| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / इतिवुत्तक-अट्ठकथा • Itivuttaka-aṭṭhakathā |
२. चक्खुसुत्तवण्णना
2. Cakkhusuttavaṇṇanā
६१. दुतिये चक्खूनीति चक्खन्तीति चक्खूनि, समविसमं आचिक्खन्तानि विय पवत्तन्तीति अत्थो। अथ वा चक्खनट्ठेन चक्खूनि। किमिदं चक्खनं नाम? अस्सादनं, तथा हि वदन्ति ‘‘मधुं चक्खति ब्यञ्जनं चक्खती’’ति इमानि च आरम्मणरसं अनुभवन्तानि अस्सादेन्तानि विय होन्तीति चक्खनट्ठेन चक्खूनि। तानि पन सङ्खेपतो द्वे चक्खूनि – ञाणचक्खु, मंसचक्खु चाति। तेसु मंसचक्खु हेट्ठा वुत्तमेव। ञाणचक्खु दिब्बचक्खु, पञ्ञाचक्खूति इध द्विधा कत्वा वुत्तं।
61. Dutiye cakkhūnīti cakkhantīti cakkhūni, samavisamaṃ ācikkhantāni viya pavattantīti attho. Atha vā cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Kimidaṃ cakkhanaṃ nāma? Assādanaṃ, tathā hi vadanti ‘‘madhuṃ cakkhati byañjanaṃ cakkhatī’’ti imāni ca ārammaṇarasaṃ anubhavantāni assādentāni viya hontīti cakkhanaṭṭhena cakkhūni. Tāni pana saṅkhepato dve cakkhūni – ñāṇacakkhu, maṃsacakkhu cāti. Tesu maṃsacakkhu heṭṭhā vuttameva. Ñāṇacakkhu dibbacakkhu, paññācakkhūti idha dvidhā katvā vuttaṃ.
तत्थ दिब्बचक्खूति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं। देवतानञ्हि सुचरितकम्मनिब्बत्तं पित्तसेम्हरुहिरादीहि अपलिबुद्धं उपक्किलेसविमुत्तताय दूरेपि आरम्मणग्गहणसमत्थं दिब्बं पसादचक्खु होति। इदञ्चापि वीरियभावनाबलनिब्बत्तं ञाणचक्खु तादिसमेवाति दिब्बसदिसत्ता दिब्बं, दिब्बविहारवसेन पटिलद्धत्ता अत्तनो च दिब्बविहारसन्निस्सितत्ता आलोकपरिग्गहेन महाजुतिकत्ता। तिरोकुट्टादिगतरूपदस्सनेन महागतिकत्तापि दिब्बं। तं सब्बं सद्दसत्थानुसारेन वेदितब्बं। दस्सनट्ठेन चक्खुकिच्चकरणेन चक्खुमिवातिपि चक्खु, दिब्बञ्च तं चक्खु चाति दिब्बचक्खु।
Tattha dibbacakkhūti dibbasadisattā dibbaṃ. Devatānañhi sucaritakammanibbattaṃ pittasemharuhirādīhi apalibuddhaṃ upakkilesavimuttatāya dūrepi ārammaṇaggahaṇasamatthaṃ dibbaṃ pasādacakkhu hoti. Idañcāpi vīriyabhāvanābalanibbattaṃ ñāṇacakkhu tādisamevāti dibbasadisattā dibbaṃ, dibbavihāravasena paṭiladdhattā attano ca dibbavihārasannissitattā ālokapariggahena mahājutikattā. Tirokuṭṭādigatarūpadassanena mahāgatikattāpi dibbaṃ. Taṃ sabbaṃ saddasatthānusārena veditabbaṃ. Dassanaṭṭhena cakkhukiccakaraṇena cakkhumivātipi cakkhu, dibbañca taṃ cakkhu cāti dibbacakkhu.
पजानातीति पञ्ञा। किं पजानाति? चत्तारि अरियसच्चानि ‘‘इदं दुक्ख’’न्तिआदिना। वुत्तञ्हेतं –
Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? Cattāri ariyasaccāni ‘‘idaṃ dukkha’’ntiādinā. Vuttañhetaṃ –
‘‘पजानातीति खो, आवुसो, तस्मा पञ्ञाति वुच्चति। किञ्च पजानाति? इदं दुक्ख’’न्तिआदि (म॰ नि॰ १.४४९)।
‘‘Pajānātīti kho, āvuso, tasmā paññāti vuccati. Kiñca pajānāti? Idaṃ dukkha’’ntiādi (ma. ni. 1.449).
अट्ठकथायं पन ‘‘पञ्ञापनवसेन पञ्ञा। किन्ति पञ्ञापेति? अनिच्चन्ति पञ्ञापेति, दुक्खन्ति पञ्ञापेति, अनत्ताति पञ्ञापेती’’ति वुत्तं। सा पनायं लक्खणादितो यथासभावपटिवेधलक्खणा, अक्खलितपटिवेधलक्खणा वा कुसलिस्सासखित्तउसुपटिवेधो विय, विसयोभासनरसा पदीपो विय, असम्मोहपच्चुपट्ठाना अरञ्ञगतसुदेसको विय। विसेसतो पनेत्थ आसवक्खयञाणसङ्खाता पञ्ञा चतुसच्चदस्सनट्ठेन पञ्ञाचक्खूति अधिप्पेता। यं सन्धाय वुत्तं ‘‘चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति (सं॰ नि॰ ५.१०८१; महाव॰ १५)।
Aṭṭhakathāyaṃ pana ‘‘paññāpanavasena paññā. Kinti paññāpeti? Aniccanti paññāpeti, dukkhanti paññāpeti, anattāti paññāpetī’’ti vuttaṃ. Sā panāyaṃ lakkhaṇādito yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya, visayobhāsanarasā padīpo viya, asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Visesato panettha āsavakkhayañāṇasaṅkhātā paññā catusaccadassanaṭṭhena paññācakkhūti adhippetā. Yaṃ sandhāya vuttaṃ ‘‘cakkhuṃ udapādi, ñāṇaṃ udapādi, paññā udapādi, vijjā udapādi, āloko udapādī’’ti (saṃ. ni. 5.1081; mahāva. 15).
एतेसु च मंसचक्खु परित्तं, दिब्बचक्खु महग्गतं, इतरं अप्पमाणं। मंसचक्खु रूपं, इतरानि अरूपानि। मंसचक्खु दिब्बचक्खु च लोकियानि सासवानि रूपविसयानि, इतरं लोकुत्तरं अनासवं चतुसच्चविसयं। मंसचक्खु अब्याकतं, दिब्बचक्खु सिया कुसलं सिया अब्याकतं, तथा पञ्ञाचक्खु। मंसचक्खु कामावचरं, दिब्बचक्खु रूपावचरं, इतरं लोकुत्तरन्ति एवमादि विभागा वेदितब्बा।
Etesu ca maṃsacakkhu parittaṃ, dibbacakkhu mahaggataṃ, itaraṃ appamāṇaṃ. Maṃsacakkhu rūpaṃ, itarāni arūpāni. Maṃsacakkhu dibbacakkhu ca lokiyāni sāsavāni rūpavisayāni, itaraṃ lokuttaraṃ anāsavaṃ catusaccavisayaṃ. Maṃsacakkhu abyākataṃ, dibbacakkhu siyā kusalaṃ siyā abyākataṃ, tathā paññācakkhu. Maṃsacakkhu kāmāvacaraṃ, dibbacakkhu rūpāvacaraṃ, itaraṃ lokuttaranti evamādi vibhāgā veditabbā.
गाथासु अनुत्तरन्ति पञ्ञाचक्खुं सन्धाय वुत्तं। तञ्हि आसवक्खयञाणभावतो अनुत्तरं। अक्खासि पुरिसुत्तमोति पुरिसानं उत्तमो अग्गो सम्मासम्बुद्धो देसेसि। उप्पादोति मंसचक्खुस्स पवत्ति। मग्गोति उपायो, दिब्बचक्खुस्स कारणं। पकतिचक्खुमतो एव हि दिब्बचक्खु उप्पज्जति, यस्मा कसिणालोकं वड्ढेत्वा दिब्बचक्खुञाणस्स उप्पादनं, सो च कसिणमण्डले उग्गहनिमित्तेन विना नत्थीति। यतोति यदा। ञाणन्ति आसवक्खयञाणं। तेनेवाह ‘‘पञ्ञाचक्खु अनुत्तर’’न्ति। यस्स चक्खुस्स पटिलाभाति यस्स अरियस्स पञ्ञाचक्खुस्स उप्पत्तिया भावनाय सब्बस्मा वट्टदुक्खतो पमुच्चति परिमुच्चतीति।
Gāthāsu anuttaranti paññācakkhuṃ sandhāya vuttaṃ. Tañhi āsavakkhayañāṇabhāvato anuttaraṃ. Akkhāsi purisuttamoti purisānaṃ uttamo aggo sammāsambuddho desesi. Uppādoti maṃsacakkhussa pavatti. Maggoti upāyo, dibbacakkhussa kāraṇaṃ. Pakaticakkhumato eva hi dibbacakkhu uppajjati, yasmā kasiṇālokaṃ vaḍḍhetvā dibbacakkhuñāṇassa uppādanaṃ, so ca kasiṇamaṇḍale uggahanimittena vinā natthīti. Yatoti yadā. Ñāṇanti āsavakkhayañāṇaṃ. Tenevāha ‘‘paññācakkhu anuttara’’nti. Yassa cakkhussa paṭilābhāti yassa ariyassa paññācakkhussa uppattiyā bhāvanāya sabbasmā vaṭṭadukkhato pamuccati parimuccatīti.
दुतियसुत्तवण्णना निट्ठिता।
Dutiyasuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / इतिवुत्तकपाळि • Itivuttakapāḷi / २. चक्खुसुत्तं • 2. Cakkhusuttaṃ
