| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५०६] १०. चम्पेय्यजातकवण्णना
[506] 10. Campeyyajātakavaṇṇanā
का नु विज्जुरिवाभासीति इदं सत्था जेतवने विहरन्तो उपोसथकम्मं आरब्भ कथेसि। तदा हि सत्था ‘‘साधु वो कतं उपासका उपोसथवासं वसन्तेहि, पोराणकपण्डिता नागसम्पत्तिं पहाय उपोसथवासं वसिंसुयेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Kānu vijjurivābhāsīti idaṃ satthā jetavane viharanto uposathakammaṃ ārabbha kathesi. Tadā hi satthā ‘‘sādhu vo kataṃ upāsakā uposathavāsaṃ vasantehi, porāṇakapaṇḍitā nāgasampattiṃ pahāya uposathavāsaṃ vasiṃsuyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते अङ्गरट्ठे अङ्गे च मगधरट्ठे मगधे च रज्जं कारेन्ते अङ्गमगधरट्ठानं अन्तरे चम्पा नाम नदी, तत्थ नागभवनं अहोसि। चम्पेय्यो नाम नागराजा रज्जं कारेसि। कदाचि मगधराजा अङ्गरट्ठं गण्हाति, कदाचि अङ्गराजा मगधरट्ठं। अथेकदिवसं मगधराजा अङ्गेन सद्धिं युज्झित्वा युद्धपराजितो अस्सं आरुय्ह पलायन्तो अङ्गरञ्ञो योधेहि अनुबद्धो पुण्णं चम्पानदिं पत्वा ‘‘परहत्थे मरणतो नदिं पविसित्वा मतं सेय्यो’’ति अस्सेनेव सद्धिं नदिं ओतरि। तदा चम्पेय्यो नागराजा अन्तोदके रतनमण्डपं निम्मिनित्वा महापरिवारो महापानं पिवति। अस्सो रञ्ञा सद्धिं उदके निमुज्जित्वा नागरञ्ञो पुरतो ओतरि। नागराजा अलङ्कतपटियत्तं राजानं दिस्वा सिनेहं उप्पादेत्वा आसना उट्ठाय ‘‘मा भायि, महाराजा’’ति राजानं अत्तनो पल्लङ्के निसीदापेत्वा उदके निमुग्गकारणं पुच्छि। राजा यथाभूतं कथेसि। अथ नं ‘‘मा भायि, महाराज, अहं तं द्विन्नं रट्ठानं सामिकं करिस्सामी’’ति अस्सासेत्वा सत्ताहं महन्तं यसं अनुभवित्वा सत्तमे दिवसे मगधराजेन सद्धिं नागभवना निक्खमि। मगधराजा नागराजस्सानुभावेन अङ्गराजानं गहेत्वा जीविता वोरोपेत्वा द्वीसु रट्ठेसु रज्जं कारेसि। ततो पट्ठाय रञ्ञो च नागराजस्स च विस्सासो थिरो अहोसि। राजा अनुसंवच्छरं चम्पानदीतीरे रतनमण्डपं कारेत्वा महन्तेन परिच्चागेन नागरञ्ञो बलिकम्मं करोति। सोपि महन्तेन परिवारेन नागभवना निक्खमित्वा बलिकम्मं सम्पटिच्छति। महाजनो नागरञ्ञो सम्पत्तिं ओलोकेति।
Atīte aṅgaraṭṭhe aṅge ca magadharaṭṭhe magadhe ca rajjaṃ kārente aṅgamagadharaṭṭhānaṃ antare campā nāma nadī, tattha nāgabhavanaṃ ahosi. Campeyyo nāma nāgarājā rajjaṃ kāresi. Kadāci magadharājā aṅgaraṭṭhaṃ gaṇhāti, kadāci aṅgarājā magadharaṭṭhaṃ. Athekadivasaṃ magadharājā aṅgena saddhiṃ yujjhitvā yuddhaparājito assaṃ āruyha palāyanto aṅgarañño yodhehi anubaddho puṇṇaṃ campānadiṃ patvā ‘‘parahatthe maraṇato nadiṃ pavisitvā mataṃ seyyo’’ti asseneva saddhiṃ nadiṃ otari. Tadā campeyyo nāgarājā antodake ratanamaṇḍapaṃ nimminitvā mahāparivāro mahāpānaṃ pivati. Asso raññā saddhiṃ udake nimujjitvā nāgarañño purato otari. Nāgarājā alaṅkatapaṭiyattaṃ rājānaṃ disvā sinehaṃ uppādetvā āsanā uṭṭhāya ‘‘mā bhāyi, mahārājā’’ti rājānaṃ attano pallaṅke nisīdāpetvā udake nimuggakāraṇaṃ pucchi. Rājā yathābhūtaṃ kathesi. Atha naṃ ‘‘mā bhāyi, mahārāja, ahaṃ taṃ dvinnaṃ raṭṭhānaṃ sāmikaṃ karissāmī’’ti assāsetvā sattāhaṃ mahantaṃ yasaṃ anubhavitvā sattame divase magadharājena saddhiṃ nāgabhavanā nikkhami. Magadharājā nāgarājassānubhāvena aṅgarājānaṃ gahetvā jīvitā voropetvā dvīsu raṭṭhesu rajjaṃ kāresi. Tato paṭṭhāya rañño ca nāgarājassa ca vissāso thiro ahosi. Rājā anusaṃvaccharaṃ campānadītīre ratanamaṇḍapaṃ kāretvā mahantena pariccāgena nāgarañño balikammaṃ karoti. Sopi mahantena parivārena nāgabhavanā nikkhamitvā balikammaṃ sampaṭicchati. Mahājano nāgarañño sampattiṃ oloketi.
तदा बोधिसत्तो दलिद्दकुले निब्बत्तो राजपरिसाय सद्धिं नदीतीरं गन्त्वा तं नागराजस्स सम्पत्तिं दिस्वा लोभं उप्पादेत्वा तं पत्थयमानो दानं दत्वा सीलं रक्खित्वा चम्पेय्यनागराजस्स कालकिरियतो सत्तमे दिवसे चवित्वा तस्स वसनपासादे सिरिगब्भे सिरिसयनपिट्ठे निब्बत्ति । सरीरं सुमनदामवण्णं महन्तं अहोसि। सो तं दिस्वा विप्पटिसारी हुत्वा ‘‘मया कतकुसलनिस्सन्देन छसु कामसग्गेसु इस्सरियं कोट्ठे पटिसामितं धञ्ञं विय अहोसि। स्वाहं इमिस्सा तिरच्छानयोनिया पटिसन्धिं गण्हिं, किं मे जीवितेना’’ति मरणाय चित्तं उप्पादेसि। अथ नं सुमना नाम नागमाणविका दिस्वा ‘‘महानुभावो सत्तो निब्बत्तो भविस्सती’’ति सेसनागमाणविकानं सञ्ञं अदासि, सब्बा नानातूरियहत्था आगन्त्वा तस्स उपहारं करिंसु। तस्स तं नागभवनं सक्कभवनं विय अहोसि, मरणचित्तं पटिप्पस्सम्भि, सप्पसरीरं विजहित्वा सब्बालङ्कारपटिमण्डितो सयनपिट्ठे निसीदि। अथस्स ततो पट्ठाय यसो महा अहोसि।
Tadā bodhisatto daliddakule nibbatto rājaparisāya saddhiṃ nadītīraṃ gantvā taṃ nāgarājassa sampattiṃ disvā lobhaṃ uppādetvā taṃ patthayamāno dānaṃ datvā sīlaṃ rakkhitvā campeyyanāgarājassa kālakiriyato sattame divase cavitvā tassa vasanapāsāde sirigabbhe sirisayanapiṭṭhe nibbatti . Sarīraṃ sumanadāmavaṇṇaṃ mahantaṃ ahosi. So taṃ disvā vippaṭisārī hutvā ‘‘mayā katakusalanissandena chasu kāmasaggesu issariyaṃ koṭṭhe paṭisāmitaṃ dhaññaṃ viya ahosi. Svāhaṃ imissā tiracchānayoniyā paṭisandhiṃ gaṇhiṃ, kiṃ me jīvitenā’’ti maraṇāya cittaṃ uppādesi. Atha naṃ sumanā nāma nāgamāṇavikā disvā ‘‘mahānubhāvo satto nibbatto bhavissatī’’ti sesanāgamāṇavikānaṃ saññaṃ adāsi, sabbā nānātūriyahatthā āgantvā tassa upahāraṃ kariṃsu. Tassa taṃ nāgabhavanaṃ sakkabhavanaṃ viya ahosi, maraṇacittaṃ paṭippassambhi, sappasarīraṃ vijahitvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito sayanapiṭṭhe nisīdi. Athassa tato paṭṭhāya yaso mahā ahosi.
सो तत्थ नागरज्जं कारेन्तो अपरभागे विप्पटिसारी हुत्वा ‘‘किं मे इमाय तिरच्छानयोनिया , उपोसथवासं वसित्वा इतो मुच्चित्वा मनुस्सपथं गन्त्वा सच्चानि पटिविज्झित्वा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’’ति चिन्तेत्वा ततो पट्ठाय तस्मिंयेव पासादे उपोसथकम्मं करोति। अलङ्कतनागमाणविका तस्स सन्तिकं गच्छन्ति, येभुय्येनस्स सीलं भिज्जति। सो ततो पट्ठाय पासादा निक्खमित्वा उय्यानं गच्छति। ता तत्रापि गच्छन्ति, उपोसथो भिज्जतेव। सो चिन्तेसि ‘‘मया इतो नागभवना निक्खमित्वा मनुस्सलोकं गन्त्वा उपोसथवासं वसितुं वट्टती’’ति। सो ततो पट्ठाय उपोसथदिवसेसु नागभवना निक्खमित्वा एकस्स पच्चन्तगामस्स अविदूरे महामग्गसमीपे वम्मिकमत्थके ‘‘मम चम्मादीहि अत्थिका गण्हन्तु, मं कीळासप्पं वा कातुकामा करोन्तू’’ति सरीरं दानमुखे विस्सज्जेत्वा भोगे आभुजित्वा निपन्नो उपोसथवासं वसति। महामग्गेन गच्छन्ता च आगच्छन्ता च तं दिस्वा गन्धादीहि पूजेत्वा पक्कमन्ति। पच्चन्तगामवासिनो गन्त्वा ‘‘महानुभावो नागराजा’’ति तस्स उपरि मण्डपं करित्वा समन्ता वालुकं ओकिरित्वा गन्धादीहि पूजयिंसु। ततो पट्ठाय मनुस्सा महासत्ते पसीदित्वा पूजं कत्वा पुत्तं पत्थेन्ति, धीतरं पत्थेन्ति।
So tattha nāgarajjaṃ kārento aparabhāge vippaṭisārī hutvā ‘‘kiṃ me imāya tiracchānayoniyā , uposathavāsaṃ vasitvā ito muccitvā manussapathaṃ gantvā saccāni paṭivijjhitvā dukkhassantaṃ karissāmī’’ti cintetvā tato paṭṭhāya tasmiṃyeva pāsāde uposathakammaṃ karoti. Alaṅkatanāgamāṇavikā tassa santikaṃ gacchanti, yebhuyyenassa sīlaṃ bhijjati. So tato paṭṭhāya pāsādā nikkhamitvā uyyānaṃ gacchati. Tā tatrāpi gacchanti, uposatho bhijjateva. So cintesi ‘‘mayā ito nāgabhavanā nikkhamitvā manussalokaṃ gantvā uposathavāsaṃ vasituṃ vaṭṭatī’’ti. So tato paṭṭhāya uposathadivasesu nāgabhavanā nikkhamitvā ekassa paccantagāmassa avidūre mahāmaggasamīpe vammikamatthake ‘‘mama cammādīhi atthikā gaṇhantu, maṃ kīḷāsappaṃ vā kātukāmā karontū’’ti sarīraṃ dānamukhe vissajjetvā bhoge ābhujitvā nipanno uposathavāsaṃ vasati. Mahāmaggena gacchantā ca āgacchantā ca taṃ disvā gandhādīhi pūjetvā pakkamanti. Paccantagāmavāsino gantvā ‘‘mahānubhāvo nāgarājā’’ti tassa upari maṇḍapaṃ karitvā samantā vālukaṃ okiritvā gandhādīhi pūjayiṃsu. Tato paṭṭhāya manussā mahāsatte pasīditvā pūjaṃ katvā puttaṃ patthenti, dhītaraṃ patthenti.
महासत्तोपि उपोसथकम्मं करोन्तो चातुद्दसीपन्नरसीसु वम्मिकमत्थके निपज्जित्वा पाटिपदे नागभवनं गच्छति। तस्सेवं उपोसथं करोन्तस्स अद्धा वीतिवत्तो। एकदिवसं सुमना अग्गमहेसी आह ‘‘देव , त्वं मनुस्सलोकं गन्त्वा उपोसथं उपवससि, मनुस्सलोको च सासङ्को सप्पटिभयो, सचे ते भयं उप्पज्जेय्य, अथ मयं येन निमित्तेन जानेय्याम, तं नो आचिक्खाही’’ति। अथ नं महासत्तो मङ्गलपोक्खरणिया तीरं नेत्वा ‘‘सचे मं भद्दे, कोचि पहरित्वा किलमेस्सति, इमिस्सा पोक्खरणिया उदकं आविलं भविस्सति, सचे सुपण्णो गहेस्सति, उदकं पक्कुथिस्सति, सचे अहितुण्डिको गण्हिस्सति, उदकं लोहितवण्णं भविस्सती’’ति आह। एवं तस्सा तीणि निमित्तानि आचिक्खित्वा चातुद्दसीउपोसथं अधिट्ठाय नागभवना निक्खमित्वा तत्थ गन्त्वा वम्मिकमत्थके निपज्जि सरीरसोभाय वम्मिकं सोभयमानो। सरीरञ्हिस्स रजतदामं विय सेतं अहोसि मत्थको रत्तकम्बलगेण्डुको विय। इमस्मिं पन जातके बोधिसत्तस्स सरीरं नङ्गलसीसपमाणं अहोसि, भूरिदत्तजातके (जा॰ २.२२.७८४ आदयो) ऊरुप्पमाणं, सङ्खपालजातके (जा॰ २.१७.१४३ आदयो) एकदोणिकनावपमाणं।
Mahāsattopi uposathakammaṃ karonto cātuddasīpannarasīsu vammikamatthake nipajjitvā pāṭipade nāgabhavanaṃ gacchati. Tassevaṃ uposathaṃ karontassa addhā vītivatto. Ekadivasaṃ sumanā aggamahesī āha ‘‘deva , tvaṃ manussalokaṃ gantvā uposathaṃ upavasasi, manussaloko ca sāsaṅko sappaṭibhayo, sace te bhayaṃ uppajjeyya, atha mayaṃ yena nimittena jāneyyāma, taṃ no ācikkhāhī’’ti. Atha naṃ mahāsatto maṅgalapokkharaṇiyā tīraṃ netvā ‘‘sace maṃ bhadde, koci paharitvā kilamessati, imissā pokkharaṇiyā udakaṃ āvilaṃ bhavissati, sace supaṇṇo gahessati, udakaṃ pakkuthissati, sace ahituṇḍiko gaṇhissati, udakaṃ lohitavaṇṇaṃ bhavissatī’’ti āha. Evaṃ tassā tīṇi nimittāni ācikkhitvā cātuddasīuposathaṃ adhiṭṭhāya nāgabhavanā nikkhamitvā tattha gantvā vammikamatthake nipajji sarīrasobhāya vammikaṃ sobhayamāno. Sarīrañhissa rajatadāmaṃ viya setaṃ ahosi matthako rattakambalageṇḍuko viya. Imasmiṃ pana jātake bodhisattassa sarīraṃ naṅgalasīsapamāṇaṃ ahosi, bhūridattajātake (jā. 2.22.784 ādayo) ūruppamāṇaṃ, saṅkhapālajātake (jā. 2.17.143 ādayo) ekadoṇikanāvapamāṇaṃ.
तदा एको बाराणसिवासी माणवो तक्कसिलं गन्त्वा दिसापामोक्खस्स आचरियस्स सन्तिके अलम्पायनमन्तं उग्गण्हित्वा तेन मग्गेन अत्तनो गेहं गच्छन्तो महासत्तं दिस्वा ‘‘इमं सप्पं गहेत्वा गामनिगमराजधानीसु कीळापेन्तो धनं उप्पादेस्सामी’’ति चिन्तेत्वा दिब्बोसधानि गहेत्वा दिब्बमन्तं परिवत्तेत्वा तस्स सन्तिकं अगमासि। दिब्बमन्तसुतकालतो पट्ठाय महासत्तस्स कण्णेसु अयसलाकपवेसनकालो विय जातो, मत्थको सिखरेन अभिमत्थियमानो विय जातो। सो ‘‘को नु खो एसो’’ति भोगन्तरतो सीसं उक्खिपित्वा ओलोकेन्तो अहितुण्डिकं दिस्वा चिन्तेसि ‘‘मम विसं महन्तं, सचाहं कुज्झित्वा नासवातं विस्सज्जेस्सामि, एतस्स सरीरं भस्ममुट्ठि विय विप्पकिरिस्सति, अथ मे सीलं खण्डं भविस्सति, न दानि तं ओलोकेस्सामी’’ति। सो अक्खीनि निम्मीलेत्वा सीसं भोगन्तरे ठपेसि।
Tadā eko bārāṇasivāsī māṇavo takkasilaṃ gantvā disāpāmokkhassa ācariyassa santike alampāyanamantaṃ uggaṇhitvā tena maggena attano gehaṃ gacchanto mahāsattaṃ disvā ‘‘imaṃ sappaṃ gahetvā gāmanigamarājadhānīsu kīḷāpento dhanaṃ uppādessāmī’’ti cintetvā dibbosadhāni gahetvā dibbamantaṃ parivattetvā tassa santikaṃ agamāsi. Dibbamantasutakālato paṭṭhāya mahāsattassa kaṇṇesu ayasalākapavesanakālo viya jāto, matthako sikharena abhimatthiyamāno viya jāto. So ‘‘ko nu kho eso’’ti bhogantarato sīsaṃ ukkhipitvā olokento ahituṇḍikaṃ disvā cintesi ‘‘mama visaṃ mahantaṃ, sacāhaṃ kujjhitvā nāsavātaṃ vissajjessāmi, etassa sarīraṃ bhasmamuṭṭhi viya vippakirissati, atha me sīlaṃ khaṇḍaṃ bhavissati, na dāni taṃ olokessāmī’’ti. So akkhīni nimmīletvā sīsaṃ bhogantare ṭhapesi.
अहितुण्डिको ब्राह्मणो ओसधं खादित्वा मन्तं परिवत्तेत्वा खेळं महासत्तस्स सरीरे ओपि, ओसधानञ्च मन्तस्स चानुभावेन खेळेन फुट्ठफुट्ठट्ठाने फोटानं उट्ठानकालो विय जातो। अथ नं सो नङ्गुट्ठे गहेत्वा कड्ढित्वा दीघसो निपज्जापेत्वा अजपदेन दण्डेन उप्पीळेन्तो दुब्बलं कत्वा सीसं दळ्हं गहेत्वा निप्पीळि, महासत्तस्स मुखं विवरि। अथस्स मुखे खेळं ओपित्वा ओसधमन्तं कत्वा दन्ते भिन्दि, मुखं लोहितस्स पूरि। महासत्तो अत्तनो सीलभेदभयेन एवरूपं दुक्खं अधिवासेन्तो अक्खीनि उम्मीलेत्वा ओलोकनमत्तम्पि नाकरि। सोपि ‘‘नागराजानं दुब्बलं करिस्सामी’’ति नङ्गुट्ठतो पट्ठायस्स अट्ठीनि चुण्णयमानो विय सकलसरीरं मद्दित्वा पट्टकवेठनं नाम वेठेसि, तन्तमज्जितं नाम मज्जि, नङ्गुट्ठं गहेत्वा दुस्सपोथिमं नाम पोथेसि। महासत्तस्स सकलसरीरं लोहितमक्खितं अहोसि। सो महावेदनं अधिवासेसि।
Ahituṇḍiko brāhmaṇo osadhaṃ khāditvā mantaṃ parivattetvā kheḷaṃ mahāsattassa sarīre opi, osadhānañca mantassa cānubhāvena kheḷena phuṭṭhaphuṭṭhaṭṭhāne phoṭānaṃ uṭṭhānakālo viya jāto. Atha naṃ so naṅguṭṭhe gahetvā kaḍḍhitvā dīghaso nipajjāpetvā ajapadena daṇḍena uppīḷento dubbalaṃ katvā sīsaṃ daḷhaṃ gahetvā nippīḷi, mahāsattassa mukhaṃ vivari. Athassa mukhe kheḷaṃ opitvā osadhamantaṃ katvā dante bhindi, mukhaṃ lohitassa pūri. Mahāsatto attano sīlabhedabhayena evarūpaṃ dukkhaṃ adhivāsento akkhīni ummīletvā olokanamattampi nākari. Sopi ‘‘nāgarājānaṃ dubbalaṃ karissāmī’’ti naṅguṭṭhato paṭṭhāyassa aṭṭhīni cuṇṇayamāno viya sakalasarīraṃ madditvā paṭṭakaveṭhanaṃ nāma veṭhesi, tantamajjitaṃ nāma majji, naṅguṭṭhaṃ gahetvā dussapothimaṃ nāma pothesi. Mahāsattassa sakalasarīraṃ lohitamakkhitaṃ ahosi. So mahāvedanaṃ adhivāsesi.
अथस्स दुब्बलभावं ञत्वा वल्लीहि पेळं करित्वा तत्थ नं पक्खिपित्वा पच्चन्तगामं नेत्वा महाजनमज्झे कीळापेसि। नीलादीसु वण्णेसु वट्टचतुरस्सादीसु सण्ठानेसु अणुंथूलादीसु पमाणेसु यं यं ब्राह्मणो इच्छति, महासत्तो तंतदेव कत्वा नच्चति, फणसतं फणसहस्सम्पि करोतियेव। महाजनो पसीदित्वा बहुं धनं अदासि। एकदिवसमेव कहापणसहस्सञ्चेव सहस्सग्घनके च परिक्खारे लभि। ब्राह्मणो आदितोव सहस्सं लभित्वा ‘‘विस्सज्जेस्सामी’’ति चिन्तेसि, तं पन धनं लभित्वा ‘‘पच्चन्तगामेयेव ताव मे एत्तकं धनं लद्धं, राजराजमहामच्चानं सन्तिके बहुं धनं लभिस्सामी’’ति सकटञ्च सुखयानकञ्च गहेत्वा सकटे परिक्खारे ठपेत्वा सुखयानके निसिन्नो महन्तेन परिवारेन महासत्तं गामनिगमादीसु कीळापेन्तो ‘‘बाराणसियं उग्गसेनरञ्ञो सन्तिके कीळापेत्वा विस्सज्जेस्सामी’’ति अगमासि। सो मण्डूके मारेत्वा नागरञ्ञो देति। नागराजा ‘‘पुनप्पुनं एस मं निस्साय मारेस्सती’’ति न खादति। अथस्स मधुलाजे अदासि। महासत्तो ‘‘सचाहं भोजनं गण्हिस्सामि, अन्तोपेळाय एव मरणं भविस्सती’’ति तेपि न खादति। ब्राह्मणो मासमत्तेन बाराणसिं पत्वा द्वारगामेसु कीळापेन्तो बहुं धनं लभि।
Athassa dubbalabhāvaṃ ñatvā vallīhi peḷaṃ karitvā tattha naṃ pakkhipitvā paccantagāmaṃ netvā mahājanamajjhe kīḷāpesi. Nīlādīsu vaṇṇesu vaṭṭacaturassādīsu saṇṭhānesu aṇuṃthūlādīsu pamāṇesu yaṃ yaṃ brāhmaṇo icchati, mahāsatto taṃtadeva katvā naccati, phaṇasataṃ phaṇasahassampi karotiyeva. Mahājano pasīditvā bahuṃ dhanaṃ adāsi. Ekadivasameva kahāpaṇasahassañceva sahassagghanake ca parikkhāre labhi. Brāhmaṇo āditova sahassaṃ labhitvā ‘‘vissajjessāmī’’ti cintesi, taṃ pana dhanaṃ labhitvā ‘‘paccantagāmeyeva tāva me ettakaṃ dhanaṃ laddhaṃ, rājarājamahāmaccānaṃ santike bahuṃ dhanaṃ labhissāmī’’ti sakaṭañca sukhayānakañca gahetvā sakaṭe parikkhāre ṭhapetvā sukhayānake nisinno mahantena parivārena mahāsattaṃ gāmanigamādīsu kīḷāpento ‘‘bārāṇasiyaṃ uggasenarañño santike kīḷāpetvā vissajjessāmī’’ti agamāsi. So maṇḍūke māretvā nāgarañño deti. Nāgarājā ‘‘punappunaṃ esa maṃ nissāya māressatī’’ti na khādati. Athassa madhulāje adāsi. Mahāsatto ‘‘sacāhaṃ bhojanaṃ gaṇhissāmi, antopeḷāya eva maraṇaṃ bhavissatī’’ti tepi na khādati. Brāhmaṇo māsamattena bārāṇasiṃ patvā dvāragāmesu kīḷāpento bahuṃ dhanaṃ labhi.
राजापि नं पक्कोसापेत्वा ‘‘अम्हाकं कीळापेही’’ति आह। ‘‘साधु, देव, स्वे पन्नरसे तुम्हाकं कीळापेस्सामी’’ति। राजा ‘‘स्वे नागराजा राजङ्गणे नच्चिस्सति, महाजनो सन्निपतित्वा पस्सतू’’ति भेरिं चरापेत्वा पुनदिवसे राजङ्गणं अलङ्कारापेत्वा ब्राह्मणं पक्कोसापेसि। सो रतनपेळाय महासत्तं नेत्वा विचित्तत्थरे पेळं ठपेत्वा निसीदि। राजापि पासादा ओरुय्ह महाजनपरिवुतो राजासने निसीदि। ब्राह्मणो महासत्तं नीहरित्वा नच्चापेसि। महाजनो सकभावेन सण्ठातुं असक्कोन्तो चेलुक्खेपसहस्सं पवत्तेति। बोधिसत्तस्स उपरि सत्तरतनवस्सं वस्सति। तस्स गहितस्स मासो सम्पूरि। एत्तकं कालं निराहारोव अहोसि। सुमना ‘‘अतिचिरायति मे पियसामिको, इदानिस्स इध अनागच्छन्तस्स मासो सम्पुण्णो, किं नु खो कारण’’न्ति गन्त्वा पोक्खरणिं ओलोकेन्ती लोहितवण्णं उदकं दिस्वा ‘‘अहितुण्डिकेन गहितो भविस्सती’’ति ञत्वा नागभवना निक्खमित्वा वम्मिकसन्तिकं गन्त्वा महासत्तस्स गहितट्ठानञ्च किलमितट्ठानञ्च दिस्वा रोदित्वा कन्दित्वा पच्चन्तगामं गन्त्वा पुच्छित्वा तं पवत्तिं सुत्वा बाराणसिं गन्त्वा राजङ्गणे परिसमज्झे आकासे रोदमाना अट्ठासि। महासत्तो नच्चन्तोव आकासं ओलोकेत्वा तं दिस्वा लज्जितो पेळं पविसित्वा निपज्जि। राजा तस्स पेळं पविट्ठकाले ‘‘किं नु खो कारण’’न्ति इतो चितो च ओलोकेन्तो तं आकासे ठितं दिस्वा पठमं गाथमाह –
Rājāpi naṃ pakkosāpetvā ‘‘amhākaṃ kīḷāpehī’’ti āha. ‘‘Sādhu, deva, sve pannarase tumhākaṃ kīḷāpessāmī’’ti. Rājā ‘‘sve nāgarājā rājaṅgaṇe naccissati, mahājano sannipatitvā passatū’’ti bheriṃ carāpetvā punadivase rājaṅgaṇaṃ alaṅkārāpetvā brāhmaṇaṃ pakkosāpesi. So ratanapeḷāya mahāsattaṃ netvā vicittatthare peḷaṃ ṭhapetvā nisīdi. Rājāpi pāsādā oruyha mahājanaparivuto rājāsane nisīdi. Brāhmaṇo mahāsattaṃ nīharitvā naccāpesi. Mahājano sakabhāvena saṇṭhātuṃ asakkonto celukkhepasahassaṃ pavatteti. Bodhisattassa upari sattaratanavassaṃ vassati. Tassa gahitassa māso sampūri. Ettakaṃ kālaṃ nirāhārova ahosi. Sumanā ‘‘aticirāyati me piyasāmiko, idānissa idha anāgacchantassa māso sampuṇṇo, kiṃ nu kho kāraṇa’’nti gantvā pokkharaṇiṃ olokentī lohitavaṇṇaṃ udakaṃ disvā ‘‘ahituṇḍikena gahito bhavissatī’’ti ñatvā nāgabhavanā nikkhamitvā vammikasantikaṃ gantvā mahāsattassa gahitaṭṭhānañca kilamitaṭṭhānañca disvā roditvā kanditvā paccantagāmaṃ gantvā pucchitvā taṃ pavattiṃ sutvā bārāṇasiṃ gantvā rājaṅgaṇe parisamajjhe ākāse rodamānā aṭṭhāsi. Mahāsatto naccantova ākāsaṃ oloketvā taṃ disvā lajjito peḷaṃ pavisitvā nipajji. Rājā tassa peḷaṃ paviṭṭhakāle ‘‘kiṃ nu kho kāraṇa’’nti ito cito ca olokento taṃ ākāse ṭhitaṃ disvā paṭhamaṃ gāthamāha –
२४०.
240.
‘‘का नु विज्जुरिवाभासि, ओसधी विय तारका।
‘‘Kā nu vijjurivābhāsi, osadhī viya tārakā;
देवता नुसि गन्धब्बी, न तं मञ्ञामी मानुसि’’न्ति॥
Devatā nusi gandhabbī, na taṃ maññāmī mānusi’’nti.
तत्थ न तं मञ्ञामि मानुसिन्ति अहं तं मानुसीति न मञ्ञामि, तया एकाय देवताय गन्धब्बिया वा भवितुं वट्टतीति वदति।
Tattha na taṃ maññāmi mānusinti ahaṃ taṃ mānusīti na maññāmi, tayā ekāya devatāya gandhabbiyā vā bhavituṃ vaṭṭatīti vadati.
इदानि तेसं वचनपटिवचनगाथा होन्ति –
Idāni tesaṃ vacanapaṭivacanagāthā honti –
२४१.
241.
‘‘नम्हि देवी न गन्धब्बी, न महाराज मानुसी।
‘‘Namhi devī na gandhabbī, na mahārāja mānusī;
नागकञ्ञास्मि भद्दन्ते, अत्थेनम्हि इधागता॥
Nāgakaññāsmi bhaddante, atthenamhi idhāgatā.
२४२.
242.
‘‘विब्भन्तचित्ता कुपितिन्द्रियासि, नेत्तेहि ते वारिगणा सवन्ति।
‘‘Vibbhantacittā kupitindriyāsi, nettehi te vārigaṇā savanti;
किं ते नट्ठं किं पन पत्थयाना, इधागता नारि तदिङ्घ ब्रूहि॥
Kiṃ te naṭṭhaṃ kiṃ pana patthayānā, idhāgatā nāri tadiṅgha brūhi.
२४३.
243.
‘‘यमुग्गतेजो उरगोति चाहु, नागोति नं आहु जना जनिन्द।
‘‘Yamuggatejo uragoti cāhu, nāgoti naṃ āhu janā janinda;
तमग्गही पुरिसो जीविकत्थो, तं बन्धना मुञ्च पती ममेसो॥
Tamaggahī puriso jīvikattho, taṃ bandhanā muñca patī mameso.
२४४.
244.
‘‘कथं न्वयं बलविरियूपपन्नो, हत्थत्तमागच्छि वनिब्बकस्स।
‘‘Kathaṃ nvayaṃ balaviriyūpapanno, hatthattamāgacchi vanibbakassa;
अक्खाहि मे नागकञ्ञे तमत्थं, कथं विजानेमु गहीतनागं॥
Akkhāhi me nāgakaññe tamatthaṃ, kathaṃ vijānemu gahītanāgaṃ.
२४५.
245.
‘‘नगरम्पि नागो भस्मं करेय्य, तथा हि सो बलविरियूपपन्नो।
‘‘Nagarampi nāgo bhasmaṃ kareyya, tathā hi so balaviriyūpapanno;
धम्मञ्च नागो अपचायमानो, तस्मा परक्कम्म तपो करोती’’ति॥
Dhammañca nāgo apacāyamāno, tasmā parakkamma tapo karotī’’ti.
तत्थ अत्थेनम्हीति अहं एकं कारणं पटिच्च इधागता। कुपितिन्द्रियाति किलन्तिन्द्रिया। वारिगणाति अस्सुबिन्दुघटा। उरगोति चाहूति उरगोति चायं महाजनो कथेसि। तमग्गही पुरिसोति अयं पुरिसो तं नागराजानं जीविकत्थाय अग्गहेसि। वनिब्बकस्साति इमस्स वनिब्बकस्स कथं नु एस महानुभावो समानो हत्थत्तं आगतोति पुच्छति। धम्मञ्चाति पञ्चसीलधम्मं उपोसथवासधम्मञ्च गरुं करोन्तो विहरति, तस्मा इमिना पुरिसेन गहितोपि ‘‘सचाहं इमस्स उपरि नासवातं विस्सज्जेस्सामि, भस्ममुट्ठि विय विकिरिस्सति, एवं मे सीलं भिज्जिस्सती’’ति सीलभेदभया परक्कम्म तं दुक्खं अधिवासेत्वा तपो करोति, वीरियमेव करोतीति आह।
Tattha atthenamhīti ahaṃ ekaṃ kāraṇaṃ paṭicca idhāgatā. Kupitindriyāti kilantindriyā. Vārigaṇāti assubindughaṭā. Uragoti cāhūti uragoti cāyaṃ mahājano kathesi. Tamaggahī purisoti ayaṃ puriso taṃ nāgarājānaṃ jīvikatthāya aggahesi. Vanibbakassāti imassa vanibbakassa kathaṃ nu esa mahānubhāvo samāno hatthattaṃ āgatoti pucchati. Dhammañcāti pañcasīladhammaṃ uposathavāsadhammañca garuṃ karonto viharati, tasmā iminā purisena gahitopi ‘‘sacāhaṃ imassa upari nāsavātaṃ vissajjessāmi, bhasmamuṭṭhi viya vikirissati, evaṃ me sīlaṃ bhijjissatī’’ti sīlabhedabhayā parakkamma taṃ dukkhaṃ adhivāsetvā tapo karoti, vīriyameva karotīti āha.
राजा ‘‘कहं पनेसो इमिना गहितो’’ति पुच्छि। अथस्स सा आचिक्खन्ती गाथमाह –
Rājā ‘‘kahaṃ paneso iminā gahito’’ti pucchi. Athassa sā ācikkhantī gāthamāha –
२४६.
246.
‘‘चातुद्दसिं पञ्चदसिञ्च राज, चतुप्पथे सम्मति नागराजा।
‘‘Cātuddasiṃ pañcadasiñca rāja, catuppathe sammati nāgarājā;
तमग्गही पुरिसो जीविकत्थो, तं बन्धना मुञ्च पती ममेसो’’ति॥
Tamaggahī puriso jīvikattho, taṃ bandhanā muñca patī mameso’’ti.
तत्थ चतुप्पथेति चतुक्कमग्गस्स आसन्नट्ठाने एकस्मिं वम्मिके चतुरङ्गसमन्नागतं अधिट्ठानं अधिट्ठहित्वा उपोसथवासं वसन्तो निपज्जतीति अत्थो। तं बन्धनाति तं एवं धम्मिकं गुणवन्तं नागराजानं एतस्स धनं दत्वा पेळबन्धना पमुञ्च।
Tattha catuppatheti catukkamaggassa āsannaṭṭhāne ekasmiṃ vammike caturaṅgasamannāgataṃ adhiṭṭhānaṃ adhiṭṭhahitvā uposathavāsaṃ vasanto nipajjatīti attho. Taṃ bandhanāti taṃ evaṃ dhammikaṃ guṇavantaṃ nāgarājānaṃ etassa dhanaṃ datvā peḷabandhanā pamuñca.
एवञ्च पन वत्वा पुनपि तं याचन्ती द्वे गाथा अभासि –
Evañca pana vatvā punapi taṃ yācantī dve gāthā abhāsi –
२४७.
247.
‘‘सोळसित्थिसहस्सानि, आमुत्तमणिकुण्डला।
‘‘Soḷasitthisahassāni, āmuttamaṇikuṇḍalā;
वारिगेहसया नारी, तापि तं सरणं गता॥
Vārigehasayā nārī, tāpi taṃ saraṇaṃ gatā.
२४८.
248.
‘‘धम्मेन मोचेहि असाहसेन, गामेन निक्खेन गवं सतेन।
‘‘Dhammena mocehi asāhasena, gāmena nikkhena gavaṃ satena;
ओस्सट्ठकायो उरगो चरातु, पुञ्ञत्थिको मुञ्चतु बन्धनस्मा’’ति॥
Ossaṭṭhakāyo urago carātu, puññatthiko muñcatu bandhanasmā’’ti.
तत्थ सोळसित्थिसहस्सानीति मा त्वं एस यो वा सो वा दलिद्दनागोति मञ्ञित्थ। एतस्स हि एत्तका सब्बालङ्कारपटिमण्डिता इत्थियोव, सेसा सम्पत्ति अपरिमाणाति दस्सेति। वारिगेहसयाति उदकच्छदनं उदकगब्भं कत्वा तत्थ सयनसीला। ओस्सट्ठकायोति निस्सट्ठकायो हुत्वा। चरातूति चरतु।
Tattha soḷasitthisahassānīti mā tvaṃ esa yo vā so vā daliddanāgoti maññittha. Etassa hi ettakā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā itthiyova, sesā sampatti aparimāṇāti dasseti. Vārigehasayāti udakacchadanaṃ udakagabbhaṃ katvā tattha sayanasīlā. Ossaṭṭhakāyoti nissaṭṭhakāyo hutvā. Carātūti caratu.
अथ नं राजा तिस्सो गाथा अभासि –
Atha naṃ rājā tisso gāthā abhāsi –
२४९.
249.
‘‘धम्मेन मोचेमि असाहसेन, गामेन निक्खेन गवं सतेन।
‘‘Dhammena mocemi asāhasena, gāmena nikkhena gavaṃ satena;
ओस्सट्ठकायो उरगो चरातु, पुञ्ञत्थिको मुञ्चतु बन्धनस्मा॥
Ossaṭṭhakāyo urago carātu, puññatthiko muñcatu bandhanasmā.
२५०.
250.
‘‘दम्मि निक्खसतं लुद्द, थूलञ्च मणिकुण्डलं।
‘‘Dammi nikkhasataṃ ludda, thūlañca maṇikuṇḍalaṃ;
चतुस्सदञ्च पल्लङ्कं, उमापुप्फसरिन्निभं॥
Catussadañca pallaṅkaṃ, umāpupphasarinnibhaṃ.
२५१.
251.
‘‘द्वे च सादिसियो भरिया, उसभञ्च गवं सतं।
‘‘Dve ca sādisiyo bhariyā, usabhañca gavaṃ sataṃ;
ओस्सट्ठकायो उरगो चरातु, पुञ्ञत्थिको मुञ्चतु बन्धनस्मा’’ति॥
Ossaṭṭhakāyo urago carātu, puññatthiko muñcatu bandhanasmā’’ti.
तत्थ लुद्दाति राजा उरगं मोचेतुं अहितुण्डिकं आमन्तेत्वा तस्स दातब्बं देय्यधम्मं दस्सेन्तो एवमाह। गाथा पन हेट्ठा वुत्तत्थायेव।
Tattha luddāti rājā uragaṃ mocetuṃ ahituṇḍikaṃ āmantetvā tassa dātabbaṃ deyyadhammaṃ dassento evamāha. Gāthā pana heṭṭhā vuttatthāyeva.
अथ नं लुद्दो आह –
Atha naṃ luddo āha –
२५२.
252.
‘‘विनापि दाना तव वचनं जनिन्द, मुञ्चेमु नं उरगं बन्धनस्मा।
‘‘Vināpi dānā tava vacanaṃ janinda, muñcemu naṃ uragaṃ bandhanasmā;
ओस्सट्ठकायो उरगो चरातु, पुञ्ञत्थिको मुञ्चतु बन्धनस्मा’’ति॥
Ossaṭṭhakāyo urago carātu, puññatthiko muñcatu bandhanasmā’’ti.
तत्थ तव वचनन्ति महाराज, विनापि दानेन तव वचनमेव अम्हाकं गरु। मुञ्चेमु नन्ति मुञ्चिस्सामि एतन्ति वदति।
Tattha tava vacananti mahārāja, vināpi dānena tava vacanameva amhākaṃ garu. Muñcemu nanti muñcissāmi etanti vadati.
एवञ्च पन वत्वा महासत्तं पेळतो नीहरि। नागराजा निक्खमित्वा पुप्फन्तरं पविसित्वा तं अत्तभावं विजहित्वा माणवकवण्णेन अलङ्कतसरीरो हुत्वा पथविं भिन्दन्तो विय निक्खन्तो अट्ठासि। सुमना आकासतो ओतरित्वा तस्स सन्तिके ठिता। नागराजा अञ्जलिं पग्गय्ह राजानं नमस्समानो अट्ठासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था द्वे गाथा अभासि –
Evañca pana vatvā mahāsattaṃ peḷato nīhari. Nāgarājā nikkhamitvā pupphantaraṃ pavisitvā taṃ attabhāvaṃ vijahitvā māṇavakavaṇṇena alaṅkatasarīro hutvā pathaviṃ bhindanto viya nikkhanto aṭṭhāsi. Sumanā ākāsato otaritvā tassa santike ṭhitā. Nāgarājā añjaliṃ paggayha rājānaṃ namassamāno aṭṭhāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā dve gāthā abhāsi –
२५३.
253.
‘‘मुत्तो चम्पेय्यको नागो, राजानं एतदब्रवि।
‘‘Mutto campeyyako nāgo, rājānaṃ etadabravi;
नमो ते कासिराजत्थु, नमो ते कासिवड्ढन।
Namo te kāsirājatthu, namo te kāsivaḍḍhana;
अञ्जलिं ते पग्गण्हामि, पस्सेय्यं मे निवेसनं॥
Añjaliṃ te paggaṇhāmi, passeyyaṃ me nivesanaṃ.
२५४.
254.
‘‘अद्धा हि दुब्बिस्ससमेतमाहु, यं मानुसो विस्ससे अमानुसम्हि।
‘‘Addhā hi dubbissasametamāhu, yaṃ mānuso vissase amānusamhi;
सचे च मं याचसि एतमत्थं, दक्खेमु ते नाग निवेसनानी’’ति॥
Sace ca maṃ yācasi etamatthaṃ, dakkhemu te nāga nivesanānī’’ti.
तत्थ पस्सेय्यं मे निवेसनन्ति मम निवेसनं चम्पेय्यनागभवनं रमणीयं पस्सितब्बयुत्तकं। तं ते अहं दस्सेतुकामो, तं सबलवाहनो त्वं आगन्त्वा पस्स, नरिन्दाति वदति। दुब्बिस्ससन्ति दुविस्सासनीयं। सचे चाति सचे मं याचसि, पस्सेय्याम ते निवेसनानि, अपि च खो पन तं न सद्दहामीति वदति।
Tattha passeyyaṃ me nivesananti mama nivesanaṃ campeyyanāgabhavanaṃ ramaṇīyaṃ passitabbayuttakaṃ. Taṃ te ahaṃ dassetukāmo, taṃ sabalavāhano tvaṃ āgantvā passa, narindāti vadati. Dubbissasanti duvissāsanīyaṃ. Sace cāti sace maṃ yācasi, passeyyāma te nivesanāni, api ca kho pana taṃ na saddahāmīti vadati.
अथ नं सद्दहापेतुं सपथं करोन्तो महासत्तो द्वे गाथा अभासि –
Atha naṃ saddahāpetuṃ sapathaṃ karonto mahāsatto dve gāthā abhāsi –
२५५.
255.
‘‘सचेपि वातो गिरिमावहेय्य, चन्दो च सुरियो च छमा पतेय्युं।
‘‘Sacepi vāto girimāvaheyya, cando ca suriyo ca chamā pateyyuṃ;
सब्बा च नज्जो पटिसोतं वजेय्युं, न त्वेवहं राज मुसा भणेय्यं॥
Sabbā ca najjo paṭisotaṃ vajeyyuṃ, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyyaṃ.
२५६.
256.
‘‘नभं फलेय्य उदधीपि सुस्से, संवट्टये भूतधरा वसुन्धरा।
‘‘Nabhaṃ phaleyya udadhīpi susse, saṃvaṭṭaye bhūtadharā vasundharā;
सिलुच्चयो मेरु समूलमुप्पते, न त्वेवहं राज मुसा भणेय्य’’न्ति॥
Siluccayo meru samūlamuppate, na tvevahaṃ rāja musā bhaṇeyya’’nti.
तत्थ संवट्टये भूतधरा वसुन्धराति अयं भूतधराति च वसुन्धराति च सङ्खं गता महापथवी किलञ्जं विय संवट्टेय्य। समूलमुप्पतेति एवं महासिनेरुपब्बतो समूलो उट्ठाय पुराणपण्णं विय आकासे पक्खन्देय्य।
Tattha saṃvaṭṭaye bhūtadharā vasundharāti ayaṃ bhūtadharāti ca vasundharāti ca saṅkhaṃ gatā mahāpathavī kilañjaṃ viya saṃvaṭṭeyya. Samūlamuppateti evaṃ mahāsinerupabbato samūlo uṭṭhāya purāṇapaṇṇaṃ viya ākāse pakkhandeyya.
सो महासत्तेन एवं वुत्तेपि असद्दहन्तो –
So mahāsattena evaṃ vuttepi asaddahanto –
२५७.
257.
‘‘अद्धा हि दुब्बिस्ससमेतमाहु, यं मानुसो विस्ससे अमानुसम्हि।
‘‘Addhā hi dubbissasametamāhu, yaṃ mānuso vissase amānusamhi;
सचे च मं याचसि एतमत्थं, दक्खेमु ते नाग निवेसनानी’’ति॥ –
Sace ca maṃ yācasi etamatthaṃ, dakkhemu te nāga nivesanānī’’ti. –
पुनपि तमेव गाथं वत्वा ‘‘त्वं मया कतगुणं जानितुं अरहसि, सद्दहितुं पन युत्तभावं वा अयुत्तभावं वा अहं जानिस्सामी’’ति पकासेन्तो इतरं गाथमाह –
Punapi tameva gāthaṃ vatvā ‘‘tvaṃ mayā kataguṇaṃ jānituṃ arahasi, saddahituṃ pana yuttabhāvaṃ vā ayuttabhāvaṃ vā ahaṃ jānissāmī’’ti pakāsento itaraṃ gāthamāha –
२५८.
258.
‘‘तुम्हे खोत्थ घोरविसा उळारा, महातेजा खिप्पकोपी च होथ।
‘‘Tumhe khottha ghoravisā uḷārā, mahātejā khippakopī ca hotha;
मंकारणा बन्धनस्मा पमुत्तो, अरहसि नो जानितुये कतानी’’ति॥
Maṃkāraṇā bandhanasmā pamutto, arahasi no jānituye katānī’’ti.
तत्थ उळाराति उळारविसा। जानितुयेति जानितुं।
Tattha uḷārāti uḷāravisā. Jānituyeti jānituṃ.
अथ नं सद्दहापेतुं पुन सपथं करोन्तो महासत्तो गाथमाह –
Atha naṃ saddahāpetuṃ puna sapathaṃ karonto mahāsatto gāthamāha –
२५९.
259.
‘‘सो पच्चतं निरये घोररूपे, मा कायिकं सातमलत्थ किञ्चि।
‘‘So paccataṃ niraye ghorarūpe, mā kāyikaṃ sātamalattha kiñci;
पेळाय बद्धो मरणं उपेतु, यो तादिसं कम्मकतं न जाने’’ति॥
Peḷāya baddho maraṇaṃ upetu, yo tādisaṃ kammakataṃ na jāne’’ti.
तत्थ पच्चतन्ति पच्चतु। कम्मकतन्ति कतकम्मं एवं गुणकारकं तुम्हादिसं यो न जानाति, सो एवरूपो होतूति वदति।
Tattha paccatanti paccatu. Kammakatanti katakammaṃ evaṃ guṇakārakaṃ tumhādisaṃ yo na jānāti, so evarūpo hotūti vadati.
अथस्स राजा सद्दहित्वा थुतिं करोन्तो गाथमाह –
Athassa rājā saddahitvā thutiṃ karonto gāthamāha –
२६०.
260.
‘‘सच्चप्पटिञ्ञा तव मेस होतु, अक्कोधनो होहि अनुपनाही।
‘‘Saccappaṭiññā tava mesa hotu, akkodhano hohi anupanāhī;
सब्बञ्च ते नागकुलं सुपण्णा, अग्गिंव गिम्हेसु विवज्जयन्तू’’ति॥
Sabbañca te nāgakulaṃ supaṇṇā, aggiṃva gimhesu vivajjayantū’’ti.
तत्थ तव मेस होतूति तव एसा पटिञ्ञा सच्चा होतु। अग्गिंव गिम्हेसु विवज्जयन्तूति यथा मनुस्सा गिम्हकाले सन्तापं अनिच्छन्ता जलमानं अग्गिं विवज्जेन्ति, एवं विवज्जेन्तु दूरतोव परिहरन्तु।
Tattha tava mesa hotūti tava esā paṭiññā saccā hotu. Aggiṃva gimhesu vivajjayantūti yathā manussā gimhakāle santāpaṃ anicchantā jalamānaṃ aggiṃ vivajjenti, evaṃ vivajjentu dūratova pariharantu.
महासत्तोपि रञ्ञो थुतिं करोन्तो इतरं गाथमाह –
Mahāsattopi rañño thutiṃ karonto itaraṃ gāthamāha –
२६१.
261.
‘‘अनुकम्पसी नागकुलं जनिन्द, माता यथा सुप्पियं एकपुत्तं।
‘‘Anukampasī nāgakulaṃ janinda, mātā yathā suppiyaṃ ekaputtaṃ;
अहञ्च ते नागकुलेन सद्धिं, काहामि वेय्यावटिकं उळार’’न्ति॥
Ahañca te nāgakulena saddhiṃ, kāhāmi veyyāvaṭikaṃ uḷāra’’nti.
तं सुत्वा राजा नागभवनं गन्तुकामो सेनं गमनसज्जं कातुं आणापेन्तो गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā nāgabhavanaṃ gantukāmo senaṃ gamanasajjaṃ kātuṃ āṇāpento gāthamāha –
२६२.
262.
‘‘योजेन्तु वे राजरथे सुचित्ते, कम्बोजके अस्सतरे सुदन्ते।
‘‘Yojentu ve rājarathe sucitte, kambojake assatare sudante;
नागे च योजेन्तु सुवण्णकप्पने, दक्खेमु नागस्स निवेसनानी’’ति॥
Nāge ca yojentu suvaṇṇakappane, dakkhemu nāgassa nivesanānī’’ti.
तत्थ कम्बोजके अस्सतरे सुदन्तेति सुसिक्खिते कम्बोजरट्ठसम्भवे अस्सतरे योजेन्तु।
Tattha kambojake assatare sudanteti susikkhite kambojaraṭṭhasambhave assatare yojentu.
इतरा अभिसम्बुद्धगाथा –
Itarā abhisambuddhagāthā –
२६३.
263.
‘‘भेरी मुदिङ्गा पणवा च सङ्खा, अवज्जयिंसु उग्गसेनस्स रञ्ञो।
‘‘Bherī mudiṅgā paṇavā ca saṅkhā, avajjayiṃsu uggasenassa rañño;
पायासि राजा बहु सोभमानो, पुरक्खतो नारिगणस्स मज्झे’’ति॥
Pāyāsi rājā bahu sobhamāno, purakkhato nārigaṇassa majjhe’’ti.
तत्थ बहु सोभमानोति भिक्खवे, बाराणसिराजा सोळसहि नारीसहस्सेहि पुरक्खतो परिवारितो तस्स नारीगणस्स मज्झे बाराणसितो नागभवनं गच्छन्तो अतिविय सोभमानो पायासि।
Tattha bahu sobhamānoti bhikkhave, bārāṇasirājā soḷasahi nārīsahassehi purakkhato parivārito tassa nārīgaṇassa majjhe bārāṇasito nāgabhavanaṃ gacchanto ativiya sobhamāno pāyāsi.
तस्स नगरा निक्खन्तकालेयेव महासत्तो अत्तनो आनुभावेन नागभवनं सब्बरतनमयं पाकारञ्च द्वारट्टालके च दिस्समानरूपे कत्वा नागभवनगामिं मग्गं अलङ्कतपटियत्तं मापेसि । राजा सपरिसो तेन मग्गेन नागभवनं पविसित्वा रमणीयं भूमिभागञ्च पासादे च अद्दस। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tassa nagarā nikkhantakāleyeva mahāsatto attano ānubhāvena nāgabhavanaṃ sabbaratanamayaṃ pākārañca dvāraṭṭālake ca dissamānarūpe katvā nāgabhavanagāmiṃ maggaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ māpesi . Rājā sapariso tena maggena nāgabhavanaṃ pavisitvā ramaṇīyaṃ bhūmibhāgañca pāsāde ca addasa. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२६४.
264.
‘‘सुवण्णचितकं भूमिं, अद्दक्खि कासिवड्ढनो।
‘‘Suvaṇṇacitakaṃ bhūmiṃ, addakkhi kāsivaḍḍhano;
सोवण्णमयपासादे, वेळुरियफलकत्थते॥
Sovaṇṇamayapāsāde, veḷuriyaphalakatthate.
२६५.
265.
‘‘स राजा पाविसि ब्यम्हं, चम्पेय्यस्स निवेसनं।
‘‘Sa rājā pāvisi byamhaṃ, campeyyassa nivesanaṃ;
आदिच्चवण्णसन्निभं, कंसविज्जुपभस्सरं॥
Ādiccavaṇṇasannibhaṃ, kaṃsavijjupabhassaraṃ.
२६६.
266.
‘‘नानारुक्खेहि सञ्छन्नं, नानागन्धसमीरितं।
‘‘Nānārukkhehi sañchannaṃ, nānāgandhasamīritaṃ;
सो पावेक्खि कासिराजा, चम्पेय्यस्स निवेसनं॥
So pāvekkhi kāsirājā, campeyyassa nivesanaṃ.
२६७.
267.
‘‘पविट्ठस्मिं कासिरञ्ञे, चम्पेय्यस्स निवेसनं।
‘‘Paviṭṭhasmiṃ kāsiraññe, campeyyassa nivesanaṃ;
दिब्बा तूरिया पवज्जिंसु, नागकञ्ञा च नच्चिसुं॥
Dibbā tūriyā pavajjiṃsu, nāgakaññā ca naccisuṃ.
२६८.
268.
‘‘तं नागकञ्ञा चरितं गणेन, अन्वारुही कासिराजा पसन्नो।
‘‘Taṃ nāgakaññā caritaṃ gaṇena, anvāruhī kāsirājā pasanno;
निसीदि सोवण्णमयम्हि पीठे, सापस्सये चन्दनसारलित्ते’’ति॥
Nisīdi sovaṇṇamayamhi pīṭhe, sāpassaye candanasāralitte’’ti.
तत्थ सुवण्णचितकन्ति सुवण्णवालुकाय सन्थतं। ब्यम्हन्ति अलङ्कतनागभवनं। चम्पेय्यस्साति नागभवनं पविसित्वा चम्पेय्यनागराजस्स निवेसनं पाविसि। कंसविज्जुपभस्सरन्ति मेघमुखे सञ्चरणसुवण्णविज्जु विय ओभासमानं। नानागन्धसमीरितन्ति नानाविधेहि दिब्बगन्धेहि अनुसञ्चरितं। चरितं गणेनाति तं निवेसनं नागकञ्ञागणेन चरितं अनुसञ्चरितं। चन्दनसारलित्तेति दिब्बसारचन्दनेन अनुलित्ते।
Tattha suvaṇṇacitakanti suvaṇṇavālukāya santhataṃ. Byamhanti alaṅkatanāgabhavanaṃ. Campeyyassāti nāgabhavanaṃ pavisitvā campeyyanāgarājassa nivesanaṃ pāvisi. Kaṃsavijjupabhassaranti meghamukhe sañcaraṇasuvaṇṇavijju viya obhāsamānaṃ. Nānāgandhasamīritanti nānāvidhehi dibbagandhehi anusañcaritaṃ. Caritaṃ gaṇenāti taṃ nivesanaṃ nāgakaññāgaṇena caritaṃ anusañcaritaṃ. Candanasāralitteti dibbasāracandanena anulitte.
तत्थ निसिन्नमत्तस्सेवस्स नानग्गरसं दिब्बभोजनं उपनामेसुं, तथा सोळसन्नं इत्थिसहस्सानं सेसराजपरिसाय च। सो सत्ताहमत्तं सपरिसो दिब्बन्नपानादीनि परिभुञ्जित्वा दिब्बेहि कामगुणेहि अभिरमित्वा सुखसयने निसिन्नो महासत्तस्स यसं वण्णेत्वा ‘‘नागराज, त्वं एवरूपं सम्पत्तिं पहाय मनुस्सलोके वम्मिकमत्थके निपज्जित्वा कस्मा उपोसथवासं वसी’’ति पुच्छि। सोपिस्स कथेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tattha nisinnamattassevassa nānaggarasaṃ dibbabhojanaṃ upanāmesuṃ, tathā soḷasannaṃ itthisahassānaṃ sesarājaparisāya ca. So sattāhamattaṃ sapariso dibbannapānādīni paribhuñjitvā dibbehi kāmaguṇehi abhiramitvā sukhasayane nisinno mahāsattassa yasaṃ vaṇṇetvā ‘‘nāgarāja, tvaṃ evarūpaṃ sampattiṃ pahāya manussaloke vammikamatthake nipajjitvā kasmā uposathavāsaṃ vasī’’ti pucchi. Sopissa kathesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
२६९.
269.
‘‘सो तत्थ भुत्वा च अथो रमित्वा, चम्पेय्यकं कासिराजा अवोच।
‘‘So tattha bhutvā ca atho ramitvā, campeyyakaṃ kāsirājā avoca;
विमानसेट्ठानि इमानि तुय्हं, आदिच्चवण्णानि पभस्सरानि।
Vimānaseṭṭhāni imāni tuyhaṃ, ādiccavaṇṇāni pabhassarāni;
नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Netādisaṃ atthi manussaloke, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७०.
270.
‘‘ता कम्बुकायूरधरा सुवत्था, वट्टङ्गुली तम्बतलूपपन्ना।
‘‘Tā kambukāyūradharā suvatthā, vaṭṭaṅgulī tambatalūpapannā;
पग्गय्ह पायेन्ति अनोमवण्णा, नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके।
Paggayha pāyenti anomavaṇṇā, netādisaṃ atthi manussaloke;
किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७१.
271.
‘‘नज्जो च तेमा पुथुलोममच्छा, आटासकुन्ताभिरुदा सुतित्था।
‘‘Najjo ca temā puthulomamacchā, āṭāsakuntābhirudā sutitthā;
नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Netādisaṃ atthi manussaloke, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७२.
272.
‘‘कोञ्चा मयूरा दिविया च हंसा, वग्गुस्सरा कोकिला सम्पतन्ति।
‘‘Koñcā mayūrā diviyā ca haṃsā, vaggussarā kokilā sampatanti;
नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Netādisaṃ atthi manussaloke, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७३.
273.
‘‘अम्बा च साला तिलका च जम्बुयो, उद्दालका पाटलियो च फुल्ला।
‘‘Ambā ca sālā tilakā ca jambuyo, uddālakā pāṭaliyo ca phullā;
नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Netādisaṃ atthi manussaloke, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७४.
274.
‘‘इमा च ते पोक्खरञ्ञो समन्ततो, दिब्बा च गन्धा सततं पवायन्ति।
‘‘Imā ca te pokkharañño samantato, dibbā ca gandhā satataṃ pavāyanti;
नेतादिसं अत्थि मनुस्सलोके, किं पत्थयं नाग तपो करोसि॥
Netādisaṃ atthi manussaloke, kiṃ patthayaṃ nāga tapo karosi.
२७५.
275.
‘‘न पुत्तहेतु न धनस्स हेतु, न आयुनो चापि जनिन्द हेतु।
‘‘Na puttahetu na dhanassa hetu, na āyuno cāpi janinda hetu;
मनुस्सयोनिं अभिपत्थयानो, तस्मा परक्कम्म तपो करोमी’’ति॥
Manussayoniṃ abhipatthayāno, tasmā parakkamma tapo karomī’’ti.
तत्थ ताति सोळससहस्सनागकञ्ञायो सन्धायाह। कम्बुकायूरधराति सुवण्णाभरणधरा। वट्टङ्गुलीति पवाळङ्कुरसदिसवट्टङ्गुली। तम्बतलूपपन्नाति अभिरत्तेहि हत्थपादतलेहि समन्नागता। पायेन्तीति दिब्बपानं उक्खिपित्वा तं पायेन्ति। पुथुलोममच्छाति पुथुलपत्तेहि नानामच्छेहि समन्नागता। आटासकुन्ताभिरुदाति आटासङ्खातेहि सकुणेहि अभिरुदा। सुतित्थाति सुन्दरतित्था। दिविया च हंसाति दिब्बहंसा च। सम्पतन्तीति मनुञ्ञरवं रवन्ता रुक्खतो रुक्खं सम्पतन्ति। दिब्बा च गन्धाति तासु पोक्खरणीसु सततं दिब्बगन्धा वायन्ति। अभिपत्थयानोति पत्थयन्तो विचरामि। तस्माति तेन कारणेन परक्कम्म वीरियं पग्गहेत्वा तपो करोमि, उपोसथं उपवसामीति।
Tattha tāti soḷasasahassanāgakaññāyo sandhāyāha. Kambukāyūradharāti suvaṇṇābharaṇadharā. Vaṭṭaṅgulīti pavāḷaṅkurasadisavaṭṭaṅgulī. Tambatalūpapannāti abhirattehi hatthapādatalehi samannāgatā. Pāyentīti dibbapānaṃ ukkhipitvā taṃ pāyenti. Puthulomamacchāti puthulapattehi nānāmacchehi samannāgatā. Āṭāsakuntābhirudāti āṭāsaṅkhātehi sakuṇehi abhirudā. Sutitthāti sundaratitthā. Diviyā ca haṃsāti dibbahaṃsā ca. Sampatantīti manuññaravaṃ ravantā rukkhato rukkhaṃ sampatanti. Dibbā ca gandhāti tāsu pokkharaṇīsu satataṃ dibbagandhā vāyanti. Abhipatthayānoti patthayanto vicarāmi. Tasmāti tena kāraṇena parakkamma vīriyaṃ paggahetvā tapo karomi, uposathaṃ upavasāmīti.
एवं वुत्ते राजा आह –
Evaṃ vutte rājā āha –
२७६.
276.
‘‘त्वं लोहितक्खो विहतन्तरंसो, अलङ्कतो कप्पितकेसमस्सु।
‘‘Tvaṃ lohitakkho vihatantaraṃso, alaṅkato kappitakesamassu;
सुरोसितो लोहितचन्दनेन, गन्धब्बराजाव दिसा पभाससि॥
Surosito lohitacandanena, gandhabbarājāva disā pabhāsasi.
२७७.
277.
‘‘देविद्धिपत्तोसि महानुभावो, सब्बेहि कामेहि समङ्गिभूतो।
‘‘Deviddhipattosi mahānubhāvo, sabbehi kāmehi samaṅgibhūto;
पुच्छामि तं नागराजेतमत्थं, सेय्यो इतो केन मनुस्सलोको’’ति॥
Pucchāmi taṃ nāgarājetamatthaṃ, seyyo ito kena manussaloko’’ti.
तत्थ सुरोसितोति सुविलित्तो।
Tattha surositoti suvilitto.
अथस्स आचिक्खन्तो नागराजा आह –
Athassa ācikkhanto nāgarājā āha –
२७८.
278.
‘‘जनिन्द नाञ्ञत्र मनुस्सलोका, सुद्धीव संविज्जति संयमो वा।
‘‘Janinda nāññatra manussalokā, suddhīva saṃvijjati saṃyamo vā;
अहञ्च लद्धान मनुस्सयोनिं, काहामि जातिमरणस्स अन्त’’न्ति॥
Ahañca laddhāna manussayoniṃ, kāhāmi jātimaraṇassa anta’’nti.
तत्थ सुद्धी वाति महाराज, अञ्ञत्र मनुस्सलोका अमतमहानिब्बानसङ्खाता सुद्धि वा सीलसंयमो वा नत्थि। अन्तन्ति मनुस्सयोनिं लद्धा जातिमरणस्स अन्तं करिस्सामीति तपो करोमीति।
Tattha suddhī vāti mahārāja, aññatra manussalokā amatamahānibbānasaṅkhātā suddhi vā sīlasaṃyamo vā natthi. Antanti manussayoniṃ laddhā jātimaraṇassa antaṃ karissāmīti tapo karomīti.
तं सुत्वा राजा आह –
Taṃ sutvā rājā āha –
२७९.
279.
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नारियो च दिस्वान तुवञ्च नाग, काहामि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Nāriyo ca disvāna tuvañca nāga, kāhāmi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ नारियो चाति इमा तव नागकञ्ञायो च तुवञ्च दिस्वा बहूनि पुञ्ञानि करिस्सामीति वदति।
Tattha nāriyo cāti imā tava nāgakaññāyo ca tuvañca disvā bahūni puññāni karissāmīti vadati.
अथ नं नागराजा आह –
Atha naṃ nāgarājā āha –
२८०.
280.
‘‘अद्धा हवे सेवितब्बा सपञ्ञा, बहुस्सुता ये बहुठानचिन्तिनो।
‘‘Addhā have sevitabbā sapaññā, bahussutā ye bahuṭhānacintino;
नारियो च दिस्वान ममञ्च राज, करोहि पुञ्ञानि अनप्पकानी’’ति॥
Nāriyo ca disvāna mamañca rāja, karohi puññāni anappakānī’’ti.
तत्थ करोहीति करेय्यासि, महाराजाति।
Tattha karohīti kareyyāsi, mahārājāti.
एवं वुत्ते उग्गसेनो गन्तुकामो हुत्वा ‘‘नागराज, चिरं वसिम्ह, गमिस्सामा’’ति आपुच्छि। अथ नं महासत्तो ‘‘तेन हि महाराज, यावदिच्छकं धनं गण्हाही’’ति धनं दस्सेन्तो आह –
Evaṃ vutte uggaseno gantukāmo hutvā ‘‘nāgarāja, ciraṃ vasimha, gamissāmā’’ti āpucchi. Atha naṃ mahāsatto ‘‘tena hi mahārāja, yāvadicchakaṃ dhanaṃ gaṇhāhī’’ti dhanaṃ dassento āha –
२८१.
281.
‘‘इदञ्च मे जातरूपं पहूतं, रासी सुवण्णस्स च तालमत्ता।
‘‘Idañca me jātarūpaṃ pahūtaṃ, rāsī suvaṇṇassa ca tālamattā;
इतो हरित्वान सुवण्णघरानि, करस्सु रूपियपाकारं करोन्तु॥
Ito haritvāna suvaṇṇagharāni, karassu rūpiyapākāraṃ karontu.
२८२.
282.
‘‘मुत्ता च वाहसहस्सानि पञ्च, वेळुरियमिस्सानि इतो हरित्वा।
‘‘Muttā ca vāhasahassāni pañca, veḷuriyamissāni ito haritvā;
अन्तेपुरे भूमियं सन्थरन्तु, निक्कद्दमा हेहिति नीरजा च॥
Antepure bhūmiyaṃ santharantu, nikkaddamā hehiti nīrajā ca.
२८३.
283.
‘‘एतादिसं आवस राजसेट्ठ, विमानसेट्ठं बहु सोभमानं।
‘‘Etādisaṃ āvasa rājaseṭṭha, vimānaseṭṭhaṃ bahu sobhamānaṃ;
बाराणसिं नगरं इद्धं फीतं, रज्जञ्च कारेहि अनोमपञ्ञा’’ति॥
Bārāṇasiṃ nagaraṃ iddhaṃ phītaṃ, rajjañca kārehi anomapaññā’’ti.
तत्थ रासीति तेसु तेसु ठानेसु तालपमाणा रासियो। सुवण्णघरानीति सुवण्णगेहानि। निक्कद्दमाति एवं ते अन्तेपुरे भूमि निक्कद्दमा च निरजा च भविस्सति। एतादिसन्ति एवरूपं सुवण्णमयं रजतपाकारं मुत्तावेळुरियसन्थतभूमिभागं। फीतन्ति फीतं बाराणसिनगरञ्च आवस। अनोमपञ्ञाति अलामकपञ्ञा।
Tattha rāsīti tesu tesu ṭhānesu tālapamāṇā rāsiyo. Suvaṇṇagharānīti suvaṇṇagehāni. Nikkaddamāti evaṃ te antepure bhūmi nikkaddamā ca nirajā ca bhavissati. Etādisanti evarūpaṃ suvaṇṇamayaṃ rajatapākāraṃ muttāveḷuriyasanthatabhūmibhāgaṃ. Phītanti phītaṃ bārāṇasinagarañca āvasa. Anomapaññāti alāmakapaññā.
राजा तस्स कथं सुत्वा अधिवासेसि। अथ महासत्तो नागभवने भेरिं चरापेसि ‘‘सब्बा राजपरिसा यावदिच्छकं हिरञ्ञसुवण्णादिकं धनं गण्हन्तू’’ति। रञ्ञो च अनेकेहि सकटसतेहि धनं पेसेसि। राजा महन्तेन यसेन नागभवना निक्खमित्वा बाराणसिमेव गतो। ततो पट्ठाय किर जम्बुदीपतलं सहिरञ्ञं जातं।
Rājā tassa kathaṃ sutvā adhivāsesi. Atha mahāsatto nāgabhavane bheriṃ carāpesi ‘‘sabbā rājaparisā yāvadicchakaṃ hiraññasuvaṇṇādikaṃ dhanaṃ gaṇhantū’’ti. Rañño ca anekehi sakaṭasatehi dhanaṃ pesesi. Rājā mahantena yasena nāgabhavanā nikkhamitvā bārāṇasimeva gato. Tato paṭṭhāya kira jambudīpatalaṃ sahiraññaṃ jātaṃ.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘एवं पोराणकपण्डिता नागसम्पत्तिं पहाय उपोसथवासं वसिंसू’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि – ‘‘तदा अहितुण्डिको देवदत्तो अहोसि, सुमना राहुलमाता, उग्गसेनो सारिपुत्तो, चम्पेय्यनागराजा पन अहमेव अहोसि’’न्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘evaṃ porāṇakapaṇḍitā nāgasampattiṃ pahāya uposathavāsaṃ vasiṃsū’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi – ‘‘tadā ahituṇḍiko devadatto ahosi, sumanā rāhulamātā, uggaseno sāriputto, campeyyanāgarājā pana ahameva ahosi’’nti.
चम्पेय्यजातकवण्णना दसमा।
Campeyyajātakavaṇṇanā dasamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५०६. चम्पेय्यजातकं • 506. Campeyyajātakaṃ
