| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / जातक-अट्ठकथा • Jātaka-aṭṭhakathā |
[५४४] ७. चन्दकुमारजातकवण्णना
[544] 7. Candakumārajātakavaṇṇanā
राजासि लुद्दकम्मोति इदं सत्था गिज्झकूटे विहरन्तो देवदत्तं आरब्भ कथेसि। तस्स वत्थु सङ्घभेदकक्खन्धके आगतमेव। तं तस्स पब्बजितकालतो पट्ठाय याव बिम्बिसाररञ्ञो मरणा तत्थागतनयेनेव वेदितब्बं। तं पन मारापेत्वा देवदत्तो अजातसत्तुं उपसङ्कमित्वा ‘‘महाराज, तव मनोरथो मत्थकं पत्तो, मम मनोरथो ताव न पापुणाती’’ति आह। ‘‘को पन ते, भन्ते, मनोरथो’’ति? ‘‘ननु दसबलं मारेत्वा बुद्धो भविस्सामी’’ति। ‘‘अम्हेहेत्थ किं कातब्ब’’न्ति? ‘‘महाराज, धनुग्गहे सन्निपातापेतुं वट्टती’’ति। ‘‘साधु, भन्ते’’ति राजा अक्खणवेधीनं धनुग्गहानं पञ्चसतानि सन्निपातापेत्वा ततो एकतिंस जने उच्चिनित्वा थेरस्स सन्तिकं पाहेसि। सो तेसं जेट्ठकं आमन्तेत्वा ‘‘आवुसो समणो गोतमो गिज्झकूटे विहरति, असुकस्मिं नाम दिवाट्ठाने चङ्कमति। त्वं तत्थ गन्त्वा तं विसपीतेन सल्लेन विज्झित्वा जीवितक्खयं पापेत्वा असुकेन नाम मग्गेन एही’’ति वत्वा पेसेत्वा तस्मिं मग्गे द्वे धनुग्गहेठपेसि ‘‘तुम्हाकं ठितमग्गेन एको पुरिसो आगमिस्सति, तं तुम्हे जीविता वोरोपेत्वा असुकेन नाम मग्गेन एथा’’ति, तस्मिं मग्गे चत्तारो पुरिसे ठपेसि ‘‘तुम्हाकं ठितमग्गेन द्वे पुरिसा आगमिस्सन्ति, तुम्हे ते जीविता वोरोपेत्वा असुकेन नाम मग्गेन एथा’’ति, तस्मिं मग्गे अट्ठ जने ठपेसि ‘‘तुम्हाकं ठितमग्गेन चत्तारो पुरिसो आगमिस्सन्ति, तुम्हे ते जीविता वोरोपेत्वा असुकेन नाम मग्गेन एथा’’ति, तस्मिं मग्गे सोळस पुरिसे ठपेसि ‘‘तुम्हाकं ठितमग्गेन अट्ठ पुरिसा आगमिस्सन्ति, तुम्हे ते जीविता वोरोपेत्वा असुकेन नाम मग्गेन एथा’’ति।
Rājāsiluddakammoti idaṃ satthā gijjhakūṭe viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Tassa vatthu saṅghabhedakakkhandhake āgatameva. Taṃ tassa pabbajitakālato paṭṭhāya yāva bimbisārarañño maraṇā tatthāgatanayeneva veditabbaṃ. Taṃ pana mārāpetvā devadatto ajātasattuṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, tava manoratho matthakaṃ patto, mama manoratho tāva na pāpuṇātī’’ti āha. ‘‘Ko pana te, bhante, manoratho’’ti? ‘‘Nanu dasabalaṃ māretvā buddho bhavissāmī’’ti. ‘‘Amhehettha kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Mahārāja, dhanuggahe sannipātāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā akkhaṇavedhīnaṃ dhanuggahānaṃ pañcasatāni sannipātāpetvā tato ekatiṃsa jane uccinitvā therassa santikaṃ pāhesi. So tesaṃ jeṭṭhakaṃ āmantetvā ‘‘āvuso samaṇo gotamo gijjhakūṭe viharati, asukasmiṃ nāma divāṭṭhāne caṅkamati. Tvaṃ tattha gantvā taṃ visapītena sallena vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā asukena nāma maggena ehī’’ti vatvā pesetvā tasmiṃ magge dve dhanuggaheṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena eko puriso āgamissati, taṃ tumhe jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge cattāro purise ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena dve purisā āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge aṭṭha jane ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena cattāro puriso āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge soḷasa purise ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena aṭṭha purisā āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti.
कस्मा पनेस एवमकासीति? अत्तनो कम्मस्स पटिच्छादनत्थं। अथ सो जेट्ठकधनुग्गहो वामतो खग्गं लग्गेत्वा पिट्ठिया तुणीरं बन्धित्वा मेण्डसिङ्गमहाधनुं गहेत्वा तथागतस्स सन्तिकं गन्त्वा ‘‘विज्झिस्सामि न’’न्ति सञ्ञाय धनुं आरोपेत्वा सरं सन्नय्हित्वा आकड्ढित्वा विस्सज्जेतुं नासक्खि। सो सरं ओरोपेतुम्पि असक्कोन्तो फासुका भिज्जन्तियो विय मुखतो खेळेन पग्घरन्तेन किलन्तरूपो अहोसि, सकलसरीरं थद्धं जातं, यन्तेन पीळिताकारप्पत्तं विय अहोसि। सो मरणभयतज्जितो अट्ठासि। अथ नं सत्था दिस्वा मधुरस्सरं निच्छारेत्वा एतदवोच ‘‘मा भायि भो, पुरिस, इतो एही’’ति। सो तस्मिं खणे आवुधानि छड्डेत्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा ‘‘अच्चयो मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, स्वाहं तुम्हाकं गुणे अजानन्तो अन्धबालस्स देवदत्तस्स वचनेन तुम्हे जीविता वोरोपेतुं आगतोम्हि, खमथ मे, भन्ते’’ति खमापेत्वा एकमन्ते निसीदि। अथ नं सत्था धम्मं देसेन्तो सच्चानि पकासेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा ‘‘आवुसो, देवदत्तेन आचिक्खितमग्गं अप्पटिपज्जित्वा अञ्ञेन मग्गेन याही’’ति उय्योजेसि। उय्योजेत्वा च पन चङ्कमा ओरुय्ह अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले निसीदि।
Kasmā panesa evamakāsīti? Attano kammassa paṭicchādanatthaṃ. Atha so jeṭṭhakadhanuggaho vāmato khaggaṃ laggetvā piṭṭhiyā tuṇīraṃ bandhitvā meṇḍasiṅgamahādhanuṃ gahetvā tathāgatassa santikaṃ gantvā ‘‘vijjhissāmi na’’nti saññāya dhanuṃ āropetvā saraṃ sannayhitvā ākaḍḍhitvā vissajjetuṃ nāsakkhi. So saraṃ oropetumpi asakkonto phāsukā bhijjantiyo viya mukhato kheḷena paggharantena kilantarūpo ahosi, sakalasarīraṃ thaddhaṃ jātaṃ, yantena pīḷitākārappattaṃ viya ahosi. So maraṇabhayatajjito aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā disvā madhurassaraṃ nicchāretvā etadavoca ‘‘mā bhāyi bho, purisa, ito ehī’’ti. So tasmiṃ khaṇe āvudhāni chaḍḍetvā bhagavato pādesu sirasā nipatitvā ‘‘accayo maṃ, bhante, accagamā yathābālaṃ yathāmūḷhaṃ yathāakusalaṃ, svāhaṃ tumhākaṃ guṇe ajānanto andhabālassa devadattassa vacanena tumhe jīvitā voropetuṃ āgatomhi, khamatha me, bhante’’ti khamāpetvā ekamante nisīdi. Atha naṃ satthā dhammaṃ desento saccāni pakāsetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā ‘‘āvuso, devadattena ācikkhitamaggaṃ appaṭipajjitvā aññena maggena yāhī’’ti uyyojesi. Uyyojetvā ca pana caṅkamā oruyha aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi.
अथ तस्मिं धनुग्गहे अनागच्छन्ते इतरे द्वे जना ‘‘किं नु खो सो चिरायती’’ति पटिमग्गेन गच्छन्ता दसबलं दिस्वा उपसङ्कमित्वा वन्दित्वा एकमन्तं निसीदिंसु। सत्था तेसम्पि धम्मं देसेत्वा सच्चानि पकासेत्वा सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा ‘‘आवुसो, देवदत्तेन कथितमग्गं अप्पटिपज्जित्वा इमिना मग्गेन गच्छथा’’ति उय्योजेसि। इमिना उपायेन इतरेसुपि आगन्त्वा निसिन्नेसु सोतापत्तिफले पतिट्ठापेत्वा अञ्ञेन मग्गेन उय्योजेसि। अथ सो पठममागतो जेट्ठकधनुग्गहो देवदत्तं उपसङ्कमित्वा ‘‘भन्ते, देवदत्त अहं सम्मासम्बुद्धं जीविता वोरोपेतुं नासक्खिं, महिद्धिको सो भगवा महानुभावो’’ति आरोचेसि। ते सब्बेपि ‘‘सम्मासम्बुद्धं निस्साय अम्हेहि जीवितं लद्ध’’न्ति सत्थु सन्तिके पब्बजित्वा अरहत्तं पापुणिंसु। अयं पवत्ति भिक्खुसङ्घे पाकटा अहोसि। भिक्खू धम्मसभायं कथं समुट्ठापेसुं ‘‘आवुसो देवदत्तो किर एकस्मिं तथागते वेरचित्तेन बहू जने जीविता वोरोपेतुं वायाममकासि, ते सब्बेपि सत्थारं निस्साय जीवितं लभिंसू’’ति। सत्था आगन्त्वा ‘‘काय नुत्थ, भिक्खवे, एतरहि कथाय सन्निसिन्ना’’ति पुच्छित्वा ‘‘इमाय नामा’’ति वुत्ते ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मं एककं निस्साय मयि वेरचित्तेन बहू जने जीविता वोरोपेतुं वायामं अकासियेवा’’ति वत्वा तेहि याचितो अतीतं आहरि।
Atha tasmiṃ dhanuggahe anāgacchante itare dve janā ‘‘kiṃ nu kho so cirāyatī’’ti paṭimaggena gacchantā dasabalaṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Satthā tesampi dhammaṃ desetvā saccāni pakāsetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā ‘‘āvuso, devadattena kathitamaggaṃ appaṭipajjitvā iminā maggena gacchathā’’ti uyyojesi. Iminā upāyena itaresupi āgantvā nisinnesu sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā aññena maggena uyyojesi. Atha so paṭhamamāgato jeṭṭhakadhanuggaho devadattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, devadatta ahaṃ sammāsambuddhaṃ jīvitā voropetuṃ nāsakkhiṃ, mahiddhiko so bhagavā mahānubhāvo’’ti ārocesi. Te sabbepi ‘‘sammāsambuddhaṃ nissāya amhehi jīvitaṃ laddha’’nti satthu santike pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Ayaṃ pavatti bhikkhusaṅghe pākaṭā ahosi. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso devadatto kira ekasmiṃ tathāgate veracittena bahū jane jīvitā voropetuṃ vāyāmamakāsi, te sabbepi satthāraṃ nissāya jīvitaṃ labhiṃsū’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto maṃ ekakaṃ nissāya mayi veracittena bahū jane jīvitā voropetuṃ vāyāmaṃ akāsiyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
अतीते अयं बाराणसी पुप्फवती नाम अहोसि। तत्थ वसवत्तिरञ्ञो पुत्तो एकराजा नाम रज्जं कारेसि, तस्स पुत्तो चन्दकुमारो नाम ओपरज्जं कारेसि। खण्डहालो नाम ब्राह्मणो पुरोहितो अहोसि। सो रञ्ञो अत्थञ्च धम्मञ्च अनुसासि। तं किर राजा ‘‘पण्डितो’’ति विनिच्छये निसीदापेसि। सो लञ्जवित्तको हुत्वा लञ्जं गहेत्वा असामिके सामिके करोति, सामिके च असामिके। अथेकदिवसं एको अड्डपराजितो पुरिसो विनिच्छयट्ठाना उपक्कोसेन्तो निक्खमित्वा राजुपट्ठानं आगच्छन्तं चन्दकुमारं दिस्वा धावित्वा तस्स पादेसु निपतित्वा रोदि। सो ‘‘किं, भो पुरिस, रोदसी’’ति आह। ‘‘सामि, खण्डहालो विनिच्छये विलोपं खादति, अहं तेन लञ्जं गहेत्वा पराजयं पापितो’’ति। चन्दकुमारो ‘‘मा भायी’’ति तं अस्सासेत्वा विनिच्छयं नेत्वा सामिकमेव सामिकं, असामिकमेव असामिकं अकासि। महाजनो महासद्देन साधुकारमदासि। राजा तं सुत्वा ‘‘किंसद्दो एसो’’ति पुच्छि। ‘‘चन्दकुमारेन किर अड्डो सुविनिच्छितो, तत्थेसो साधुकारसद्दो’’ति। तं सुत्वा राजा तुस्सि। कुमारो आगन्त्वा तं वन्दित्वा एकमन्तं निसीदि। अथ नं राजा ‘‘तात, एको किर ते अड्डो विनिच्छितो’’ति आह। ‘‘आम, देवा’’ति। ‘‘तेन हि, तात, इतो पट्ठाय त्वमेव विनिच्छयं पट्ठपेही’’ति विनिच्छयं कुमारस्स अदासि।
Atīte ayaṃ bārāṇasī pupphavatī nāma ahosi. Tattha vasavattirañño putto ekarājā nāma rajjaṃ kāresi, tassa putto candakumāro nāma oparajjaṃ kāresi. Khaṇḍahālo nāma brāhmaṇo purohito ahosi. So rañño atthañca dhammañca anusāsi. Taṃ kira rājā ‘‘paṇḍito’’ti vinicchaye nisīdāpesi. So lañjavittako hutvā lañjaṃ gahetvā asāmike sāmike karoti, sāmike ca asāmike. Athekadivasaṃ eko aḍḍaparājito puriso vinicchayaṭṭhānā upakkosento nikkhamitvā rājupaṭṭhānaṃ āgacchantaṃ candakumāraṃ disvā dhāvitvā tassa pādesu nipatitvā rodi. So ‘‘kiṃ, bho purisa, rodasī’’ti āha. ‘‘Sāmi, khaṇḍahālo vinicchaye vilopaṃ khādati, ahaṃ tena lañjaṃ gahetvā parājayaṃ pāpito’’ti. Candakumāro ‘‘mā bhāyī’’ti taṃ assāsetvā vinicchayaṃ netvā sāmikameva sāmikaṃ, asāmikameva asāmikaṃ akāsi. Mahājano mahāsaddena sādhukāramadāsi. Rājā taṃ sutvā ‘‘kiṃsaddo eso’’ti pucchi. ‘‘Candakumārena kira aḍḍo suvinicchito, tattheso sādhukārasaddo’’ti. Taṃ sutvā rājā tussi. Kumāro āgantvā taṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā ‘‘tāta, eko kira te aḍḍo vinicchito’’ti āha. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi, tāta, ito paṭṭhāya tvameva vinicchayaṃ paṭṭhapehī’’ti vinicchayaṃ kumārassa adāsi.
ततो पट्ठाय खण्डहालस्स आयो पच्छिज्जि। सो ततो पट्ठाय कुमारे आघातं बन्धित्वा ओकासं गवेसन्तो अन्तरापेक्खो विचरि। सो पन राजा मन्दपञ्ञो। सो एकदिवसं रत्तिभागे सुपित्वा पच्चूससमये सुपिनन्ते अलङ्कतद्वारकोट्ठकं, सत्तरतनमयपाकारं, सट्ठियोजनिकसुवण्णमयवालुकमहावीथिं, योजनसहस्सुब्बेधवेजयन्तपासादपटिमण्डितं नन्दनवनादिवनरामणेय्यकनन्दापोक्खरणिआदिपोक्खरणिरामणेय्यकसमन्नागतं आकिण्णदेवगणं तावतिंसभवनं दिस्वा पबुज्झित्वा तत्थ गन्तुकामो चिन्तेसि – ‘‘स्वे आचरियखण्डहालस्सागमनवेलाय देवलोकगामिमग्गं पुच्छित्वा तेन देसितमग्गेन देवलोकं गमिस्सामी’’ति खण्डहालोपि पातोव न्हत्वा भुञ्जित्वा राजुपट्ठानं आगन्त्वा राजनिवेसनं पविसित्वा रञ्ञो सुखसेय्यं पुच्छि। अथस्स राजा आसनं दापेत्वा पञ्हं पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tato paṭṭhāya khaṇḍahālassa āyo pacchijji. So tato paṭṭhāya kumāre āghātaṃ bandhitvā okāsaṃ gavesanto antarāpekkho vicari. So pana rājā mandapañño. So ekadivasaṃ rattibhāge supitvā paccūsasamaye supinante alaṅkatadvārakoṭṭhakaṃ, sattaratanamayapākāraṃ, saṭṭhiyojanikasuvaṇṇamayavālukamahāvīthiṃ, yojanasahassubbedhavejayantapāsādapaṭimaṇḍitaṃ nandanavanādivanarāmaṇeyyakanandāpokkharaṇiādipokkharaṇirāmaṇeyyakasamannāgataṃ ākiṇṇadevagaṇaṃ tāvatiṃsabhavanaṃ disvā pabujjhitvā tattha gantukāmo cintesi – ‘‘sve ācariyakhaṇḍahālassāgamanavelāya devalokagāmimaggaṃ pucchitvā tena desitamaggena devalokaṃ gamissāmī’’ti khaṇḍahālopi pātova nhatvā bhuñjitvā rājupaṭṭhānaṃ āgantvā rājanivesanaṃ pavisitvā rañño sukhaseyyaṃ pucchi. Athassa rājā āsanaṃ dāpetvā pañhaṃ pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
९८२.
982.
‘‘राजासि लुद्दकम्मो, एकराजा पुप्फवतीया।
‘‘Rājāsi luddakammo, ekarājā pupphavatīyā;
सो पुच्छि ब्रह्मबन्धुं, खण्डहालं पुरोहितं मूळ्हं॥
So pucchi brahmabandhuṃ, khaṇḍahālaṃ purohitaṃ mūḷhaṃ.
९८३.
983.
‘‘सग्गान मग्गमाचिक्ख, त्वंसि ब्राह्मण धम्मविनयकुसलो।
‘‘Saggāna maggamācikkha, tvaṃsi brāhmaṇa dhammavinayakusalo;
यथा इतो वजन्ति सुगतिं, नरा पुञ्ञानि कत्वाना’’ति॥
Yathā ito vajanti sugatiṃ, narā puññāni katvānā’’ti.
तत्थ राजासीति राजा आसि। लुद्दकम्मोति कक्खळफरुसकम्मो। सग्गान मग्गन्ति सग्गानं गमनमग्गं। धम्मविनयकुसलोति सुचरितधम्मे च आचारविनये च कुसलो। यथाति यथा नरा पुञ्ञानि कत्वा इतो सुगतिं गच्छन्ति, तं मे सुगतिमग्गं आचिक्खाहीति पुच्छि।
Tattha rājāsīti rājā āsi. Luddakammoti kakkhaḷapharusakammo. Saggāna magganti saggānaṃ gamanamaggaṃ. Dhammavinayakusaloti sucaritadhamme ca ācāravinaye ca kusalo. Yathāti yathā narā puññāni katvā ito sugatiṃ gacchanti, taṃ me sugatimaggaṃ ācikkhāhīti pucchi.
इमं पन पञ्हं सब्बञ्ञुबुद्धं वा तस्स सावके वा तेसं अलाभेन बोधिसत्तं वा पुच्छितुं वट्टति। राजा पन यथा नाम सत्ताहं मग्गमूळ्हो पुरिसो अञ्ञं मासमत्तं मग्गमूळ्हं मग्गं पुच्छेय्य, एवं खण्डहालं पुच्छि। सो चिन्तेसि ‘‘अयं मे पच्चामित्तस्स पिट्ठिदस्सनकालो, इदानि चन्दकुमारं जीवितक्खयं पापेत्वा मम मनोरथं पूरेस्सामी’’ति। अथ राजानं आमन्तेत्वा ततियं गाथमाह –
Imaṃ pana pañhaṃ sabbaññubuddhaṃ vā tassa sāvake vā tesaṃ alābhena bodhisattaṃ vā pucchituṃ vaṭṭati. Rājā pana yathā nāma sattāhaṃ maggamūḷho puriso aññaṃ māsamattaṃ maggamūḷhaṃ maggaṃ puccheyya, evaṃ khaṇḍahālaṃ pucchi. So cintesi ‘‘ayaṃ me paccāmittassa piṭṭhidassanakālo, idāni candakumāraṃ jīvitakkhayaṃ pāpetvā mama manorathaṃ pūressāmī’’ti. Atha rājānaṃ āmantetvā tatiyaṃ gāthamāha –
९८४.
984.
‘‘अतिदानं ददित्वान, अवज्झे देव घातेत्वा।
‘‘Atidānaṃ daditvāna, avajjhe deva ghātetvā;
एवं वजन्ति सुगतिं, नरा पुञ्ञानि कत्वाना’’ति॥
Evaṃ vajanti sugatiṃ, narā puññāni katvānā’’ti.
तस्सत्थो – महाराज सग्गं गच्छन्ता नाम अतिदानं ददन्ति, अवज्झे घातेन्ति। सचेपि सग्गं गन्तुकामोसि, त्वम्पि तथेव करोहीति।
Tassattho – mahārāja saggaṃ gacchantā nāma atidānaṃ dadanti, avajjhe ghātenti. Sacepi saggaṃ gantukāmosi, tvampi tatheva karohīti.
अथ नं राजा पञ्हस्स अत्थं पुच्छि –
Atha naṃ rājā pañhassa atthaṃ pucchi –
९८५.
985.
‘‘किं पन तं अतिदानं, के च अवज्झा इमस्मि लोकस्मिं।
‘‘Kiṃ pana taṃ atidānaṃ, ke ca avajjhā imasmi lokasmiṃ;
एतञ्च खो नो अक्खाहि, यजिस्सामि ददामि दानानी’’ति॥
Etañca kho no akkhāhi, yajissāmi dadāmi dānānī’’ti.
सोपिस्स ब्याकासि –
Sopissa byākāsi –
९८६.
986.
‘‘पुत्तेहि देव यजितब्बं, महेसीहि नेगमेहि च।
‘‘Puttehi deva yajitabbaṃ, mahesīhi negamehi ca;
उसभेहि आजानियेहि चतूहि, सब्बचतुक्केन देव यजितब्ब’’न्ति॥
Usabhehi ājāniyehi catūhi, sabbacatukkena deva yajitabba’’nti.
रञ्ञो पञ्हं ब्याकरोन्तो च देवलोकमग्गं पुट्ठो निरयमग्गं ब्याकासि।
Rañño pañhaṃ byākaronto ca devalokamaggaṃ puṭṭho nirayamaggaṃ byākāsi.
तत्थ पुत्तेहीति अत्तना जातेहि पियपुत्तेहि चेव पियधीताहि च। महेसीहीति पियभरियाहि। नेगमेहीति सेट्ठीहि। उसभेहीति सब्बसेतेहि उसभराजूहि। आजानियेहीति मङ्गलअस्सेहि। चतूहीति एतेहि सब्बेहेव अञ्ञेहि च हत्थिआदीहि चतूहि चतूहीति एवं सब्बचतुक्केन, देव, यजितब्बं। एतेसञ्हि खग्गेन सीसं छिन्दित्वा सुवण्णपातिया गललोहितं गहेत्वा आवाटे पक्खिपित्वा यञ्ञस्स यजनकराजानो सरीरेन सह देवलोकं गच्छन्ति। महाराज, समणब्राह्मणकपणद्धिकवनिब्बकयाचकानं घासच्छादनादिसम्पदानं दानमेव पवत्तति। इमे पन पुत्तधीतादयो मारेत्वा तेसं गललोहितेन यञ्ञस्स यजनं अतिदानं नामाति राजानं सञ्ञापेसि।
Tattha puttehīti attanā jātehi piyaputtehi ceva piyadhītāhi ca. Mahesīhīti piyabhariyāhi. Negamehīti seṭṭhīhi. Usabhehīti sabbasetehi usabharājūhi. Ājāniyehīti maṅgalaassehi. Catūhīti etehi sabbeheva aññehi ca hatthiādīhi catūhi catūhīti evaṃ sabbacatukkena, deva, yajitabbaṃ. Etesañhi khaggena sīsaṃ chinditvā suvaṇṇapātiyā galalohitaṃ gahetvā āvāṭe pakkhipitvā yaññassa yajanakarājāno sarīrena saha devalokaṃ gacchanti. Mahārāja, samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavanibbakayācakānaṃ ghāsacchādanādisampadānaṃ dānameva pavattati. Ime pana puttadhītādayo māretvā tesaṃ galalohitena yaññassa yajanaṃ atidānaṃ nāmāti rājānaṃ saññāpesi.
इति सो ‘‘सचे चन्दकुमारं एकञ्ञेव गण्हिस्सामि, वेरचित्तेन करणं मञ्ञिस्सन्ती’’ति तं महाजनस्स अन्तरे पक्खिपि। इदं पन तेसं कथेन्तानं कथं सुत्वा सब्बे अन्तेपुरजना भीततसिता संविग्गमानहदया एकप्पहारेनेव महारवं रविंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti so ‘‘sace candakumāraṃ ekaññeva gaṇhissāmi, veracittena karaṇaṃ maññissantī’’ti taṃ mahājanassa antare pakkhipi. Idaṃ pana tesaṃ kathentānaṃ kathaṃ sutvā sabbe antepurajanā bhītatasitā saṃviggamānahadayā ekappahāreneva mahāravaṃ raviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
९८७.
987.
‘‘तं सुत्वा अन्तेपुरे, कुमारा महेसियो च हञ्ञन्तु।
‘‘Taṃ sutvā antepure, kumārā mahesiyo ca haññantu;
एको अहोसि निग्घोसो, भिक्खा अच्चुग्गतो सद्दो’’ति॥
Eko ahosi nigghoso, bhikkhā accuggato saddo’’ti.
तत्थ तन्ति ‘‘कुमारा च महेसियो च हञ्ञन्तू’’ति तं सद्दं सुत्वा एकोति सकलराजनिवेसने एकोव निग्घोसो अहोसि। भिस्माति भयानको। अच्चुग्गतोति अतिउग्गतो अहोसि, सकलराजकुलं युगन्तवातप्पहटं विय सालवनं अहोसि।
Tattha tanti ‘‘kumārā ca mahesiyo ca haññantū’’ti taṃ saddaṃ sutvā ekoti sakalarājanivesane ekova nigghoso ahosi. Bhismāti bhayānako. Accuggatoti atiuggato ahosi, sakalarājakulaṃ yugantavātappahaṭaṃ viya sālavanaṃ ahosi.
ब्राह्मणो राजानं आह – ‘‘किं पन, महाराज, यञ्ञं यजितुं सक्कोसि, न सक्कोसी’’ति? ‘‘किं कथेसि, आचरिय, यञ्ञं यजित्वा देवलोकं गमिस्सामी’’ति। ‘‘महाराज, भीरुका दुब्बलज्झासया यञ्ञं यजितुं समत्था नाम न होन्ति, तुम्हे इध सब्बे सन्निपातेथ, अहं यञ्ञावाटे कम्मं करिस्सामी’’ति अत्तनो पहोनकं बलकायं गहेत्वा नगरा निक्खम्म यञ्ञावाटं समतलं कारेत्वा वतिया परिक्खिपि। कस्मा? धम्मिको हि समणो वा ब्राह्मणो वा आगन्त्वा निवारेय्याति यञ्ञावाटे वतिया परिक्खेपनं नाम चारित्तन्ति कत्वा पोराणकब्राह्मणेहि ठपितं। राजापि पुरिसे पक्कोसापेत्वा ‘‘ताता, अहं अत्तनो पुत्तधीतरो च भरियायो च मारेत्वा यञ्ञं यजित्वा देवलोकं गमिस्सामि, गच्छथ नेसं आचिक्खित्वा सब्बे इधानेथा’’ति पुत्तानं ताव आनयनत्थाय आह –
Brāhmaṇo rājānaṃ āha – ‘‘kiṃ pana, mahārāja, yaññaṃ yajituṃ sakkosi, na sakkosī’’ti? ‘‘Kiṃ kathesi, ācariya, yaññaṃ yajitvā devalokaṃ gamissāmī’’ti. ‘‘Mahārāja, bhīrukā dubbalajjhāsayā yaññaṃ yajituṃ samatthā nāma na honti, tumhe idha sabbe sannipātetha, ahaṃ yaññāvāṭe kammaṃ karissāmī’’ti attano pahonakaṃ balakāyaṃ gahetvā nagarā nikkhamma yaññāvāṭaṃ samatalaṃ kāretvā vatiyā parikkhipi. Kasmā? Dhammiko hi samaṇo vā brāhmaṇo vā āgantvā nivāreyyāti yaññāvāṭe vatiyā parikkhepanaṃ nāma cārittanti katvā porāṇakabrāhmaṇehi ṭhapitaṃ. Rājāpi purise pakkosāpetvā ‘‘tātā, ahaṃ attano puttadhītaro ca bhariyāyo ca māretvā yaññaṃ yajitvā devalokaṃ gamissāmi, gacchatha nesaṃ ācikkhitvā sabbe idhānethā’’ti puttānaṃ tāva ānayanatthāya āha –
९८८.
988.
‘‘गच्छथ वदेथ कुमारे, चन्दं सूरियञ्च भद्दसेनञ्च।
‘‘Gacchatha vadetha kumāre, candaṃ sūriyañca bhaddasenañca;
सूरञ्च वामगोत्तञ्च, पचुरा किर होथ यञ्ञत्थाया’’ति॥
Sūrañca vāmagottañca, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
तत्थ गच्छथ वदेथ कुमारेति चन्दकुमारो च सूरियकुमारो चाति द्वे गोतमिदेविया अग्गमहेसिया पुत्ता, भद्दसेनो च सूरो च वामगोत्तो च तेसं वेमातिकभातरो। पचुरा किर होथाति एकस्मिं ठाने रासी होथाति आचिक्खथाति अत्थो।
Tattha gacchatha vadetha kumāreti candakumāro ca sūriyakumāro cāti dve gotamideviyā aggamahesiyā puttā, bhaddaseno ca sūro ca vāmagotto ca tesaṃ vemātikabhātaro. Pacurā kira hothāti ekasmiṃ ṭhāne rāsī hothāti ācikkhathāti attho.
ते पठमं चन्दकुमारस्स सन्तिकं गन्त्वा आहंसु ‘‘कुमार, तुम्हे किर मारेत्वा तुम्हाकं पिता देवलोकं गन्तुकामो, तुम्हाकं गण्हनत्थाय अम्हे पेसेसी’’ति। ‘‘कस्स वचनेन मं गण्हापेसी’’ति? ‘‘खण्डहालस्स, देवा’’ति। ‘‘किं सो मञ्ञेव गण्हापेति, उदाहु अञ्ञेपी’’ति। ‘‘राजपुत्त, अञ्ञेपि गण्हापेति, सब्बचतुक्कं किर यञ्ञं यजितुकामो’’ति। सो चिन्तेसि ‘‘तस्स अञ्ञेहि सद्धिं वेरं नत्थि, ‘विनिच्छये विलोपं कातुं न लभामी’ति पन मयि एकस्मिं वेरचित्तेन बहू मारापेति, पितरं दट्ठुं लभन्तस्स सब्बेसं तेसं मोचापनं नाम मम भारो’’ति। अथ ने राजपुरिसे आह ‘‘तेन हि मे पितु वचनं करोथा’’ति। ते तं नेत्वा राजङ्गणे एकमन्ते ठपेत्वा इतरेपि तयो आमन्तेत्वा तस्सेव सन्तिके कत्वा रञ्ञो आरोचयिंसु ‘‘आनीता ते, देव, पुत्ता’’ति। सो तेसं वचनं सुत्वा ‘‘ताता, इदानि मे धीतरो आनेत्वा तेसञ्ञेव भातिकानं सन्तिके करोथा’’ति चतस्सो धीतरो आहरापेतुं इतरं गाथमाह –
Te paṭhamaṃ candakumārassa santikaṃ gantvā āhaṃsu ‘‘kumāra, tumhe kira māretvā tumhākaṃ pitā devalokaṃ gantukāmo, tumhākaṃ gaṇhanatthāya amhe pesesī’’ti. ‘‘Kassa vacanena maṃ gaṇhāpesī’’ti? ‘‘Khaṇḍahālassa, devā’’ti. ‘‘Kiṃ so maññeva gaṇhāpeti, udāhu aññepī’’ti. ‘‘Rājaputta, aññepi gaṇhāpeti, sabbacatukkaṃ kira yaññaṃ yajitukāmo’’ti. So cintesi ‘‘tassa aññehi saddhiṃ veraṃ natthi, ‘vinicchaye vilopaṃ kātuṃ na labhāmī’ti pana mayi ekasmiṃ veracittena bahū mārāpeti, pitaraṃ daṭṭhuṃ labhantassa sabbesaṃ tesaṃ mocāpanaṃ nāma mama bhāro’’ti. Atha ne rājapurise āha ‘‘tena hi me pitu vacanaṃ karothā’’ti. Te taṃ netvā rājaṅgaṇe ekamante ṭhapetvā itarepi tayo āmantetvā tasseva santike katvā rañño ārocayiṃsu ‘‘ānītā te, deva, puttā’’ti. So tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘tātā, idāni me dhītaro ānetvā tesaññeva bhātikānaṃ santike karothā’’ti catasso dhītaro āharāpetuṃ itaraṃ gāthamāha –
९८९.
989.
‘‘कुमारियोपि वदेथ, उपसेनं कोकिलञ्च मुदितञ्च।
‘‘Kumāriyopi vadetha, upasenaṃ kokilañca muditañca;
नन्दञ्चापि कुमारिं, पचुरा किर होथ यञ्ञत्थाया’’ति॥
Nandañcāpi kumāriṃ, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
ते ‘‘एवं करिस्सामा’’ति तासं सन्तिकं गन्त्वा ता रोदमाना परिदेवमाना आनेत्वा भातिकानञ्ञेव सन्तिके करिंसु। ततो राजा अत्तनो भरियानं गहणत्थाय इतरं गाथमाह –
Te ‘‘evaṃ karissāmā’’ti tāsaṃ santikaṃ gantvā tā rodamānā paridevamānā ānetvā bhātikānaññeva santike kariṃsu. Tato rājā attano bhariyānaṃ gahaṇatthāya itaraṃ gāthamāha –
९९०.
990.
‘‘विजयम्पि मय्हं महेसिं, एरावतिं केसिनिंसुनन्दञ्च।
‘‘Vijayampi mayhaṃ mahesiṃ, erāvatiṃ kesiniṃsunandañca;
लक्खणवरूपपन्ना, पचुरा किर होथ यञ्ञत्थाया’’ति॥
Lakkhaṇavarūpapannā, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
तत्थ लक्खणवरूपपन्नाति उत्तमेहि चतुसट्ठिया इत्थिलक्खणेहि उपपन्ना एतापि वदेथाति अत्थो।
Tattha lakkhaṇavarūpapannāti uttamehi catusaṭṭhiyā itthilakkhaṇehi upapannā etāpi vadethāti attho.
ते तापि परिदेवमाना आनेत्वा कुमारानं सन्तिके करिंसु। अथ राजा चत्तारो सेट्ठिनो गहणत्थाय आणापेन्तो इतरं गाथमाह –
Te tāpi paridevamānā ānetvā kumārānaṃ santike kariṃsu. Atha rājā cattāro seṭṭhino gahaṇatthāya āṇāpento itaraṃ gāthamāha –
९९१.
991.
‘‘गहपतयो च वदेथ, पुण्णमुखं भद्दियं सिङ्गालञ्च।
‘‘Gahapatayo ca vadetha, puṇṇamukhaṃ bhaddiyaṃ siṅgālañca;
वड्ढञ्चापि गहपतिं, पचुरा किर होथ यञ्ञत्थाया’’ति॥
Vaḍḍhañcāpi gahapatiṃ, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
राजपुरिसा गन्त्वा तेपि आनयिंसु। रञ्ञो पुत्तदारे गय्हमाने सकलनगरं न किञ्चि अवोच। सेट्ठिकुलानि पन महासम्बन्धानि, तस्मा तेसं गहितकाले सकलनगरं सङ्खुभित्वा ‘‘रञ्ञो सेट्ठिनो मारेत्वा यञ्ञं यजितुं न दस्सामा’’ति सेट्ठिनो परिवारेत्वाव तेसं ञातिवग्गेन सद्धिं राजकुलं अगमि। अथ ते सेट्ठिनो ञातिगणपरिवुता राजानं वन्दित्वा अत्तनो जीवितं याचिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājapurisā gantvā tepi ānayiṃsu. Rañño puttadāre gayhamāne sakalanagaraṃ na kiñci avoca. Seṭṭhikulāni pana mahāsambandhāni, tasmā tesaṃ gahitakāle sakalanagaraṃ saṅkhubhitvā ‘‘rañño seṭṭhino māretvā yaññaṃ yajituṃ na dassāmā’’ti seṭṭhino parivāretvāva tesaṃ ñātivaggena saddhiṃ rājakulaṃ agami. Atha te seṭṭhino ñātigaṇaparivutā rājānaṃ vanditvā attano jīvitaṃ yāciṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
९९२.
992.
‘‘ते तत्थ गहपतयो, अवोचिसुं समागता पुत्तदारपरिकिण्णा।
‘‘Te tattha gahapatayo, avocisuṃ samāgatā puttadāraparikiṇṇā;
सब्बेव सिखिनो देव करोहि, अथ वा नो दासे सावेही’’ति॥
Sabbeva sikhino deva karohi, atha vā no dāse sāvehī’’ti.
तत्थ सब्बेव सिखिनोति सब्बे अम्हे मत्थके चूळं बन्धित्वा अत्तनो चेटके करोहि, मयं ते चेटककिच्चं करिस्साम। अथ वा नो दासे सावेहीति अथ वा नो असद्दहन्तो सब्बसेनियो सन्निपातेत्वा रासिमज्झे अम्हे दासे सावेहि, मयं ते दासत्तं पटिस्सुणिस्सामाति।
Tattha sabbeva sikhinoti sabbe amhe matthake cūḷaṃ bandhitvā attano ceṭake karohi, mayaṃ te ceṭakakiccaṃ karissāma. Atha vā no dāse sāvehīti atha vā no asaddahanto sabbaseniyo sannipātetvā rāsimajjhe amhe dāse sāvehi, mayaṃ te dāsattaṃ paṭissuṇissāmāti.
ते एवं याचन्तापि जीवितं लद्धुं नासक्खिंसु। राजपुरिसा सेसे पटिक्कमापेत्वा ते गहेत्वा कुमारानञ्ञेव सन्तिके निसीदापेसुं। ततो पन राजा हत्थिआदीनं गहणत्थाय आणापेन्तो आह –
Te evaṃ yācantāpi jīvitaṃ laddhuṃ nāsakkhiṃsu. Rājapurisā sese paṭikkamāpetvā te gahetvā kumārānaññeva santike nisīdāpesuṃ. Tato pana rājā hatthiādīnaṃ gahaṇatthāya āṇāpento āha –
९९३.
993.
‘‘अभयङ्करम्पि मे हत्थिं, नाळागिरिं अच्चुग्गतं वरुणदन्तं।
‘‘Abhayaṅkarampi me hatthiṃ, nāḷāgiriṃ accuggataṃ varuṇadantaṃ;
आनेथ खो ने खिप्पं, यञ्ञत्थाय भविस्सन्ति॥
Ānetha kho ne khippaṃ, yaññatthāya bhavissanti.
९९४.
994.
‘‘अस्सरतनम्पि केसिं, सुरामुखं पुण्णकं विनतकञ्च।
‘‘Assaratanampi kesiṃ, surāmukhaṃ puṇṇakaṃ vinatakañca;
आनेथ खो ने खिप्पं, यञ्ञत्थाय भविस्सन्ति॥
Ānetha kho ne khippaṃ, yaññatthāya bhavissanti.
९९५.
995.
‘‘उसभम्पि यूथपतिं अनोजं, निसभं गवम्पतिं तेपि मय्हं आनेथ।
‘‘Usabhampi yūthapatiṃ anojaṃ, nisabhaṃ gavampatiṃ tepi mayhaṃ ānetha;
समूह करोन्तु सब्बं, यजिस्सामि ददामि दानानि॥
Samūha karontu sabbaṃ, yajissāmi dadāmi dānāni.
९९६.
996.
‘‘सब्बं पटियादेथ, यञ्ञं पन उग्गतम्हि सूरियम्हि।
‘‘Sabbaṃ paṭiyādetha, yaññaṃ pana uggatamhi sūriyamhi;
आणापेथ च कुमारे, अभिरमन्तु इमं रत्तिं॥
Āṇāpetha ca kumāre, abhiramantu imaṃ rattiṃ.
९९७.
997.
‘‘सब्बं उपट्ठपेथ, यञ्ञं पन उग्गतम्हि सूरियम्हि।
‘‘Sabbaṃ upaṭṭhapetha, yaññaṃ pana uggatamhi sūriyamhi;
वदेथ दानि कुमारे, अज्ज खो पच्छिमा रत्ती’’ति॥
Vadetha dāni kumāre, ajja kho pacchimā rattī’’ti.
तत्थ समूह करोन्तु सब्बन्ति न केवलं एत्तकमेव, अवसेसम्पि चतुप्पदगणञ्चेव पक्खिगणञ्च सब्बं चतुक्कं कत्वा रासिं करोन्तु, सब्बचतुक्कं यञ्ञं यजिस्सामि, याचकब्राह्मणानञ्च दानं दस्सामीति। सब्बं पटियादेथाति एवं मया वुत्तं अनवसेसं उपट्ठपेथ। उग्गतम्हीति अहं पन यञ्ञं उग्गते सूरिये स्वे पातोव यजिस्सामि। सब्बं उपट्ठपेथाति सेसम्पि सब्बं यञ्ञउपकरणं उपट्ठपेथाति।
Tattha samūha karontu sabbanti na kevalaṃ ettakameva, avasesampi catuppadagaṇañceva pakkhigaṇañca sabbaṃ catukkaṃ katvā rāsiṃ karontu, sabbacatukkaṃ yaññaṃ yajissāmi, yācakabrāhmaṇānañca dānaṃ dassāmīti. Sabbaṃ paṭiyādethāti evaṃ mayā vuttaṃ anavasesaṃ upaṭṭhapetha. Uggatamhīti ahaṃ pana yaññaṃ uggate sūriye sve pātova yajissāmi. Sabbaṃ upaṭṭhapethāti sesampi sabbaṃ yaññaupakaraṇaṃ upaṭṭhapethāti.
रञ्ञो पन मातापितरो धरन्तियेव। अथस्स अमच्चा गन्त्वा मातुया आरोचेसुं ‘‘अय्ये, पुत्तो वो पुत्तदारं मारेत्वा यञ्ञं यजितुकामो’’ति। सा ‘‘किं कथेथ, ताता’’ति हत्थेन हदयं पहरित्वा रोदमाना आगन्त्वा ‘‘सच्चं किर एवरूपो ते यञ्ञो भविस्सती’’ति पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rañño pana mātāpitaro dharantiyeva. Athassa amaccā gantvā mātuyā ārocesuṃ ‘‘ayye, putto vo puttadāraṃ māretvā yaññaṃ yajitukāmo’’ti. Sā ‘‘kiṃ kathetha, tātā’’ti hatthena hadayaṃ paharitvā rodamānā āgantvā ‘‘saccaṃ kira evarūpo te yañño bhavissatī’’ti pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
९९८.
998.
‘‘तंतं माता अवच, रोदन्ती आगन्त्वा विमानतो।
‘‘Taṃtaṃ mātā avaca, rodantī āgantvā vimānato;
यञ्ञो किर ते पुत्त, भविस्सति चतूहि पुत्तेही’’ति॥
Yañño kira te putta, bhavissati catūhi puttehī’’ti.
तत्थ तंतन्ति तं एतं राजानं। विमानतोति अत्तनो वसनट्ठानतो।
Tattha taṃtanti taṃ etaṃ rājānaṃ. Vimānatoti attano vasanaṭṭhānato.
राजा आह –
Rājā āha –
९९९.
999.
‘‘सब्बेपि मय्हं पुत्ता चत्ता, चन्दस्मिं हञ्ञमानस्मिं।
‘‘Sabbepi mayhaṃ puttā cattā, candasmiṃ haññamānasmiṃ;
पुत्तेहि यञ्ञं यजित्वान, सुगतिं सग्गं गमिस्सामी’’ति॥
Puttehi yaññaṃ yajitvāna, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
तत्थ चत्ताति चन्दकुमारे हञ्ञमानेयेव सब्बेपि यञ्ञत्थाय मया परिच्चत्ता।
Tattha cattāti candakumāre haññamāneyeva sabbepi yaññatthāya mayā pariccattā.
अथ नं माता आह –
Atha naṃ mātā āha –
१०००.
1000.
‘‘मा तं पुत्त सद्दहेसि, सुगति किर होति पुत्तयञ्ञेन।
‘‘Mā taṃ putta saddahesi, sugati kira hoti puttayaññena;
निरयानेसो मग्गो, नेसो मग्गो हि सग्गानं॥
Nirayāneso maggo, neso maggo hi saggānaṃ.
१००१.
1001.
‘‘दानानि देहि कोण्डञ्ञ, अहिंसा सब्बभूतभब्यानं।
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
एस मग्गो सुगतिया, न च मग्गो पुत्तयञ्ञेना’’ति॥
Esa maggo sugatiyā, na ca maggo puttayaññenā’’ti.
तत्थ निरयानेसोति निरस्सादत्थेन निरयानं चतुन्नं अपायानं एस मग्गो। कोण्डञ्ञाति राजानं गोत्तेनालपति। भूतभब्यानन्ति भूतानञ्च भवितब्बसत्तानञ्च। पुत्तयञ्ञेनाति एवरूपेन पुत्तधीतरो मारेत्वा यजकयञ्ञेन सग्गमग्गो नाम नत्थीति।
Tattha nirayānesoti nirassādatthena nirayānaṃ catunnaṃ apāyānaṃ esa maggo. Koṇḍaññāti rājānaṃ gottenālapati. Bhūtabhabyānanti bhūtānañca bhavitabbasattānañca. Puttayaññenāti evarūpena puttadhītaro māretvā yajakayaññena saggamaggo nāma natthīti.
राजा आह –
Rājā āha –
१००२.
1002.
‘‘आचरियानं वचना, घातेस्सं चन्दञ्च सूरियञ्च।
‘‘Ācariyānaṃ vacanā, ghātessaṃ candañca sūriyañca;
पुत्तेहि यञ्ञं यजित्वान दुच्चजेहि, सुगतिं सग्गं गमिस्सामी’’ति॥
Puttehi yaññaṃ yajitvāna duccajehi, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
तत्थ आचरियानं वचनन्ति अम्म, नेसा मम अत्तनो मति, आचारसिक्खापनकस्स पन मे खण्डहालाचरियस्स एतं वचनं, एसा अनुसिट्ठि। तस्मा अहं एते घातेस्सं, दुच्चजेहि पुत्तेहि यञ्ञं यजित्वा सग्गं गमिस्सामीति।
Tattha ācariyānaṃ vacananti amma, nesā mama attano mati, ācārasikkhāpanakassa pana me khaṇḍahālācariyassa etaṃ vacanaṃ, esā anusiṭṭhi. Tasmā ahaṃ ete ghātessaṃ, duccajehi puttehi yaññaṃ yajitvā saggaṃ gamissāmīti.
अथस्स माता अत्तनो वचनं गाहापेतुं असक्कोन्ती अपगता। पिता तं पवत्तिं पुच्छि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Athassa mātā attano vacanaṃ gāhāpetuṃ asakkontī apagatā. Pitā taṃ pavattiṃ pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१००३.
1003.
‘‘तंतं पितापि अवच, वसवत्ती ओरसं सकं पुत्तं।
‘‘Taṃtaṃ pitāpi avaca, vasavattī orasaṃ sakaṃ puttaṃ;
यञ्ञो किर ते पुत्त, भविस्सति चतूहि पुत्तेही’’ति॥
Yañño kira te putta, bhavissati catūhi puttehī’’ti.
तत्थ वसवत्तीति तस्स नामं।
Tattha vasavattīti tassa nāmaṃ.
राजा आह –
Rājā āha –
१००४.
1004.
‘‘सब्बेपि मय्हं पुत्ता चत्ता, चन्दस्मिं हञ्ञमानस्मिं।
‘‘Sabbepi mayhaṃ puttā cattā, candasmiṃ haññamānasmiṃ;
पुत्तेहि यञ्ञं यजित्वान, सुगतिं सग्गं गमिस्सामी’’ति॥
Puttehi yaññaṃ yajitvāna, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
अथ नं पिता आह –
Atha naṃ pitā āha –
१००५.
1005.
‘‘मा तं पुत्त सद्दहेसि, सुगति किर होति पुत्तयञ्ञेन।
‘‘Mā taṃ putta saddahesi, sugati kira hoti puttayaññena;
निरयानेसो मग्गो, नेसो मग्गो हि सग्गानं॥
Nirayāneso maggo, neso maggo hi saggānaṃ.
१००६.
1006.
‘‘दानानि देहि कोण्डञ्ञ, अहिंसा सब्बभूतभब्यानं।
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
एस मग्गो सुगतिया, न च मग्गो पुत्तयञ्ञेना’’ति॥
Esa maggo sugatiyā, na ca maggo puttayaññenā’’ti.
राजा आह –
Rājā āha –
१००७.
1007.
‘‘आचरियानं वचना, घातेस्सं चन्दञ्च सूरियञ्च।
‘‘Ācariyānaṃ vacanā, ghātessaṃ candañca sūriyañca;
पुत्तेहि यञ्ञं यजित्वान दुच्चजेहि, सुगतिं सग्गं गमिस्सामी’’ति॥
Puttehi yaññaṃ yajitvāna duccajehi, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
अथ नं पिता आह –
Atha naṃ pitā āha –
१००८.
1008.
‘‘दानानि देहि कोण्डञ्ञ, अहिंसा सब्बभूतभब्यानं।
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
पुत्तपरिवुतो तुवं, रट्ठं जनपदञ्च पालेही’’ति॥
Puttaparivuto tuvaṃ, raṭṭhaṃ janapadañca pālehī’’ti.
तत्थ पुत्तपरिवुतोति पुत्तेहि परिवुतो। रट्ठं जनपदञ्चाति सकलकासिरट्ठञ्च तस्सेव तं तं कोट्ठासभूतं जनपदञ्च।
Tattha puttaparivutoti puttehi parivuto. Raṭṭhaṃ janapadañcāti sakalakāsiraṭṭhañca tasseva taṃ taṃ koṭṭhāsabhūtaṃ janapadañca.
सोपि तं अत्तनो वचनं गाहापेतुं नासक्खि। ततो चन्दकुमारो चिन्तेसि ‘‘इमस्स एत्तकस्स जनस्स दुक्खं मं एकं निस्साय उप्पन्नं, मम पितरं याचित्वा एत्तकं जनं मरणदुक्खतो मोचेस्सामी’’ति। सो पितरा सद्धिं सल्लपन्तो आह –
Sopi taṃ attano vacanaṃ gāhāpetuṃ nāsakkhi. Tato candakumāro cintesi ‘‘imassa ettakassa janassa dukkhaṃ maṃ ekaṃ nissāya uppannaṃ, mama pitaraṃ yācitvā ettakaṃ janaṃ maraṇadukkhato mocessāmī’’ti. So pitarā saddhiṃ sallapanto āha –
१००९.
1009.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थी अस्से च पालेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
१०१०.
1010.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थिछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
१०११.
1011.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, अस्सछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
१०१२.
1012.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
यस्स होन्ति तव कामा, अपि रट्ठा पब्बाजिता।
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
भिक्खाचरियं चरिस्सामा’’ति॥
Bhikkhācariyaṃ carissāmā’’ti.
तत्थ अपि निगळबन्धकापीति अपि नाम मयं महानिगळेहि बन्धकापि हुत्वा। यस्स होन्ति तव कामाति सचेपि खण्डहालस्स दातुकामोसि, तस्स नो दासे कत्वा देहि, करिस्सामस्स दासकम्मन्ति वदति। अपि रट्ठाति सचे अम्हाकं कोचि दोसो अत्थि, रट्ठा नो पब्बाजेहि। अपि नाम रट्ठा पब्बाजितापि कपणा विय कपालं गहेत्वा भिक्खाचरियं चरिस्साम, मा नो अवधि, देहि नो जीवितन्ति विलपि।
Tattha api nigaḷabandhakāpīti api nāma mayaṃ mahānigaḷehi bandhakāpi hutvā. Yassa honti tava kāmāti sacepi khaṇḍahālassa dātukāmosi, tassa no dāse katvā dehi, karissāmassa dāsakammanti vadati. Api raṭṭhāti sace amhākaṃ koci doso atthi, raṭṭhā no pabbājehi. Api nāma raṭṭhā pabbājitāpi kapaṇā viya kapālaṃ gahetvā bhikkhācariyaṃ carissāma, mā no avadhi, dehi no jīvitanti vilapi.
तस्स तं नानप्पकारं विलापं सुत्वा राजा हदयफलितप्पत्तो विय अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि रोदमानो ‘‘न मे कोचि पुत्ते मारेतुं लच्छति, न ममत्थो देवलोकेना’’ति सब्बे ते मोचेतुं आह –
Tassa taṃ nānappakāraṃ vilāpaṃ sutvā rājā hadayaphalitappatto viya assupuṇṇehi nettehi rodamāno ‘‘na me koci putte māretuṃ lacchati, na mamattho devalokenā’’ti sabbe te mocetuṃ āha –
१०१३.
1013.
‘‘दुक्खं खो मे जनयथ, विलपन्ता जीवितस्स कामा हि।
‘‘Dukkhaṃ kho me janayatha, vilapantā jīvitassa kāmā hi;
मुञ्चेथ दानि कुमारे, अलम्पि मे होतु पुत्तयञ्ञेना’’ति॥
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti.
तं रञ्ञो कथं सुत्वा राजपुत्ते आदिं कत्वा सब्बं तं पक्खिपरियोसानं पाणगणं विस्सज्जेसुं। खण्डहालोपि यञ्ञावाटे कम्मं संविदहति। अथ नं एको पुरिसो ‘‘अरे दुट्ठ, खण्डहाल, रञ्ञा पुत्ता विस्सज्जिता, त्वं अत्तनो पुत्ते मारेत्वा तेसं गललोहितेन यञ्ञं यजस्सू’’ति आह। सो ‘‘किं नाम रञ्ञा कत’’न्ति कप्पुट्ठानग्गि विय अवत्थरन्तो उट्ठाय तुरितो धावित्वा आह –
Taṃ rañño kathaṃ sutvā rājaputte ādiṃ katvā sabbaṃ taṃ pakkhipariyosānaṃ pāṇagaṇaṃ vissajjesuṃ. Khaṇḍahālopi yaññāvāṭe kammaṃ saṃvidahati. Atha naṃ eko puriso ‘‘are duṭṭha, khaṇḍahāla, raññā puttā vissajjitā, tvaṃ attano putte māretvā tesaṃ galalohitena yaññaṃ yajassū’’ti āha. So ‘‘kiṃ nāma raññā kata’’nti kappuṭṭhānaggi viya avattharanto uṭṭhāya turito dhāvitvā āha –
१०१४.
1014.
‘‘पुब्बेव खोसि मे वुत्तो, दुक्करं दुरभिसम्भवञ्चेतं।
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
अथ नो उपक्खटस्स यञ्ञस्स, कस्मा करोसि विक्खेपं॥
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
१०१५.
1015.
‘‘सब्बे वजन्ति सुगतिं, ये यजन्ति येपि याजेन्ति।
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
ये चापि अनुमोदन्ति, यजन्तानं एदिसं महायञ्ञ’’न्ति॥
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti.
तत्थ पुब्बेवाति मया त्वं पुब्बेव वुत्तो ‘‘न तुम्हादिसेन भीरुकजातिकेन सक्का यञ्ञं यजितुं, यञ्ञयजनं नामेतं दुक्करं दुरभिसम्भव’’न्ति, अथ नो इदानि उपक्खटस्स पटियत्तस्स यञ्ञस्स विक्खेपं करोसि। ‘‘विक्खम्भ’’न्तिपि पाठो, पटिसेधन्ति अत्थो। महाराज, कस्मा एवं करोसि। यत्तका हि यञ्ञं यजन्ति वा याजेन्ति वा अनुमोदन्ति वा, सब्बे सुगतिमेव वजन्तीति दस्सेति।
Tattha pubbevāti mayā tvaṃ pubbeva vutto ‘‘na tumhādisena bhīrukajātikena sakkā yaññaṃ yajituṃ, yaññayajanaṃ nāmetaṃ dukkaraṃ durabhisambhava’’nti, atha no idāni upakkhaṭassa paṭiyattassa yaññassa vikkhepaṃ karosi. ‘‘Vikkhambha’’ntipi pāṭho, paṭisedhanti attho. Mahārāja, kasmā evaṃ karosi. Yattakā hi yaññaṃ yajanti vā yājenti vā anumodanti vā, sabbe sugatimeva vajantīti dasseti.
सो अन्धबालो राजा तस्स कोधवसिकस्स कथं गहेत्वा धम्मसञ्ञी हुत्वा पुन पुत्ते गण्हापेसि। ततो चन्दकुमारो पितरं अनुबोधयमानो आह –
So andhabālo rājā tassa kodhavasikassa kathaṃ gahetvā dhammasaññī hutvā puna putte gaṇhāpesi. Tato candakumāro pitaraṃ anubodhayamāno āha –
१०१६.
1016.
‘‘अथ किस्स जनो पुब्बे, सोत्थानं ब्राह्मणे अवाचेसि।
‘‘Atha kissa jano pubbe, sotthānaṃ brāhmaṇe avācesi;
अथ नो अकारणस्मा, यञ्ञत्थाय देव घातेसि॥
Atha no akāraṇasmā, yaññatthāya deva ghātesi.
१०१७.
1017.
‘‘पुब्बेव नो दहरकाले, न हनेसि न घातेसि।
‘‘Pubbeva no daharakāle, na hanesi na ghātesi;
दहरम्हा योब्बनं पत्ता, अदूसका तात हञ्ञाम॥
Daharamhā yobbanaṃ pattā, adūsakā tāta haññāma.
१०१८.
1018.
‘‘हत्थिगते अस्सगते, सन्नद्धे पस्स नो महाराज।
‘‘Hatthigate assagate, sannaddhe passa no mahārāja;
युद्धे वा युज्झमाने वा, न हि मादिसा सूरा होन्ति यञ्ञत्थाय॥
Yuddhe vā yujjhamāne vā, na hi mādisā sūrā honti yaññatthāya.
१०१९.
1019.
‘‘पच्चन्ते वापि कुपिते, अटवीसु वा मादिसे नियोजेन्ति।
‘‘Paccante vāpi kupite, aṭavīsu vā mādise niyojenti;
अथ नो अकारणस्मा, अभूमियं तात हञ्ञाम॥
Atha no akāraṇasmā, abhūmiyaṃ tāta haññāma.
१०२०.
1020.
‘‘यापि हि ता सकुणियो, वसन्ति तिणघरानि कत्वान।
‘‘Yāpi hi tā sakuṇiyo, vasanti tiṇagharāni katvāna;
तासम्पि पिया पुत्ता, अथ नो त्वं देव घातेसि॥
Tāsampi piyā puttā, atha no tvaṃ deva ghātesi.
१०२१.
1021.
‘‘मा तस्स सद्दहेसि, न मं खण्डहालो घातेय्य।
‘‘Mā tassa saddahesi, na maṃ khaṇḍahālo ghāteyya;
ममञ्हि सो घातेत्वान, अनन्तरा तम्पि देव घातेय्य॥
Mamañhi so ghātetvāna, anantarā tampi deva ghāteyya.
१०२२.
1022.
‘‘गामवरं निगमवरं ददन्ति, भोगम्पिस्स महाराज।
‘‘Gāmavaraṃ nigamavaraṃ dadanti, bhogampissa mahārāja;
अथग्गपिण्डिकापि, कुले कुले हेते भुञ्जन्ति॥
Athaggapiṇḍikāpi, kule kule hete bhuñjanti.
१०२३.
1023.
‘‘तेसम्पि तादिसानं, इच्छन्ति दुब्भितुं महाराज।
‘‘Tesampi tādisānaṃ, icchanti dubbhituṃ mahārāja;
येभुय्येन एते, अकतञ्ञुनो ब्राह्मणा देव॥
Yebhuyyena ete, akataññuno brāhmaṇā deva.
१०२४.
1024.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थी अस्से च पालेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
१०२५.
1025.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थिछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
१०२६.
1026.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, अस्सछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
१०२७.
1027.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
यस्स होन्ति तव कामा, अपि रट्ठा पब्बाजिता।
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
भिक्खाचरियं चरिस्सामा’’ति॥
Bhikkhācariyaṃ carissāmā’’ti.
तत्थ पुब्बेति तात, यदि अहं मारेतब्बो, अथ कस्मा अम्हाकं ञातिजनो पुब्बे मम जातकाले ब्राह्मणे सोत्थानं अवाचेसि। तदा किर खण्डहालोव मम लक्खणानि उपधारेत्वा ‘‘इमस्स कुमारस्स न कोचि अन्तरायो भविस्सति, तुम्हाकं अच्चयेन रज्जं कारेस्सती’’ति आह। इच्चस्स पुरिमेन पच्छिमं न समेति, मुसावादी एस। अथ नो एतस्स वचनं गहेत्वा अकारणस्मा निक्कारणायेव यञ्ञत्थाय, देव, घातेसि। मा अम्हे घातेसि। अयञ्हि मयि एकस्मिं वेरेन महाजनं मारेतुकामो, साधुकं सल्लक्खेहि नरिन्दाति। पुब्बेव नोति महाराज, सचेपि अम्हे मारेतुकामो, पुब्बेव नो कस्मा सयं वा न हनेसि, अञ्ञेहि वा न घातापेसि। इदानि पन मयं दहरम्हा तरुणा, पठमवये ठिता पुत्तधीताहि वड्ढाम, एवंभूता तव अदूसकाव किंकारणा हञ्ञामाति?
Tattha pubbeti tāta, yadi ahaṃ māretabbo, atha kasmā amhākaṃ ñātijano pubbe mama jātakāle brāhmaṇe sotthānaṃ avācesi. Tadā kira khaṇḍahālova mama lakkhaṇāni upadhāretvā ‘‘imassa kumārassa na koci antarāyo bhavissati, tumhākaṃ accayena rajjaṃ kāressatī’’ti āha. Iccassa purimena pacchimaṃ na sameti, musāvādī esa. Atha no etassa vacanaṃ gahetvā akāraṇasmā nikkāraṇāyeva yaññatthāya, deva, ghātesi. Mā amhe ghātesi. Ayañhi mayi ekasmiṃ verena mahājanaṃ māretukāmo, sādhukaṃ sallakkhehi narindāti. Pubbeva noti mahārāja, sacepi amhe māretukāmo, pubbeva no kasmā sayaṃ vā na hanesi, aññehi vā na ghātāpesi. Idāni pana mayaṃ daharamhā taruṇā, paṭhamavaye ṭhitā puttadhītāhi vaḍḍhāma, evaṃbhūtā tava adūsakāva kiṃkāraṇā haññāmāti?
पस्स नोति अम्हेव चत्तारो भातिके पस्स। युज्झमानेति पच्चत्थिकानं नगरं परिवारेत्वा ठितकाले अम्हादिसे पुत्ते तेहि सद्धिं युज्झमाने पस्स। अपुत्तका हि राजानो अनाथा नाम होन्ति। मादिसाति अम्हादिसा सूरा बलवन्तो न यञ्ञत्थाय मारेतब्बा होन्ति। नियोजेन्तीति तेसं पच्चामित्तानं गण्हनत्थाय पयोजेन्ति। अथ नोति अथ अम्हे अकारणस्मा अकारणेन अभूमियं अनोकासेयेव कस्मा, तात, हञ्ञामाति अत्थो। मा तस्स सद्दहेसीति महाराज, न मं खण्डहालो घातये, मा तस्स सद्दहेय्यासि। भोगम्पिस्साति भोगम्पि अस्स ब्राह्मणस्स राजानो देन्ति। अथग्गपिण्डिकापीति अथ ते अग्गोदकं अग्गपिण्डं लभन्ता अग्गपिण्डिकापि होन्ति। तेसम्पीति येसं कुले भुञ्जन्ति, तेसम्पि एवरूपानं पिण्डदायकानं दुब्भितुं इच्छन्ति।
Passa noti amheva cattāro bhātike passa. Yujjhamāneti paccatthikānaṃ nagaraṃ parivāretvā ṭhitakāle amhādise putte tehi saddhiṃ yujjhamāne passa. Aputtakā hi rājāno anāthā nāma honti. Mādisāti amhādisā sūrā balavanto na yaññatthāya māretabbā honti. Niyojentīti tesaṃ paccāmittānaṃ gaṇhanatthāya payojenti. Atha noti atha amhe akāraṇasmā akāraṇena abhūmiyaṃ anokāseyeva kasmā, tāta, haññāmāti attho. Mā tassa saddahesīti mahārāja, na maṃ khaṇḍahālo ghātaye, mā tassa saddaheyyāsi. Bhogampissāti bhogampi assa brāhmaṇassa rājāno denti. Athaggapiṇḍikāpīti atha te aggodakaṃ aggapiṇḍaṃ labhantā aggapiṇḍikāpi honti. Tesampīti yesaṃ kule bhuñjanti, tesampi evarūpānaṃ piṇḍadāyakānaṃ dubbhituṃ icchanti.
राजा कुमारस्स विलापं सुत्वा –
Rājā kumārassa vilāpaṃ sutvā –
१०२८.
1028.
‘‘दुक्खं खो मे जनयथ, विलपन्ता जीवितस्स कामा हि।
‘‘Dukkhaṃ kho me janayatha, vilapantā jīvitassa kāmā hi;
मुञ्चेथ दानि कुमारे, अलम्पि मे होतु पुत्तयञ्ञेना’’ति॥ –
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti. –
इमं गाथं वत्वा पुनपि मोचेसि। खण्डहालो आगन्त्वा पुनपि –
Imaṃ gāthaṃ vatvā punapi mocesi. Khaṇḍahālo āgantvā punapi –
१०२९.
1029.
‘‘पुब्बेव खोसि मे वुत्तो, दुक्करं दुरभिसम्भवञ्चेतं।
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
अथ नो उपक्खटस्स यञ्ञस्स, कस्मा करोसि विक्खेपं॥
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
१०३०.
1030.
‘‘सब्बे वजन्ति सुगतिं, ये यजन्ति येपि याजेन्ति।
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
ये चापि अनुमोदन्ति, यजन्तानं एदिसं महायञ्ञ’’न्ति॥ –
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti. –
एवं वत्वा पुन गण्हापेसि। अथस्स अनुनयनत्थं कुमारो आह –
Evaṃ vatvā puna gaṇhāpesi. Athassa anunayanatthaṃ kumāro āha –
१०३१.
1031.
‘‘यदि किर यजित्वा पुत्तेहि, देवलोकं इतो चुता यन्ति।
‘‘Yadi kira yajitvā puttehi, devalokaṃ ito cutā yanti;
ब्राह्मणो ताव यजतु, पच्छापि यजसि तुवं राज॥
Brāhmaṇo tāva yajatu, pacchāpi yajasi tuvaṃ rāja.
१०३२.
1032.
‘‘यदि किर यजित्वा पुत्तेहि, देवलोकं इतो चुता यन्ति।
‘‘Yadi kira yajitvā puttehi, devalokaṃ ito cutā yanti;
एस्वेव खण्डहालो, यजतं सकेहि पुत्तेहि॥
Esveva khaṇḍahālo, yajataṃ sakehi puttehi.
१०३३.
1033.
‘‘एवं जानन्तो खण्डहालो, किं पुत्तके न घातेसि।
‘‘Evaṃ jānanto khaṇḍahālo, kiṃ puttake na ghātesi;
सब्बञ्च ञातिजनं, अत्तानञ्च न घातेसि॥
Sabbañca ñātijanaṃ, attānañca na ghātesi.
१०३४.
1034.
‘‘सब्बे वजन्ति निरयं, ये यजन्ति येपि याजेन्ति।
‘‘Sabbe vajanti nirayaṃ, ye yajanti yepi yājenti;
ये चापि अनुमोदन्ति, यजन्तानं एदिसं महायञ्ञं॥
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyaññaṃ.
१०३५.
1035.
‘‘सचे हि सो सुज्झति यो हनाति, हतोपि सो सग्गमुपेति ठानं।
‘‘Sace hi so sujjhati yo hanāti, hatopi so saggamupeti ṭhānaṃ;
भोवादि भोवादिन मारयेय्युं, ये चापि तेसं अभिसद्दहेय्यु’’न्ति॥
Bhovādi bhovādina mārayeyyuṃ, ye cāpi tesaṃ abhisaddaheyyu’’nti.
तत्थ ब्राह्मणो तावाति पठमं ताव खण्डहालो यजतु सकेहि पुत्तेहि, अथ तस्मिं एवं यजित्वा देवलोकं गते पच्छा त्वं यजिस्ससि। देव, सादुरसभोजनम्पि हि त्वं अञ्ञेहि वीमंसापेत्वा भुञ्जसि, पुत्तदारमारणंयेव कस्मा अवीमंसित्वा करोसीति दीपेन्तो एवमाह। एवं जानन्तोति ‘‘पुत्तधीतरो मारेत्वा देवलोकं गच्छती’’ति एवं जानन्तो किंकारणा अत्तनो पुत्ते च ञाती च अत्तानञ्च न घातेसि। सचे हि परं मारेत्वा देवलोकं गच्छन्ति, अत्तानं मारेत्वा ब्रह्मलोकं गन्तब्बो भविस्सति। एवं यञ्ञगुणं जानन्तेन परं अमारेत्वा अत्ताव मारेतब्बो सिया। अयं पन तथा अकत्वा मं मारापेति। इमिनापि कारणेन जानाहि, महाराज ‘‘यथा एस विनिच्छये विलोपं कातुं अलभन्तो एवं करोती’’ति। एदिसन्ति एवरूपं पुत्तघातयञ्ञं।
Tattha brāhmaṇo tāvāti paṭhamaṃ tāva khaṇḍahālo yajatu sakehi puttehi, atha tasmiṃ evaṃ yajitvā devalokaṃ gate pacchā tvaṃ yajissasi. Deva, sādurasabhojanampi hi tvaṃ aññehi vīmaṃsāpetvā bhuñjasi, puttadāramāraṇaṃyeva kasmā avīmaṃsitvā karosīti dīpento evamāha. Evaṃ jānantoti ‘‘puttadhītaro māretvā devalokaṃ gacchatī’’ti evaṃ jānanto kiṃkāraṇā attano putte ca ñātī ca attānañca na ghātesi. Sace hi paraṃ māretvā devalokaṃ gacchanti, attānaṃ māretvā brahmalokaṃ gantabbo bhavissati. Evaṃ yaññaguṇaṃ jānantena paraṃ amāretvā attāva māretabbo siyā. Ayaṃ pana tathā akatvā maṃ mārāpeti. Imināpi kāraṇena jānāhi, mahārāja ‘‘yathā esa vinicchaye vilopaṃ kātuṃ alabhanto evaṃ karotī’’ti. Edisanti evarūpaṃ puttaghātayaññaṃ.
कुमारो एत्तकं कथेन्तोपि पितरं अत्तनो वचनं गाहापेतुं असक्कोन्तो राजानं परिवारेत्वा ठितं परिसं आरब्भ आह –
Kumāro ettakaṃ kathentopi pitaraṃ attano vacanaṃ gāhāpetuṃ asakkonto rājānaṃ parivāretvā ṭhitaṃ parisaṃ ārabbha āha –
१०३६.
1036.
‘‘कथञ्च किर पुत्तकामायो, गहपतयो घरणियो च।
‘‘Kathañca kira puttakāmāyo, gahapatayo gharaṇiyo ca;
नगरम्हि न उपरवन्ति राजानं, मा घातयि ओरसं पुत्तं॥
Nagaramhi na uparavanti rājānaṃ, mā ghātayi orasaṃ puttaṃ.
१०३७.
1037.
‘‘कथञ्च किर पुत्तकामायो, गहपतयो घरणियो च।
‘‘Kathañca kira puttakāmāyo, gahapatayo gharaṇiyo ca;
नगरम्हि न उपरवन्ति राजानं, मा घातयि अत्रजं पुत्तं॥
Nagaramhi na uparavanti rājānaṃ, mā ghātayi atrajaṃ puttaṃ.
१०३८.
1038.
‘‘रञ्ञो चम्हि अत्थकामो, हितो च सब्बजनपदस्स।
‘‘Rañño camhi atthakāmo, hito ca sabbajanapadassa;
न कोचि अस्स पटिघं, मया जानपदो न पवेदेती’’ति॥
Na koci assa paṭighaṃ, mayā jānapado na pavedetī’’ti.
तत्थ पुत्तकामायोति घरणियो सन्धाय वुत्तं। गहपतयो पन पुत्तकामा नाम होन्ति। न उपरवन्तीति न उपक्कोसन्ति न वदन्ति। अत्रजन्ति अत्ततो जातं। एवं वुत्तेपि कोचि रञ्ञा सद्धिं कथेतुं समत्थो नाम नाहोसि। न कोचि अस्स पटिघं मयाति इमिना नो लञ्जो वा गहितो, इस्सरियमदेन वा इदं नाम दुक्खं कतन्ति कोचि एकोपि मया सद्धिं पटिघं कत्ता नाम नाहोसि। जानपदो न पवेदेतीति एवं रञ्ञो च जनपदस्स च अत्थकामस्स मम पितरं अयं जानपदो ‘‘गुणसम्पन्नो ते पुत्तो’’ति न पवेदेति, न जानापेतीति अत्थो।
Tattha puttakāmāyoti gharaṇiyo sandhāya vuttaṃ. Gahapatayo pana puttakāmā nāma honti. Na uparavantīti na upakkosanti na vadanti. Atrajanti attato jātaṃ. Evaṃ vuttepi koci raññā saddhiṃ kathetuṃ samattho nāma nāhosi. Na koci assa paṭighaṃ mayāti iminā no lañjo vā gahito, issariyamadena vā idaṃ nāma dukkhaṃ katanti koci ekopi mayā saddhiṃ paṭighaṃ kattā nāma nāhosi. Jānapado na pavedetīti evaṃ rañño ca janapadassa ca atthakāmassa mama pitaraṃ ayaṃ jānapado ‘‘guṇasampanno te putto’’ti na pavedeti, na jānāpetīti attho.
एवं वुत्तेपि कोचि किञ्चि न कथेसि। ततो चन्दकुमारो अत्तनो भरियायो तं याचनत्थाय उय्योजेन्तो आह –
Evaṃ vuttepi koci kiñci na kathesi. Tato candakumāro attano bhariyāyo taṃ yācanatthāya uyyojento āha –
१०३९.
1039.
‘‘गच्छथ वो घरणियो, तातञ्च वदेथ खण्डहालञ्च।
‘‘Gacchatha vo gharaṇiyo, tātañca vadetha khaṇḍahālañca;
मा घातेथ कुमारे, अदूसके सीहसङ्कासे॥
Mā ghātetha kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
१०४०.
1040.
‘‘गच्छथ वो घरणियो, तातञ्च वदेथ खण्डहालञ्च।
‘‘Gacchatha vo gharaṇiyo, tātañca vadetha khaṇḍahālañca;
मा घातेथ कुमारे, अपेक्खिते सब्बलोकस्सा’’ति॥
Mā ghātetha kumāre, apekkhite sabbalokassā’’ti.
ता गन्त्वा याचिंसु। तापि राजा न ओलोकेसि। ततो कुमारो अनाथो हुत्वा विलपन्तो –
Tā gantvā yāciṃsu. Tāpi rājā na olokesi. Tato kumāro anātho hutvā vilapanto –
१०४१.
1041.
‘‘यंनूनाहं जायेय्यं, रथकारकुलेसु वा,
‘‘Yaṃnūnāhaṃ jāyeyyaṃ, rathakārakulesu vā,
पुक्कुसकुलेसु वा वेस्सेसु वा जायेय्यं,
Pukkusakulesu vā vessesu vā jāyeyyaṃ,
न हज्ज मं राज यञ्ञे घातेय्या’’ति॥ –
Na hajja maṃ rāja yaññe ghāteyyā’’ti. –
वत्वा पुन ता भरियायो उय्योजेन्तो आह –
Vatvā puna tā bhariyāyo uyyojento āha –
१०४२.
1042.
‘‘सब्बा सीमन्तिनियो गच्छथ, अय्यस्स खण्डहालस्स।
‘‘Sabbā sīmantiniyo gacchatha, ayyassa khaṇḍahālassa;
पादेसु निपतथ, अपराधाहं न पस्सामि॥
Pādesu nipatatha, aparādhāhaṃ na passāmi.
१०४३.
1043.
‘‘सब्बा सीमन्तिनियो गच्छथ, अय्यस्स खण्डहालस्स।
‘‘Sabbā sīmantiniyo gacchatha, ayyassa khaṇḍahālassa;
पादेसु निपतथ, किन्ते भन्ते मयं अदूसेमा’’ति॥
Pādesu nipatatha, kinte bhante mayaṃ adūsemā’’ti.
तत्थ अपराधाहं न पस्सामीति अहं आचरियखण्डहाले अत्तनो अपराधं न पस्सामि। किन्ते भन्तेति अय्य खण्डहाल, मयं तुय्हं किं दूसयिम्हा, अथ चन्दकुमारस्स दोसो अत्थि, तं खमथाति वदेथाति।
Tattha aparādhāhaṃ na passāmīti ahaṃ ācariyakhaṇḍahāle attano aparādhaṃ na passāmi. Kinte bhanteti ayya khaṇḍahāla, mayaṃ tuyhaṃ kiṃ dūsayimhā, atha candakumārassa doso atthi, taṃ khamathāti vadethāti.
अथ चन्दकुमारस्स कनिट्ठभगिनी सेलकुमारी नाम सोकं सन्धारेतुं असक्कोन्ती पितु पादमूले पतित्वा परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha candakumārassa kaniṭṭhabhaginī selakumārī nāma sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī pitu pādamūle patitvā paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१०४४.
1044.
‘‘कपणा विलपति सेला, दिस्वान भातरे उपनीतत्ते।
‘‘Kapaṇā vilapati selā, disvāna bhātare upanītatte;
यञ्ञो किर मे उक्खिपितो, तातेन सग्गकामेना’’ति॥
Yañño kira me ukkhipito, tātena saggakāmenā’’ti.
तत्थ उपनीतत्तेति उपनीतसभावे। उक्खिपितोति उक्खित्तो। सग्गकामेनोति मम भातरो मारेत्वा सग्गं इच्छन्तेन। तात, इमे मारेत्वा किं सग्गेन करिस्ससीति विलपति।
Tattha upanītatteti upanītasabhāve. Ukkhipitoti ukkhitto. Saggakāmenoti mama bhātaro māretvā saggaṃ icchantena. Tāta, ime māretvā kiṃ saggena karissasīti vilapati.
राजा तस्सापि कथं न गण्हि। ततो चन्दकुमारस्स पुत्तो वसुलो नाम पितरं दुक्खितं दिस्वा ‘‘अहं अय्यकं याचित्वा मम पितु जीवितं दापेस्सामी’’ति रञ्ञो पादमूले परिदेवि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Rājā tassāpi kathaṃ na gaṇhi. Tato candakumārassa putto vasulo nāma pitaraṃ dukkhitaṃ disvā ‘‘ahaṃ ayyakaṃ yācitvā mama pitu jīvitaṃ dāpessāmī’’ti rañño pādamūle paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१०४५.
1045.
‘‘आवत्ति परिवत्ति च, वसुलो सम्मुखा रञ्ञो।
‘‘Āvatti parivatti ca, vasulo sammukhā rañño;
मा नो पितरं अवधि, दहरम्हायोब्बनं पत्ता’’ति॥
Mā no pitaraṃ avadhi, daharamhāyobbanaṃ pattā’’ti.
तत्थ दहरम्हायोब्बनं पत्ताति देव, मयं तरुणदारका, न ताव योब्बनप्पत्ता, अम्हेसुपि ताव अनुकम्पाय अम्हाकं पितरं मा अवधीति।
Tattha daharamhāyobbanaṃ pattāti deva, mayaṃ taruṇadārakā, na tāva yobbanappattā, amhesupi tāva anukampāya amhākaṃ pitaraṃ mā avadhīti.
राजा तस्स परिदेवितं सुत्वा भिज्जमानहदयो विय हुत्वा अस्सुपुण्णेहि नेत्तेहि कुमारं आलिङ्गित्वा ‘‘तात, अस्सासं पटिलभ, विस्सज्जेमि ते पितर’’न्ति वत्वा गाथमाह –
Rājā tassa paridevitaṃ sutvā bhijjamānahadayo viya hutvā assupuṇṇehi nettehi kumāraṃ āliṅgitvā ‘‘tāta, assāsaṃ paṭilabha, vissajjemi te pitara’’nti vatvā gāthamāha –
१०४६.
1046.
‘‘एसो ते वसुल पिता, समेहि पितरा सह।
‘‘Eso te vasula pitā, samehi pitarā saha;
दुक्खं खो मे जनयसि, विलपन्तो अन्तेपुरस्मिं।
Dukkhaṃ kho me janayasi, vilapanto antepurasmiṃ;
मुञ्चेथ दानि कुमारे, अलम्पि मे होतु पुत्तयञ्ञेना’’ति॥
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti.
तत्थ अन्तेपुरस्मिन्ति राजनिवेसनस्स अन्तरे।
Tattha antepurasminti rājanivesanassa antare.
पुन खण्डहालो आगन्त्वा आह –
Puna khaṇḍahālo āgantvā āha –
१०४७.
1047.
‘‘पुब्बेव खोसि मे वुत्तो, दुक्करं दुरभिसम्भवञ्चेतं।
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
अथ नो उपक्खटस्स यञ्ञस्स, कस्मा करोसि विक्खेपं॥
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
१०४८.
1048.
‘‘सब्बे वजन्ति सुगतिं, ये यजन्ति येपि याजेन्ति।
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
ये चापि अनुमोदन्ति, यजन्तानं एदिसं महायञ्ञ’’न्ति॥
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti.
राजा पन अन्धबालो पुन तस्स वचनेन पुत्ते गण्हापेसि। ततो खण्डहालो चिन्तेसि – ‘‘अयं राजा मुदुचित्तो कालेन गण्हापेति, कालेन विस्सज्जेति, पुनपि दारकानं वचनेन पुत्ते विस्सज्जेय्य, यञ्ञावाटञ्ञेव नं नेमी’’ति। अथस्स तत्थ गमनत्थाय गाथमाह –
Rājā pana andhabālo puna tassa vacanena putte gaṇhāpesi. Tato khaṇḍahālo cintesi – ‘‘ayaṃ rājā muducitto kālena gaṇhāpeti, kālena vissajjeti, punapi dārakānaṃ vacanena putte vissajjeyya, yaññāvāṭaññeva naṃ nemī’’ti. Athassa tattha gamanatthāya gāthamāha –
१०४९.
1049.
‘‘सब्बरतनस्स यञ्ञो उपक्खटो, एकराज तव पटियत्तो।
‘‘Sabbaratanassa yañño upakkhaṭo, ekarāja tava paṭiyatto;
अभिनिक्खमस्सु देव, सग्गं गतो त्वं पमोदिस्ससी’’ति॥
Abhinikkhamassu deva, saggaṃ gato tvaṃ pamodissasī’’ti.
तस्सत्थो – महाराज, तव यञ्ञो सब्बरतनेहि उपक्खटो पटियत्तो, इदानि ते अभिनिक्खमनकालो, तस्मा अभिनिक्खम, यञ्ञं यजित्वा सग्गं गतो पमोदिस्ससीति।
Tassattho – mahārāja, tava yañño sabbaratanehi upakkhaṭo paṭiyatto, idāni te abhinikkhamanakālo, tasmā abhinikkhama, yaññaṃ yajitvā saggaṃ gato pamodissasīti.
ततो बोधिसत्तं आदाय यञ्ञावाटगमनकाले तस्स ओरोधा एकतोव निक्खमिंसु। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Tato bodhisattaṃ ādāya yaññāvāṭagamanakāle tassa orodhā ekatova nikkhamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
१०५०.
1050.
‘‘दहरा सत्तसता एता, चन्दकुमारस्स भरियायो।
‘‘Daharā sattasatā etā, candakumārassa bhariyāyo;
केसे पकिरित्वान, रोदन्तियो मग्गमनुयायिंसु॥
Kese pakiritvāna, rodantiyo maggamanuyāyiṃsu.
१०५१.
1051.
‘‘अपरा पन सोकेन, निक्खन्ता नन्दने विय देवा।
‘‘Aparā pana sokena, nikkhantā nandane viya devā;
केसे पकिरित्वान, रोदन्तियो मग्गमनुयायिसु’’न्ति॥
Kese pakiritvāna, rodantiyo maggamanuyāyisu’’nti.
तत्थ नन्दने विय देवाति नन्दनवने चवनदेवपुत्तं परिवारेत्वा निक्खन्तदेवता विय गता।
Tattha nandane viya devāti nandanavane cavanadevaputtaṃ parivāretvā nikkhantadevatā viya gatā.
इतो परं तासं विलापगाथा होन्ति –
Ito paraṃ tāsaṃ vilāpagāthā honti –
१०५२.
1052.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, यञ्ञत्थाय एकराजस्स॥
Nīyanti candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
१०५३.
1053.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, मातु कत्वा हदयसोकं॥
Nīyanti candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
१०५४.
1054.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, जनस्स कत्वा हदयसोकं॥
Nīyanti candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
१०५५.
1055.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, यञ्ञत्थाय एकराजस्स॥
Nīyanti candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
१०५६.
1056.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, मातु कत्वा हदयसोकं॥
Nīyanti candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
१०५७.
1057.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
नीयन्ति चन्दसूरिया, जनस्स कत्वा हदयसोकं॥
Nīyanti candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
१०५८.
1058.
‘‘यस्सु पुब्बे हत्थिवरधुरगते, हत्थीहि अनुवजन्ति।
‘‘Yassu pubbe hatthivaradhuragate, hatthīhi anuvajanti;
त्यज्ज चन्दसूरिया, उभोव पत्तिका यन्ति॥
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
१०५९.
1059.
‘‘यस्सु पुब्बे अस्सवरधुरगते, अस्सेहि अनुवजन्ति।
‘‘Yassu pubbe assavaradhuragate, assehi anuvajanti;
त्यज्ज चन्दसूरिया, उभोव पत्तिका यन्ति॥
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
१०६०.
1060.
‘‘यस्सु पुब्बे रथवरधुरगते, रथेहि अनुवजन्ति।
‘‘Yassu pubbe rathavaradhuragate, rathehi anuvajanti;
त्यज्ज चन्दसूरिया, उभोव पत्तिका यन्ति॥
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
१०६१.
1061.
‘‘येहिस्सु पुब्बे निय्यंसु, तपनीयकप्पनेहि तुरङ्गेहि।
‘‘Yehissu pubbe niyyaṃsu, tapanīyakappanehi turaṅgehi;
त्यज्ज चन्दसूरिया, उभोव पत्तिका यन्ती’’ति॥
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yantī’’ti.
तत्थ कासिकसुचिवत्थधराति कासिकानि सुचिवत्थानि धारयमाना। चन्दसूरियाति चन्दकुमारो च सूरियकुमारो च। न्हापकसुन्हापिताति चन्दनचुण्णेन उब्बट्टेत्वा न्हापकेहि कतपरिकम्मताय सुन्हापिता। यस्सूति ये अस्सु। अस्सूति निपातमत्तं, ये कुमारेति अत्थो। पुब्बेति इतो पुब्बे। हत्थिवरधुरगतेति हत्थिवरानं धुरगते, अलङ्कतहत्थिक्खन्धवरगतेति अत्थो। अस्सवरधुरगतेति अस्सवरपिट्ठिगते। रथवरधुरगतेति रथवरमज्झगते। निय्यंसूति निक्खमिंसु।
Tattha kāsikasucivatthadharāti kāsikāni sucivatthāni dhārayamānā. Candasūriyāti candakumāro ca sūriyakumāro ca. Nhāpakasunhāpitāti candanacuṇṇena ubbaṭṭetvā nhāpakehi kataparikammatāya sunhāpitā. Yassūti ye assu. Assūti nipātamattaṃ, ye kumāreti attho. Pubbeti ito pubbe. Hatthivaradhuragateti hatthivarānaṃ dhuragate, alaṅkatahatthikkhandhavaragateti attho. Assavaradhuragateti assavarapiṭṭhigate. Rathavaradhuragateti rathavaramajjhagate. Niyyaṃsūti nikkhamiṃsu.
एवं तासु परिदेवन्तीसुयेव बोधिसत्तं नगरा नीहरिंसु। सकलनगरं सङ्खुभित्वा निक्खमितुं आरभि। महाजने निक्खन्ते द्वारानि नप्पहोन्ति। ब्राह्मणो अतिबहुं जनं दिस्वा ‘‘को जानाति, किं भविस्सती’’ति नगरद्वारानि थकापेसि। महाजनो निक्खमितुं अलभन्तो नगरद्वारस्स आसन्नट्ठाने उय्यानं अत्थि, तस्स सन्तिके महाविरवं रवि। तेन रवेन सकुणसङ्घो सङ्खुभितो आकासं पक्खन्दि। महाजनो तं तं सकुणिं आमन्तेत्वा विलपन्तो आह –
Evaṃ tāsu paridevantīsuyeva bodhisattaṃ nagarā nīhariṃsu. Sakalanagaraṃ saṅkhubhitvā nikkhamituṃ ārabhi. Mahājane nikkhante dvārāni nappahonti. Brāhmaṇo atibahuṃ janaṃ disvā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti nagaradvārāni thakāpesi. Mahājano nikkhamituṃ alabhanto nagaradvārassa āsannaṭṭhāne uyyānaṃ atthi, tassa santike mahāviravaṃ ravi. Tena ravena sakuṇasaṅgho saṅkhubhito ākāsaṃ pakkhandi. Mahājano taṃ taṃ sakuṇiṃ āmantetvā vilapanto āha –
१०६२.
1062.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि पुत्तेहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi puttehi.
१०६३.
1063.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि कञ्ञाहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi kaññāhi.
१०६४.
1064.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि महेसीति॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi mahesīti.
१०६५.
1065.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि गहपतीहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi gahapatīhi.
१०६६.
1066.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि हत्थीहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi hatthīhi.
१०६७.
1067.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि अस्सेहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi assehi.
१०६८.
1068.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो चतूहि उसभेहि॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi usabhehi.
१०६९.
1069.
‘‘यदि सकुणि मंसमिच्छसि, डयस्सु पुब्बेन पुप्फवतिया।
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
यजतेत्थ एकराजा, सम्मूळ्हो सब्बचतुक्केना’’ति॥
Yajatettha ekarājā, sammūḷho sabbacatukkenā’’ti.
तत्थ मंसमिच्छसीति अम्भो सकुणि, सचे मंसं इच्छसि, पुप्फवतिया पुब्बेन पुरत्थिमदिसायं यञ्ञावाटो अत्थि, तत्थ गच्छ। यजतेत्थाति एत्थ खण्डहालस्स वचनं गहेत्वा सम्मूळ्हो एकराजा चतूहि पुत्तेहि यञ्ञं यजति। सेसगाथासुपि एसेव नयो।
Tattha maṃsamicchasīti ambho sakuṇi, sace maṃsaṃ icchasi, pupphavatiyā pubbena puratthimadisāyaṃ yaññāvāṭo atthi, tattha gaccha. Yajatetthāti ettha khaṇḍahālassa vacanaṃ gahetvā sammūḷho ekarājā catūhi puttehi yaññaṃ yajati. Sesagāthāsupi eseva nayo.
एवं महाजनो तस्मिं ठाने परिदेवित्वा बोधिसत्तस्स वसनट्ठानं गन्त्वा पासादं पदक्खिणं करोन्तो अन्तेपुरे कूटागारउय्यानादीनि पस्सन्तो गाथाहि परिदेवि –
Evaṃ mahājano tasmiṃ ṭhāne paridevitvā bodhisattassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā pāsādaṃ padakkhiṇaṃ karonto antepure kūṭāgārauyyānādīni passanto gāthāhi paridevi –
१०७०.
1070.
‘‘अयमस्स पासादो, इदं अन्तेपुरं सुरमणीयं।
‘‘Ayamassa pāsādo, idaṃ antepuraṃ suramaṇīyaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७१.
1071.
‘‘इदमस्स कूटागारं, सोवण्णं पुप्फमल्यविकिण्णं।
‘‘Idamassa kūṭāgāraṃ, sovaṇṇaṃ pupphamalyavikiṇṇaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७२.
1072.
‘‘इदमस्स उय्यानं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa uyyānaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७३.
1073.
‘‘इदमस्स असोकवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa asokavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७४.
1074.
‘‘इदमस्स कणिकारवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa kaṇikāravanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७५.
1075.
‘‘इदमस्स पाटलिवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa pāṭalivanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७६.
1076.
‘‘इदमस्स अम्बवनं, सुपुप्फितं सब्बकालिकं रम्मं।
‘‘Idamassa ambavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७७.
1077.
‘‘अयमस्स पोक्खरणी, सञ्छन्ना पदुमपुण्डरीकेहि।
‘‘Ayamassa pokkharaṇī, sañchannā padumapuṇḍarīkehi;
नावा च सोवण्णविकता, पुप्फवल्लिया चित्ता सुरमणीया।
Nāvā ca sovaṇṇavikatā, pupphavalliyā cittā suramaṇīyā;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता’’ति॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā’’ti.
तत्थ तेदानीति इदानि ते चन्दकुमारप्पमुखा अम्हाकं अय्यपुत्ता एवरूपं पासादं छड्डेत्वा वधाय नीयन्ति। सोवण्णविकताति सुवण्णखचिता।
Tattha tedānīti idāni te candakumārappamukhā amhākaṃ ayyaputtā evarūpaṃ pāsādaṃ chaḍḍetvā vadhāya nīyanti. Sovaṇṇavikatāti suvaṇṇakhacitā.
एत्तकेसु ठानेसु विलपन्ता पुन हत्थिसालादीनि उपसङ्कमित्वा आहंसु –
Ettakesu ṭhānesu vilapantā puna hatthisālādīni upasaṅkamitvā āhaṃsu –
१०७८.
1078.
‘‘इदमस्स हत्थिरतनं, एरावणो गजो बली दन्ती।
‘‘Idamassa hatthiratanaṃ, erāvaṇo gajo balī dantī;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०७९.
1079.
‘‘इदमस्स अस्सरतनं, एकखुरो अस्सो।
‘‘Idamassa assaratanaṃ, ekakhuro asso;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०८०.
1080.
‘‘अयमस्स अस्सरथो, साळियनिग्घोसो सुभो रतनविचित्तो।
‘‘Ayamassa assaratho, sāḷiyanigghoso subho ratanavicitto;
यत्थस्सु अय्यपुत्ता, सोभिंसु नन्दने विय देवा।
Yatthassu ayyaputtā, sobhiṃsu nandane viya devā;
तेदानि अय्यपुत्ता, चत्तारो वधाय निन्नीता॥
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
१०८१.
1081.
‘‘कथं नाम सामसमसुन्दरेहि, चन्दनमुदुकगत्तेहि।
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarehi, candanamudukagattehi;
राजा यजिस्सते यञ्ञं, सम्मूळ्हो चतूहि पुत्तेहि॥
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi puttehi.
१०८२.
1082.
‘‘कथं नाम सामसमसुन्दराहि, चन्दनमुदुकगत्ताहि।
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarāhi, candanamudukagattāhi;
राजा यजिस्सते यञ्ञं, सम्मूळ्हो चतूहि कञ्ञाहि॥
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi kaññāhi.
१०८३.
1083.
‘‘कथं नाम सामसमसुन्दराहि, चन्दनमुदुकगत्ताहि।
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarāhi, candanamudukagattāhi;
राजा यजिस्सते यञ्ञं, सम्मूळ्हो चतूहि महेसीहि॥
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi mahesīhi.
१०८४.
1084.
‘‘कथं नाम सामसमसुन्दरेहि, चन्दनमुदुकगत्तेहि।
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarehi, candanamudukagattehi;
राजा यजिस्सते यञ्ञं, सम्मूळ्हो चतूहि गहपतीहि॥
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi gahapatīhi.
१०८५.
1085.
‘‘यथा होन्ति गामनिगमा, सुञ्ञा अमनुस्सका ब्रहारञ्ञा।
‘‘Yathā honti gāmanigamā, suññā amanussakā brahāraññā;
तथा हेस्सति पुप्फवतिया, यिट्ठेसु चन्दसूरियेसू’’ति॥
Tathā hessati pupphavatiyā, yiṭṭhesu candasūriyesū’’ti.
तत्थ एरावणोति तस्स हत्थिनो नामं। एकखुरोति अभिन्नखुरो। साळियनिग्घोसोति गमनकाले साळिकानं विय मधुरेन निग्घोसेन समन्नागतो। कथं नामाति केन नाम कारणेन। सामसमसुन्दरेहीति सुवण्णसामेहि च अञ्ञमञ्ञं जातिया समेहि च निद्दोसताय सुन्दरेहि। चन्दनमुदुकगत्तेहीति लोहितचन्दनलित्तगत्तेहि। ब्रहारञ्ञाति यथा ते गामनिगमा सुञ्ञा निम्मनुस्सा ब्रहारञ्ञा होन्ति, तथा पुप्फवतियापि यञ्ञे यिट्ठेसु राजपुत्तेसु सुञ्ञा अरञ्ञसदिसा भविस्सतीति।
Tattha erāvaṇoti tassa hatthino nāmaṃ. Ekakhuroti abhinnakhuro. Sāḷiyanigghosoti gamanakāle sāḷikānaṃ viya madhurena nigghosena samannāgato. Kathaṃ nāmāti kena nāma kāraṇena. Sāmasamasundarehīti suvaṇṇasāmehi ca aññamaññaṃ jātiyā samehi ca niddosatāya sundarehi. Candanamudukagattehīti lohitacandanalittagattehi. Brahāraññāti yathā te gāmanigamā suññā nimmanussā brahāraññā honti, tathā pupphavatiyāpi yaññe yiṭṭhesu rājaputtesu suññā araññasadisā bhavissatīti.
अथ महाजनो बहि निक्खमितुं अलभन्तो अन्तोनगरेयेव विचरन्तो परिदेवि। बोधिसत्तोपि यञ्ञावाटं नीतो। अथस्स माता गोतमी नाम देवी ‘‘पुत्तानं मे जीवितं देहि, देवा’’ति रञ्ञो पादमूले परिवत्तित्वा परिदेवमाना आह –
Atha mahājano bahi nikkhamituṃ alabhanto antonagareyeva vicaranto paridevi. Bodhisattopi yaññāvāṭaṃ nīto. Athassa mātā gotamī nāma devī ‘‘puttānaṃ me jīvitaṃ dehi, devā’’ti rañño pādamūle parivattitvā paridevamānā āha –
१०८६.
1086.
‘‘उम्मत्तिका भविस्सामि, भूनहता पंसुना च परिकिण्णा।
‘‘Ummattikā bhavissāmi, bhūnahatā paṃsunā ca parikiṇṇā;
सचे चन्दवरं हन्ति, पाणा मे देव रुज्झन्ति॥
Sace candavaraṃ hanti, pāṇā me deva rujjhanti.
१०८७.
1087.
‘‘उम्मत्तिका भविस्सामि, भूनहता पंसुना च परिकिण्णा।
‘‘Ummattikā bhavissāmi, bhūnahatā paṃsunā ca parikiṇṇā;
सचे सूरियवरं हन्ति, पाणा मे देव रुज्झन्ती’’ति॥
Sace sūriyavaraṃ hanti, pāṇā me deva rujjhantī’’ti.
तत्थ भूनहताति हतवुड्ढि। पंसुना च परिकिण्णाति पंसुपरिकिण्णसरीरा उम्मत्तिका हुत्वा विचरिस्सामि।
Tattha bhūnahatāti hatavuḍḍhi. Paṃsunā ca parikiṇṇāti paṃsuparikiṇṇasarīrā ummattikā hutvā vicarissāmi.
सा एवं परिदेवन्तीपि रञ्ञो सन्तिका किञ्चि कथं अलभित्वा ‘‘मम पुत्तो तुम्हाकं कुज्झित्वा गतो भविस्सति, किस्स नं तुम्हे न निवत्तेथा’’ति कुमारस्स चतस्सो भरियायो आलिङ्गित्वा परिदेवन्ती आह –
Sā evaṃ paridevantīpi rañño santikā kiñci kathaṃ alabhitvā ‘‘mama putto tumhākaṃ kujjhitvā gato bhavissati, kissa naṃ tumhe na nivattethā’’ti kumārassa catasso bhariyāyo āliṅgitvā paridevantī āha –
१०८८.
1088.
‘‘किन्नुमा न रमापेय्युं, अञ्ञमञ्ञं पियंवदा।
‘‘Kinnumā na ramāpeyyuṃ, aññamaññaṃ piyaṃvadā;
घट्टिका उपरिक्खी च, पोक्खरणी च भारिका।
Ghaṭṭikā uparikkhī ca, pokkharaṇī ca bhārikā;
चन्दसूरियेसु नच्चन्तियो, समा तासं न विज्जती’’ति॥
Candasūriyesu naccantiyo, samā tāsaṃ na vijjatī’’ti.
तत्थ किन्नुमा न रमापेय्युन्ति केन कारणेन इमा घट्टिकातिआदिका चतस्सो अञ्ञमञ्ञं पियंवदा चन्दसूरियकुमारानं सन्तिके नच्चन्तियो मम पुत्ते न रमापयिंसु, उक्कण्ठापयिंसु। सकलजम्बुदीपस्मिञ्हि नच्चे वा गीते वा समा अञ्ञा काचि तासं न विज्जतीति अत्थो।
Tattha kinnumā na ramāpeyyunti kena kāraṇena imā ghaṭṭikātiādikā catasso aññamaññaṃ piyaṃvadā candasūriyakumārānaṃ santike naccantiyo mama putte na ramāpayiṃsu, ukkaṇṭhāpayiṃsu. Sakalajambudīpasmiñhi nacce vā gīte vā samā aññā kāci tāsaṃ na vijjatīti attho.
इति सा सुण्हाहि सद्धिं परिदेवित्वा अञ्ञं गहेतब्बग्गहणं अपस्सन्ती खण्डहालं अक्कोसमाना अट्ठ गाथा अभासि –
Iti sā suṇhāhi saddhiṃ paridevitvā aññaṃ gahetabbaggahaṇaṃ apassantī khaṇḍahālaṃ akkosamānā aṭṭha gāthā abhāsi –
१०८९.
1089.
‘‘इमं मय्हं हदयसोकं, पटिमुञ्चतु खण्डहाल तव माता।
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava mātā;
यो मय्हं हदयसोको, चन्दम्हि वधाय निन्नीते॥
Yo mayhaṃ hadayasoko, candamhi vadhāya ninnīte.
१०९०.
1090.
‘‘इमं मय्हं हदयसोकं, पटिमुञ्चतु खण्डहाल तव माता।
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava mātā;
यो मय्हं हदयसोको, सूरियम्हि वधाय निन्नीते॥
Yo mayhaṃ hadayasoko, sūriyamhi vadhāya ninnīte.
१०९१.
1091.
‘‘इमं मय्हं हदयसोकं, पटिमुञ्चतु खण्डहाल तव जाया।
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava jāyā;
यो मय्हं हदयसोको, चन्दम्हि वधाय निन्नीते॥
Yo mayhaṃ hadayasoko, candamhi vadhāya ninnīte.
१०९२.
1092.
‘‘इमं मय्हं हदयसोकं, पटिमुञ्चतु खण्डहाल तव जाया।
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava jāyā;
यो मय्हं हदयसोको, सूरियम्हि वधाय निन्नीते॥
Yo mayhaṃ hadayasoko, sūriyamhi vadhāya ninnīte.
१०९३.
1093.
‘‘मा च पुत्ते मा च पतिं, अद्दक्खि खण्डहाल तव माता।
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava mātā;
यो घातेसि कुमारे, अदूसके सीहसङ्कासे॥
Yo ghātesi kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
१०९४.
1094.
‘‘मा च पुत्ते मा च पतिं, अद्दक्खि खण्डहाल तव माता।
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava mātā;
यो घातेसि कुमारे, अपेक्खिते सब्बलोकस्स॥
Yo ghātesi kumāre, apekkhite sabbalokassa.
१०९५.
1095.
‘‘मा च पुत्ते मा च पतिं, अद्दक्खि खण्डहाल तव जाया।
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava jāyā;
यो घातेसि कुमारे, अदूसके सीहसङ्कासे॥
Yo ghātesi kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
१०९६.
1096.
‘‘मा च पुत्ते मा च पतिं, अद्दक्खि खण्डहाल तव जाया।
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava jāyā;
यो घातेसि कुमारे, अपेक्खिते सब्बलोकस्सा’’ति॥
Yo ghātesi kumāre, apekkhite sabbalokassā’’ti.
तत्थ इमं मय्हन्ति मय्हं इमं हदयसोकं दुक्खं। पटिमुञ्चतूति पविसतु पापुणातु। यो घातेसीति यो त्वं घातेसि। अपेक्खितेति सब्बलोकेन ओलोकिते दिस्समाने मारेसीति अत्थो।
Tattha imaṃ mayhanti mayhaṃ imaṃ hadayasokaṃ dukkhaṃ. Paṭimuñcatūti pavisatu pāpuṇātu. Yo ghātesīti yo tvaṃ ghātesi. Apekkhiteti sabbalokena olokite dissamāne māresīti attho.
बोधिसत्तो यञ्ञावाटेपि पितरं याचन्तो आह –
Bodhisatto yaññāvāṭepi pitaraṃ yācanto āha –
१०९७.
1097.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थी अस्से च पालेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
१०९८.
1098.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, हत्थिछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
१०९९.
1099.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
अपि निगळबन्धकापि, अस्सछकणानि उज्झेम॥
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
११००.
1100.
‘‘मा नो देव अवधि, दासे नो देहि खण्डहालस्स।
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
यस्स होन्ति तव कामा, अपि रट्ठा पब्बाजिता।
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
भिक्खाचरियं चरिस्साम॥
Bhikkhācariyaṃ carissāma.
११०१.
1101.
‘‘दिब्बं देव उपयाचन्ति, पुत्तत्थिकापि दलिद्दा।
‘‘Dibbaṃ deva upayācanti, puttatthikāpi daliddā;
पटिभानानिपि हित्वा, पुत्ते न लभन्ति एकच्चा॥
Paṭibhānānipi hitvā, putte na labhanti ekaccā.
११०२.
1102.
‘‘आसीसिकानि करोन्ति, पुत्ता नो जायन्तु ततो पपुत्ता।
‘‘Āsīsikāni karonti, puttā no jāyantu tato paputtā;
अथ नो अकारणस्मा, यञ्ञत्थाय देव घातेसि॥
Atha no akāraṇasmā, yaññatthāya deva ghātesi.
११०३.
1103.
‘‘उपयाचितकेन पुत्तं लभन्ति, मा तात नो अघातेसि।
‘‘Upayācitakena puttaṃ labhanti, mā tāta no aghātesi;
मा किच्छालद्धकेहि पुत्तेहि, यजित्थो इमं यञ्ञं॥
Mā kicchāladdhakehi puttehi, yajittho imaṃ yaññaṃ.
११०४.
1104.
‘‘उपयाचितकेन पुत्तं लभन्ति, मा तात नो अघातेसि।
‘‘Upayācitakena puttaṃ labhanti, mā tāta no aghātesi;
मा कपणलद्धकेहि पुत्तेहि, अम्माय नो विप्पवासेही’’ति॥
Mā kapaṇaladdhakehi puttehi, ammāya no vippavāsehī’’ti.
तत्थ दिब्बन्ति देव, अपुत्तिका दलिद्दापि नारियो पुत्तत्थिका हुत्वा बहुं पण्णाकारं करित्वा पुत्तं वा धीतरं वा लभामाति दिब्यं उपयाचन्ति। पटिभानानिपि हित्वाति दोहळानि छड्डेत्वापि, अलभित्वापीति अत्थो। इदं वुत्तं होति – महाराज, नारीनञ्हि उप्पन्नं दोहळं अलभित्वा गब्भो सुस्सित्वा नस्सति। तत्थ एकच्चा याचन्तापि पुत्ते अलभमाना, काचि लद्धम्पि दोहळं पहाय अपरिभुञ्जित्वा न लभन्ति, काचि दोहळं अलभमाना न लभन्ति। मय्हं पन माता उप्पन्नं दोहळं लभित्वा परिभुञ्जित्वा उप्पन्नं गब्भं अनासेत्वा पुत्ते पटिलभि। एवं पटिलद्धे मा नो अवधीति याचति।
Tattha dibbanti deva, aputtikā daliddāpi nāriyo puttatthikā hutvā bahuṃ paṇṇākāraṃ karitvā puttaṃ vā dhītaraṃ vā labhāmāti dibyaṃ upayācanti. Paṭibhānānipi hitvāti dohaḷāni chaḍḍetvāpi, alabhitvāpīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, nārīnañhi uppannaṃ dohaḷaṃ alabhitvā gabbho sussitvā nassati. Tattha ekaccā yācantāpi putte alabhamānā, kāci laddhampi dohaḷaṃ pahāya aparibhuñjitvā na labhanti, kāci dohaḷaṃ alabhamānā na labhanti. Mayhaṃ pana mātā uppannaṃ dohaḷaṃ labhitvā paribhuñjitvā uppannaṃ gabbhaṃ anāsetvā putte paṭilabhi. Evaṃ paṭiladdhe mā no avadhīti yācati.
आसीसिकानीति महाराज, इमे सत्ता आसीसं करोन्ति। किन्ति? पुत्ता नो जायन्तूति। ततो पपुत्ताति पुत्तानम्पि नो पुत्ता जायन्तूति। अथ नो अकारणस्माति अथ त्वं अम्हे अकारणेन यञ्ञत्थाय घातेसि। उपयाचितकेनाति देवतानं आयाचनेन। कपणलद्धकेहीति कपणा विय हुत्वा लद्धकेहि। पुत्तेहीति अम्हेहि सद्धिं अम्हाकं अम्माय मा विप्पवासेहि, मा नो मातरा सद्धिं विप्पवासं करीति वदति।
Āsīsikānīti mahārāja, ime sattā āsīsaṃ karonti. Kinti? Puttā no jāyantūti. Tato paputtāti puttānampi no puttā jāyantūti. Atha no akāraṇasmāti atha tvaṃ amhe akāraṇena yaññatthāya ghātesi. Upayācitakenāti devatānaṃ āyācanena. Kapaṇaladdhakehīti kapaṇā viya hutvā laddhakehi. Puttehīti amhehi saddhiṃ amhākaṃ ammāya mā vippavāsehi, mā no mātarā saddhiṃ vippavāsaṃ karīti vadati.
सो एवं वदन्तोपि पितु सन्तिका किञ्चि कथं अलभित्वा मातु पादमूले निपतित्वा परिदेवमानो आह –
So evaṃ vadantopi pitu santikā kiñci kathaṃ alabhitvā mātu pādamūle nipatitvā paridevamāno āha –
११०५.
1105.
‘‘बहुदुक्खा पोसिय चन्दं, अम्म तुवं जीयसे पुत्तं।
‘‘Bahudukkhā posiya candaṃ, amma tuvaṃ jīyase puttaṃ;
वन्दामि खो ते पादे, लभतं तातो परलोकं॥
Vandāmi kho te pāde, labhataṃ tāto paralokaṃ.
११०६.
1106.
‘‘हन्द च मं उपगूह, पादे ते अम्म वन्दितुं देहि।
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
गच्छामि दानि पवासं, यञ्ञत्थाय एकराजस्स॥
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, yaññatthāya ekarājassa.
११०७.
1107.
‘‘हन्द च मं उपगूह, पादे ते अम्म वन्दितुं देहि।
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
गच्छामि दानि पवासं, मातु कत्वा हदयसोकं॥
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, mātu katvā hadayasokaṃ.
११०८.
1108.
‘‘हन्द च मं उपगूह, पादे ते अम्म वन्दितुं देहि।
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
गच्छामि दानि पवासं, जनस्स कत्वा हदयसोक’’न्ति॥
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, janassa katvā hadayasoka’’nti.
तत्थ बहुदुक्खा पोसियाति बहूहि दुक्खेहि पोसिय। चन्दन्ति मं चन्दकुमारं एवं पोसेत्वा इदानि, अम्म, त्वं जीयसे पुत्तं। लभतं तातो परलोकन्ति पिता मे भोगसम्पन्नं परलोकं लभतु। उपगूहाति आलिङ्ग परिस्सज। पवासन्ति पुन अनागमनाय अच्चन्तं विप्पवासं गच्छामि।
Tattha bahudukkhā posiyāti bahūhi dukkhehi posiya. Candanti maṃ candakumāraṃ evaṃ posetvā idāni, amma, tvaṃ jīyase puttaṃ. Labhataṃ tāto paralokanti pitā me bhogasampannaṃ paralokaṃ labhatu. Upagūhāti āliṅga parissaja. Pavāsanti puna anāgamanāya accantaṃ vippavāsaṃ gacchāmi.
अथस्स माता परिदेवन्ती चतस्सो गाथा अभासि –
Athassa mātā paridevantī catasso gāthā abhāsi –
११०९.
1109.
‘‘हन्द च पदुमपत्तानं, मोळिं बन्धस्सु गोतमिपुत्त।
‘‘Handa ca padumapattānaṃ, moḷiṃ bandhassu gotamiputta;
चम्पकदलमिस्सायो, एसा ते पोराणिका पकति॥
Campakadalamissāyo, esā te porāṇikā pakati.
१११०.
1110.
‘‘हन्द च विलेपनं ते, पच्छिमकं चन्दनं विलिम्पस्सु।
‘‘Handa ca vilepanaṃ te, pacchimakaṃ candanaṃ vilimpassu;
येहि च सुविलित्तो, सोभसि राजपरिसायं॥
Yehi ca suvilitto, sobhasi rājaparisāyaṃ.
११११.
1111.
‘‘हन्द च मुदुकानि वत्थानि, पच्छिमकं कासिकं निवासेहि।
‘‘Handa ca mudukāni vatthāni, pacchimakaṃ kāsikaṃ nivāsehi;
येहि च सुनिवत्थो, सोभसि राजपरिसायं॥
Yehi ca sunivattho, sobhasi rājaparisāyaṃ.
१११२.
1112.
‘‘मुत्तामणिकनकविभूसितानि , गण्हस्सु हत्थाभरणानि।
‘‘Muttāmaṇikanakavibhūsitāni , gaṇhassu hatthābharaṇāni;
येहि च हत्थाभरणेहि, सोभसि राजपरिसाय’’न्ति॥
Yehi ca hatthābharaṇehi, sobhasi rājaparisāya’’nti.
तत्थ पदुमपत्तानन्ति पदुमपत्तवेठनं नामेकं पसाधनं, तं सन्धायेवमाह। तव विप्पकिण्णं मोळिं उक्खिपित्वा पदुमपत्तवेठनेन योजेत्वा बन्धाति अत्थो। गोतमिपुत्ताति चन्दकुमारं आलपति। चम्पकदलमिस्सायोति अब्भन्तरिमेहि चम्पकदलेहि मिस्सिता वण्णगन्धसम्पन्ना नानापुप्फमाला पिलन्धस्सु। एसा तेति एसा तव पोराणिका पकति, तमेव गण्हस्सु पुत्ताति परिदेवति। येहि चाति येहि लोहितचन्दनविलेपनेहि विलित्तो राजपरिसाय सोभसि, तानि विलिम्पस्सूति अत्थो। कासिकन्ति सतसहस्सग्घनकं कासिकवत्थं। गण्हस्सूति पिलन्धस्सु।
Tattha padumapattānanti padumapattaveṭhanaṃ nāmekaṃ pasādhanaṃ, taṃ sandhāyevamāha. Tava vippakiṇṇaṃ moḷiṃ ukkhipitvā padumapattaveṭhanena yojetvā bandhāti attho. Gotamiputtāti candakumāraṃ ālapati. Campakadalamissāyoti abbhantarimehi campakadalehi missitā vaṇṇagandhasampannā nānāpupphamālā pilandhassu. Esā teti esā tava porāṇikā pakati, tameva gaṇhassu puttāti paridevati. Yehi cāti yehi lohitacandanavilepanehi vilitto rājaparisāya sobhasi, tāni vilimpassūti attho. Kāsikanti satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ. Gaṇhassūti pilandhassu.
इदानिस्स चन्दा नाम अग्गमहेसी तस्स पादमूले निपतित्वा परिदेवमाना आह –
Idānissa candā nāma aggamahesī tassa pādamūle nipatitvā paridevamānā āha –
१११३.
1113.
‘‘न हि नूनायं रट्ठपालो, भूमिपति जनपदस्स दायादो।
‘‘Na hi nūnāyaṃ raṭṭhapālo, bhūmipati janapadassa dāyādo;
लोकिस्सरो महन्तो, पुत्ते स्नेहं जनयती’’ति॥
Lokissaro mahanto, putte snehaṃ janayatī’’ti.
तं सुत्वा राजा गाथमाह –
Taṃ sutvā rājā gāthamāha –
१११४.
1114.
‘‘मय्हम्पि पिया पुत्ता, अत्ता च पियो तुम्हे च भरियायो।
‘‘Mayhampi piyā puttā, attā ca piyo tumhe ca bhariyāyo;
सग्गञ्च पत्थयानो, तेनाहं घातयिस्सामी’’ति॥
Saggañca patthayāno, tenāhaṃ ghātayissāmī’’ti.
तस्सत्थो – किंकारणा पुत्तसिनेहं न जनेमि? न केवलं गोतमिया एव, अथ खो मय्हम्पि पिया पुत्ता, तथा अत्ता च तुम्हे च सुण्हायो भरियायो च पियायेव। एवं सन्तेपि सग्गञ्च पत्थयानो अहं सग्गं पत्थेन्तो, तेन कारणेन एते घातयिस्सामि, मा चिन्तयित्थ, सब्बेपेते मया सद्धिं देवलोकं एकतो गमिस्सन्तीति।
Tassattho – kiṃkāraṇā puttasinehaṃ na janemi? Na kevalaṃ gotamiyā eva, atha kho mayhampi piyā puttā, tathā attā ca tumhe ca suṇhāyo bhariyāyo ca piyāyeva. Evaṃ santepi saggañca patthayāno ahaṃ saggaṃ patthento, tena kāraṇena ete ghātayissāmi, mā cintayittha, sabbepete mayā saddhiṃ devalokaṃ ekato gamissantīti.
चन्दा आह –
Candā āha –
१११५.
1115.
‘‘मं पठमं घातेहि, मा मे हदयं दुक्खं फालेसि।
‘‘Maṃ paṭhamaṃ ghātehi, mā me hadayaṃ dukkhaṃ phālesi;
अलङ्कतो सुन्दरको, पुत्तो देव तव सुखुमालो॥
Alaṅkato sundarako, putto deva tava sukhumālo.
१११६.
1116.
‘‘हन्दय्य मं हनस्सु, परलोके चन्दकेन हेस्सामि।
‘‘Handayya maṃ hanassu, paraloke candakena hessāmi;
पुञ्ञं करस्सु विपुलं, विचराम उभोपि परलोके’’ति॥
Puññaṃ karassu vipulaṃ, vicarāma ubhopi paraloke’’ti.
तत्थ पठमन्ति देव, मम सामिकतो पठमतरं मं घातेहि। दुक्खन्ति चन्दस्स मरणदुक्खं मम हदयं मा फालेसि। अलङ्कतोति अयं मम एकोव अलं परियत्तोति एवं अलङ्कतो। एवरूपं नाम पुत्तं मा घातयि, महाराजाति दीपेति। हन्दय्याति हन्द, अय्य, राजानं आलपन्ती एवमाह। परलोके चन्दकेनाति चन्देन सद्धिं परलोके भविस्सामि। विचराम उभोपि परलोकेति तया एकतो घातिता उभोपि परलोके सुखं अनुभवन्ता विचराम, मा नो सग्गन्तरायमकासीति।
Tattha paṭhamanti deva, mama sāmikato paṭhamataraṃ maṃ ghātehi. Dukkhanti candassa maraṇadukkhaṃ mama hadayaṃ mā phālesi. Alaṅkatoti ayaṃ mama ekova alaṃ pariyattoti evaṃ alaṅkato. Evarūpaṃ nāma puttaṃ mā ghātayi, mahārājāti dīpeti. Handayyāti handa, ayya, rājānaṃ ālapantī evamāha. Paraloke candakenāti candena saddhiṃ paraloke bhavissāmi. Vicarāma ubhopi paraloketi tayā ekato ghātitā ubhopi paraloke sukhaṃ anubhavantā vicarāma, mā no saggantarāyamakāsīti.
राजा आह –
Rājā āha –
१११७.
1117.
‘‘मा त्वं चन्दे रुच्चि मरणं, बहुका तव देवरा विसालक्खि।
‘‘Mā tvaṃ cande rucci maraṇaṃ, bahukā tava devarā visālakkhi;
ते तं रमयिस्सन्ति, यिट्ठस्मिं गोतमिपुत्ते’’ति॥
Te taṃ ramayissanti, yiṭṭhasmiṃ gotamiputte’’ti.
तत्थ मा त्वं चन्दे रुच्चीति मा त्वं अत्तनो मरणं रोचेसि। ‘‘मा रुद्दी’’तिपि पाठो, मा रोदीति अत्थो। देवराति पतिभातुका।
Tattha mā tvaṃ cande ruccīti mā tvaṃ attano maraṇaṃ rocesi. ‘‘Mā ruddī’’tipi pāṭho, mā rodīti attho. Devarāti patibhātukā.
ततो परं सत्था –
Tato paraṃ satthā –
१११८.
1118.
‘‘एवं वुत्ते चन्दा अत्तानं, हन्ति हत्थतलकेही’’ति॥ – उपड्ढगाथमाह।
‘‘Evaṃ vutte candā attānaṃ, hanti hatthatalakehī’’ti. – upaḍḍhagāthamāha;
ततो परं तस्सायेव विलापो होति –
Tato paraṃ tassāyeva vilāpo hoti –
‘‘अलमेत्थ जीवितेन, पिस्सामि विसं मरिस्सामि॥
‘‘Alamettha jīvitena, pissāmi visaṃ marissāmi.
१११९.
1119.
‘‘न हि नूनिमस्स रञ्ञो, मित्तामच्चा च विज्जरे सुहदा।
‘‘Na hi nūnimassa rañño, mittāmaccā ca vijjare suhadā;
ये न वदन्ति राजानं, ‘मा घातयि ओरसे पुत्ते’॥
Ye na vadanti rājānaṃ, ‘mā ghātayi orase putte’.
११२०.
1120.
‘‘न हि नूनिमस्स रञ्ञो, ञाती मित्ता च विज्जरे सुहदा।
‘‘Na hi nūnimassa rañño, ñātī mittā ca vijjare suhadā;
ये न वदन्ति राजानं, ‘मा घातयि अत्रजे पुत्ते’॥
Ye na vadanti rājānaṃ, ‘mā ghātayi atraje putte’.
११२१.
1121.
‘‘इमे तेपि मय्हं पुत्ता, गुणिनो कायूरधारिनो राज।
‘‘Ime tepi mayhaṃ puttā, guṇino kāyūradhārino rāja;
तेहिपि यजस्सु यञ्ञं, अथ मुञ्चतु गोतमिपुत्ते॥
Tehipi yajassu yaññaṃ, atha muñcatu gotamiputte.
११२२.
1122.
‘‘बिलसतं मं कत्वान, यजस्सु सत्तधा महाराज।
‘‘Bilasataṃ maṃ katvāna, yajassu sattadhā mahārāja;
मा जेट्ठपुत्तमवधि, अदूसकं सीहसङ्कासं॥
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, adūsakaṃ sīhasaṅkāsaṃ.
११२३.
1123.
‘‘बिलसतं मं कत्वान, यजस्सु सत्तधा महाराज।
‘‘Bilasataṃ maṃ katvāna, yajassu sattadhā mahārāja;
मा जेट्ठपुत्तमवधि, अपेक्खितं सब्बलोकस्सा’’ति॥
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, apekkhitaṃ sabbalokassā’’ti.
तत्थ एवन्ति एवं अन्धबालेन एकराजेन वुत्ते। हन्तीति ‘‘किं नामेतं कथेसी’’ति वत्वा हत्थतलेहि अत्तानं हन्ति। पिस्सामीति पिविस्सामि। इमे तेपीति वसुलकुमारं आदिं कत्वा सेसदारके हत्थे गहेत्वा रञ्ञो पादमूले ठिता एवमाह। गुणिनोति मालागुणआभरणेहि समन्नागता। कायूरधारिनोति कायूरपसाधनधरा। बिलसतन्ति महाराज, मं घातेत्वा कोट्ठाससतं कत्वा सत्तधा सत्तसु ठानेसु यञ्ञं यजस्सु।
Tattha evanti evaṃ andhabālena ekarājena vutte. Hantīti ‘‘kiṃ nāmetaṃ kathesī’’ti vatvā hatthatalehi attānaṃ hanti. Pissāmīti pivissāmi. Ime tepīti vasulakumāraṃ ādiṃ katvā sesadārake hatthe gahetvā rañño pādamūle ṭhitā evamāha. Guṇinoti mālāguṇaābharaṇehi samannāgatā. Kāyūradhārinoti kāyūrapasādhanadharā. Bilasatanti mahārāja, maṃ ghātetvā koṭṭhāsasataṃ katvā sattadhā sattasu ṭhānesu yaññaṃ yajassu.
इति सा रञ्ञो सन्तिके इमाहि गाथाहि परिदेवित्वा अस्सासं अलभमाना बोधिसत्तस्सेव सन्तिकं गन्त्वा परिदेवमाना अट्ठासि। अथ नं सो आह – ‘‘चन्दे, मया जीवमानेन तुय्हं तस्मिं तस्मिं वत्थुस्मिं सुभणिते सुकथिते उच्चावचानि मणिमुत्तादीनि बहूनि आभरणानि दिन्नानि, अज्ज पन ते इदं पच्छिमदानं, सरीरारुळ्हं आभरणं दम्मि, गण्हाहि न’’न्ति। इममत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Iti sā rañño santike imāhi gāthāhi paridevitvā assāsaṃ alabhamānā bodhisattasseva santikaṃ gantvā paridevamānā aṭṭhāsi. Atha naṃ so āha – ‘‘cande, mayā jīvamānena tuyhaṃ tasmiṃ tasmiṃ vatthusmiṃ subhaṇite sukathite uccāvacāni maṇimuttādīni bahūni ābharaṇāni dinnāni, ajja pana te idaṃ pacchimadānaṃ, sarīrāruḷhaṃ ābharaṇaṃ dammi, gaṇhāhi na’’nti. Imamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११२४.
1124.
‘‘बहुका तव दिन्नाभरणा, उच्चावचा सुभणितम्हि।
‘‘Bahukā tava dinnābharaṇā, uccāvacā subhaṇitamhi;
मुत्तामणिवेळुरिया, एतं ते पच्छिमकं दान’’न्ति॥
Muttāmaṇiveḷuriyā, etaṃ te pacchimakaṃ dāna’’nti.
चन्दादेवीपि तं सुत्वा ततो पराहि नवहि गाथाहि विलपि –
Candādevīpi taṃ sutvā tato parāhi navahi gāthāhi vilapi –
११२५.
1125.
‘‘येसं पुब्बे खन्धेसु, फुल्ला मालागुणा विवत्तिंसु।
‘‘Yesaṃ pubbe khandhesu, phullā mālāguṇā vivattiṃsu;
तेसज्जपि सुनिसितो, नेत्तिंसो विवत्तिस्सति खन्धेसु॥
Tesajjapi sunisito, nettiṃso vivattissati khandhesu.
११२६.
1126.
‘‘येसं पुब्बे खन्धेसु, चित्ता मालागुणा विवत्तिंसु।
‘‘Yesaṃ pubbe khandhesu, cittā mālāguṇā vivattiṃsu;
तेसज्जपि सुनिसितो, नेत्तिंसो विवत्तिस्सति खन्धेसु॥
Tesajjapi sunisito, nettiṃso vivattissati khandhesu.
११२७.
1127.
‘‘अचिरं वत नेत्तिंसो, विवत्तिस्सकि राजपुत्तानं खन्धेसु।
‘‘Aciraṃ vata nettiṃso, vivattissaki rājaputtānaṃ khandhesu;
अथ मम हदयं न फलति, ताव दळ्हबन्धञ्च मे आसि॥
Atha mama hadayaṃ na phalati, tāva daḷhabandhañca me āsi.
११२८.
1128.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, यञ्ञत्थाय एकराजस्स॥
Niyyātha candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
११२९.
1129.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, मातु कत्वा हदयसोकं॥
Niyyātha candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
११३०.
1130.
‘‘कासिकसुचिवत्थधरा, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, जनस्स कत्वा हदयसोकं॥
Niyyātha candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
११३१.
1131.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, यञ्ञत्थाय एकराजस्स॥
Niyyātha candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
११३२.
1132.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, मातु कत्वा हदयसोकं॥
Niyyātha candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
११३३.
1133.
‘‘मंसरसभोजना न्हापकसुन्हापिता, कुण्डलिनो अगलुचन्दनविलित्ता।
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
निय्याथ चन्दसूरिया, जनस्स कत्वा हदयसोक’’न्ति॥
Niyyātha candasūriyā, janassa katvā hadayasoka’’nti.
तत्थ मालागुणाति पुप्फदामानि। तेसज्जाति तेसं अज्ज। नेत्तिंसोति असि। विवत्तिस्सतीति पतिस्सति। अचिरं वताति अचिरेन वत। न फलतीति न भिज्जति। ताव दळ्हबन्धञ्च मे आसीति अतिविय थिरबन्धनं मे हदयं भविस्सतीति अत्थो। निय्याथाति गच्छथ।
Tattha mālāguṇāti pupphadāmāni. Tesajjāti tesaṃ ajja. Nettiṃsoti asi. Vivattissatīti patissati. Aciraṃ vatāti acirena vata. Na phalatīti na bhijjati. Tāva daḷhabandhañcame āsīti ativiya thirabandhanaṃ me hadayaṃ bhavissatīti attho. Niyyāthāti gacchatha.
एवं तस्सा परिदेवन्तियाव यञ्ञावाटे सब्बकम्मं निट्ठासि। राजपुत्तं नेत्वा गीवं ओनामेत्वा निसीदापेसुं। खण्डहालो सुवण्णपातिं उपनामेत्वा खग्गं आदाय ‘‘तस्स गीवं छिन्दिस्सामी’’ति अट्ठासि। तं दिस्वा चन्दादेवी ‘‘अञ्ञं मे पटिसरणं नत्थि, अत्तनो सच्चबलेन सामिकस्स सोत्थिं करिस्सामी’’ति अञ्जलिं पग्गय्ह परिसाय अन्तरे विचरन्ती सच्चकिरियं अकासि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Evaṃ tassā paridevantiyāva yaññāvāṭe sabbakammaṃ niṭṭhāsi. Rājaputtaṃ netvā gīvaṃ onāmetvā nisīdāpesuṃ. Khaṇḍahālo suvaṇṇapātiṃ upanāmetvā khaggaṃ ādāya ‘‘tassa gīvaṃ chindissāmī’’ti aṭṭhāsi. Taṃ disvā candādevī ‘‘aññaṃ me paṭisaraṇaṃ natthi, attano saccabalena sāmikassa sotthiṃ karissāmī’’ti añjaliṃ paggayha parisāya antare vicarantī saccakiriyaṃ akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११३४.
1134.
‘‘सब्बस्मिं उपक्खटस्मिं, निसीदिते चन्दस्मिं यञ्ञत्थाय।
‘‘Sabbasmiṃ upakkhaṭasmiṃ, nisīdite candasmiṃ yaññatthāya;
पञ्चालराजधीता पञ्जलिका, सब्बपरिसाय समनुपरियायि॥
Pañcālarājadhītā pañjalikā, sabbaparisāya samanupariyāyi.
११३५.
1135.
‘‘येन सच्चेन खण्डहालो, पापकम्मं करोति दुम्मेधो।
‘‘Yena saccena khaṇḍahālo, pāpakammaṃ karoti dummedho;
एतेन सच्चवज्जेन, समङ्गिनी सामिकेन होमि॥
Etena saccavajjena, samaṅginī sāmikena homi.
११३६.
1136.
‘‘ये इधत्थि अमनुस्सा, यानि च यक्खभूतभब्यानि।
‘‘Ye idhatthi amanussā, yāni ca yakkhabhūtabhabyāni;
करोन्तु मे वेय्यावटिकं, समङ्गिनी सामिकेन होमि॥
Karontu me veyyāvaṭikaṃ, samaṅginī sāmikena homi.
११३७.
1137.
‘‘या देवता इधागता, यानि च यक्खभूतभब्यानि।
‘‘Yā devatā idhāgatā, yāni ca yakkhabhūtabhabyāni;
सरणेसिनिं अनाथं तायथ मं, याचामहं पति माहं अजेय्य’’न्ति॥
Saraṇesiniṃ anāthaṃ tāyatha maṃ, yācāmahaṃ pati māhaṃ ajeyya’’nti.
तत्थ उपक्खटस्मिन्ति सब्बस्मिं यञ्ञसम्भारे सज्जिते पटियत्ते। समङ्गिनीति सम्पयुत्ता एकसंवासा। ये इधत्थीति ये इध अत्थि। यक्खभूतभब्यानीति देवसङ्खाता यक्खा च वड्ढित्वा ठितसत्तसङ्खाता भूता च इदानि वड्ढनकसत्तसङ्खातानि भब्यानि च। वेय्यावटिकन्ति मय्हं वेय्यावच्चं करोन्तु। तायथ मन्ति रक्खथ मं। याचामहन्ति अहं वो याचामि। पति माहन्ति पतिं अहं मा अजेय्यं।
Tattha upakkhaṭasminti sabbasmiṃ yaññasambhāre sajjite paṭiyatte. Samaṅginīti sampayuttā ekasaṃvāsā. Ye idhatthīti ye idha atthi. Yakkhabhūtabhabyānīti devasaṅkhātā yakkhā ca vaḍḍhitvā ṭhitasattasaṅkhātā bhūtā ca idāni vaḍḍhanakasattasaṅkhātāni bhabyāni ca. Veyyāvaṭikanti mayhaṃ veyyāvaccaṃ karontu. Tāyatha manti rakkhatha maṃ. Yācāmahanti ahaṃ vo yācāmi. Pati māhanti patiṃ ahaṃ mā ajeyyaṃ.
अथ सक्को देवराजा तस्सा परिदेवसद्दं सुत्वा तं पवत्तिं ञत्वा जलितं अयकूटं आदाय गन्त्वा राजानं तासेत्वा सब्बे विस्सज्जापेसि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Atha sakko devarājā tassā paridevasaddaṃ sutvā taṃ pavattiṃ ñatvā jalitaṃ ayakūṭaṃ ādāya gantvā rājānaṃ tāsetvā sabbe vissajjāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११३८.
1138.
‘‘तं सुत्वा अमनुस्सो, अयोकूटं परिब्भमेत्वान।
‘‘Taṃ sutvā amanusso, ayokūṭaṃ paribbhametvāna;
भयमस्स जनयन्तो, राजानं इदमवोच॥
Bhayamassa janayanto, rājānaṃ idamavoca.
११३९.
1139.
‘‘बुज्झस्सु खो राजकलि, मा ताहं मत्थकं निताळेसिं।
‘‘Bujjhassu kho rājakali, mā tāhaṃ matthakaṃ nitāḷesiṃ;
मा जेट्ठपुत्तमवधि, अदूसकं सीहसङ्कासं॥
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, adūsakaṃ sīhasaṅkāsaṃ.
११४०.
1140.
‘‘को ते दिट्ठो राजकलि, पुत्तभरियायो हञ्ञमानायो।
‘‘Ko te diṭṭho rājakali, puttabhariyāyo haññamānāyo;
सेट्ठि च गहपतयो, अदूसका सग्गकामा हि॥
Seṭṭhi ca gahapatayo, adūsakā saggakāmā hi.
११४१.
1141.
‘‘तं सुत्वा खण्डहालो, राजा च अब्भुतमिदं दिस्वान।
‘‘Taṃ sutvā khaṇḍahālo, rājā ca abbhutamidaṃ disvāna;
सब्बेसं बन्धनानि मोचेसुं, यथा तं अनुपघातं॥
Sabbesaṃ bandhanāni mocesuṃ, yathā taṃ anupaghātaṃ.
११४२.
1142.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
सब्बे एकेकलेड्डुकमदंसु, एस वधो खण्डहालस्सा’’ति॥
Sabbe ekekaleḍḍukamadaṃsu, esa vadho khaṇḍahālassā’’ti.
तत्थ अमनुस्सोति सक्को देवराजा। बुज्झस्सूति जानस्सु सल्लक्खेहि। राजकलीति राजकाळकण्णि राजलामक। मा ताहन्ति पापराज, बुज्झ, मा ते अहं मत्थकं निताळेसिं। को ते दिट्ठोति कुहिं तया दिट्ठपुब्बो। सग्गकामा हीति एत्थ हीति निपातमत्तं, सग्गकामा सग्गं पत्थयमानाति अत्थो। तं सुत्वाति, भिक्खवे, तं सक्कस्स वचनं खण्डहालो सुत्वा। अब्भुतमिदन्ति राजा च इदं सक्कस्स दस्सनं पुब्बे अभूतं दिस्वा। यथा तन्ति यथा अनुपघातं पाणं मोचेन्ति, एवमेव मोचेसुं। एकेकलेड्डुकमदंसूति भिक्खवे, यत्तका तस्मिं यञ्ञावाटे समागता, सब्बे एककोलाहलं कत्वा खण्डहालस्स एकेकलेड्डुपहारं अदंसु। एस वधोति एसोव खण्डहालस्स वधो अहोसि, तत्थेव नं जीवितक्खयं पापेसुन्ति अत्थो।
Tattha amanussoti sakko devarājā. Bujjhassūti jānassu sallakkhehi. Rājakalīti rājakāḷakaṇṇi rājalāmaka. Mā tāhanti pāparāja, bujjha, mā te ahaṃ matthakaṃ nitāḷesiṃ. Ko te diṭṭhoti kuhiṃ tayā diṭṭhapubbo. Saggakāmā hīti ettha hīti nipātamattaṃ, saggakāmā saggaṃ patthayamānāti attho. Taṃ sutvāti, bhikkhave, taṃ sakkassa vacanaṃ khaṇḍahālo sutvā. Abbhutamidanti rājā ca idaṃ sakkassa dassanaṃ pubbe abhūtaṃ disvā. Yathā tanti yathā anupaghātaṃ pāṇaṃ mocenti, evameva mocesuṃ. Ekekaleḍḍukamadaṃsūti bhikkhave, yattakā tasmiṃ yaññāvāṭe samāgatā, sabbe ekakolāhalaṃ katvā khaṇḍahālassa ekekaleḍḍupahāraṃ adaṃsu. Esa vadhoti esova khaṇḍahālassa vadho ahosi, tattheva naṃ jīvitakkhayaṃ pāpesunti attho.
तं पन मारेत्वा महाजनो राजानं मारेतुं आरभि। बोधिसत्तो पितरं परिस्सजित्वा मारेतुं न अदासि। महाजनो ‘‘जीवितं एतस्स पापरञ्ञो देम, छत्तं पनस्स नगरे च वासं न दस्साम, चण्डालं कत्वा बहिनगरे वसापेस्सामा’’ति वत्वा राजवेसं हारेत्वा कासावं निवासापेत्वा हलिद्दिपिलोतिकाय सीसं वेठेत्वा चण्डालं कत्वा चण्डालवसनट्ठानं तं पहिणि। ये पनेतं पसुघातयञ्ञं यजिंसु चेव यजापेसुञ्च अनुमोदिंसु च, सब्बे निरयपरायणाव अहेसुं। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Taṃ pana māretvā mahājano rājānaṃ māretuṃ ārabhi. Bodhisatto pitaraṃ parissajitvā māretuṃ na adāsi. Mahājano ‘‘jīvitaṃ etassa pāparañño dema, chattaṃ panassa nagare ca vāsaṃ na dassāma, caṇḍālaṃ katvā bahinagare vasāpessāmā’’ti vatvā rājavesaṃ hāretvā kāsāvaṃ nivāsāpetvā haliddipilotikāya sīsaṃ veṭhetvā caṇḍālaṃ katvā caṇḍālavasanaṭṭhānaṃ taṃ pahiṇi. Ye panetaṃ pasughātayaññaṃ yajiṃsu ceva yajāpesuñca anumodiṃsu ca, sabbe nirayaparāyaṇāva ahesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११४३.
1143.
‘‘सब्बे पविट्ठा निरयं, यथा तं पापकं करित्वान।
‘‘Sabbe paviṭṭhā nirayaṃ, yathā taṃ pāpakaṃ karitvāna;
न हि पापकम्मं कत्वा, लब्भा सुगतिं इतो गन्तु’’न्ति॥
Na hi pāpakammaṃ katvā, labbhā sugatiṃ ito gantu’’nti.
सोपि खो महाजनो द्वे काळकण्णियो हारेत्वा तत्थेव अभिसेकसम्भारे आहरित्वा चन्दकुमारं अभिसिञ्चि। तमत्थं पकासेन्तो सत्था आह –
Sopi kho mahājano dve kāḷakaṇṇiyo hāretvā tattheva abhisekasambhāre āharitvā candakumāraṃ abhisiñci. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
११४४.
1144.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चन्दं अभिसिञ्चिंसु, समागता राजपरिसा च॥
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā rājaparisā ca.
११४५.
1145.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चन्दं अभिसिञ्चिंसु, समागता राजकञ्ञायो च॥
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā rājakaññāyo ca.
११४६.
1146.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चन्दं अभिसिञ्चिंसु, समागता देवपरिसा च॥
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā devaparisā ca.
११४७.
1147.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चन्दं अभिसिञ्चिंसु, समागता देवकञ्ञायो च॥
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā devakaññāyo ca.
११४८.
1148.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चेलुक्खेपमकरुं, समागता राजपरिसा च॥
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā rājaparisā ca.
११४९.
1149.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चेलुक्खेपमकरुं, समागता राजकञ्ञायो च॥
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā rājakaññāyo ca.
११५०.
1150.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चेलुक्खेपमकरुं, समागता देवपरिसा च॥
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā devaparisā ca.
११५१.
1151.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, ये तत्थ समागता तदा आसुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
चेलुक्खेपमकरुं, समागता देवकञ्ञायो च॥
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā devakaññāyo ca.
११५२.
1152.
‘‘सब्बेसु विप्पमुत्तेसु, बहू आनन्दिता अहुं।
‘‘Sabbesu vippamuttesu, bahū ānanditā ahuṃ;
नन्दिं पवेसि नगरं, बन्धना मोक्खो अघोसित्था’’ति॥
Nandiṃ pavesi nagaraṃ, bandhanā mokkho aghositthā’’ti.
तत्थ राजपरिसा चाति राजपरिसापि तीहि सङ्खेहि अभिसिञ्चिंसु। राजकञ्ञायो चाति खत्तियधीतरोपि नं अभिसिञ्चिंसु। देवपरिसा चाति सक्को देवराजा विजयुत्तरसङ्खं गहेत्वा देवपरिसाय सद्धिं अभिसिञ्चि। देवकञ्ञायो चाति सुजापि देवधीतराहि सद्धिं अभिसिञ्चि। चेलुक्खेपमकरुन्ति नानावण्णेहि वत्थेहि धजे उस्सापेत्वा उत्तरिसाटकानि आकासे खिपन्ता चेलुक्खेपं करिंसु। राजपरिसा च इतरे तयो कोट्ठासा चाति अभिसेककारका चत्तारोपि कोट्ठासा करिंसुयेव। आनन्दिता अहुन्ति आमोदिता अहेसुं। नन्दिं पवेसि नगरन्ति चन्दकुमारस्स छत्तं उस्सापेत्वा नगरं पविट्ठकाले नगरे आनन्दभेरि चरि। ‘‘किं वत्वा’’ति? यथा ‘‘अम्हाकं चन्दकुमारो बन्धना मुत्तो, एवमेव सब्बे बन्धना मुच्चन्तू’’ति। तेन वुत्तं ‘‘बन्धना मोक्खो अघोसित्था’’ति।
Tattha rājaparisā cāti rājaparisāpi tīhi saṅkhehi abhisiñciṃsu. Rājakaññāyo cāti khattiyadhītaropi naṃ abhisiñciṃsu. Devaparisā cāti sakko devarājā vijayuttarasaṅkhaṃ gahetvā devaparisāya saddhiṃ abhisiñci. Devakaññāyo cāti sujāpi devadhītarāhi saddhiṃ abhisiñci. Celukkhepamakarunti nānāvaṇṇehi vatthehi dhaje ussāpetvā uttarisāṭakāni ākāse khipantā celukkhepaṃ kariṃsu. Rājaparisā ca itare tayo koṭṭhāsā cāti abhisekakārakā cattāropi koṭṭhāsā kariṃsuyeva. Ānanditā ahunti āmoditā ahesuṃ. Nandiṃ pavesi nagaranti candakumārassa chattaṃ ussāpetvā nagaraṃ paviṭṭhakāle nagare ānandabheri cari. ‘‘Kiṃ vatvā’’ti? Yathā ‘‘amhākaṃ candakumāro bandhanā mutto, evameva sabbe bandhanā muccantū’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘bandhanā mokkho aghositthā’’ti.
बोधिसत्तो पितु वत्तं पट्ठपेसि। अन्तोनगरं पन पविसितुं न लभति। परिब्बयस्स खीणकाले बोधिसत्तो उय्यानकीळादीनं अत्थाय गच्छन्तो तं उपसङ्कमित्वा ‘‘पतिम्ही’’ति न वन्दति, अञ्जलिं पन कत्वा ‘‘चिरं जीव सामी’’ति वदति। ‘‘केनत्थो’’ति वुत्ते आरोचेसि। अथस्स परिब्बयं दापेसि। सो धम्मेन रज्जं कारेत्वा आयुपरियोसाने देवलोकं पूरयमानो अगमासि।
Bodhisatto pitu vattaṃ paṭṭhapesi. Antonagaraṃ pana pavisituṃ na labhati. Paribbayassa khīṇakāle bodhisatto uyyānakīḷādīnaṃ atthāya gacchanto taṃ upasaṅkamitvā ‘‘patimhī’’ti na vandati, añjaliṃ pana katvā ‘‘ciraṃ jīva sāmī’’ti vadati. ‘‘Kenattho’’ti vutte ārocesi. Athassa paribbayaṃ dāpesi. So dhammena rajjaṃ kāretvā āyupariyosāne devalokaṃ pūrayamāno agamāsi.
सत्था इमं धम्मदेसनं आहरित्वा ‘‘न, भिक्खवे, इदानेव, पुब्बेपि देवदत्तो मं एकं निस्साय बहू मारेतुं वायाममकासी’’ति वत्वा जातकं समोधानेसि। तदा खण्डहालो देवदत्तो अहोसि, गोतमीदेवी महामाया, चन्दादेवी राहुलमाता, वसुलो राहुलो, सेला उप्पलवण्णा, सूरो वामगोत्तो कस्सपो, भद्दसेनो मोग्गल्लानो, सूरियकुमारो सारिपुत्तो, चन्दराजा पन अहमेव सम्मासम्बुद्धो अहोसिन्ति।
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto maṃ ekaṃ nissāya bahū māretuṃ vāyāmamakāsī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi. Tadā khaṇḍahālo devadatto ahosi, gotamīdevī mahāmāyā, candādevī rāhulamātā, vasulo rāhulo, selā uppalavaṇṇā, sūro vāmagotto kassapo, bhaddaseno moggallāno, sūriyakumāro sāriputto, candarājā pana ahameva sammāsambuddho ahosinti.
चन्दकुमारजातकवण्णना सत्तमा।
Candakumārajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / खुद्दकनिकाय • Khuddakanikāya / जातकपाळि • Jātakapāḷi / ५४४. चन्दकुमारजातकं • 544. Candakumārajātakaṃ
