyantā khattiyā tesaṃ anurūpayānavāhanasampadānenapi paritosetabbā, balakāyo kālaṃ anatikkametvā bhattavetanasampadānenapi anuggahetabbo, brāhmaṇā annapānavatthādinā deyyadhammena, gahapatikā bhattabījanaṅgalabalibaddādisampadānena, tathā nigamavāsino negamā janapadavāsino ca jānapadā. Samitapāpabāhitapāpā pana samaṇabrāhmaṇā samaṇaparikkhārasampadānena sakkātabbā, migapakkhino abhayadānena samassāsetabbā.
धम्मेनेव चक्कं वत्तेतीति दसकुसलकम्मपथधम्मेनेव चक्कं पवत्तेति। तं होति चक्कं अप्पटिवत्तियन्ति तं तेन एवं पवत्तितं आणाचक्कं अप्पटिवत्तियं होति। केनचि मनुस्सभूतेनाति देवता नाम अत्तना इच्छितिच्छितमेव करोन्ति, तस्मा ता अग्गण्हित्वा ‘‘मनुस्सभूतेना’’ति वुत्तं। पच्चत्थिकेनाति पटिअत्थिकेन, पटिसत्तुनाति अत्थो। धम्मिकोति चक्कवत्ती दसकुसलकम्मपथवसेन धम्मिको, तथागतो पन नवलोकुत्तरधम्मवसेन। धम्मराजाति नवहि लोकुत्तरधम्मेहि महाजनं रञ्जेतीति धम्मराजा। धम्मंयेवाति नवलोकुत्तरधम्ममेव निस्साय तमेव सक्करोन्तो तं गरुकरोन्तो तं अपचायमानो। सोवस्स धम्मो अब्भुग्गतट्ठेन धजोति धम्मद्धजो। सोवस्स केतूति धम्मकेतु। तमेव अधिपतिं जेट्ठकं कत्वा विहरतीति धम्माधिपतेय्यो। धम्मिकं रक्खावरणगुत्तिन्ति लोकियलोकुत्तरधम्मदायिकरक्खञ्च आवरणञ्च गुत्तिञ्च। संविदहतीति ठपेति पञ्ञपेति। एवरूपन्ति तिविधं कायदुच्चरितं न सेवितब्बं, सुचरितं सेवितब्बन्ति एवं सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बो। संविदहित्वाति ठपेत्वा कथेत्वा। धम्मेनेव अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तेतीति नवलोकुत्तरधम्मेनेव असदिसं धम्मचक्कं पवत्तेति। तं होति चक्कं अप्पटिवत्तियन्ति तं एवं पवत्तितं धम्मचक्कं एतेसु समणादीसु एकेनपि पटिवत्तेतुं पटिबाहितुं न सक्का। सेसं सब्बत्थ उत्तानमेवाति।
Dhammeneva cakkaṃ vattetīti dasakusalakammapathadhammeneva cakkaṃ pavatteti. Taṃ hoti cakkaṃ appaṭivattiyanti taṃ tena evaṃ pavattitaṃ āṇācakkaṃ appaṭivattiyaṃ hoti. Kenacimanussabhūtenāti devatā nāma attanā icchiticchitameva karonti, tasmā tā aggaṇhitvā ‘‘manussabhūtenā’’ti vuttaṃ. Paccatthikenāti paṭiatthikena, paṭisattunāti attho. Dhammikoti cakkavattī dasakusalakammapathavasena dhammiko, tathāgato pana navalokuttaradhammavasena. Dhammarājāti navahi lokuttaradhammehi mahājanaṃ rañjetīti dhammarājā. Dhammaṃyevāti navalokuttaradhammameva nissāya tameva sakkaronto taṃ garukaronto taṃ apacāyamāno. Sovassa dhammo abbhuggataṭṭhena dhajoti dhammaddhajo. Sovassa ketūti dhammaketu. Tameva adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā viharatīti dhammādhipateyyo. Dhammikaṃ rakkhāvaraṇaguttinti lokiyalokuttaradhammadāyikarakkhañca āvaraṇañca guttiñca. Saṃvidahatīti ṭhapeti paññapeti. Evarūpanti tividhaṃ kāyaduccaritaṃ na sevitabbaṃ, sucaritaṃ sevitabbanti evaṃ sabbattha attho veditabbo. Saṃvidahitvāti ṭhapetvā kathetvā. Dhammeneva anuttaraṃ dhammacakkaṃ pavattetīti navalokuttaradhammeneva asadisaṃ dhammacakkaṃ pavatteti. Taṃ hoti cakkaṃ appaṭivattiyanti taṃ evaṃ pavattitaṃ dhammacakkaṃ etesu samaṇādīsu ekenapi paṭivattetuṃ paṭibāhituṃ na sakkā. Sesaṃ sabbattha uttānamevāti.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / अङ्गुत्तरनिकाय • Aṅguttaranikāya / ४. चक्कवत्तिसुत्तं • 4. Cakkavattisuttaṃ
टीका • Tīkā / सुत्तपिटक (टीका) • Suttapiṭaka (ṭīkā) / अङ्गुत्तरनिकाय (टीका) • Aṅguttaranikāya (ṭīkā) / ४. चक्कवत्तिसुत्तवण्णना • 4. Cakkavattisuttavaṇṇanā
