| Library / Tipiṭaka / តិបិដក • Tipiṭaka / ជាតក-អដ្ឋកថា • Jātaka-aṭṭhakathā |
[៥៤៤] ៧. ចន្ទកុមារជាតកវណ្ណនា
[544] 7. Candakumārajātakavaṇṇanā
រាជាសិ លុទ្ទកម្មោតិ ឥទំ សត្ថា គិជ្ឈកូដេ វិហរន្តោ ទេវទត្តំ អារព្ភ កថេសិ។ តស្ស វត្ថុ សង្ឃភេទកក្ខន្ធកេ អាគតមេវ។ តំ តស្ស បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវ ពិម្ពិសាររញ្ញោ មរណា តត្ថាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ។ តំ បន មារាបេត្វា ទេវទត្តោ អជាតសត្តុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មហារាជ, តវ មនោរថោ មត្ថកំ បត្តោ, មម មនោរថោ តាវ ន បាបុណាតី’’តិ អាហ។ ‘‘កោ បន តេ, ភន្តេ, មនោរថោ’’តិ? ‘‘ននុ ទសពលំ មារេត្វា ពុទ្ធោ ភវិស្សាមី’’តិ។ ‘‘អម្ហេហេត្ថ កិំ កាតព្ព’’ន្តិ? ‘‘មហារាជ, ធនុគ្គហេ សន្និបាតាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ។ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ រាជា អក្ខណវេធីនំ ធនុគ្គហានំ បញ្ចសតានិ សន្និបាតាបេត្វា តតោ ឯកតិំស ជនេ ឧច្ចិនិត្វា ថេរស្ស សន្តិកំ បាហេសិ។ សោ តេសំ ជេដ្ឋកំ អាមន្តេត្វា ‘‘អាវុសោ សមណោ គោតមោ គិជ្ឈកូដេ វិហរតិ, អសុកស្មិំ នាម ទិវាដ្ឋានេ ចង្កមតិ។ ត្វំ តត្ថ គន្ត្វា តំ វិសបីតេន សល្លេន វិជ្ឈិត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯហី’’តិ វត្វា បេសេត្វា តស្មិំ មគ្គេ ទ្វេ ធនុគ្គហេឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ឯកោ បុរិសោ អាគមិស្សតិ, តំ តុម្ហេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ ចត្តារោ បុរិសេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ទ្វេ បុរិសា អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ អដ្ឋ ជនេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន ចត្តារោ បុរិសោ អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ, តស្មិំ មគ្គេ សោឡស បុរិសេ ឋបេសិ ‘‘តុម្ហាកំ ឋិតមគ្គេន អដ្ឋ បុរិសា អាគមិស្សន្តិ, តុម្ហេ តេ ជីវិតា វោរោបេត្វា អសុកេន នាម មគ្គេន ឯថា’’តិ។
Rājāsiluddakammoti idaṃ satthā gijjhakūṭe viharanto devadattaṃ ārabbha kathesi. Tassa vatthu saṅghabhedakakkhandhake āgatameva. Taṃ tassa pabbajitakālato paṭṭhāya yāva bimbisārarañño maraṇā tatthāgatanayeneva veditabbaṃ. Taṃ pana mārāpetvā devadatto ajātasattuṃ upasaṅkamitvā ‘‘mahārāja, tava manoratho matthakaṃ patto, mama manoratho tāva na pāpuṇātī’’ti āha. ‘‘Ko pana te, bhante, manoratho’’ti? ‘‘Nanu dasabalaṃ māretvā buddho bhavissāmī’’ti. ‘‘Amhehettha kiṃ kātabba’’nti? ‘‘Mahārāja, dhanuggahe sannipātāpetuṃ vaṭṭatī’’ti. ‘‘Sādhu, bhante’’ti rājā akkhaṇavedhīnaṃ dhanuggahānaṃ pañcasatāni sannipātāpetvā tato ekatiṃsa jane uccinitvā therassa santikaṃ pāhesi. So tesaṃ jeṭṭhakaṃ āmantetvā ‘‘āvuso samaṇo gotamo gijjhakūṭe viharati, asukasmiṃ nāma divāṭṭhāne caṅkamati. Tvaṃ tattha gantvā taṃ visapītena sallena vijjhitvā jīvitakkhayaṃ pāpetvā asukena nāma maggena ehī’’ti vatvā pesetvā tasmiṃ magge dve dhanuggaheṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena eko puriso āgamissati, taṃ tumhe jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge cattāro purise ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena dve purisā āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge aṭṭha jane ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena cattāro puriso āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti, tasmiṃ magge soḷasa purise ṭhapesi ‘‘tumhākaṃ ṭhitamaggena aṭṭha purisā āgamissanti, tumhe te jīvitā voropetvā asukena nāma maggena ethā’’ti.
កស្មា បនេស ឯវមកាសីតិ? អត្តនោ កម្មស្ស បដិច្ឆាទនត្ថំ។ អថ សោ ជេដ្ឋកធនុគ្គហោ វាមតោ ខគ្គំ លគ្គេត្វា បិដ្ឋិយា តុណីរំ ពន្ធិត្វា មេណ្ឌសិង្គមហាធនុំ គហេត្វា តថាគតស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘វិជ្ឈិស្សាមិ ន’’ន្តិ សញ្ញាយ ធនុំ អារោបេត្វា សរំ សន្នយ្ហិត្វា អាកឌ្ឍិត្វា វិស្សជ្ជេតុំ នាសក្ខិ។ សោ សរំ ឱរោបេតុម្បិ អសក្កោន្តោ ផាសុកា ភិជ្ជន្តិយោ វិយ មុខតោ ខេឡេន បគ្ឃរន្តេន កិលន្តរូបោ អហោសិ, សកលសរីរំ ថទ្ធំ ជាតំ, យន្តេន បីឡិតាការប្បត្តំ វិយ អហោសិ។ សោ មរណភយតជ្ជិតោ អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សត្ថា ទិស្វា មធុរស្សរំ និច្ឆារេត្វា ឯតទវោច ‘‘មា ភាយិ ភោ, បុរិស, ឥតោ ឯហី’’តិ។ សោ តស្មិំ ខណេ អាវុធានិ ឆឌ្ឌេត្វា ភគវតោ បាទេសុ សិរសា និបតិត្វា ‘‘អច្ចយោ មំ, ភន្តេ, អច្ចគមា យថាពាលំ យថាមូឡ្ហំ យថាអកុសលំ, ស្វាហំ តុម្ហាកំ គុណេ អជានន្តោ អន្ធពាលស្ស ទេវទត្តស្ស វចនេន តុម្ហេ ជីវិតា វោរោបេតុំ អាគតោម្ហិ, ខមថ មេ, ភន្តេ’’តិ ខមាបេត្វា ឯកមន្តេ និសីទិ។ អថ នំ សត្ថា ធម្មំ ទេសេន្តោ សច្ចានិ បកាសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន អាចិក្ខិតមគ្គំ អប្បដិបជ្ជិត្វា អញ្ញេន មគ្គេន យាហី’’តិ ឧយ្យោជេសិ។ ឧយ្យោជេត្វា ច បន ចង្កមា ឱរុយ្ហ អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិ។
Kasmā panesa evamakāsīti? Attano kammassa paṭicchādanatthaṃ. Atha so jeṭṭhakadhanuggaho vāmato khaggaṃ laggetvā piṭṭhiyā tuṇīraṃ bandhitvā meṇḍasiṅgamahādhanuṃ gahetvā tathāgatassa santikaṃ gantvā ‘‘vijjhissāmi na’’nti saññāya dhanuṃ āropetvā saraṃ sannayhitvā ākaḍḍhitvā vissajjetuṃ nāsakkhi. So saraṃ oropetumpi asakkonto phāsukā bhijjantiyo viya mukhato kheḷena paggharantena kilantarūpo ahosi, sakalasarīraṃ thaddhaṃ jātaṃ, yantena pīḷitākārappattaṃ viya ahosi. So maraṇabhayatajjito aṭṭhāsi. Atha naṃ satthā disvā madhurassaraṃ nicchāretvā etadavoca ‘‘mā bhāyi bho, purisa, ito ehī’’ti. So tasmiṃ khaṇe āvudhāni chaḍḍetvā bhagavato pādesu sirasā nipatitvā ‘‘accayo maṃ, bhante, accagamā yathābālaṃ yathāmūḷhaṃ yathāakusalaṃ, svāhaṃ tumhākaṃ guṇe ajānanto andhabālassa devadattassa vacanena tumhe jīvitā voropetuṃ āgatomhi, khamatha me, bhante’’ti khamāpetvā ekamante nisīdi. Atha naṃ satthā dhammaṃ desento saccāni pakāsetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā ‘‘āvuso, devadattena ācikkhitamaggaṃ appaṭipajjitvā aññena maggena yāhī’’ti uyyojesi. Uyyojetvā ca pana caṅkamā oruyha aññatarasmiṃ rukkhamūle nisīdi.
អថ តស្មិំ ធនុគ្គហេ អនាគច្ឆន្តេ ឥតរេ ទ្វេ ជនា ‘‘កិំ នុ ខោ សោ ចិរាយតី’’តិ បដិមគ្គេន គច្ឆន្តា ទសពលំ ទិស្វា ឧបសង្កមិត្វា វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិំសុ។ សត្ថា តេសម្បិ ធម្មំ ទេសេត្វា សច្ចានិ បកាសេត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា ‘‘អាវុសោ, ទេវទត្តេន កថិតមគ្គំ អប្បដិបជ្ជិត្វា ឥមិនា មគ្គេន គច្ឆថា’’តិ ឧយ្យោជេសិ។ ឥមិនា ឧបាយេន ឥតរេសុបិ អាគន្ត្វា និសិន្នេសុ សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋាបេត្វា អញ្ញេន មគ្គេន ឧយ្យោជេសិ។ អថ សោ បឋមមាគតោ ជេដ្ឋកធនុគ្គហោ ទេវទត្តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ភន្តេ, ទេវទត្ត អហំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ ជីវិតា វោរោបេតុំ នាសក្ខិំ, មហិទ្ធិកោ សោ ភគវា មហានុភាវោ’’តិ អារោចេសិ។ តេ សព្ពេបិ ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធំ និស្សាយ អម្ហេហិ ជីវិតំ លទ្ធ’’ន្តិ សត្ថុ សន្តិកេ បព្ពជិត្វា អរហត្តំ បាបុណិំសុ។ អយំ បវត្តិ ភិក្ខុសង្ឃេ បាកដា អហោសិ។ ភិក្ខូ ធម្មសភាយំ កថំ សមុដ្ឋាបេសុំ ‘‘អាវុសោ ទេវទត្តោ កិរ ឯកស្មិំ តថាគតេ វេរចិត្តេន ពហូ ជនេ ជីវិតា វោរោបេតុំ វាយាមមកាសិ, តេ សព្ពេបិ សត្ថារំ និស្សាយ ជីវិតំ លភិំសូ’’តិ។ សត្ថា អាគន្ត្វា ‘‘កាយ នុត្ថ, ភិក្ខវេ, ឯតរហិ កថាយ សន្និសិន្នា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមាយ នាមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ មំ ឯកកំ និស្សាយ មយិ វេរចិត្តេន ពហូ ជនេ ជីវិតា វោរោបេតុំ វាយាមំ អកាសិយេវា’’តិ វត្វា តេហិ យាចិតោ អតីតំ អាហរិ។
Atha tasmiṃ dhanuggahe anāgacchante itare dve janā ‘‘kiṃ nu kho so cirāyatī’’ti paṭimaggena gacchantā dasabalaṃ disvā upasaṅkamitvā vanditvā ekamantaṃ nisīdiṃsu. Satthā tesampi dhammaṃ desetvā saccāni pakāsetvā sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā ‘‘āvuso, devadattena kathitamaggaṃ appaṭipajjitvā iminā maggena gacchathā’’ti uyyojesi. Iminā upāyena itaresupi āgantvā nisinnesu sotāpattiphale patiṭṭhāpetvā aññena maggena uyyojesi. Atha so paṭhamamāgato jeṭṭhakadhanuggaho devadattaṃ upasaṅkamitvā ‘‘bhante, devadatta ahaṃ sammāsambuddhaṃ jīvitā voropetuṃ nāsakkhiṃ, mahiddhiko so bhagavā mahānubhāvo’’ti ārocesi. Te sabbepi ‘‘sammāsambuddhaṃ nissāya amhehi jīvitaṃ laddha’’nti satthu santike pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Ayaṃ pavatti bhikkhusaṅghe pākaṭā ahosi. Bhikkhū dhammasabhāyaṃ kathaṃ samuṭṭhāpesuṃ ‘‘āvuso devadatto kira ekasmiṃ tathāgate veracittena bahū jane jīvitā voropetuṃ vāyāmamakāsi, te sabbepi satthāraṃ nissāya jīvitaṃ labhiṃsū’’ti. Satthā āgantvā ‘‘kāya nuttha, bhikkhave, etarahi kathāya sannisinnā’’ti pucchitvā ‘‘imāya nāmā’’ti vutte ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto maṃ ekakaṃ nissāya mayi veracittena bahū jane jīvitā voropetuṃ vāyāmaṃ akāsiyevā’’ti vatvā tehi yācito atītaṃ āhari.
អតីតេ អយំ ពារាណសី បុប្ផវតី នាម អហោសិ។ តត្ថ វសវត្តិរញ្ញោ បុត្តោ ឯករាជា នាម រជ្ជំ ការេសិ, តស្ស បុត្តោ ចន្ទកុមារោ នាម ឱបរជ្ជំ ការេសិ។ ខណ្ឌហាលោ នាម ព្រាហ្មណោ បុរោហិតោ អហោសិ។ សោ រញ្ញោ អត្ថញ្ច ធម្មញ្ច អនុសាសិ។ តំ កិរ រាជា ‘‘បណ្ឌិតោ’’តិ វិនិច្ឆយេ និសីទាបេសិ។ សោ លញ្ជវិត្តកោ ហុត្វា លញ្ជំ គហេត្វា អសាមិកេ សាមិកេ ករោតិ, សាមិកេ ច អសាមិកេ។ អថេកទិវសំ ឯកោ អឌ្ឌបរាជិតោ បុរិសោ វិនិច្ឆយដ្ឋានា ឧបក្កោសេន្តោ និក្ខមិត្វា រាជុបដ្ឋានំ អាគច្ឆន្តំ ចន្ទកុមារំ ទិស្វា ធាវិត្វា តស្ស បាទេសុ និបតិត្វា រោទិ។ សោ ‘‘កិំ, ភោ បុរិស, រោទសី’’តិ អាហ។ ‘‘សាមិ, ខណ្ឌហាលោ វិនិច្ឆយេ វិលោបំ ខាទតិ, អហំ តេន លញ្ជំ គហេត្វា បរាជយំ បាបិតោ’’តិ។ ចន្ទកុមារោ ‘‘មា ភាយី’’តិ តំ អស្សាសេត្វា វិនិច្ឆយំ នេត្វា សាមិកមេវ សាមិកំ, អសាមិកមេវ អសាមិកំ អកាសិ។ មហាជនោ មហាសទ្ទេន សាធុការមទាសិ។ រាជា តំ សុត្វា ‘‘កិំសទ្ទោ ឯសោ’’តិ បុច្ឆិ។ ‘‘ចន្ទកុមារេន កិរ អឌ្ឌោ សុវិនិច្ឆិតោ, តត្ថេសោ សាធុការសទ្ទោ’’តិ។ តំ សុត្វា រាជា តុស្សិ។ កុមារោ អាគន្ត្វា តំ វន្ទិត្វា ឯកមន្តំ និសីទិ។ អថ នំ រាជា ‘‘តាត, ឯកោ កិរ តេ អឌ្ឌោ វិនិច្ឆិតោ’’តិ អាហ។ ‘‘អាម, ទេវា’’តិ។ ‘‘តេន ហិ, តាត, ឥតោ បដ្ឋាយ ត្វមេវ វិនិច្ឆយំ បដ្ឋបេហី’’តិ វិនិច្ឆយំ កុមារស្ស អទាសិ។
Atīte ayaṃ bārāṇasī pupphavatī nāma ahosi. Tattha vasavattirañño putto ekarājā nāma rajjaṃ kāresi, tassa putto candakumāro nāma oparajjaṃ kāresi. Khaṇḍahālo nāma brāhmaṇo purohito ahosi. So rañño atthañca dhammañca anusāsi. Taṃ kira rājā ‘‘paṇḍito’’ti vinicchaye nisīdāpesi. So lañjavittako hutvā lañjaṃ gahetvā asāmike sāmike karoti, sāmike ca asāmike. Athekadivasaṃ eko aḍḍaparājito puriso vinicchayaṭṭhānā upakkosento nikkhamitvā rājupaṭṭhānaṃ āgacchantaṃ candakumāraṃ disvā dhāvitvā tassa pādesu nipatitvā rodi. So ‘‘kiṃ, bho purisa, rodasī’’ti āha. ‘‘Sāmi, khaṇḍahālo vinicchaye vilopaṃ khādati, ahaṃ tena lañjaṃ gahetvā parājayaṃ pāpito’’ti. Candakumāro ‘‘mā bhāyī’’ti taṃ assāsetvā vinicchayaṃ netvā sāmikameva sāmikaṃ, asāmikameva asāmikaṃ akāsi. Mahājano mahāsaddena sādhukāramadāsi. Rājā taṃ sutvā ‘‘kiṃsaddo eso’’ti pucchi. ‘‘Candakumārena kira aḍḍo suvinicchito, tattheso sādhukārasaddo’’ti. Taṃ sutvā rājā tussi. Kumāro āgantvā taṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Atha naṃ rājā ‘‘tāta, eko kira te aḍḍo vinicchito’’ti āha. ‘‘Āma, devā’’ti. ‘‘Tena hi, tāta, ito paṭṭhāya tvameva vinicchayaṃ paṭṭhapehī’’ti vinicchayaṃ kumārassa adāsi.
តតោ បដ្ឋាយ ខណ្ឌហាលស្ស អាយោ បច្ឆិជ្ជិ។ សោ តតោ បដ្ឋាយ កុមារេ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ឱកាសំ គវេសន្តោ អន្តរាបេក្ខោ វិចរិ។ សោ បន រាជា មន្ទបញ្ញោ។ សោ ឯកទិវសំ រត្តិភាគេ សុបិត្វា បច្ចូសសមយេ សុបិនន្តេ អលង្កតទ្វារកោដ្ឋកំ, សត្តរតនមយបាការំ, សដ្ឋិយោជនិកសុវណ្ណមយវាលុកមហាវីថិំ, យោជនសហស្សុព្ពេធវេជយន្តបាសាទបដិមណ្ឌិតំ នន្ទនវនាទិវនរាមណេយ្យកនន្ទាបោក្ខរណិអាទិបោក្ខរណិរាមណេយ្យកសមន្នាគតំ អាកិណ្ណទេវគណំ តាវតិំសភវនំ ទិស្វា បពុជ្ឈិត្វា តត្ថ គន្តុកាមោ ចិន្តេសិ – ‘‘ស្វេ អាចរិយខណ្ឌហាលស្សាគមនវេលាយ ទេវលោកគាមិមគ្គំ បុច្ឆិត្វា តេន ទេសិតមគ្គេន ទេវលោកំ គមិស្សាមី’’តិ ខណ្ឌហាលោបិ បាតោវ ន្ហត្វា ភុញ្ជិត្វា រាជុបដ្ឋានំ អាគន្ត្វា រាជនិវេសនំ បវិសិត្វា រញ្ញោ សុខសេយ្យំ បុច្ឆិ។ អថស្ស រាជា អាសនំ ទាបេត្វា បញ្ហំ បុច្ឆិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Tato paṭṭhāya khaṇḍahālassa āyo pacchijji. So tato paṭṭhāya kumāre āghātaṃ bandhitvā okāsaṃ gavesanto antarāpekkho vicari. So pana rājā mandapañño. So ekadivasaṃ rattibhāge supitvā paccūsasamaye supinante alaṅkatadvārakoṭṭhakaṃ, sattaratanamayapākāraṃ, saṭṭhiyojanikasuvaṇṇamayavālukamahāvīthiṃ, yojanasahassubbedhavejayantapāsādapaṭimaṇḍitaṃ nandanavanādivanarāmaṇeyyakanandāpokkharaṇiādipokkharaṇirāmaṇeyyakasamannāgataṃ ākiṇṇadevagaṇaṃ tāvatiṃsabhavanaṃ disvā pabujjhitvā tattha gantukāmo cintesi – ‘‘sve ācariyakhaṇḍahālassāgamanavelāya devalokagāmimaggaṃ pucchitvā tena desitamaggena devalokaṃ gamissāmī’’ti khaṇḍahālopi pātova nhatvā bhuñjitvā rājupaṭṭhānaṃ āgantvā rājanivesanaṃ pavisitvā rañño sukhaseyyaṃ pucchi. Athassa rājā āsanaṃ dāpetvā pañhaṃ pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
៩៨២.
982.
‘‘រាជាសិ លុទ្ទកម្មោ, ឯករាជា បុប្ផវតីយា;
‘‘Rājāsi luddakammo, ekarājā pupphavatīyā;
សោ បុច្ឆិ ព្រហ្មពន្ធុំ, ខណ្ឌហាលំ បុរោហិតំ មូឡ្ហំ។
So pucchi brahmabandhuṃ, khaṇḍahālaṃ purohitaṃ mūḷhaṃ.
៩៨៣.
983.
‘‘សគ្គាន មគ្គមាចិក្ខ, ត្វំសិ ព្រាហ្មណ ធម្មវិនយកុសលោ;
‘‘Saggāna maggamācikkha, tvaṃsi brāhmaṇa dhammavinayakusalo;
យថា ឥតោ វជន្តិ សុគតិំ, នរា បុញ្ញានិ កត្វានា’’តិ។
Yathā ito vajanti sugatiṃ, narā puññāni katvānā’’ti.
តត្ថ រាជាសីតិ រាជា អាសិ។ លុទ្ទកម្មោតិ កក្ខឡផរុសកម្មោ។ សគ្គាន មគ្គន្តិ សគ្គានំ គមនមគ្គំ។ ធម្មវិនយកុសលោតិ សុចរិតធម្មេ ច អាចារវិនយេ ច កុសលោ។ យថាតិ យថា នរា បុញ្ញានិ កត្វា ឥតោ សុគតិំ គច្ឆន្តិ, តំ មេ សុគតិមគ្គំ អាចិក្ខាហីតិ បុច្ឆិ។
Tattha rājāsīti rājā āsi. Luddakammoti kakkhaḷapharusakammo. Saggāna magganti saggānaṃ gamanamaggaṃ. Dhammavinayakusaloti sucaritadhamme ca ācāravinaye ca kusalo. Yathāti yathā narā puññāni katvā ito sugatiṃ gacchanti, taṃ me sugatimaggaṃ ācikkhāhīti pucchi.
ឥមំ បន បញ្ហំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធំ វា តស្ស សាវកេ វា តេសំ អលាភេន ពោធិសត្តំ វា បុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ។ រាជា បន យថា នាម សត្តាហំ មគ្គមូឡ្ហោ បុរិសោ អញ្ញំ មាសមត្តំ មគ្គមូឡ្ហំ មគ្គំ បុច្ឆេយ្យ, ឯវំ ខណ្ឌហាលំ បុច្ឆិ។ សោ ចិន្តេសិ ‘‘អយំ មេ បច្ចាមិត្តស្ស បិដ្ឋិទស្សនកាលោ, ឥទានិ ចន្ទកុមារំ ជីវិតក្ខយំ បាបេត្វា មម មនោរថំ បូរេស្សាមី’’តិ។ អថ រាជានំ អាមន្តេត្វា តតិយំ គាថមាហ –
Imaṃ pana pañhaṃ sabbaññubuddhaṃ vā tassa sāvake vā tesaṃ alābhena bodhisattaṃ vā pucchituṃ vaṭṭati. Rājā pana yathā nāma sattāhaṃ maggamūḷho puriso aññaṃ māsamattaṃ maggamūḷhaṃ maggaṃ puccheyya, evaṃ khaṇḍahālaṃ pucchi. So cintesi ‘‘ayaṃ me paccāmittassa piṭṭhidassanakālo, idāni candakumāraṃ jīvitakkhayaṃ pāpetvā mama manorathaṃ pūressāmī’’ti. Atha rājānaṃ āmantetvā tatiyaṃ gāthamāha –
៩៨៤.
984.
‘‘អតិទានំ ទទិត្វាន, អវជ្ឈេ ទេវ ឃាតេត្វា;
‘‘Atidānaṃ daditvāna, avajjhe deva ghātetvā;
ឯវំ វជន្តិ សុគតិំ, នរា បុញ្ញានិ កត្វានា’’តិ។
Evaṃ vajanti sugatiṃ, narā puññāni katvānā’’ti.
តស្សត្ថោ – មហារាជ សគ្គំ គច្ឆន្តា នាម អតិទានំ ទទន្តិ, អវជ្ឈេ ឃាតេន្តិ។ សចេបិ សគ្គំ គន្តុកាមោសិ, ត្វម្បិ តថេវ ករោហីតិ។
Tassattho – mahārāja saggaṃ gacchantā nāma atidānaṃ dadanti, avajjhe ghātenti. Sacepi saggaṃ gantukāmosi, tvampi tatheva karohīti.
អថ នំ រាជា បញ្ហស្ស អត្ថំ បុច្ឆិ –
Atha naṃ rājā pañhassa atthaṃ pucchi –
៩៨៥.
985.
‘‘កិំ បន តំ អតិទានំ, កេ ច អវជ្ឈា ឥមស្មិ លោកស្មិំ;
‘‘Kiṃ pana taṃ atidānaṃ, ke ca avajjhā imasmi lokasmiṃ;
ឯតញ្ច ខោ នោ អក្ខាហិ, យជិស្សាមិ ទទាមិ ទានានី’’តិ។
Etañca kho no akkhāhi, yajissāmi dadāmi dānānī’’ti.
សោបិស្ស ព្យាកាសិ –
Sopissa byākāsi –
៩៨៦.
986.
‘‘បុត្តេហិ ទេវ យជិតព្ពំ, មហេសីហិ នេគមេហិ ច;
‘‘Puttehi deva yajitabbaṃ, mahesīhi negamehi ca;
ឧសភេហិ អាជានិយេហិ ចតូហិ, សព្ពចតុក្កេន ទេវ យជិតព្ព’’ន្តិ។
Usabhehi ājāniyehi catūhi, sabbacatukkena deva yajitabba’’nti.
រញ្ញោ បញ្ហំ ព្យាករោន្តោ ច ទេវលោកមគ្គំ បុដ្ឋោ និរយមគ្គំ ព្យាកាសិ។
Rañño pañhaṃ byākaronto ca devalokamaggaṃ puṭṭho nirayamaggaṃ byākāsi.
តត្ថ បុត្តេហីតិ អត្តនា ជាតេហិ បិយបុត្តេហិ ចេវ បិយធីតាហិ ច។ មហេសីហីតិ បិយភរិយាហិ។ នេគមេហីតិ សេដ្ឋីហិ។ ឧសភេហីតិ សព្ពសេតេហិ ឧសភរាជូហិ។ អាជានិយេហីតិ មង្គលអស្សេហិ។ ចតូហីតិ ឯតេហិ សព្ពេហេវ អញ្ញេហិ ច ហត្ថិអាទីហិ ចតូហិ ចតូហីតិ ឯវំ សព្ពចតុក្កេន, ទេវ, យជិតព្ពំ។ ឯតេសញ្ហិ ខគ្គេន សីសំ ឆិន្ទិត្វា សុវណ្ណបាតិយា គលលោហិតំ គហេត្វា អាវាដេ បក្ខិបិត្វា យញ្ញស្ស យជនករាជានោ សរីរេន សហ ទេវលោកំ គច្ឆន្តិ។ មហារាជ, សមណព្រាហ្មណកបណទ្ធិកវនិព្ពកយាចកានំ ឃាសច្ឆាទនាទិសម្បទានំ ទានមេវ បវត្តតិ។ ឥមេ បន បុត្តធីតាទយោ មារេត្វា តេសំ គលលោហិតេន យញ្ញស្ស យជនំ អតិទានំ នាមាតិ រាជានំ សញ្ញាបេសិ។
Tattha puttehīti attanā jātehi piyaputtehi ceva piyadhītāhi ca. Mahesīhīti piyabhariyāhi. Negamehīti seṭṭhīhi. Usabhehīti sabbasetehi usabharājūhi. Ājāniyehīti maṅgalaassehi. Catūhīti etehi sabbeheva aññehi ca hatthiādīhi catūhi catūhīti evaṃ sabbacatukkena, deva, yajitabbaṃ. Etesañhi khaggena sīsaṃ chinditvā suvaṇṇapātiyā galalohitaṃ gahetvā āvāṭe pakkhipitvā yaññassa yajanakarājāno sarīrena saha devalokaṃ gacchanti. Mahārāja, samaṇabrāhmaṇakapaṇaddhikavanibbakayācakānaṃ ghāsacchādanādisampadānaṃ dānameva pavattati. Ime pana puttadhītādayo māretvā tesaṃ galalohitena yaññassa yajanaṃ atidānaṃ nāmāti rājānaṃ saññāpesi.
ឥតិ សោ ‘‘សចេ ចន្ទកុមារំ ឯកញ្ញេវ គណ្ហិស្សាមិ, វេរចិត្តេន ករណំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ តំ មហាជនស្ស អន្តរេ បក្ខិបិ។ ឥទំ បន តេសំ កថេន្តានំ កថំ សុត្វា សព្ពេ អន្តេបុរជនា ភីតតសិតា សំវិគ្គមានហទយា ឯកប្បហារេនេវ មហារវំ រវិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Iti so ‘‘sace candakumāraṃ ekaññeva gaṇhissāmi, veracittena karaṇaṃ maññissantī’’ti taṃ mahājanassa antare pakkhipi. Idaṃ pana tesaṃ kathentānaṃ kathaṃ sutvā sabbe antepurajanā bhītatasitā saṃviggamānahadayā ekappahāreneva mahāravaṃ raviṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
៩៨៧.
987.
‘‘តំ សុត្វា អន្តេបុរេ, កុមារា មហេសិយោ ច ហញ្ញន្តុ;
‘‘Taṃ sutvā antepure, kumārā mahesiyo ca haññantu;
ឯកោ អហោសិ និគ្ឃោសោ, ភិក្ខា អច្ចុគ្គតោ សទ្ទោ’’តិ។
Eko ahosi nigghoso, bhikkhā accuggato saddo’’ti.
តត្ថ តន្តិ ‘‘កុមារា ច មហេសិយោ ច ហញ្ញន្តូ’’តិ តំ សទ្ទំ សុត្វា ឯកោតិ សកលរាជនិវេសនេ ឯកោវ និគ្ឃោសោ អហោសិ។ ភិស្មាតិ ភយានកោ។ អច្ចុគ្គតោតិ អតិឧគ្គតោ អហោសិ, សកលរាជកុលំ យុគន្តវាតប្បហដំ វិយ សាលវនំ អហោសិ។
Tattha tanti ‘‘kumārā ca mahesiyo ca haññantū’’ti taṃ saddaṃ sutvā ekoti sakalarājanivesane ekova nigghoso ahosi. Bhismāti bhayānako. Accuggatoti atiuggato ahosi, sakalarājakulaṃ yugantavātappahaṭaṃ viya sālavanaṃ ahosi.
ព្រាហ្មណោ រាជានំ អាហ – ‘‘កិំ បន, មហារាជ, យញ្ញំ យជិតុំ សក្កោសិ, ន សក្កោសី’’តិ? ‘‘កិំ កថេសិ, អាចរិយ, យញ្ញំ យជិត្វា ទេវលោកំ គមិស្សាមី’’តិ។ ‘‘មហារាជ, ភីរុកា ទុព្ពលជ្ឈាសយា យញ្ញំ យជិតុំ សមត្ថា នាម ន ហោន្តិ, តុម្ហេ ឥធ សព្ពេ សន្និបាតេថ, អហំ យញ្ញាវាដេ កម្មំ ករិស្សាមី’’តិ អត្តនោ បហោនកំ ពលកាយំ គហេត្វា នគរា និក្ខម្ម យញ្ញាវាដំ សមតលំ ការេត្វា វតិយា បរិក្ខិបិ។ កស្មា? ធម្មិកោ ហិ សមណោ វា ព្រាហ្មណោ វា អាគន្ត្វា និវារេយ្យាតិ យញ្ញាវាដេ វតិយា បរិក្ខេបនំ នាម ចារិត្តន្តិ កត្វា បោរាណកព្រាហ្មណេហិ ឋបិតំ។ រាជាបិ បុរិសេ បក្កោសាបេត្វា ‘‘តាតា, អហំ អត្តនោ បុត្តធីតរោ ច ភរិយាយោ ច មារេត្វា យញ្ញំ យជិត្វា ទេវលោកំ គមិស្សាមិ, គច្ឆថ នេសំ អាចិក្ខិត្វា សព្ពេ ឥធានេថា’’តិ បុត្តានំ តាវ អានយនត្ថាយ អាហ –
Brāhmaṇo rājānaṃ āha – ‘‘kiṃ pana, mahārāja, yaññaṃ yajituṃ sakkosi, na sakkosī’’ti? ‘‘Kiṃ kathesi, ācariya, yaññaṃ yajitvā devalokaṃ gamissāmī’’ti. ‘‘Mahārāja, bhīrukā dubbalajjhāsayā yaññaṃ yajituṃ samatthā nāma na honti, tumhe idha sabbe sannipātetha, ahaṃ yaññāvāṭe kammaṃ karissāmī’’ti attano pahonakaṃ balakāyaṃ gahetvā nagarā nikkhamma yaññāvāṭaṃ samatalaṃ kāretvā vatiyā parikkhipi. Kasmā? Dhammiko hi samaṇo vā brāhmaṇo vā āgantvā nivāreyyāti yaññāvāṭe vatiyā parikkhepanaṃ nāma cārittanti katvā porāṇakabrāhmaṇehi ṭhapitaṃ. Rājāpi purise pakkosāpetvā ‘‘tātā, ahaṃ attano puttadhītaro ca bhariyāyo ca māretvā yaññaṃ yajitvā devalokaṃ gamissāmi, gacchatha nesaṃ ācikkhitvā sabbe idhānethā’’ti puttānaṃ tāva ānayanatthāya āha –
៩៨៨.
988.
‘‘គច្ឆថ វទេថ កុមារេ, ចន្ទំ សូរិយញ្ច ភទ្ទសេនញ្ច;
‘‘Gacchatha vadetha kumāre, candaṃ sūriyañca bhaddasenañca;
សូរញ្ច វាមគោត្តញ្ច, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ។
Sūrañca vāmagottañca, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
តត្ថ គច្ឆថ វទេថ កុមារេតិ ចន្ទកុមារោ ច សូរិយកុមារោ ចាតិ ទ្វេ គោតមិទេវិយា អគ្គមហេសិយា បុត្តា, ភទ្ទសេនោ ច សូរោ ច វាមគោត្តោ ច តេសំ វេមាតិកភាតរោ។ បចុរា កិរ ហោថាតិ ឯកស្មិំ ឋានេ រាសី ហោថាតិ អាចិក្ខថាតិ អត្ថោ។
Tattha gacchatha vadetha kumāreti candakumāro ca sūriyakumāro cāti dve gotamideviyā aggamahesiyā puttā, bhaddaseno ca sūro ca vāmagotto ca tesaṃ vemātikabhātaro. Pacurā kira hothāti ekasmiṃ ṭhāne rāsī hothāti ācikkhathāti attho.
តេ បឋមំ ចន្ទកុមារស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា អាហំសុ ‘‘កុមារ, តុម្ហេ កិរ មារេត្វា តុម្ហាកំ បិតា ទេវលោកំ គន្តុកាមោ, តុម្ហាកំ គណ្ហនត្ថាយ អម្ហេ បេសេសី’’តិ។ ‘‘កស្ស វចនេន មំ គណ្ហាបេសី’’តិ? ‘‘ខណ្ឌហាលស្ស, ទេវា’’តិ។ ‘‘កិំ សោ មញ្ញេវ គណ្ហាបេតិ, ឧទាហុ អញ្ញេបី’’តិ។ ‘‘រាជបុត្ត, អញ្ញេបិ គណ្ហាបេតិ, សព្ពចតុក្កំ កិរ យញ្ញំ យជិតុកាមោ’’តិ។ សោ ចិន្តេសិ ‘‘តស្ស អញ្ញេហិ សទ្ធិំ វេរំ នត្ថិ, ‘វិនិច្ឆយេ វិលោបំ កាតុំ ន លភាមី’តិ បន មយិ ឯកស្មិំ វេរចិត្តេន ពហូ មារាបេតិ, បិតរំ ទដ្ឋុំ លភន្តស្ស សព្ពេសំ តេសំ មោចាបនំ នាម មម ភារោ’’តិ។ អថ នេ រាជបុរិសេ អាហ ‘‘តេន ហិ មេ បិតុ វចនំ ករោថា’’តិ។ តេ តំ នេត្វា រាជង្គណេ ឯកមន្តេ ឋបេត្វា ឥតរេបិ តយោ អាមន្តេត្វា តស្សេវ សន្តិកេ កត្វា រញ្ញោ អារោចយិំសុ ‘‘អានីតា តេ, ទេវ, បុត្តា’’តិ។ សោ តេសំ វចនំ សុត្វា ‘‘តាតា, ឥទានិ មេ ធីតរោ អានេត្វា តេសញ្ញេវ ភាតិកានំ សន្តិកេ ករោថា’’តិ ចតស្សោ ធីតរោ អាហរាបេតុំ ឥតរំ គាថមាហ –
Te paṭhamaṃ candakumārassa santikaṃ gantvā āhaṃsu ‘‘kumāra, tumhe kira māretvā tumhākaṃ pitā devalokaṃ gantukāmo, tumhākaṃ gaṇhanatthāya amhe pesesī’’ti. ‘‘Kassa vacanena maṃ gaṇhāpesī’’ti? ‘‘Khaṇḍahālassa, devā’’ti. ‘‘Kiṃ so maññeva gaṇhāpeti, udāhu aññepī’’ti. ‘‘Rājaputta, aññepi gaṇhāpeti, sabbacatukkaṃ kira yaññaṃ yajitukāmo’’ti. So cintesi ‘‘tassa aññehi saddhiṃ veraṃ natthi, ‘vinicchaye vilopaṃ kātuṃ na labhāmī’ti pana mayi ekasmiṃ veracittena bahū mārāpeti, pitaraṃ daṭṭhuṃ labhantassa sabbesaṃ tesaṃ mocāpanaṃ nāma mama bhāro’’ti. Atha ne rājapurise āha ‘‘tena hi me pitu vacanaṃ karothā’’ti. Te taṃ netvā rājaṅgaṇe ekamante ṭhapetvā itarepi tayo āmantetvā tasseva santike katvā rañño ārocayiṃsu ‘‘ānītā te, deva, puttā’’ti. So tesaṃ vacanaṃ sutvā ‘‘tātā, idāni me dhītaro ānetvā tesaññeva bhātikānaṃ santike karothā’’ti catasso dhītaro āharāpetuṃ itaraṃ gāthamāha –
៩៨៩.
989.
‘‘កុមារិយោបិ វទេថ, ឧបសេនំ កោកិលញ្ច មុទិតញ្ច;
‘‘Kumāriyopi vadetha, upasenaṃ kokilañca muditañca;
នន្ទញ្ចាបិ កុមារិំ, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ។
Nandañcāpi kumāriṃ, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
តេ ‘‘ឯវំ ករិស្សាមា’’តិ តាសំ សន្តិកំ គន្ត្វា តា រោទមានា បរិទេវមានា អានេត្វា ភាតិកានញ្ញេវ សន្តិកេ ករិំសុ។ តតោ រាជា អត្តនោ ភរិយានំ គហណត្ថាយ ឥតរំ គាថមាហ –
Te ‘‘evaṃ karissāmā’’ti tāsaṃ santikaṃ gantvā tā rodamānā paridevamānā ānetvā bhātikānaññeva santike kariṃsu. Tato rājā attano bhariyānaṃ gahaṇatthāya itaraṃ gāthamāha –
៩៩០.
990.
‘‘វិជយម្បិ មយ្ហំ មហេសិំ, ឯរាវតិំ កេសិនិំសុនន្ទញ្ច;
‘‘Vijayampi mayhaṃ mahesiṃ, erāvatiṃ kesiniṃsunandañca;
លក្ខណវរូបបន្នា, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ។
Lakkhaṇavarūpapannā, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
តត្ថ លក្ខណវរូបបន្នាតិ ឧត្តមេហិ ចតុសដ្ឋិយា ឥត្ថិលក្ខណេហិ ឧបបន្នា ឯតាបិ វទេថាតិ អត្ថោ។
Tattha lakkhaṇavarūpapannāti uttamehi catusaṭṭhiyā itthilakkhaṇehi upapannā etāpi vadethāti attho.
តេ តាបិ បរិទេវមានា អានេត្វា កុមារានំ សន្តិកេ ករិំសុ។ អថ រាជា ចត្តារោ សេដ្ឋិនោ គហណត្ថាយ អាណាបេន្តោ ឥតរំ គាថមាហ –
Te tāpi paridevamānā ānetvā kumārānaṃ santike kariṃsu. Atha rājā cattāro seṭṭhino gahaṇatthāya āṇāpento itaraṃ gāthamāha –
៩៩១.
991.
‘‘គហបតយោ ច វទេថ, បុណ្ណមុខំ ភទ្ទិយំ សិង្គាលញ្ច;
‘‘Gahapatayo ca vadetha, puṇṇamukhaṃ bhaddiyaṃ siṅgālañca;
វឌ្ឍញ្ចាបិ គហបតិំ, បចុរា កិរ ហោថ យញ្ញត្ថាយា’’តិ។
Vaḍḍhañcāpi gahapatiṃ, pacurā kira hotha yaññatthāyā’’ti.
រាជបុរិសា គន្ត្វា តេបិ អានយិំសុ។ រញ្ញោ បុត្តទារេ គយ្ហមានេ សកលនគរំ ន កិញ្ចិ អវោច។ សេដ្ឋិកុលានិ បន មហាសម្ពន្ធានិ, តស្មា តេសំ គហិតកាលេ សកលនគរំ សង្ខុភិត្វា ‘‘រញ្ញោ សេដ្ឋិនោ មារេត្វា យញ្ញំ យជិតុំ ន ទស្សាមា’’តិ សេដ្ឋិនោ បរិវារេត្វាវ តេសំ ញាតិវគ្គេន សទ្ធិំ រាជកុលំ អគមិ។ អថ តេ សេដ្ឋិនោ ញាតិគណបរិវុតា រាជានំ វន្ទិត្វា អត្តនោ ជីវិតំ យាចិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Rājapurisā gantvā tepi ānayiṃsu. Rañño puttadāre gayhamāne sakalanagaraṃ na kiñci avoca. Seṭṭhikulāni pana mahāsambandhāni, tasmā tesaṃ gahitakāle sakalanagaraṃ saṅkhubhitvā ‘‘rañño seṭṭhino māretvā yaññaṃ yajituṃ na dassāmā’’ti seṭṭhino parivāretvāva tesaṃ ñātivaggena saddhiṃ rājakulaṃ agami. Atha te seṭṭhino ñātigaṇaparivutā rājānaṃ vanditvā attano jīvitaṃ yāciṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
៩៩២.
992.
‘‘តេ តត្ថ គហបតយោ, អវោចិសុំ សមាគតា បុត្តទារបរិកិណ្ណា;
‘‘Te tattha gahapatayo, avocisuṃ samāgatā puttadāraparikiṇṇā;
សព្ពេវ សិខិនោ ទេវ ករោហិ, អថ វា នោ ទាសេ សាវេហី’’តិ។
Sabbeva sikhino deva karohi, atha vā no dāse sāvehī’’ti.
តត្ថ សព្ពេវ សិខិនោតិ សព្ពេ អម្ហេ មត្ថកេ ចូឡំ ពន្ធិត្វា អត្តនោ ចេដកេ ករោហិ, មយំ តេ ចេដកកិច្ចំ ករិស្សាម។ អថ វា នោ ទាសេ សាវេហីតិ អថ វា នោ អសទ្ទហន្តោ សព្ពសេនិយោ សន្និបាតេត្វា រាសិមជ្ឈេ អម្ហេ ទាសេ សាវេហិ, មយំ តេ ទាសត្តំ បដិស្សុណិស្សាមាតិ។
Tattha sabbeva sikhinoti sabbe amhe matthake cūḷaṃ bandhitvā attano ceṭake karohi, mayaṃ te ceṭakakiccaṃ karissāma. Atha vā no dāse sāvehīti atha vā no asaddahanto sabbaseniyo sannipātetvā rāsimajjhe amhe dāse sāvehi, mayaṃ te dāsattaṃ paṭissuṇissāmāti.
តេ ឯវំ យាចន្តាបិ ជីវិតំ លទ្ធុំ នាសក្ខិំសុ។ រាជបុរិសា សេសេ បដិក្កមាបេត្វា តេ គហេត្វា កុមារានញ្ញេវ សន្តិកេ និសីទាបេសុំ។ តតោ បន រាជា ហត្ថិអាទីនំ គហណត្ថាយ អាណាបេន្តោ អាហ –
Te evaṃ yācantāpi jīvitaṃ laddhuṃ nāsakkhiṃsu. Rājapurisā sese paṭikkamāpetvā te gahetvā kumārānaññeva santike nisīdāpesuṃ. Tato pana rājā hatthiādīnaṃ gahaṇatthāya āṇāpento āha –
៩៩៣.
993.
‘‘អភយង្ករម្បិ មេ ហត្ថិំ, នាឡាគិរិំ អច្ចុគ្គតំ វរុណទន្តំ;
‘‘Abhayaṅkarampi me hatthiṃ, nāḷāgiriṃ accuggataṃ varuṇadantaṃ;
អានេថ ខោ នេ ខិប្បំ, យញ្ញត្ថាយ ភវិស្សន្តិ។
Ānetha kho ne khippaṃ, yaññatthāya bhavissanti.
៩៩៤.
994.
‘‘អស្សរតនម្បិ កេសិំ, សុរាមុខំ បុណ្ណកំ វិនតកញ្ច;
‘‘Assaratanampi kesiṃ, surāmukhaṃ puṇṇakaṃ vinatakañca;
អានេថ ខោ នេ ខិប្បំ, យញ្ញត្ថាយ ភវិស្សន្តិ។
Ānetha kho ne khippaṃ, yaññatthāya bhavissanti.
៩៩៥.
995.
‘‘ឧសភម្បិ យូថបតិំ អនោជំ, និសភំ គវម្បតិំ តេបិ មយ្ហំ អានេថ;
‘‘Usabhampi yūthapatiṃ anojaṃ, nisabhaṃ gavampatiṃ tepi mayhaṃ ānetha;
សមូហ ករោន្តុ សព្ពំ, យជិស្សាមិ ទទាមិ ទានានិ។
Samūha karontu sabbaṃ, yajissāmi dadāmi dānāni.
៩៩៦.
996.
‘‘សព្ពំ បដិយាទេថ, យញ្ញំ បន ឧគ្គតម្ហិ សូរិយម្ហិ;
‘‘Sabbaṃ paṭiyādetha, yaññaṃ pana uggatamhi sūriyamhi;
អាណាបេថ ច កុមារេ, អភិរមន្តុ ឥមំ រត្តិំ។
Āṇāpetha ca kumāre, abhiramantu imaṃ rattiṃ.
៩៩៧.
997.
‘‘សព្ពំ ឧបដ្ឋបេថ, យញ្ញំ បន ឧគ្គតម្ហិ សូរិយម្ហិ;
‘‘Sabbaṃ upaṭṭhapetha, yaññaṃ pana uggatamhi sūriyamhi;
វទេថ ទានិ កុមារេ, អជ្ជ ខោ បច្ឆិមា រត្តី’’តិ។
Vadetha dāni kumāre, ajja kho pacchimā rattī’’ti.
តត្ថ សមូហ ករោន្តុ សព្ពន្តិ ន កេវលំ ឯត្តកមេវ, អវសេសម្បិ ចតុប្បទគណញ្ចេវ បក្ខិគណញ្ច សព្ពំ ចតុក្កំ កត្វា រាសិំ ករោន្តុ, សព្ពចតុក្កំ យញ្ញំ យជិស្សាមិ, យាចកព្រាហ្មណានញ្ច ទានំ ទស្សាមីតិ។ សព្ពំ បដិយាទេថាតិ ឯវំ មយា វុត្តំ អនវសេសំ ឧបដ្ឋបេថ។ ឧគ្គតម្ហីតិ អហំ បន យញ្ញំ ឧគ្គតេ សូរិយេ ស្វេ បាតោវ យជិស្សាមិ។ សព្ពំ ឧបដ្ឋបេថាតិ សេសម្បិ សព្ពំ យញ្ញឧបករណំ ឧបដ្ឋបេថាតិ។
Tattha samūha karontu sabbanti na kevalaṃ ettakameva, avasesampi catuppadagaṇañceva pakkhigaṇañca sabbaṃ catukkaṃ katvā rāsiṃ karontu, sabbacatukkaṃ yaññaṃ yajissāmi, yācakabrāhmaṇānañca dānaṃ dassāmīti. Sabbaṃ paṭiyādethāti evaṃ mayā vuttaṃ anavasesaṃ upaṭṭhapetha. Uggatamhīti ahaṃ pana yaññaṃ uggate sūriye sve pātova yajissāmi. Sabbaṃ upaṭṭhapethāti sesampi sabbaṃ yaññaupakaraṇaṃ upaṭṭhapethāti.
រញ្ញោ បន មាតាបិតរោ ធរន្តិយេវ។ អថស្ស អមច្ចា គន្ត្វា មាតុយា អារោចេសុំ ‘‘អយ្យេ, បុត្តោ វោ បុត្តទារំ មារេត្វា យញ្ញំ យជិតុកាមោ’’តិ។ សា ‘‘កិំ កថេថ, តាតា’’តិ ហត្ថេន ហទយំ បហរិត្វា រោទមានា អាគន្ត្វា ‘‘សច្ចំ កិរ ឯវរូបោ តេ យញ្ញោ ភវិស្សតី’’តិ បុច្ឆិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Rañño pana mātāpitaro dharantiyeva. Athassa amaccā gantvā mātuyā ārocesuṃ ‘‘ayye, putto vo puttadāraṃ māretvā yaññaṃ yajitukāmo’’ti. Sā ‘‘kiṃ kathetha, tātā’’ti hatthena hadayaṃ paharitvā rodamānā āgantvā ‘‘saccaṃ kira evarūpo te yañño bhavissatī’’ti pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
៩៩៨.
998.
‘‘តំតំ មាតា អវច, រោទន្តី អាគន្ត្វា វិមានតោ;
‘‘Taṃtaṃ mātā avaca, rodantī āgantvā vimānato;
យញ្ញោ កិរ តេ បុត្ត, ភវិស្សតិ ចតូហិ បុត្តេហី’’តិ។
Yañño kira te putta, bhavissati catūhi puttehī’’ti.
តត្ថ តំតន្តិ តំ ឯតំ រាជានំ។ វិមានតោតិ អត្តនោ វសនដ្ឋានតោ។
Tattha taṃtanti taṃ etaṃ rājānaṃ. Vimānatoti attano vasanaṭṭhānato.
រាជា អាហ –
Rājā āha –
៩៩៩.
999.
‘‘សព្ពេបិ មយ្ហំ បុត្តា ចត្តា, ចន្ទស្មិំ ហញ្ញមានស្មិំ;
‘‘Sabbepi mayhaṃ puttā cattā, candasmiṃ haññamānasmiṃ;
បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ។
Puttehi yaññaṃ yajitvāna, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
តត្ថ ចត្តាតិ ចន្ទកុមារេ ហញ្ញមានេយេវ សព្ពេបិ យញ្ញត្ថាយ មយា បរិច្ចត្តា។
Tattha cattāti candakumāre haññamāneyeva sabbepi yaññatthāya mayā pariccattā.
អថ នំ មាតា អាហ –
Atha naṃ mātā āha –
១០០០.
1000.
‘‘មា តំ បុត្ត សទ្ទហេសិ, សុគតិ កិរ ហោតិ បុត្តយញ្ញេន;
‘‘Mā taṃ putta saddahesi, sugati kira hoti puttayaññena;
និរយានេសោ មគ្គោ, នេសោ មគ្គោ ហិ សគ្គានំ។
Nirayāneso maggo, neso maggo hi saggānaṃ.
១០០១.
1001.
‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
ឯស មគ្គោ សុគតិយា, ន ច មគ្គោ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ។
Esa maggo sugatiyā, na ca maggo puttayaññenā’’ti.
តត្ថ និរយានេសោតិ និរស្សាទត្ថេន និរយានំ ចតុន្នំ អបាយានំ ឯស មគ្គោ។ កោណ្ឌញ្ញាតិ រាជានំ គោត្តេនាលបតិ។ ភូតភព្យានន្តិ ភូតានញ្ច ភវិតព្ពសត្តានញ្ច។ បុត្តយញ្ញេនាតិ ឯវរូបេន បុត្តធីតរោ មារេត្វា យជកយញ្ញេន សគ្គមគ្គោ នាម នត្ថីតិ។
Tattha nirayānesoti nirassādatthena nirayānaṃ catunnaṃ apāyānaṃ esa maggo. Koṇḍaññāti rājānaṃ gottenālapati. Bhūtabhabyānanti bhūtānañca bhavitabbasattānañca. Puttayaññenāti evarūpena puttadhītaro māretvā yajakayaññena saggamaggo nāma natthīti.
រាជា អាហ –
Rājā āha –
១០០២.
1002.
‘‘អាចរិយានំ វចនា, ឃាតេស្សំ ចន្ទញ្ច សូរិយញ្ច;
‘‘Ācariyānaṃ vacanā, ghātessaṃ candañca sūriyañca;
បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន ទុច្ចជេហិ, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ។
Puttehi yaññaṃ yajitvāna duccajehi, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
តត្ថ អាចរិយានំ វចនន្តិ អម្ម, នេសា មម អត្តនោ មតិ, អាចារសិក្ខាបនកស្ស បន មេ ខណ្ឌហាលាចរិយស្ស ឯតំ វចនំ, ឯសា អនុសិដ្ឋិ។ តស្មា អហំ ឯតេ ឃាតេស្សំ, ទុច្ចជេហិ បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គំ គមិស្សាមីតិ។
Tattha ācariyānaṃ vacananti amma, nesā mama attano mati, ācārasikkhāpanakassa pana me khaṇḍahālācariyassa etaṃ vacanaṃ, esā anusiṭṭhi. Tasmā ahaṃ ete ghātessaṃ, duccajehi puttehi yaññaṃ yajitvā saggaṃ gamissāmīti.
អថស្ស មាតា អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តី អបគតា។ បិតា តំ បវត្តិំ បុច្ឆិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Athassa mātā attano vacanaṃ gāhāpetuṃ asakkontī apagatā. Pitā taṃ pavattiṃ pucchi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១០០៣.
1003.
‘‘តំតំ បិតាបិ អវច, វសវត្តី ឱរសំ សកំ បុត្តំ;
‘‘Taṃtaṃ pitāpi avaca, vasavattī orasaṃ sakaṃ puttaṃ;
យញ្ញោ កិរ តេ បុត្ត, ភវិស្សតិ ចតូហិ បុត្តេហី’’តិ។
Yañño kira te putta, bhavissati catūhi puttehī’’ti.
តត្ថ វសវត្តីតិ តស្ស នាមំ។
Tattha vasavattīti tassa nāmaṃ.
រាជា អាហ –
Rājā āha –
១០០៤.
1004.
‘‘សព្ពេបិ មយ្ហំ បុត្តា ចត្តា, ចន្ទស្មិំ ហញ្ញមានស្មិំ;
‘‘Sabbepi mayhaṃ puttā cattā, candasmiṃ haññamānasmiṃ;
បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ។
Puttehi yaññaṃ yajitvāna, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
អថ នំ បិតា អាហ –
Atha naṃ pitā āha –
១០០៥.
1005.
‘‘មា តំ បុត្ត សទ្ទហេសិ, សុគតិ កិរ ហោតិ បុត្តយញ្ញេន;
‘‘Mā taṃ putta saddahesi, sugati kira hoti puttayaññena;
និរយានេសោ មគ្គោ, នេសោ មគ្គោ ហិ សគ្គានំ។
Nirayāneso maggo, neso maggo hi saggānaṃ.
១០០៦.
1006.
‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
ឯស មគ្គោ សុគតិយា, ន ច មគ្គោ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ។
Esa maggo sugatiyā, na ca maggo puttayaññenā’’ti.
រាជា អាហ –
Rājā āha –
១០០៧.
1007.
‘‘អាចរិយានំ វចនា, ឃាតេស្សំ ចន្ទញ្ច សូរិយញ្ច;
‘‘Ācariyānaṃ vacanā, ghātessaṃ candañca sūriyañca;
បុត្តេហិ យញ្ញំ យជិត្វាន ទុច្ចជេហិ, សុគតិំ សគ្គំ គមិស្សាមី’’តិ។
Puttehi yaññaṃ yajitvāna duccajehi, sugatiṃ saggaṃ gamissāmī’’ti.
អថ នំ បិតា អាហ –
Atha naṃ pitā āha –
១០០៨.
1008.
‘‘ទានានិ ទេហិ កោណ្ឌញ្ញ, អហិំសា សព្ពភូតភព្យានំ;
‘‘Dānāni dehi koṇḍañña, ahiṃsā sabbabhūtabhabyānaṃ;
បុត្តបរិវុតោ តុវំ, រដ្ឋំ ជនបទញ្ច បាលេហី’’តិ។
Puttaparivuto tuvaṃ, raṭṭhaṃ janapadañca pālehī’’ti.
តត្ថ បុត្តបរិវុតោតិ បុត្តេហិ បរិវុតោ។ រដ្ឋំ ជនបទញ្ចាតិ សកលកាសិរដ្ឋញ្ច តស្សេវ តំ តំ កោដ្ឋាសភូតំ ជនបទញ្ច។
Tattha puttaparivutoti puttehi parivuto. Raṭṭhaṃ janapadañcāti sakalakāsiraṭṭhañca tasseva taṃ taṃ koṭṭhāsabhūtaṃ janapadañca.
សោបិ តំ អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ នាសក្ខិ។ តតោ ចន្ទកុមារោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមស្ស ឯត្តកស្ស ជនស្ស ទុក្ខំ មំ ឯកំ និស្សាយ ឧប្បន្នំ, មម បិតរំ យាចិត្វា ឯត្តកំ ជនំ មរណទុក្ខតោ មោចេស្សាមី’’តិ។ សោ បិតរា សទ្ធិំ សល្លបន្តោ អាហ –
Sopi taṃ attano vacanaṃ gāhāpetuṃ nāsakkhi. Tato candakumāro cintesi ‘‘imassa ettakassa janassa dukkhaṃ maṃ ekaṃ nissāya uppannaṃ, mama pitaraṃ yācitvā ettakaṃ janaṃ maraṇadukkhato mocessāmī’’ti. So pitarā saddhiṃ sallapanto āha –
១០០៩.
1009.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
១០១០.
1010.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
១០១១.
1011.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
១០១២.
1012.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាមា’’តិ។
Bhikkhācariyaṃ carissāmā’’ti.
តត្ថ អបិ និគឡពន្ធកាបីតិ អបិ នាម មយំ មហានិគឡេហិ ពន្ធកាបិ ហុត្វា។ យស្ស ហោន្តិ តវ កាមាតិ សចេបិ ខណ្ឌហាលស្ស ទាតុកាមោសិ, តស្ស នោ ទាសេ កត្វា ទេហិ, ករិស្សាមស្ស ទាសកម្មន្តិ វទតិ។ អបិ រដ្ឋាតិ សចេ អម្ហាកំ កោចិ ទោសោ អត្ថិ, រដ្ឋា នោ បព្ពាជេហិ។ អបិ នាម រដ្ឋា បព្ពាជិតាបិ កបណា វិយ កបាលំ គហេត្វា ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាម, មា នោ អវធិ, ទេហិ នោ ជីវិតន្តិ វិលបិ។
Tattha api nigaḷabandhakāpīti api nāma mayaṃ mahānigaḷehi bandhakāpi hutvā. Yassa honti tava kāmāti sacepi khaṇḍahālassa dātukāmosi, tassa no dāse katvā dehi, karissāmassa dāsakammanti vadati. Api raṭṭhāti sace amhākaṃ koci doso atthi, raṭṭhā no pabbājehi. Api nāma raṭṭhā pabbājitāpi kapaṇā viya kapālaṃ gahetvā bhikkhācariyaṃ carissāma, mā no avadhi, dehi no jīvitanti vilapi.
តស្ស តំ នានប្បការំ វិលាបំ សុត្វា រាជា ហទយផលិតប្បត្តោ វិយ អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ រោទមានោ ‘‘ន មេ កោចិ បុត្តេ មារេតុំ លច្ឆតិ, ន មមត្ថោ ទេវលោកេនា’’តិ សព្ពេ តេ មោចេតុំ អាហ –
Tassa taṃ nānappakāraṃ vilāpaṃ sutvā rājā hadayaphalitappatto viya assupuṇṇehi nettehi rodamāno ‘‘na me koci putte māretuṃ lacchati, na mamattho devalokenā’’ti sabbe te mocetuṃ āha –
១០១៣.
1013.
‘‘ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយថ, វិលបន្តា ជីវិតស្ស កាមា ហិ;
‘‘Dukkhaṃ kho me janayatha, vilapantā jīvitassa kāmā hi;
មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ។
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti.
តំ រញ្ញោ កថំ សុត្វា រាជបុត្តេ អាទិំ កត្វា សព្ពំ តំ បក្ខិបរិយោសានំ បាណគណំ វិស្សជ្ជេសុំ។ ខណ្ឌហាលោបិ យញ្ញាវាដេ កម្មំ សំវិទហតិ។ អថ នំ ឯកោ បុរិសោ ‘‘អរេ ទុដ្ឋ, ខណ្ឌហាល, រញ្ញា បុត្តា វិស្សជ្ជិតា, ត្វំ អត្តនោ បុត្តេ មារេត្វា តេសំ គលលោហិតេន យញ្ញំ យជស្សូ’’តិ អាហ។ សោ ‘‘កិំ នាម រញ្ញា កត’’ន្តិ កប្បុដ្ឋានគ្គិ វិយ អវត្ថរន្តោ ឧដ្ឋាយ តុរិតោ ធាវិត្វា អាហ –
Taṃ rañño kathaṃ sutvā rājaputte ādiṃ katvā sabbaṃ taṃ pakkhipariyosānaṃ pāṇagaṇaṃ vissajjesuṃ. Khaṇḍahālopi yaññāvāṭe kammaṃ saṃvidahati. Atha naṃ eko puriso ‘‘are duṭṭha, khaṇḍahāla, raññā puttā vissajjitā, tvaṃ attano putte māretvā tesaṃ galalohitena yaññaṃ yajassū’’ti āha. So ‘‘kiṃ nāma raññā kata’’nti kappuṭṭhānaggi viya avattharanto uṭṭhāya turito dhāvitvā āha –
១០១៤.
1014.
‘‘បុព្ពេវ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ។
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
១០១៥.
1015.
‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ។
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti.
តត្ថ បុព្ពេវាតិ មយា ត្វំ បុព្ពេវ វុត្តោ ‘‘ន តុម្ហាទិសេន ភីរុកជាតិកេន សក្កា យញ្ញំ យជិតុំ, យញ្ញយជនំ នាមេតំ ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវ’’ន្តិ, អថ នោ ឥទានិ ឧបក្ខដស្ស បដិយត្តស្ស យញ្ញស្ស វិក្ខេបំ ករោសិ។ ‘‘វិក្ខម្ភ’’ន្តិបិ បាឋោ, បដិសេធន្តិ អត្ថោ។ មហារាជ, កស្មា ឯវំ ករោសិ។ យត្តកា ហិ យញ្ញំ យជន្តិ វា យាជេន្តិ វា អនុមោទន្តិ វា, សព្ពេ សុគតិមេវ វជន្តីតិ ទស្សេតិ។
Tattha pubbevāti mayā tvaṃ pubbeva vutto ‘‘na tumhādisena bhīrukajātikena sakkā yaññaṃ yajituṃ, yaññayajanaṃ nāmetaṃ dukkaraṃ durabhisambhava’’nti, atha no idāni upakkhaṭassa paṭiyattassa yaññassa vikkhepaṃ karosi. ‘‘Vikkhambha’’ntipi pāṭho, paṭisedhanti attho. Mahārāja, kasmā evaṃ karosi. Yattakā hi yaññaṃ yajanti vā yājenti vā anumodanti vā, sabbe sugatimeva vajantīti dasseti.
សោ អន្ធពាលោ រាជា តស្ស កោធវសិកស្ស កថំ គហេត្វា ធម្មសញ្ញី ហុត្វា បុន បុត្តេ គណ្ហាបេសិ។ តតោ ចន្ទកុមារោ បិតរំ អនុពោធយមានោ អាហ –
So andhabālo rājā tassa kodhavasikassa kathaṃ gahetvā dhammasaññī hutvā puna putte gaṇhāpesi. Tato candakumāro pitaraṃ anubodhayamāno āha –
១០១៦.
1016.
‘‘អថ កិស្ស ជនោ បុព្ពេ, សោត្ថានំ ព្រាហ្មណេ អវាចេសិ;
‘‘Atha kissa jano pubbe, sotthānaṃ brāhmaṇe avācesi;
អថ នោ អការណស្មា, យញ្ញត្ថាយ ទេវ ឃាតេសិ។
Atha no akāraṇasmā, yaññatthāya deva ghātesi.
១០១៧.
1017.
‘‘បុព្ពេវ នោ ទហរកាលេ, ន ហនេសិ ន ឃាតេសិ;
‘‘Pubbeva no daharakāle, na hanesi na ghātesi;
ទហរម្ហា យោព្ពនំ បត្តា, អទូសកា តាត ហញ្ញាម។
Daharamhā yobbanaṃ pattā, adūsakā tāta haññāma.
១០១៨.
1018.
‘‘ហត្ថិគតេ អស្សគតេ, សន្នទ្ធេ បស្ស នោ មហារាជ;
‘‘Hatthigate assagate, sannaddhe passa no mahārāja;
យុទ្ធេ វា យុជ្ឈមានេ វា, ន ហិ មាទិសា សូរា ហោន្តិ យញ្ញត្ថាយ។
Yuddhe vā yujjhamāne vā, na hi mādisā sūrā honti yaññatthāya.
១០១៩.
1019.
‘‘បច្ចន្តេ វាបិ កុបិតេ, អដវីសុ វា មាទិសេ និយោជេន្តិ;
‘‘Paccante vāpi kupite, aṭavīsu vā mādise niyojenti;
អថ នោ អការណស្មា, អភូមិយំ តាត ហញ្ញាម។
Atha no akāraṇasmā, abhūmiyaṃ tāta haññāma.
១០២០.
1020.
‘‘យាបិ ហិ តា សកុណិយោ, វសន្តិ តិណឃរានិ កត្វាន;
‘‘Yāpi hi tā sakuṇiyo, vasanti tiṇagharāni katvāna;
តាសម្បិ បិយា បុត្តា, អថ នោ ត្វំ ទេវ ឃាតេសិ។
Tāsampi piyā puttā, atha no tvaṃ deva ghātesi.
១០២១.
1021.
‘‘មា តស្ស សទ្ទហេសិ, ន មំ ខណ្ឌហាលោ ឃាតេយ្យ;
‘‘Mā tassa saddahesi, na maṃ khaṇḍahālo ghāteyya;
មមញ្ហិ សោ ឃាតេត្វាន, អនន្តរា តម្បិ ទេវ ឃាតេយ្យ។
Mamañhi so ghātetvāna, anantarā tampi deva ghāteyya.
១០២២.
1022.
‘‘គាមវរំ និគមវរំ ទទន្តិ, ភោគម្បិស្ស មហារាជ;
‘‘Gāmavaraṃ nigamavaraṃ dadanti, bhogampissa mahārāja;
អថគ្គបិណ្ឌិកាបិ, កុលេ កុលេ ហេតេ ភុញ្ជន្តិ។
Athaggapiṇḍikāpi, kule kule hete bhuñjanti.
១០២៣.
1023.
‘‘តេសម្បិ តាទិសានំ, ឥច្ឆន្តិ ទុព្ភិតុំ មហារាជ;
‘‘Tesampi tādisānaṃ, icchanti dubbhituṃ mahārāja;
យេភុយ្យេន ឯតេ, អកតញ្ញុនោ ព្រាហ្មណា ទេវ។
Yebhuyyena ete, akataññuno brāhmaṇā deva.
១០២៤.
1024.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
១០២៥.
1025.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
១០២៦.
1026.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
១០២៧.
1027.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាមា’’តិ។
Bhikkhācariyaṃ carissāmā’’ti.
តត្ថ បុព្ពេតិ តាត, យទិ អហំ មារេតព្ពោ, អថ កស្មា អម្ហាកំ ញាតិជនោ បុព្ពេ មម ជាតកាលេ ព្រាហ្មណេ សោត្ថានំ អវាចេសិ។ តទា កិរ ខណ្ឌហាលោវ មម លក្ខណានិ ឧបធារេត្វា ‘‘ឥមស្ស កុមារស្ស ន កោចិ អន្តរាយោ ភវិស្សតិ, តុម្ហាកំ អច្ចយេន រជ្ជំ ការេស្សតី’’តិ អាហ។ ឥច្ចស្ស បុរិមេន បច្ឆិមំ ន សមេតិ, មុសាវាទី ឯស។ អថ នោ ឯតស្ស វចនំ គហេត្វា អការណស្មា និក្ការណាយេវ យញ្ញត្ថាយ, ទេវ, ឃាតេសិ។ មា អម្ហេ ឃាតេសិ។ អយញ្ហិ មយិ ឯកស្មិំ វេរេន មហាជនំ មារេតុកាមោ, សាធុកំ សល្លក្ខេហិ នរិន្ទាតិ។ បុព្ពេវ នោតិ មហារាជ, សចេបិ អម្ហេ មារេតុកាមោ, បុព្ពេវ នោ កស្មា សយំ វា ន ហនេសិ, អញ្ញេហិ វា ន ឃាតាបេសិ។ ឥទានិ បន មយំ ទហរម្ហា តរុណា, បឋមវយេ ឋិតា បុត្តធីតាហិ វឌ្ឍាម, ឯវំភូតា តវ អទូសកាវ កិំការណា ហញ្ញាមាតិ?
Tattha pubbeti tāta, yadi ahaṃ māretabbo, atha kasmā amhākaṃ ñātijano pubbe mama jātakāle brāhmaṇe sotthānaṃ avācesi. Tadā kira khaṇḍahālova mama lakkhaṇāni upadhāretvā ‘‘imassa kumārassa na koci antarāyo bhavissati, tumhākaṃ accayena rajjaṃ kāressatī’’ti āha. Iccassa purimena pacchimaṃ na sameti, musāvādī esa. Atha no etassa vacanaṃ gahetvā akāraṇasmā nikkāraṇāyeva yaññatthāya, deva, ghātesi. Mā amhe ghātesi. Ayañhi mayi ekasmiṃ verena mahājanaṃ māretukāmo, sādhukaṃ sallakkhehi narindāti. Pubbeva noti mahārāja, sacepi amhe māretukāmo, pubbeva no kasmā sayaṃ vā na hanesi, aññehi vā na ghātāpesi. Idāni pana mayaṃ daharamhā taruṇā, paṭhamavaye ṭhitā puttadhītāhi vaḍḍhāma, evaṃbhūtā tava adūsakāva kiṃkāraṇā haññāmāti?
បស្ស នោតិ អម្ហេវ ចត្តារោ ភាតិកេ បស្ស។ យុជ្ឈមានេតិ បច្ចត្ថិកានំ នគរំ បរិវារេត្វា ឋិតកាលេ អម្ហាទិសេ បុត្តេ តេហិ សទ្ធិំ យុជ្ឈមានេ បស្ស។ អបុត្តកា ហិ រាជានោ អនាថា នាម ហោន្តិ។ មាទិសាតិ អម្ហាទិសា សូរា ពលវន្តោ ន យញ្ញត្ថាយ មារេតព្ពា ហោន្តិ។ និយោជេន្តីតិ តេសំ បច្ចាមិត្តានំ គណ្ហនត្ថាយ បយោជេន្តិ។ អថ នោតិ អថ អម្ហេ អការណស្មា អការណេន អភូមិយំ អនោកាសេយេវ កស្មា, តាត, ហញ្ញាមាតិ អត្ថោ។ មា តស្ស សទ្ទហេសីតិ មហារាជ, ន មំ ខណ្ឌហាលោ ឃាតយេ, មា តស្ស សទ្ទហេយ្យាសិ។ ភោគម្បិស្សាតិ ភោគម្បិ អស្ស ព្រាហ្មណស្ស រាជានោ ទេន្តិ។ អថគ្គបិណ្ឌិកាបីតិ អថ តេ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ លភន្តា អគ្គបិណ្ឌិកាបិ ហោន្តិ។ តេសម្បីតិ យេសំ កុលេ ភុញ្ជន្តិ, តេសម្បិ ឯវរូបានំ បិណ្ឌទាយកានំ ទុព្ភិតុំ ឥច្ឆន្តិ។
Passa noti amheva cattāro bhātike passa. Yujjhamāneti paccatthikānaṃ nagaraṃ parivāretvā ṭhitakāle amhādise putte tehi saddhiṃ yujjhamāne passa. Aputtakā hi rājāno anāthā nāma honti. Mādisāti amhādisā sūrā balavanto na yaññatthāya māretabbā honti. Niyojentīti tesaṃ paccāmittānaṃ gaṇhanatthāya payojenti. Atha noti atha amhe akāraṇasmā akāraṇena abhūmiyaṃ anokāseyeva kasmā, tāta, haññāmāti attho. Mā tassa saddahesīti mahārāja, na maṃ khaṇḍahālo ghātaye, mā tassa saddaheyyāsi. Bhogampissāti bhogampi assa brāhmaṇassa rājāno denti. Athaggapiṇḍikāpīti atha te aggodakaṃ aggapiṇḍaṃ labhantā aggapiṇḍikāpi honti. Tesampīti yesaṃ kule bhuñjanti, tesampi evarūpānaṃ piṇḍadāyakānaṃ dubbhituṃ icchanti.
រាជា កុមារស្ស វិលាបំ សុត្វា –
Rājā kumārassa vilāpaṃ sutvā –
១០២៨.
1028.
‘‘ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយថ, វិលបន្តា ជីវិតស្ស កាមា ហិ;
‘‘Dukkhaṃ kho me janayatha, vilapantā jīvitassa kāmā hi;
មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ។ –
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti. –
ឥមំ គាថំ វត្វា បុនបិ មោចេសិ។ ខណ្ឌហាលោ អាគន្ត្វា បុនបិ –
Imaṃ gāthaṃ vatvā punapi mocesi. Khaṇḍahālo āgantvā punapi –
១០២៩.
1029.
‘‘បុព្ពេវ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ។
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
១០៣០.
1030.
‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ។ –
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti. –
ឯវំ វត្វា បុន គណ្ហាបេសិ។ អថស្ស អនុនយនត្ថំ កុមារោ អាហ –
Evaṃ vatvā puna gaṇhāpesi. Athassa anunayanatthaṃ kumāro āha –
១០៣១.
1031.
‘‘យទិ កិរ យជិត្វា បុត្តេហិ, ទេវលោកំ ឥតោ ចុតា យន្តិ;
‘‘Yadi kira yajitvā puttehi, devalokaṃ ito cutā yanti;
ព្រាហ្មណោ តាវ យជតុ, បច្ឆាបិ យជសិ តុវំ រាជ។
Brāhmaṇo tāva yajatu, pacchāpi yajasi tuvaṃ rāja.
១០៣២.
1032.
‘‘យទិ កិរ យជិត្វា បុត្តេហិ, ទេវលោកំ ឥតោ ចុតា យន្តិ;
‘‘Yadi kira yajitvā puttehi, devalokaṃ ito cutā yanti;
ឯស្វេវ ខណ្ឌហាលោ, យជតំ សកេហិ បុត្តេហិ។
Esveva khaṇḍahālo, yajataṃ sakehi puttehi.
១០៣៣.
1033.
‘‘ឯវំ ជានន្តោ ខណ្ឌហាលោ, កិំ បុត្តកេ ន ឃាតេសិ;
‘‘Evaṃ jānanto khaṇḍahālo, kiṃ puttake na ghātesi;
សព្ពញ្ច ញាតិជនំ, អត្តានញ្ច ន ឃាតេសិ។
Sabbañca ñātijanaṃ, attānañca na ghātesi.
១០៣៤.
1034.
‘‘សព្ពេ វជន្តិ និរយំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;
‘‘Sabbe vajanti nirayaṃ, ye yajanti yepi yājenti;
យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញំ។
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyaññaṃ.
១០៣៥.
1035.
‘‘សចេ ហិ សោ សុជ្ឈតិ យោ ហនាតិ, ហតោបិ សោ សគ្គមុបេតិ ឋានំ;
‘‘Sace hi so sujjhati yo hanāti, hatopi so saggamupeti ṭhānaṃ;
ភោវាទិ ភោវាទិន មារយេយ្យុំ, យេ ចាបិ តេសំ អភិសទ្ទហេយ្យុ’’ន្តិ។
Bhovādi bhovādina mārayeyyuṃ, ye cāpi tesaṃ abhisaddaheyyu’’nti.
តត្ថ ព្រាហ្មណោ តាវាតិ បឋមំ តាវ ខណ្ឌហាលោ យជតុ សកេហិ បុត្តេហិ, អថ តស្មិំ ឯវំ យជិត្វា ទេវលោកំ គតេ បច្ឆា ត្វំ យជិស្សសិ។ ទេវ, សាទុរសភោជនម្បិ ហិ ត្វំ អញ្ញេហិ វីមំសាបេត្វា ភុញ្ជសិ, បុត្តទារមារណំយេវ កស្មា អវីមំសិត្វា ករោសីតិ ទីបេន្តោ ឯវមាហ។ ឯវំ ជានន្តោតិ ‘‘បុត្តធីតរោ មារេត្វា ទេវលោកំ គច្ឆតី’’តិ ឯវំ ជានន្តោ កិំការណា អត្តនោ បុត្តេ ច ញាតី ច អត្តានញ្ច ន ឃាតេសិ។ សចេ ហិ បរំ មារេត្វា ទេវលោកំ គច្ឆន្តិ, អត្តានំ មារេត្វា ព្រហ្មលោកំ គន្តព្ពោ ភវិស្សតិ។ ឯវំ យញ្ញគុណំ ជានន្តេន បរំ អមារេត្វា អត្តាវ មារេតព្ពោ សិយា។ អយំ បន តថា អកត្វា មំ មារាបេតិ។ ឥមិនាបិ ការណេន ជានាហិ, មហារាជ ‘‘យថា ឯស វិនិច្ឆយេ វិលោបំ កាតុំ អលភន្តោ ឯវំ ករោតី’’តិ។ ឯទិសន្តិ ឯវរូបំ បុត្តឃាតយញ្ញំ។
Tattha brāhmaṇo tāvāti paṭhamaṃ tāva khaṇḍahālo yajatu sakehi puttehi, atha tasmiṃ evaṃ yajitvā devalokaṃ gate pacchā tvaṃ yajissasi. Deva, sādurasabhojanampi hi tvaṃ aññehi vīmaṃsāpetvā bhuñjasi, puttadāramāraṇaṃyeva kasmā avīmaṃsitvā karosīti dīpento evamāha. Evaṃ jānantoti ‘‘puttadhītaro māretvā devalokaṃ gacchatī’’ti evaṃ jānanto kiṃkāraṇā attano putte ca ñātī ca attānañca na ghātesi. Sace hi paraṃ māretvā devalokaṃ gacchanti, attānaṃ māretvā brahmalokaṃ gantabbo bhavissati. Evaṃ yaññaguṇaṃ jānantena paraṃ amāretvā attāva māretabbo siyā. Ayaṃ pana tathā akatvā maṃ mārāpeti. Imināpi kāraṇena jānāhi, mahārāja ‘‘yathā esa vinicchaye vilopaṃ kātuṃ alabhanto evaṃ karotī’’ti. Edisanti evarūpaṃ puttaghātayaññaṃ.
កុមារោ ឯត្តកំ កថេន្តោបិ បិតរំ អត្តនោ វចនំ គាហាបេតុំ អសក្កោន្តោ រាជានំ បរិវារេត្វា ឋិតំ បរិសំ អារព្ភ អាហ –
Kumāro ettakaṃ kathentopi pitaraṃ attano vacanaṃ gāhāpetuṃ asakkonto rājānaṃ parivāretvā ṭhitaṃ parisaṃ ārabbha āha –
១០៣៦.
1036.
‘‘កថញ្ច កិរ បុត្តកាមាយោ, គហបតយោ ឃរណិយោ ច;
‘‘Kathañca kira puttakāmāyo, gahapatayo gharaṇiyo ca;
នគរម្ហិ ន ឧបរវន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ ឱរសំ បុត្តំ។
Nagaramhi na uparavanti rājānaṃ, mā ghātayi orasaṃ puttaṃ.
១០៣៧.
1037.
‘‘កថញ្ច កិរ បុត្តកាមាយោ, គហបតយោ ឃរណិយោ ច;
‘‘Kathañca kira puttakāmāyo, gahapatayo gharaṇiyo ca;
នគរម្ហិ ន ឧបរវន្តិ រាជានំ, មា ឃាតយិ អត្រជំ បុត្តំ។
Nagaramhi na uparavanti rājānaṃ, mā ghātayi atrajaṃ puttaṃ.
១០៣៨.
1038.
‘‘រញ្ញោ ចម្ហិ អត្ថកាមោ, ហិតោ ច សព្ពជនបទស្ស;
‘‘Rañño camhi atthakāmo, hito ca sabbajanapadassa;
ន កោចិ អស្ស បដិឃំ, មយា ជានបទោ ន បវេទេតី’’តិ។
Na koci assa paṭighaṃ, mayā jānapado na pavedetī’’ti.
តត្ថ បុត្តកាមាយោតិ ឃរណិយោ សន្ធាយ វុត្តំ។ គហបតយោ បន បុត្តកាមា នាម ហោន្តិ។ ន ឧបរវន្តីតិ ន ឧបក្កោសន្តិ ន វទន្តិ។ អត្រជន្តិ អត្តតោ ជាតំ។ ឯវំ វុត្តេបិ កោចិ រញ្ញា សទ្ធិំ កថេតុំ សមត្ថោ នាម នាហោសិ។ ន កោចិ អស្ស បដិឃំ មយាតិ ឥមិនា នោ លញ្ជោ វា គហិតោ, ឥស្សរិយមទេន វា ឥទំ នាម ទុក្ខំ កតន្តិ កោចិ ឯកោបិ មយា សទ្ធិំ បដិឃំ កត្តា នាម នាហោសិ។ ជានបទោ ន បវេទេតីតិ ឯវំ រញ្ញោ ច ជនបទស្ស ច អត្ថកាមស្ស មម បិតរំ អយំ ជានបទោ ‘‘គុណសម្បន្នោ តេ បុត្តោ’’តិ ន បវេទេតិ, ន ជានាបេតីតិ អត្ថោ។
Tattha puttakāmāyoti gharaṇiyo sandhāya vuttaṃ. Gahapatayo pana puttakāmā nāma honti. Na uparavantīti na upakkosanti na vadanti. Atrajanti attato jātaṃ. Evaṃ vuttepi koci raññā saddhiṃ kathetuṃ samattho nāma nāhosi. Na koci assa paṭighaṃ mayāti iminā no lañjo vā gahito, issariyamadena vā idaṃ nāma dukkhaṃ katanti koci ekopi mayā saddhiṃ paṭighaṃ kattā nāma nāhosi. Jānapado na pavedetīti evaṃ rañño ca janapadassa ca atthakāmassa mama pitaraṃ ayaṃ jānapado ‘‘guṇasampanno te putto’’ti na pavedeti, na jānāpetīti attho.
ឯវំ វុត្តេបិ កោចិ កិញ្ចិ ន កថេសិ។ តតោ ចន្ទកុមារោ អត្តនោ ភរិយាយោ តំ យាចនត្ថាយ ឧយ្យោជេន្តោ អាហ –
Evaṃ vuttepi koci kiñci na kathesi. Tato candakumāro attano bhariyāyo taṃ yācanatthāya uyyojento āha –
១០៣៩.
1039.
‘‘គច្ឆថ វោ ឃរណិយោ, តាតញ្ច វទេថ ខណ្ឌហាលញ្ច;
‘‘Gacchatha vo gharaṇiyo, tātañca vadetha khaṇḍahālañca;
មា ឃាតេថ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ។
Mā ghātetha kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
១០៤០.
1040.
‘‘គច្ឆថ វោ ឃរណិយោ, តាតញ្ច វទេថ ខណ្ឌហាលញ្ច;
‘‘Gacchatha vo gharaṇiyo, tātañca vadetha khaṇḍahālañca;
មា ឃាតេថ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្សា’’តិ។
Mā ghātetha kumāre, apekkhite sabbalokassā’’ti.
តា គន្ត្វា យាចិំសុ។ តាបិ រាជា ន ឱលោកេសិ។ តតោ កុមារោ អនាថោ ហុត្វា វិលបន្តោ –
Tā gantvā yāciṃsu. Tāpi rājā na olokesi. Tato kumāro anātho hutvā vilapanto –
១០៤១.
1041.
‘‘យំនូនាហំ ជាយេយ្យំ, រថការកុលេសុ វា,
‘‘Yaṃnūnāhaṃ jāyeyyaṃ, rathakārakulesu vā,
បុក្កុសកុលេសុ វា វេស្សេសុ វា ជាយេយ្យំ,
Pukkusakulesu vā vessesu vā jāyeyyaṃ,
ន ហជ្ជ មំ រាជ យញ្ញេ ឃាតេយ្យា’’តិ។ –
Na hajja maṃ rāja yaññe ghāteyyā’’ti. –
វត្វា បុន តា ភរិយាយោ ឧយ្យោជេន្តោ អាហ –
Vatvā puna tā bhariyāyo uyyojento āha –
១០៤២.
1042.
‘‘សព្ពា សីមន្តិនិយោ គច្ឆថ, អយ្យស្ស ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Sabbā sīmantiniyo gacchatha, ayyassa khaṇḍahālassa;
បាទេសុ និបតថ, អបរាធាហំ ន បស្សាមិ។
Pādesu nipatatha, aparādhāhaṃ na passāmi.
១០៤៣.
1043.
‘‘សព្ពា សីមន្តិនិយោ គច្ឆថ, អយ្យស្ស ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Sabbā sīmantiniyo gacchatha, ayyassa khaṇḍahālassa;
បាទេសុ និបតថ, កិន្តេ ភន្តេ មយំ អទូសេមា’’តិ។
Pādesu nipatatha, kinte bhante mayaṃ adūsemā’’ti.
តត្ថ អបរាធាហំ ន បស្សាមីតិ អហំ អាចរិយខណ្ឌហាលេ អត្តនោ អបរាធំ ន បស្សាមិ។ កិន្តេ ភន្តេតិ អយ្យ ខណ្ឌហាល, មយំ តុយ្ហំ កិំ ទូសយិម្ហា, អថ ចន្ទកុមារស្ស ទោសោ អត្ថិ, តំ ខមថាតិ វទេថាតិ។
Tattha aparādhāhaṃ na passāmīti ahaṃ ācariyakhaṇḍahāle attano aparādhaṃ na passāmi. Kinte bhanteti ayya khaṇḍahāla, mayaṃ tuyhaṃ kiṃ dūsayimhā, atha candakumārassa doso atthi, taṃ khamathāti vadethāti.
អថ ចន្ទកុមារស្ស កនិដ្ឋភគិនី សេលកុមារី នាម សោកំ សន្ធារេតុំ អសក្កោន្តី បិតុ បាទមូលេ បតិត្វា បរិទេវិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Atha candakumārassa kaniṭṭhabhaginī selakumārī nāma sokaṃ sandhāretuṃ asakkontī pitu pādamūle patitvā paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១០៤៤.
1044.
‘‘កបណា វិលបតិ សេលា, ទិស្វាន ភាតរេ ឧបនីតត្តេ;
‘‘Kapaṇā vilapati selā, disvāna bhātare upanītatte;
យញ្ញោ កិរ មេ ឧក្ខិបិតោ, តាតេន សគ្គកាមេនា’’តិ។
Yañño kira me ukkhipito, tātena saggakāmenā’’ti.
តត្ថ ឧបនីតត្តេតិ ឧបនីតសភាវេ។ ឧក្ខិបិតោតិ ឧក្ខិត្តោ។ សគ្គកាមេនោតិ មម ភាតរោ មារេត្វា សគ្គំ ឥច្ឆន្តេន។ តាត, ឥមេ មារេត្វា កិំ សគ្គេន ករិស្សសីតិ វិលបតិ។
Tattha upanītatteti upanītasabhāve. Ukkhipitoti ukkhitto. Saggakāmenoti mama bhātaro māretvā saggaṃ icchantena. Tāta, ime māretvā kiṃ saggena karissasīti vilapati.
រាជា តស្សាបិ កថំ ន គណ្ហិ។ តតោ ចន្ទកុមារស្ស បុត្តោ វសុលោ នាម បិតរំ ទុក្ខិតំ ទិស្វា ‘‘អហំ អយ្យកំ យាចិត្វា មម បិតុ ជីវិតំ ទាបេស្សាមី’’តិ រញ្ញោ បាទមូលេ បរិទេវិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Rājā tassāpi kathaṃ na gaṇhi. Tato candakumārassa putto vasulo nāma pitaraṃ dukkhitaṃ disvā ‘‘ahaṃ ayyakaṃ yācitvā mama pitu jīvitaṃ dāpessāmī’’ti rañño pādamūle paridevi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១០៤៥.
1045.
‘‘អាវត្តិ បរិវត្តិ ច, វសុលោ សម្មុខា រញ្ញោ;
‘‘Āvatti parivatti ca, vasulo sammukhā rañño;
មា នោ បិតរំ អវធិ, ទហរម្ហាយោព្ពនំ បត្តា’’តិ។
Mā no pitaraṃ avadhi, daharamhāyobbanaṃ pattā’’ti.
តត្ថ ទហរម្ហាយោព្ពនំ បត្តាតិ ទេវ, មយំ តរុណទារកា, ន តាវ យោព្ពនប្បត្តា, អម្ហេសុបិ តាវ អនុកម្បាយ អម្ហាកំ បិតរំ មា អវធីតិ។
Tattha daharamhāyobbanaṃ pattāti deva, mayaṃ taruṇadārakā, na tāva yobbanappattā, amhesupi tāva anukampāya amhākaṃ pitaraṃ mā avadhīti.
រាជា តស្ស បរិទេវិតំ សុត្វា ភិជ្ជមានហទយោ វិយ ហុត្វា អស្សុបុណ្ណេហិ នេត្តេហិ កុមារំ អាលិង្គិត្វា ‘‘តាត, អស្សាសំ បដិលភ, វិស្សជ្ជេមិ តេ បិតរ’’ន្តិ វត្វា គាថមាហ –
Rājā tassa paridevitaṃ sutvā bhijjamānahadayo viya hutvā assupuṇṇehi nettehi kumāraṃ āliṅgitvā ‘‘tāta, assāsaṃ paṭilabha, vissajjemi te pitara’’nti vatvā gāthamāha –
១០៤៦.
1046.
‘‘ឯសោ តេ វសុល បិតា, សមេហិ បិតរា សហ;
‘‘Eso te vasula pitā, samehi pitarā saha;
ទុក្ខំ ខោ មេ ជនយសិ, វិលបន្តោ អន្តេបុរស្មិំ;
Dukkhaṃ kho me janayasi, vilapanto antepurasmiṃ;
មុញ្ចេថ ទានិ កុមារេ, អលម្បិ មេ ហោតុ បុត្តយញ្ញេនា’’តិ។
Muñcetha dāni kumāre, alampi me hotu puttayaññenā’’ti.
តត្ថ អន្តេបុរស្មិន្តិ រាជនិវេសនស្ស អន្តរេ។
Tattha antepurasminti rājanivesanassa antare.
បុន ខណ្ឌហាលោ អាគន្ត្វា អាហ –
Puna khaṇḍahālo āgantvā āha –
១០៤៧.
1047.
‘‘បុព្ពេវ ខោសិ មេ វុត្តោ, ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវញ្ចេតំ;
‘‘Pubbeva khosi me vutto, dukkaraṃ durabhisambhavañcetaṃ;
អថ នោ ឧបក្ខដស្ស យញ្ញស្ស, កស្មា ករោសិ វិក្ខេបំ។
Atha no upakkhaṭassa yaññassa, kasmā karosi vikkhepaṃ.
១០៤៨.
1048.
‘‘សព្ពេ វជន្តិ សុគតិំ, យេ យជន្តិ យេបិ យាជេន្តិ;
‘‘Sabbe vajanti sugatiṃ, ye yajanti yepi yājenti;
យេ ចាបិ អនុមោទន្តិ, យជន្តានំ ឯទិសំ មហាយញ្ញ’’ន្តិ។
Ye cāpi anumodanti, yajantānaṃ edisaṃ mahāyañña’’nti.
រាជា បន អន្ធពាលោ បុន តស្ស វចនេន បុត្តេ គណ្ហាបេសិ។ តតោ ខណ្ឌហាលោ ចិន្តេសិ – ‘‘អយំ រាជា មុទុចិត្តោ កាលេន គណ្ហាបេតិ, កាលេន វិស្សជ្ជេតិ, បុនបិ ទារកានំ វចនេន បុត្តេ វិស្សជ្ជេយ្យ, យញ្ញាវាដញ្ញេវ នំ នេមី’’តិ។ អថស្ស តត្ថ គមនត្ថាយ គាថមាហ –
Rājā pana andhabālo puna tassa vacanena putte gaṇhāpesi. Tato khaṇḍahālo cintesi – ‘‘ayaṃ rājā muducitto kālena gaṇhāpeti, kālena vissajjeti, punapi dārakānaṃ vacanena putte vissajjeyya, yaññāvāṭaññeva naṃ nemī’’ti. Athassa tattha gamanatthāya gāthamāha –
១០៤៩.
1049.
‘‘សព្ពរតនស្ស យញ្ញោ ឧបក្ខដោ, ឯករាជ តវ បដិយត្តោ;
‘‘Sabbaratanassa yañño upakkhaṭo, ekarāja tava paṭiyatto;
អភិនិក្ខមស្សុ ទេវ, សគ្គំ គតោ ត្វំ បមោទិស្សសី’’តិ។
Abhinikkhamassu deva, saggaṃ gato tvaṃ pamodissasī’’ti.
តស្សត្ថោ – មហារាជ, តវ យញ្ញោ សព្ពរតនេហិ ឧបក្ខដោ បដិយត្តោ, ឥទានិ តេ អភិនិក្ខមនកាលោ, តស្មា អភិនិក្ខម, យញ្ញំ យជិត្វា សគ្គំ គតោ បមោទិស្សសីតិ។
Tassattho – mahārāja, tava yañño sabbaratanehi upakkhaṭo paṭiyatto, idāni te abhinikkhamanakālo, tasmā abhinikkhama, yaññaṃ yajitvā saggaṃ gato pamodissasīti.
តតោ ពោធិសត្តំ អាទាយ យញ្ញាវាដគមនកាលេ តស្ស ឱរោធា ឯកតោវ និក្ខមិំសុ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Tato bodhisattaṃ ādāya yaññāvāṭagamanakāle tassa orodhā ekatova nikkhamiṃsu. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១០៥០.
1050.
‘‘ទហរា សត្តសតា ឯតា, ចន្ទកុមារស្ស ភរិយាយោ;
‘‘Daharā sattasatā etā, candakumārassa bhariyāyo;
កេសេ បកិរិត្វាន, រោទន្តិយោ មគ្គមនុយាយិំសុ។
Kese pakiritvāna, rodantiyo maggamanuyāyiṃsu.
១០៥១.
1051.
‘‘អបរា បន សោកេន, និក្ខន្តា នន្ទនេ វិយ ទេវា;
‘‘Aparā pana sokena, nikkhantā nandane viya devā;
កេសេ បកិរិត្វាន, រោទន្តិយោ មគ្គមនុយាយិសុ’’ន្តិ។
Kese pakiritvāna, rodantiyo maggamanuyāyisu’’nti.
តត្ថ នន្ទនេ វិយ ទេវាតិ នន្ទនវនេ ចវនទេវបុត្តំ បរិវារេត្វា និក្ខន្តទេវតា វិយ គតា។
Tattha nandane viya devāti nandanavane cavanadevaputtaṃ parivāretvā nikkhantadevatā viya gatā.
ឥតោ បរំ តាសំ វិលាបគាថា ហោន្តិ –
Ito paraṃ tāsaṃ vilāpagāthā honti –
១០៥២.
1052.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស។
Nīyanti candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
១០៥៣.
1053.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ។
Nīyanti candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
១០៥៤.
1054.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ។
Nīyanti candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
១០៥៥.
1055.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស។
Nīyanti candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
១០៥៦.
1056.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ។
Nīyanti candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
១០៥៧.
1057.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
នីយន្តិ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ។
Nīyanti candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
១០៥៨.
1058.
‘‘យស្សុ បុព្ពេ ហត្ថិវរធុរគតេ, ហត្ថីហិ អនុវជន្តិ;
‘‘Yassu pubbe hatthivaradhuragate, hatthīhi anuvajanti;
ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ។
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
១០៥៩.
1059.
‘‘យស្សុ បុព្ពេ អស្សវរធុរគតេ, អស្សេហិ អនុវជន្តិ;
‘‘Yassu pubbe assavaradhuragate, assehi anuvajanti;
ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ។
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
១០៦០.
1060.
‘‘យស្សុ បុព្ពេ រថវរធុរគតេ, រថេហិ អនុវជន្តិ;
‘‘Yassu pubbe rathavaradhuragate, rathehi anuvajanti;
ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តិ។
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yanti.
១០៦១.
1061.
‘‘យេហិស្សុ បុព្ពេ និយ្យំសុ, តបនីយកប្បនេហិ តុរង្គេហិ;
‘‘Yehissu pubbe niyyaṃsu, tapanīyakappanehi turaṅgehi;
ត្យជ្ជ ចន្ទសូរិយា, ឧភោវ បត្តិកា យន្តី’’តិ។
Tyajja candasūriyā, ubhova pattikā yantī’’ti.
តត្ថ កាសិកសុចិវត្ថធរាតិ កាសិកានិ សុចិវត្ថានិ ធារយមានា។ ចន្ទសូរិយាតិ ចន្ទកុមារោ ច សូរិយកុមារោ ច។ ន្ហាបកសុន្ហាបិតាតិ ចន្ទនចុណ្ណេន ឧព្ពដ្ដេត្វា ន្ហាបកេហិ កតបរិកម្មតាយ សុន្ហាបិតា។ យស្សូតិ យេ អស្សុ។ អស្សូតិ និបាតមត្តំ, យេ កុមារេតិ អត្ថោ។ បុព្ពេតិ ឥតោ បុព្ពេ។ ហត្ថិវរធុរគតេតិ ហត្ថិវរានំ ធុរគតេ, អលង្កតហត្ថិក្ខន្ធវរគតេតិ អត្ថោ។ អស្សវរធុរគតេតិ អស្សវរបិដ្ឋិគតេ។ រថវរធុរគតេតិ រថវរមជ្ឈគតេ។ និយ្យំសូតិ និក្ខមិំសុ។
Tattha kāsikasucivatthadharāti kāsikāni sucivatthāni dhārayamānā. Candasūriyāti candakumāro ca sūriyakumāro ca. Nhāpakasunhāpitāti candanacuṇṇena ubbaṭṭetvā nhāpakehi kataparikammatāya sunhāpitā. Yassūti ye assu. Assūti nipātamattaṃ, ye kumāreti attho. Pubbeti ito pubbe. Hatthivaradhuragateti hatthivarānaṃ dhuragate, alaṅkatahatthikkhandhavaragateti attho. Assavaradhuragateti assavarapiṭṭhigate. Rathavaradhuragateti rathavaramajjhagate. Niyyaṃsūti nikkhamiṃsu.
ឯវំ តាសុ បរិទេវន្តីសុយេវ ពោធិសត្តំ នគរា នីហរិំសុ។ សកលនគរំ សង្ខុភិត្វា និក្ខមិតុំ អារភិ។ មហាជនេ និក្ខន្តេ ទ្វារានិ នប្បហោន្តិ។ ព្រាហ្មណោ អតិពហុំ ជនំ ទិស្វា ‘‘កោ ជានាតិ, កិំ ភវិស្សតី’’តិ នគរទ្វារានិ ថកាបេសិ។ មហាជនោ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ នគរទ្វារស្ស អាសន្នដ្ឋានេ ឧយ្យានំ អត្ថិ, តស្ស សន្តិកេ មហាវិរវំ រវិ។ តេន រវេន សកុណសង្ឃោ សង្ខុភិតោ អាកាសំ បក្ខន្ទិ។ មហាជនោ តំ តំ សកុណិំ អាមន្តេត្វា វិលបន្តោ អាហ –
Evaṃ tāsu paridevantīsuyeva bodhisattaṃ nagarā nīhariṃsu. Sakalanagaraṃ saṅkhubhitvā nikkhamituṃ ārabhi. Mahājane nikkhante dvārāni nappahonti. Brāhmaṇo atibahuṃ janaṃ disvā ‘‘ko jānāti, kiṃ bhavissatī’’ti nagaradvārāni thakāpesi. Mahājano nikkhamituṃ alabhanto nagaradvārassa āsannaṭṭhāne uyyānaṃ atthi, tassa santike mahāviravaṃ ravi. Tena ravena sakuṇasaṅgho saṅkhubhito ākāsaṃ pakkhandi. Mahājano taṃ taṃ sakuṇiṃ āmantetvā vilapanto āha –
១០៦២.
1062.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ បុត្តេហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi puttehi.
១០៦៣.
1063.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ កញ្ញាហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi kaññāhi.
១០៦៤.
1064.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ មហេសីតិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi mahesīti.
១០៦៥.
1065.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ គហបតីហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi gahapatīhi.
១០៦៦.
1066.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ ហត្ថីហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi hatthīhi.
១០៦៧.
1067.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ អស្សេហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi assehi.
១០៦៨.
1068.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ ឧសភេហិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho catūhi usabhehi.
១០៦៩.
1069.
‘‘យទិ សកុណិ មំសមិច្ឆសិ, ឌយស្សុ បុព្ពេន បុប្ផវតិយា;
‘‘Yadi sakuṇi maṃsamicchasi, ḍayassu pubbena pupphavatiyā;
យជតេត្ថ ឯករាជា, សម្មូឡ្ហោ សព្ពចតុក្កេនា’’តិ។
Yajatettha ekarājā, sammūḷho sabbacatukkenā’’ti.
តត្ថ មំសមិច្ឆសីតិ អម្ភោ សកុណិ, សចេ មំសំ ឥច្ឆសិ, បុប្ផវតិយា បុព្ពេន បុរត្ថិមទិសាយំ យញ្ញាវាដោ អត្ថិ, តត្ថ គច្ឆ។ យជតេត្ថាតិ ឯត្ថ ខណ្ឌហាលស្ស វចនំ គហេត្វា សម្មូឡ្ហោ ឯករាជា ចតូហិ បុត្តេហិ យញ្ញំ យជតិ។ សេសគាថាសុបិ ឯសេវ នយោ។
Tattha maṃsamicchasīti ambho sakuṇi, sace maṃsaṃ icchasi, pupphavatiyā pubbena puratthimadisāyaṃ yaññāvāṭo atthi, tattha gaccha. Yajatetthāti ettha khaṇḍahālassa vacanaṃ gahetvā sammūḷho ekarājā catūhi puttehi yaññaṃ yajati. Sesagāthāsupi eseva nayo.
ឯវំ មហាជនោ តស្មិំ ឋានេ បរិទេវិត្វា ពោធិសត្តស្ស វសនដ្ឋានំ គន្ត្វា បាសាទំ បទក្ខិណំ ករោន្តោ អន្តេបុរេ កូដាគារឧយ្យានាទីនិ បស្សន្តោ គាថាហិ បរិទេវិ –
Evaṃ mahājano tasmiṃ ṭhāne paridevitvā bodhisattassa vasanaṭṭhānaṃ gantvā pāsādaṃ padakkhiṇaṃ karonto antepure kūṭāgārauyyānādīni passanto gāthāhi paridevi –
១០៧០.
1070.
‘‘អយមស្ស បាសាទោ, ឥទំ អន្តេបុរំ សុរមណីយំ;
‘‘Ayamassa pāsādo, idaṃ antepuraṃ suramaṇīyaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧១.
1071.
‘‘ឥទមស្ស កូដាគារំ, សោវណ្ណំ បុប្ផមល្យវិកិណ្ណំ;
‘‘Idamassa kūṭāgāraṃ, sovaṇṇaṃ pupphamalyavikiṇṇaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧២.
1072.
‘‘ឥទមស្ស ឧយ្យានំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;
‘‘Idamassa uyyānaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៣.
1073.
‘‘ឥទមស្ស អសោកវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;
‘‘Idamassa asokavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៤.
1074.
‘‘ឥទមស្ស កណិការវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;
‘‘Idamassa kaṇikāravanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៥.
1075.
‘‘ឥទមស្ស បាដលិវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;
‘‘Idamassa pāṭalivanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៦.
1076.
‘‘ឥទមស្ស អម្ពវនំ, សុបុប្ផិតំ សព្ពកាលិកំ រម្មំ;
‘‘Idamassa ambavanaṃ, supupphitaṃ sabbakālikaṃ rammaṃ;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៧.
1077.
‘‘អយមស្ស បោក្ខរណី, សញ្ឆន្នា បទុមបុណ្ឌរីកេហិ;
‘‘Ayamassa pokkharaṇī, sañchannā padumapuṇḍarīkehi;
នាវា ច សោវណ្ណវិកតា, បុប្ផវល្លិយា ចិត្តា សុរមណីយា;
Nāvā ca sovaṇṇavikatā, pupphavalliyā cittā suramaṇīyā;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា’’តិ។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā’’ti.
តត្ថ តេទានីតិ ឥទានិ តេ ចន្ទកុមារប្បមុខា អម្ហាកំ អយ្យបុត្តា ឯវរូបំ បាសាទំ ឆឌ្ឌេត្វា វធាយ នីយន្តិ។ សោវណ្ណវិកតាតិ សុវណ្ណខចិតា។
Tattha tedānīti idāni te candakumārappamukhā amhākaṃ ayyaputtā evarūpaṃ pāsādaṃ chaḍḍetvā vadhāya nīyanti. Sovaṇṇavikatāti suvaṇṇakhacitā.
ឯត្តកេសុ ឋានេសុ វិលបន្តា បុន ហត្ថិសាលាទីនិ ឧបសង្កមិត្វា អាហំសុ –
Ettakesu ṭhānesu vilapantā puna hatthisālādīni upasaṅkamitvā āhaṃsu –
១០៧៨.
1078.
‘‘ឥទមស្ស ហត្ថិរតនំ, ឯរាវណោ គជោ ពលី ទន្តី;
‘‘Idamassa hatthiratanaṃ, erāvaṇo gajo balī dantī;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៧៩.
1079.
‘‘ឥទមស្ស អស្សរតនំ, ឯកខុរោ អស្សោ;
‘‘Idamassa assaratanaṃ, ekakhuro asso;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៨០.
1080.
‘‘អយមស្ស អស្សរថោ, សាឡិយនិគ្ឃោសោ សុភោ រតនវិចិត្តោ;
‘‘Ayamassa assaratho, sāḷiyanigghoso subho ratanavicitto;
យត្ថស្សុ អយ្យបុត្តា, សោភិំសុ នន្ទនេ វិយ ទេវា;
Yatthassu ayyaputtā, sobhiṃsu nandane viya devā;
តេទានិ អយ្យបុត្តា, ចត្តារោ វធាយ និន្នីតា។
Tedāni ayyaputtā, cattāro vadhāya ninnītā.
១០៨១.
1081.
‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរេហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តេហិ;
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarehi, candanamudukagattehi;
រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ បុត្តេហិ។
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi puttehi.
១០៨២.
1082.
‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរាហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តាហិ;
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarāhi, candanamudukagattāhi;
រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ កញ្ញាហិ។
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi kaññāhi.
១០៨៣.
1083.
‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរាហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តាហិ;
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarāhi, candanamudukagattāhi;
រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ មហេសីហិ។
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi mahesīhi.
១០៨៤.
1084.
‘‘កថំ នាម សាមសមសុន្ទរេហិ, ចន្ទនមុទុកគត្តេហិ;
‘‘Kathaṃ nāma sāmasamasundarehi, candanamudukagattehi;
រាជា យជិស្សតេ យញ្ញំ, សម្មូឡ្ហោ ចតូហិ គហបតីហិ។
Rājā yajissate yaññaṃ, sammūḷho catūhi gahapatīhi.
១០៨៥.
1085.
‘‘យថា ហោន្តិ គាមនិគមា, សុញ្ញា អមនុស្សកា ព្រហារញ្ញា;
‘‘Yathā honti gāmanigamā, suññā amanussakā brahāraññā;
តថា ហេស្សតិ បុប្ផវតិយា, យិដ្ឋេសុ ចន្ទសូរិយេសូ’’តិ។
Tathā hessati pupphavatiyā, yiṭṭhesu candasūriyesū’’ti.
តត្ថ ឯរាវណោតិ តស្ស ហត្ថិនោ នាមំ។ ឯកខុរោតិ អភិន្នខុរោ។ សាឡិយនិគ្ឃោសោតិ គមនកាលេ សាឡិកានំ វិយ មធុរេន និគ្ឃោសេន សមន្នាគតោ។ កថំ នាមាតិ កេន នាម ការណេន។ សាមសមសុន្ទរេហីតិ សុវណ្ណសាមេហិ ច អញ្ញមញ្ញំ ជាតិយា សមេហិ ច និទ្ទោសតាយ សុន្ទរេហិ។ ចន្ទនមុទុកគត្តេហីតិ លោហិតចន្ទនលិត្តគត្តេហិ។ ព្រហារញ្ញាតិ យថា តេ គាមនិគមា សុញ្ញា និម្មនុស្សា ព្រហារញ្ញា ហោន្តិ, តថា បុប្ផវតិយាបិ យញ្ញេ យិដ្ឋេសុ រាជបុត្តេសុ សុញ្ញា អរញ្ញសទិសា ភវិស្សតីតិ។
Tattha erāvaṇoti tassa hatthino nāmaṃ. Ekakhuroti abhinnakhuro. Sāḷiyanigghosoti gamanakāle sāḷikānaṃ viya madhurena nigghosena samannāgato. Kathaṃ nāmāti kena nāma kāraṇena. Sāmasamasundarehīti suvaṇṇasāmehi ca aññamaññaṃ jātiyā samehi ca niddosatāya sundarehi. Candanamudukagattehīti lohitacandanalittagattehi. Brahāraññāti yathā te gāmanigamā suññā nimmanussā brahāraññā honti, tathā pupphavatiyāpi yaññe yiṭṭhesu rājaputtesu suññā araññasadisā bhavissatīti.
អថ មហាជនោ ពហិ និក្ខមិតុំ អលភន្តោ អន្តោនគរេយេវ វិចរន្តោ បរិទេវិ។ ពោធិសត្តោបិ យញ្ញាវាដំ នីតោ។ អថស្ស មាតា គោតមី នាម ទេវី ‘‘បុត្តានំ មេ ជីវិតំ ទេហិ, ទេវា’’តិ រញ្ញោ បាទមូលេ បរិវត្តិត្វា បរិទេវមានា អាហ –
Atha mahājano bahi nikkhamituṃ alabhanto antonagareyeva vicaranto paridevi. Bodhisattopi yaññāvāṭaṃ nīto. Athassa mātā gotamī nāma devī ‘‘puttānaṃ me jīvitaṃ dehi, devā’’ti rañño pādamūle parivattitvā paridevamānā āha –
១០៨៦.
1086.
‘‘ឧម្មត្តិកា ភវិស្សាមិ, ភូនហតា បំសុនា ច បរិកិណ្ណា;
‘‘Ummattikā bhavissāmi, bhūnahatā paṃsunā ca parikiṇṇā;
សចេ ចន្ទវរំ ហន្តិ, បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តិ។
Sace candavaraṃ hanti, pāṇā me deva rujjhanti.
១០៨៧.
1087.
‘‘ឧម្មត្តិកា ភវិស្សាមិ, ភូនហតា បំសុនា ច បរិកិណ្ណា;
‘‘Ummattikā bhavissāmi, bhūnahatā paṃsunā ca parikiṇṇā;
សចេ សូរិយវរំ ហន្តិ, បាណា មេ ទេវ រុជ្ឈន្តី’’តិ។
Sace sūriyavaraṃ hanti, pāṇā me deva rujjhantī’’ti.
តត្ថ ភូនហតាតិ ហតវុឌ្ឍិ។ បំសុនា ច បរិកិណ្ណាតិ បំសុបរិកិណ្ណសរីរា ឧម្មត្តិកា ហុត្វា វិចរិស្សាមិ។
Tattha bhūnahatāti hatavuḍḍhi. Paṃsunā ca parikiṇṇāti paṃsuparikiṇṇasarīrā ummattikā hutvā vicarissāmi.
សា ឯវំ បរិទេវន្តីបិ រញ្ញោ សន្តិកា កិញ្ចិ កថំ អលភិត្វា ‘‘មម បុត្តោ តុម្ហាកំ កុជ្ឈិត្វា គតោ ភវិស្សតិ, កិស្ស នំ តុម្ហេ ន និវត្តេថា’’តិ កុមារស្ស ចតស្សោ ភរិយាយោ អាលិង្គិត្វា បរិទេវន្តី អាហ –
Sā evaṃ paridevantīpi rañño santikā kiñci kathaṃ alabhitvā ‘‘mama putto tumhākaṃ kujjhitvā gato bhavissati, kissa naṃ tumhe na nivattethā’’ti kumārassa catasso bhariyāyo āliṅgitvā paridevantī āha –
១០៨៨.
1088.
‘‘កិន្នុមា ន រមាបេយ្យុំ, អញ្ញមញ្ញំ បិយំវទា;
‘‘Kinnumā na ramāpeyyuṃ, aññamaññaṃ piyaṃvadā;
ឃដ្ដិកា ឧបរិក្ខី ច, បោក្ខរណី ច ភារិកា;
Ghaṭṭikā uparikkhī ca, pokkharaṇī ca bhārikā;
ចន្ទសូរិយេសុ នច្ចន្តិយោ, សមា តាសំ ន វិជ្ជតី’’តិ។
Candasūriyesu naccantiyo, samā tāsaṃ na vijjatī’’ti.
តត្ថ កិន្នុមា ន រមាបេយ្យុន្តិ កេន ការណេន ឥមា ឃដ្ដិកាតិអាទិកា ចតស្សោ អញ្ញមញ្ញំ បិយំវទា ចន្ទសូរិយកុមារានំ សន្តិកេ នច្ចន្តិយោ មម បុត្តេ ន រមាបយិំសុ, ឧក្កណ្ឋាបយិំសុ។ សកលជម្ពុទីបស្មិញ្ហិ នច្ចេ វា គីតេ វា សមា អញ្ញា កាចិ តាសំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ។
Tattha kinnumā na ramāpeyyunti kena kāraṇena imā ghaṭṭikātiādikā catasso aññamaññaṃ piyaṃvadā candasūriyakumārānaṃ santike naccantiyo mama putte na ramāpayiṃsu, ukkaṇṭhāpayiṃsu. Sakalajambudīpasmiñhi nacce vā gīte vā samā aññā kāci tāsaṃ na vijjatīti attho.
ឥតិ សា សុណ្ហាហិ សទ្ធិំ បរិទេវិត្វា អញ្ញំ គហេតព្ពគ្គហណំ អបស្សន្តី ខណ្ឌហាលំ អក្កោសមានា អដ្ឋ គាថា អភាសិ –
Iti sā suṇhāhi saddhiṃ paridevitvā aññaṃ gahetabbaggahaṇaṃ apassantī khaṇḍahālaṃ akkosamānā aṭṭha gāthā abhāsi –
១០៨៩.
1089.
‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava mātā;
យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, ចន្ទម្ហិ វធាយ និន្នីតេ។
Yo mayhaṃ hadayasoko, candamhi vadhāya ninnīte.
១០៩០.
1090.
‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava mātā;
យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, សូរិយម្ហិ វធាយ និន្នីតេ។
Yo mayhaṃ hadayasoko, sūriyamhi vadhāya ninnīte.
១០៩១.
1091.
‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava jāyā;
យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, ចន្ទម្ហិ វធាយ និន្នីតេ។
Yo mayhaṃ hadayasoko, candamhi vadhāya ninnīte.
១០៩២.
1092.
‘‘ឥមំ មយ្ហំ ហទយសោកំ, បដិមុញ្ចតុ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;
‘‘Imaṃ mayhaṃ hadayasokaṃ, paṭimuñcatu khaṇḍahāla tava jāyā;
យោ មយ្ហំ ហទយសោកោ, សូរិយម្ហិ វធាយ និន្នីតេ។
Yo mayhaṃ hadayasoko, sūriyamhi vadhāya ninnīte.
១០៩៣.
1093.
‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava mātā;
យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ។
Yo ghātesi kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
១០៩៤.
1094.
‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ មាតា;
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava mātā;
យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្ស។
Yo ghātesi kumāre, apekkhite sabbalokassa.
១០៩៥.
1095.
‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava jāyā;
យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អទូសកេ សីហសង្កាសេ។
Yo ghātesi kumāre, adūsake sīhasaṅkāse.
១០៩៦.
1096.
‘‘មា ច បុត្តេ មា ច បតិំ, អទ្ទក្ខិ ខណ្ឌហាល តវ ជាយា;
‘‘Mā ca putte mā ca patiṃ, addakkhi khaṇḍahāla tava jāyā;
យោ ឃាតេសិ កុមារេ, អបេក្ខិតេ សព្ពលោកស្សា’’តិ។
Yo ghātesi kumāre, apekkhite sabbalokassā’’ti.
តត្ថ ឥមំ មយ្ហន្តិ មយ្ហំ ឥមំ ហទយសោកំ ទុក្ខំ។ បដិមុញ្ចតូតិ បវិសតុ បាបុណាតុ។ យោ ឃាតេសីតិ យោ ត្វំ ឃាតេសិ។ អបេក្ខិតេតិ សព្ពលោកេន ឱលោកិតេ ទិស្សមានេ មារេសីតិ អត្ថោ។
Tattha imaṃ mayhanti mayhaṃ imaṃ hadayasokaṃ dukkhaṃ. Paṭimuñcatūti pavisatu pāpuṇātu. Yo ghātesīti yo tvaṃ ghātesi. Apekkhiteti sabbalokena olokite dissamāne māresīti attho.
ពោធិសត្តោ យញ្ញាវាដេបិ បិតរំ យាចន្តោ អាហ –
Bodhisatto yaññāvāṭepi pitaraṃ yācanto āha –
១០៩៧.
1097.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថី អស្សេ ច បាលេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthī asse ca pālema.
១០៩៨.
1098.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, ហត្ថិឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, hatthichakaṇāni ujjhema.
១០៩៩.
1099.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
អបិ និគឡពន្ធកាបិ, អស្សឆកណានិ ឧជ្ឈេម។
Api nigaḷabandhakāpi, assachakaṇāni ujjhema.
១១០០.
1100.
‘‘មា នោ ទេវ អវធិ, ទាសេ នោ ទេហិ ខណ្ឌហាលស្ស;
‘‘Mā no deva avadhi, dāse no dehi khaṇḍahālassa;
យស្ស ហោន្តិ តវ កាមា, អបិ រដ្ឋា បព្ពាជិតា;
Yassa honti tava kāmā, api raṭṭhā pabbājitā;
ភិក្ខាចរិយំ ចរិស្សាម។
Bhikkhācariyaṃ carissāma.
១១០១.
1101.
‘‘ទិព្ពំ ទេវ ឧបយាចន្តិ, បុត្តត្ថិកាបិ ទលិទ្ទា;
‘‘Dibbaṃ deva upayācanti, puttatthikāpi daliddā;
បដិភានានិបិ ហិត្វា, បុត្តេ ន លភន្តិ ឯកច្ចា។
Paṭibhānānipi hitvā, putte na labhanti ekaccā.
១១០២.
1102.
‘‘អាសីសិកានិ ករោន្តិ, បុត្តា នោ ជាយន្តុ តតោ បបុត្តា;
‘‘Āsīsikāni karonti, puttā no jāyantu tato paputtā;
អថ នោ អការណស្មា, យញ្ញត្ថាយ ទេវ ឃាតេសិ។
Atha no akāraṇasmā, yaññatthāya deva ghātesi.
១១០៣.
1103.
‘‘ឧបយាចិតកេន បុត្តំ លភន្តិ, មា តាត នោ អឃាតេសិ;
‘‘Upayācitakena puttaṃ labhanti, mā tāta no aghātesi;
មា កិច្ឆាលទ្ធកេហិ បុត្តេហិ, យជិត្ថោ ឥមំ យញ្ញំ។
Mā kicchāladdhakehi puttehi, yajittho imaṃ yaññaṃ.
១១០៤.
1104.
‘‘ឧបយាចិតកេន បុត្តំ លភន្តិ, មា តាត នោ អឃាតេសិ;
‘‘Upayācitakena puttaṃ labhanti, mā tāta no aghātesi;
មា កបណលទ្ធកេហិ បុត្តេហិ, អម្មាយ នោ វិប្បវាសេហី’’តិ។
Mā kapaṇaladdhakehi puttehi, ammāya no vippavāsehī’’ti.
តត្ថ ទិព្ពន្តិ ទេវ, អបុត្តិកា ទលិទ្ទាបិ នារិយោ បុត្តត្ថិកា ហុត្វា ពហុំ បណ្ណាការំ ករិត្វា បុត្តំ វា ធីតរំ វា លភាមាតិ ទិព្យំ ឧបយាចន្តិ។ បដិភានានិបិ ហិត្វាតិ ទោហឡានិ ឆឌ្ឌេត្វាបិ, អលភិត្វាបីតិ អត្ថោ។ ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មហារាជ, នារីនញ្ហិ ឧប្បន្នំ ទោហឡំ អលភិត្វា គព្ភោ សុស្សិត្វា នស្សតិ។ តត្ថ ឯកច្ចា យាចន្តាបិ បុត្តេ អលភមានា, កាចិ លទ្ធម្បិ ទោហឡំ បហាយ អបរិភុញ្ជិត្វា ន លភន្តិ, កាចិ ទោហឡំ អលភមានា ន លភន្តិ។ មយ្ហំ បន មាតា ឧប្បន្នំ ទោហឡំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិត្វា ឧប្បន្នំ គព្ភំ អនាសេត្វា បុត្តេ បដិលភិ។ ឯវំ បដិលទ្ធេ មា នោ អវធីតិ យាចតិ។
Tattha dibbanti deva, aputtikā daliddāpi nāriyo puttatthikā hutvā bahuṃ paṇṇākāraṃ karitvā puttaṃ vā dhītaraṃ vā labhāmāti dibyaṃ upayācanti. Paṭibhānānipi hitvāti dohaḷāni chaḍḍetvāpi, alabhitvāpīti attho. Idaṃ vuttaṃ hoti – mahārāja, nārīnañhi uppannaṃ dohaḷaṃ alabhitvā gabbho sussitvā nassati. Tattha ekaccā yācantāpi putte alabhamānā, kāci laddhampi dohaḷaṃ pahāya aparibhuñjitvā na labhanti, kāci dohaḷaṃ alabhamānā na labhanti. Mayhaṃ pana mātā uppannaṃ dohaḷaṃ labhitvā paribhuñjitvā uppannaṃ gabbhaṃ anāsetvā putte paṭilabhi. Evaṃ paṭiladdhe mā no avadhīti yācati.
អាសីសិកានីតិ មហារាជ, ឥមេ សត្តា អាសីសំ ករោន្តិ។ កិន្តិ? បុត្តា នោ ជាយន្តូតិ។ តតោ បបុត្តាតិ បុត្តានម្បិ នោ បុត្តា ជាយន្តូតិ។ អថ នោ អការណស្មាតិ អថ ត្វំ អម្ហេ អការណេន យញ្ញត្ថាយ ឃាតេសិ។ ឧបយាចិតកេនាតិ ទេវតានំ អាយាចនេន។ កបណលទ្ធកេហីតិ កបណា វិយ ហុត្វា លទ្ធកេហិ។ បុត្តេហីតិ អម្ហេហិ សទ្ធិំ អម្ហាកំ អម្មាយ មា វិប្បវាសេហិ, មា នោ មាតរា សទ្ធិំ វិប្បវាសំ ករីតិ វទតិ។
Āsīsikānīti mahārāja, ime sattā āsīsaṃ karonti. Kinti? Puttā no jāyantūti. Tato paputtāti puttānampi no puttā jāyantūti. Atha no akāraṇasmāti atha tvaṃ amhe akāraṇena yaññatthāya ghātesi. Upayācitakenāti devatānaṃ āyācanena. Kapaṇaladdhakehīti kapaṇā viya hutvā laddhakehi. Puttehīti amhehi saddhiṃ amhākaṃ ammāya mā vippavāsehi, mā no mātarā saddhiṃ vippavāsaṃ karīti vadati.
សោ ឯវំ វទន្តោបិ បិតុ សន្តិកា កិញ្ចិ កថំ អលភិត្វា មាតុ បាទមូលេ និបតិត្វា បរិទេវមានោ អាហ –
So evaṃ vadantopi pitu santikā kiñci kathaṃ alabhitvā mātu pādamūle nipatitvā paridevamāno āha –
១១០៥.
1105.
‘‘ពហុទុក្ខា បោសិយ ចន្ទំ, អម្ម តុវំ ជីយសេ បុត្តំ;
‘‘Bahudukkhā posiya candaṃ, amma tuvaṃ jīyase puttaṃ;
វន្ទាមិ ខោ តេ បាទេ, លភតំ តាតោ បរលោកំ។
Vandāmi kho te pāde, labhataṃ tāto paralokaṃ.
១១០៦.
1106.
‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស។
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, yaññatthāya ekarājassa.
១១០៧.
1107.
‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ។
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, mātu katvā hadayasokaṃ.
១១០៨.
1108.
‘‘ហន្ទ ច មំ ឧបគូហ, បាទេ តេ អម្ម វន្ទិតុំ ទេហិ;
‘‘Handa ca maṃ upagūha, pāde te amma vandituṃ dehi;
គច្ឆាមិ ទានិ បវាសំ, ជនស្ស កត្វា ហទយសោក’’ន្តិ។
Gacchāmi dāni pavāsaṃ, janassa katvā hadayasoka’’nti.
តត្ថ ពហុទុក្ខា បោសិយាតិ ពហូហិ ទុក្ខេហិ បោសិយ។ ចន្ទន្តិ មំ ចន្ទកុមារំ ឯវំ បោសេត្វា ឥទានិ, អម្ម, ត្វំ ជីយសេ បុត្តំ។ លភតំ តាតោ បរលោកន្តិ បិតា មេ ភោគសម្បន្នំ បរលោកំ លភតុ។ ឧបគូហាតិ អាលិង្គ បរិស្សជ។ បវាសន្តិ បុន អនាគមនាយ អច្ចន្តំ វិប្បវាសំ គច្ឆាមិ។
Tattha bahudukkhā posiyāti bahūhi dukkhehi posiya. Candanti maṃ candakumāraṃ evaṃ posetvā idāni, amma, tvaṃ jīyase puttaṃ. Labhataṃ tāto paralokanti pitā me bhogasampannaṃ paralokaṃ labhatu. Upagūhāti āliṅga parissaja. Pavāsanti puna anāgamanāya accantaṃ vippavāsaṃ gacchāmi.
អថស្ស មាតា បរិទេវន្តី ចតស្សោ គាថា អភាសិ –
Athassa mātā paridevantī catasso gāthā abhāsi –
១១០៩.
1109.
‘‘ហន្ទ ច បទុមបត្តានំ, មោឡិំ ពន្ធស្សុ គោតមិបុត្ត;
‘‘Handa ca padumapattānaṃ, moḷiṃ bandhassu gotamiputta;
ចម្បកទលមិស្សាយោ, ឯសា តេ បោរាណិកា បកតិ។
Campakadalamissāyo, esā te porāṇikā pakati.
១១១០.
1110.
‘‘ហន្ទ ច វិលេបនំ តេ, បច្ឆិមកំ ចន្ទនំ វិលិម្បស្សុ;
‘‘Handa ca vilepanaṃ te, pacchimakaṃ candanaṃ vilimpassu;
យេហិ ច សុវិលិត្តោ, សោភសិ រាជបរិសាយំ។
Yehi ca suvilitto, sobhasi rājaparisāyaṃ.
១១១១.
1111.
‘‘ហន្ទ ច មុទុកានិ វត្ថានិ, បច្ឆិមកំ កាសិកំ និវាសេហិ;
‘‘Handa ca mudukāni vatthāni, pacchimakaṃ kāsikaṃ nivāsehi;
យេហិ ច សុនិវត្ថោ, សោភសិ រាជបរិសាយំ។
Yehi ca sunivattho, sobhasi rājaparisāyaṃ.
១១១២.
1112.
‘‘មុត្តាមណិកនកវិភូសិតានិ , គណ្ហស្សុ ហត្ថាភរណានិ;
‘‘Muttāmaṇikanakavibhūsitāni , gaṇhassu hatthābharaṇāni;
យេហិ ច ហត្ថាភរណេហិ, សោភសិ រាជបរិសាយ’’ន្តិ។
Yehi ca hatthābharaṇehi, sobhasi rājaparisāya’’nti.
តត្ថ បទុមបត្តានន្តិ បទុមបត្តវេឋនំ នាមេកំ បសាធនំ, តំ សន្ធាយេវមាហ។ តវ វិប្បកិណ្ណំ មោឡិំ ឧក្ខិបិត្វា បទុមបត្តវេឋនេន យោជេត្វា ពន្ធាតិ អត្ថោ។ គោតមិបុត្តាតិ ចន្ទកុមារំ អាលបតិ។ ចម្បកទលមិស្សាយោតិ អព្ភន្តរិមេហិ ចម្បកទលេហិ មិស្សិតា វណ្ណគន្ធសម្បន្នា នានាបុប្ផមាលា បិលន្ធស្សុ។ ឯសា តេតិ ឯសា តវ បោរាណិកា បកតិ, តមេវ គណ្ហស្សុ បុត្តាតិ បរិទេវតិ។ យេហិ ចាតិ យេហិ លោហិតចន្ទនវិលេបនេហិ វិលិត្តោ រាជបរិសាយ សោភសិ, តានិ វិលិម្បស្សូតិ អត្ថោ។ កាសិកន្តិ សតសហស្សគ្ឃនកំ កាសិកវត្ថំ។ គណ្ហស្សូតិ បិលន្ធស្សុ។
Tattha padumapattānanti padumapattaveṭhanaṃ nāmekaṃ pasādhanaṃ, taṃ sandhāyevamāha. Tava vippakiṇṇaṃ moḷiṃ ukkhipitvā padumapattaveṭhanena yojetvā bandhāti attho. Gotamiputtāti candakumāraṃ ālapati. Campakadalamissāyoti abbhantarimehi campakadalehi missitā vaṇṇagandhasampannā nānāpupphamālā pilandhassu. Esā teti esā tava porāṇikā pakati, tameva gaṇhassu puttāti paridevati. Yehi cāti yehi lohitacandanavilepanehi vilitto rājaparisāya sobhasi, tāni vilimpassūti attho. Kāsikanti satasahassagghanakaṃ kāsikavatthaṃ. Gaṇhassūti pilandhassu.
ឥទានិស្ស ចន្ទា នាម អគ្គមហេសី តស្ស បាទមូលេ និបតិត្វា បរិទេវមានា អាហ –
Idānissa candā nāma aggamahesī tassa pādamūle nipatitvā paridevamānā āha –
១១១៣.
1113.
‘‘ន ហិ នូនាយំ រដ្ឋបាលោ, ភូមិបតិ ជនបទស្ស ទាយាទោ;
‘‘Na hi nūnāyaṃ raṭṭhapālo, bhūmipati janapadassa dāyādo;
លោកិស្សរោ មហន្តោ, បុត្តេ ស្នេហំ ជនយតី’’តិ។
Lokissaro mahanto, putte snehaṃ janayatī’’ti.
តំ សុត្វា រាជា គាថមាហ –
Taṃ sutvā rājā gāthamāha –
១១១៤.
1114.
‘‘មយ្ហម្បិ បិយា បុត្តា, អត្តា ច បិយោ តុម្ហេ ច ភរិយាយោ;
‘‘Mayhampi piyā puttā, attā ca piyo tumhe ca bhariyāyo;
សគ្គញ្ច បត្ថយានោ, តេនាហំ ឃាតយិស្សាមី’’តិ។
Saggañca patthayāno, tenāhaṃ ghātayissāmī’’ti.
តស្សត្ថោ – កិំការណា បុត្តសិនេហំ ន ជនេមិ? ន កេវលំ គោតមិយា ឯវ, អថ ខោ មយ្ហម្បិ បិយា បុត្តា, តថា អត្តា ច តុម្ហេ ច សុណ្ហាយោ ភរិយាយោ ច បិយាយេវ។ ឯវំ សន្តេបិ សគ្គញ្ច បត្ថយានោ អហំ សគ្គំ បត្ថេន្តោ, តេន ការណេន ឯតេ ឃាតយិស្សាមិ, មា ចិន្តយិត្ថ, សព្ពេបេតេ មយា សទ្ធិំ ទេវលោកំ ឯកតោ គមិស្សន្តីតិ។
Tassattho – kiṃkāraṇā puttasinehaṃ na janemi? Na kevalaṃ gotamiyā eva, atha kho mayhampi piyā puttā, tathā attā ca tumhe ca suṇhāyo bhariyāyo ca piyāyeva. Evaṃ santepi saggañca patthayāno ahaṃ saggaṃ patthento, tena kāraṇena ete ghātayissāmi, mā cintayittha, sabbepete mayā saddhiṃ devalokaṃ ekato gamissantīti.
ចន្ទា អាហ –
Candā āha –
១១១៥.
1115.
‘‘មំ បឋមំ ឃាតេហិ, មា មេ ហទយំ ទុក្ខំ ផាលេសិ;
‘‘Maṃ paṭhamaṃ ghātehi, mā me hadayaṃ dukkhaṃ phālesi;
អលង្កតោ សុន្ទរកោ, បុត្តោ ទេវ តវ សុខុមាលោ។
Alaṅkato sundarako, putto deva tava sukhumālo.
១១១៦.
1116.
‘‘ហន្ទយ្យ មំ ហនស្សុ, បរលោកេ ចន្ទកេន ហេស្សាមិ;
‘‘Handayya maṃ hanassu, paraloke candakena hessāmi;
បុញ្ញំ ករស្សុ វិបុលំ, វិចរាម ឧភោបិ បរលោកេ’’តិ។
Puññaṃ karassu vipulaṃ, vicarāma ubhopi paraloke’’ti.
តត្ថ បឋមន្តិ ទេវ, មម សាមិកតោ បឋមតរំ មំ ឃាតេហិ។ ទុក្ខន្តិ ចន្ទស្ស មរណទុក្ខំ មម ហទយំ មា ផាលេសិ។ អលង្កតោតិ អយំ មម ឯកោវ អលំ បរិយត្តោតិ ឯវំ អលង្កតោ។ ឯវរូបំ នាម បុត្តំ មា ឃាតយិ, មហារាជាតិ ទីបេតិ។ ហន្ទយ្យាតិ ហន្ទ, អយ្យ, រាជានំ អាលបន្តី ឯវមាហ។ បរលោកេ ចន្ទកេនាតិ ចន្ទេន សទ្ធិំ បរលោកេ ភវិស្សាមិ។ វិចរាម ឧភោបិ បរលោកេតិ តយា ឯកតោ ឃាតិតា ឧភោបិ បរលោកេ សុខំ អនុភវន្តា វិចរាម, មា នោ សគ្គន្តរាយមកាសីតិ។
Tattha paṭhamanti deva, mama sāmikato paṭhamataraṃ maṃ ghātehi. Dukkhanti candassa maraṇadukkhaṃ mama hadayaṃ mā phālesi. Alaṅkatoti ayaṃ mama ekova alaṃ pariyattoti evaṃ alaṅkato. Evarūpaṃ nāma puttaṃ mā ghātayi, mahārājāti dīpeti. Handayyāti handa, ayya, rājānaṃ ālapantī evamāha. Paraloke candakenāti candena saddhiṃ paraloke bhavissāmi. Vicarāma ubhopi paraloketi tayā ekato ghātitā ubhopi paraloke sukhaṃ anubhavantā vicarāma, mā no saggantarāyamakāsīti.
រាជា អាហ –
Rājā āha –
១១១៧.
1117.
‘‘មា ត្វំ ចន្ទេ រុច្ចិ មរណំ, ពហុកា តវ ទេវរា វិសាលក្ខិ;
‘‘Mā tvaṃ cande rucci maraṇaṃ, bahukā tava devarā visālakkhi;
តេ តំ រមយិស្សន្តិ, យិដ្ឋស្មិំ គោតមិបុត្តេ’’តិ។
Te taṃ ramayissanti, yiṭṭhasmiṃ gotamiputte’’ti.
តត្ថ មា ត្វំ ចន្ទេ រុច្ចីតិ មា ត្វំ អត្តនោ មរណំ រោចេសិ។ ‘‘មា រុទ្ទី’’តិបិ បាឋោ, មា រោទីតិ អត្ថោ។ ទេវរាតិ បតិភាតុកា។
Tattha mā tvaṃ cande ruccīti mā tvaṃ attano maraṇaṃ rocesi. ‘‘Mā ruddī’’tipi pāṭho, mā rodīti attho. Devarāti patibhātukā.
តតោ បរំ សត្ថា –
Tato paraṃ satthā –
១១១៨.
1118.
‘‘ឯវំ វុត្តេ ចន្ទា អត្តានំ, ហន្តិ ហត្ថតលកេហី’’តិ។ – ឧបឌ្ឍគាថមាហ;
‘‘Evaṃ vutte candā attānaṃ, hanti hatthatalakehī’’ti. – upaḍḍhagāthamāha;
តតោ បរំ តស្សាយេវ វិលាបោ ហោតិ –
Tato paraṃ tassāyeva vilāpo hoti –
‘‘អលមេត្ថ ជីវិតេន, បិស្សាមិ វិសំ មរិស្សាមិ។
‘‘Alamettha jīvitena, pissāmi visaṃ marissāmi.
១១១៩.
1119.
‘‘ន ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, មិត្តាមច្ចា ច វិជ្ជរេ សុហទា;
‘‘Na hi nūnimassa rañño, mittāmaccā ca vijjare suhadā;
យេ ន វទន្តិ រាជានំ, ‘មា ឃាតយិ ឱរសេ បុត្តេ’។
Ye na vadanti rājānaṃ, ‘mā ghātayi orase putte’.
១១២០.
1120.
‘‘ន ហិ នូនិមស្ស រញ្ញោ, ញាតី មិត្តា ច វិជ្ជរេ សុហទា;
‘‘Na hi nūnimassa rañño, ñātī mittā ca vijjare suhadā;
យេ ន វទន្តិ រាជានំ, ‘មា ឃាតយិ អត្រជេ បុត្តេ’។
Ye na vadanti rājānaṃ, ‘mā ghātayi atraje putte’.
១១២១.
1121.
‘‘ឥមេ តេបិ មយ្ហំ បុត្តា, គុណិនោ កាយូរធារិនោ រាជ;
‘‘Ime tepi mayhaṃ puttā, guṇino kāyūradhārino rāja;
តេហិបិ យជស្សុ យញ្ញំ, អថ មុញ្ចតុ គោតមិបុត្តេ។
Tehipi yajassu yaññaṃ, atha muñcatu gotamiputte.
១១២២.
1122.
‘‘ពិលសតំ មំ កត្វាន, យជស្សុ សត្តធា មហារាជ;
‘‘Bilasataṃ maṃ katvāna, yajassu sattadhā mahārāja;
មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អទូសកំ សីហសង្កាសំ។
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, adūsakaṃ sīhasaṅkāsaṃ.
១១២៣.
1123.
‘‘ពិលសតំ មំ កត្វាន, យជស្សុ សត្តធា មហារាជ;
‘‘Bilasataṃ maṃ katvāna, yajassu sattadhā mahārāja;
មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អបេក្ខិតំ សព្ពលោកស្សា’’តិ។
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, apekkhitaṃ sabbalokassā’’ti.
តត្ថ ឯវន្តិ ឯវំ អន្ធពាលេន ឯករាជេន វុត្តេ។ ហន្តីតិ ‘‘កិំ នាមេតំ កថេសី’’តិ វត្វា ហត្ថតលេហិ អត្តានំ ហន្តិ។ បិស្សាមីតិ បិវិស្សាមិ។ ឥមេ តេបីតិ វសុលកុមារំ អាទិំ កត្វា សេសទារកេ ហត្ថេ គហេត្វា រញ្ញោ បាទមូលេ ឋិតា ឯវមាហ។ គុណិនោតិ មាលាគុណអាភរណេហិ សមន្នាគតា។ កាយូរធារិនោតិ កាយូរបសាធនធរា។ ពិលសតន្តិ មហារាជ, មំ ឃាតេត្វា កោដ្ឋាសសតំ កត្វា សត្តធា សត្តសុ ឋានេសុ យញ្ញំ យជស្សុ។
Tattha evanti evaṃ andhabālena ekarājena vutte. Hantīti ‘‘kiṃ nāmetaṃ kathesī’’ti vatvā hatthatalehi attānaṃ hanti. Pissāmīti pivissāmi. Ime tepīti vasulakumāraṃ ādiṃ katvā sesadārake hatthe gahetvā rañño pādamūle ṭhitā evamāha. Guṇinoti mālāguṇaābharaṇehi samannāgatā. Kāyūradhārinoti kāyūrapasādhanadharā. Bilasatanti mahārāja, maṃ ghātetvā koṭṭhāsasataṃ katvā sattadhā sattasu ṭhānesu yaññaṃ yajassu.
ឥតិ សា រញ្ញោ សន្តិកេ ឥមាហិ គាថាហិ បរិទេវិត្វា អស្សាសំ អលភមានា ពោធិសត្តស្សេវ សន្តិកំ គន្ត្វា បរិទេវមានា អដ្ឋាសិ។ អថ នំ សោ អាហ – ‘‘ចន្ទេ, មយា ជីវមានេន តុយ្ហំ តស្មិំ តស្មិំ វត្ថុស្មិំ សុភណិតេ សុកថិតេ ឧច្ចាវចានិ មណិមុត្តាទីនិ ពហូនិ អាភរណានិ ទិន្នានិ, អជ្ជ បន តេ ឥទំ បច្ឆិមទានំ, សរីរារុឡ្ហំ អាភរណំ ទម្មិ, គណ្ហាហិ ន’’ន្តិ។ ឥមមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Iti sā rañño santike imāhi gāthāhi paridevitvā assāsaṃ alabhamānā bodhisattasseva santikaṃ gantvā paridevamānā aṭṭhāsi. Atha naṃ so āha – ‘‘cande, mayā jīvamānena tuyhaṃ tasmiṃ tasmiṃ vatthusmiṃ subhaṇite sukathite uccāvacāni maṇimuttādīni bahūni ābharaṇāni dinnāni, ajja pana te idaṃ pacchimadānaṃ, sarīrāruḷhaṃ ābharaṇaṃ dammi, gaṇhāhi na’’nti. Imamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១១២៤.
1124.
‘‘ពហុកា តវ ទិន្នាភរណា, ឧច្ចាវចា សុភណិតម្ហិ;
‘‘Bahukā tava dinnābharaṇā, uccāvacā subhaṇitamhi;
មុត្តាមណិវេឡុរិយា, ឯតំ តេ បច្ឆិមកំ ទាន’’ន្តិ។
Muttāmaṇiveḷuriyā, etaṃ te pacchimakaṃ dāna’’nti.
ចន្ទាទេវីបិ តំ សុត្វា តតោ បរាហិ នវហិ គាថាហិ វិលបិ –
Candādevīpi taṃ sutvā tato parāhi navahi gāthāhi vilapi –
១១២៥.
1125.
‘‘យេសំ បុព្ពេ ខន្ធេសុ, ផុល្លា មាលាគុណា វិវត្តិំសុ;
‘‘Yesaṃ pubbe khandhesu, phullā mālāguṇā vivattiṃsu;
តេសជ្ជបិ សុនិសិតោ, នេត្តិំសោ វិវត្តិស្សតិ ខន្ធេសុ។
Tesajjapi sunisito, nettiṃso vivattissati khandhesu.
១១២៦.
1126.
‘‘យេសំ បុព្ពេ ខន្ធេសុ, ចិត្តា មាលាគុណា វិវត្តិំសុ;
‘‘Yesaṃ pubbe khandhesu, cittā mālāguṇā vivattiṃsu;
តេសជ្ជបិ សុនិសិតោ, នេត្តិំសោ វិវត្តិស្សតិ ខន្ធេសុ។
Tesajjapi sunisito, nettiṃso vivattissati khandhesu.
១១២៧.
1127.
‘‘អចិរំ វត នេត្តិំសោ, វិវត្តិស្សកិ រាជបុត្តានំ ខន្ធេសុ;
‘‘Aciraṃ vata nettiṃso, vivattissaki rājaputtānaṃ khandhesu;
អថ មម ហទយំ ន ផលតិ, តាវ ទឡ្ហពន្ធញ្ច មេ អាសិ។
Atha mama hadayaṃ na phalati, tāva daḷhabandhañca me āsi.
១១២៨.
1128.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស។
Niyyātha candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
១១២៩.
1129.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ។
Niyyātha candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
១១៣០.
1130.
‘‘កាសិកសុចិវត្ថធរា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Kāsikasucivatthadharā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោកំ។
Niyyātha candasūriyā, janassa katvā hadayasokaṃ.
១១៣១.
1131.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, យញ្ញត្ថាយ ឯករាជស្ស។
Niyyātha candasūriyā, yaññatthāya ekarājassa.
១១៣២.
1132.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, មាតុ កត្វា ហទយសោកំ។
Niyyātha candasūriyā, mātu katvā hadayasokaṃ.
១១៣៣.
1133.
‘‘មំសរសភោជនា ន្ហាបកសុន្ហាបិតា, កុណ្ឌលិនោ អគលុចន្ទនវិលិត្តា;
‘‘Maṃsarasabhojanā nhāpakasunhāpitā, kuṇḍalino agalucandanavilittā;
និយ្យាថ ចន្ទសូរិយា, ជនស្ស កត្វា ហទយសោក’’ន្តិ។
Niyyātha candasūriyā, janassa katvā hadayasoka’’nti.
តត្ថ មាលាគុណាតិ បុប្ផទាមានិ។ តេសជ្ជាតិ តេសំ អជ្ជ។ នេត្តិំសោតិ អសិ។ វិវត្តិស្សតីតិ បតិស្សតិ។ អចិរំ វតាតិ អចិរេន វត។ ន ផលតីតិ ន ភិជ្ជតិ។ តាវ ទឡ្ហពន្ធញ្ច មេ អាសីតិ អតិវិយ ថិរពន្ធនំ មេ ហទយំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ។ និយ្យាថាតិ គច្ឆថ។
Tattha mālāguṇāti pupphadāmāni. Tesajjāti tesaṃ ajja. Nettiṃsoti asi. Vivattissatīti patissati. Aciraṃ vatāti acirena vata. Na phalatīti na bhijjati. Tāva daḷhabandhañcame āsīti ativiya thirabandhanaṃ me hadayaṃ bhavissatīti attho. Niyyāthāti gacchatha.
ឯវំ តស្សា បរិទេវន្តិយាវ យញ្ញាវាដេ សព្ពកម្មំ និដ្ឋាសិ។ រាជបុត្តំ នេត្វា គីវំ ឱនាមេត្វា និសីទាបេសុំ។ ខណ្ឌហាលោ សុវណ្ណបាតិំ ឧបនាមេត្វា ខគ្គំ អាទាយ ‘‘តស្ស គីវំ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ អដ្ឋាសិ។ តំ ទិស្វា ចន្ទាទេវី ‘‘អញ្ញំ មេ បដិសរណំ នត្ថិ, អត្តនោ សច្ចពលេន សាមិកស្ស សោត្ថិំ ករិស្សាមី’’តិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ បរិសាយ អន្តរេ វិចរន្តី សច្ចកិរិយំ អកាសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Evaṃ tassā paridevantiyāva yaññāvāṭe sabbakammaṃ niṭṭhāsi. Rājaputtaṃ netvā gīvaṃ onāmetvā nisīdāpesuṃ. Khaṇḍahālo suvaṇṇapātiṃ upanāmetvā khaggaṃ ādāya ‘‘tassa gīvaṃ chindissāmī’’ti aṭṭhāsi. Taṃ disvā candādevī ‘‘aññaṃ me paṭisaraṇaṃ natthi, attano saccabalena sāmikassa sotthiṃ karissāmī’’ti añjaliṃ paggayha parisāya antare vicarantī saccakiriyaṃ akāsi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១១៣៤.
1134.
‘‘សព្ពស្មិំ ឧបក្ខដស្មិំ, និសីទិតេ ចន្ទស្មិំ យញ្ញត្ថាយ;
‘‘Sabbasmiṃ upakkhaṭasmiṃ, nisīdite candasmiṃ yaññatthāya;
បញ្ចាលរាជធីតា បញ្ជលិកា, សព្ពបរិសាយ សមនុបរិយាយិ។
Pañcālarājadhītā pañjalikā, sabbaparisāya samanupariyāyi.
១១៣៥.
1135.
‘‘យេន សច្ចេន ខណ្ឌហាលោ, បាបកម្មំ ករោតិ ទុម្មេធោ;
‘‘Yena saccena khaṇḍahālo, pāpakammaṃ karoti dummedho;
ឯតេន សច្ចវជ្ជេន, សមង្គិនី សាមិកេន ហោមិ។
Etena saccavajjena, samaṅginī sāmikena homi.
១១៣៦.
1136.
‘‘យេ ឥធត្ថិ អមនុស្សា, យានិ ច យក្ខភូតភព្យានិ;
‘‘Ye idhatthi amanussā, yāni ca yakkhabhūtabhabyāni;
ករោន្តុ មេ វេយ្យាវដិកំ, សមង្គិនី សាមិកេន ហោមិ។
Karontu me veyyāvaṭikaṃ, samaṅginī sāmikena homi.
១១៣៧.
1137.
‘‘យា ទេវតា ឥធាគតា, យានិ ច យក្ខភូតភព្យានិ;
‘‘Yā devatā idhāgatā, yāni ca yakkhabhūtabhabyāni;
សរណេសិនិំ អនាថំ តាយថ មំ, យាចាមហំ បតិ មាហំ អជេយ្យ’’ន្តិ។
Saraṇesiniṃ anāthaṃ tāyatha maṃ, yācāmahaṃ pati māhaṃ ajeyya’’nti.
តត្ថ ឧបក្ខដស្មិន្តិ សព្ពស្មិំ យញ្ញសម្ភារេ សជ្ជិតេ បដិយត្តេ។ សមង្គិនីតិ សម្បយុត្តា ឯកសំវាសា។ យេ ឥធត្ថីតិ យេ ឥធ អត្ថិ។ យក្ខភូតភព្យានីតិ ទេវសង្ខាតា យក្ខា ច វឌ្ឍិត្វា ឋិតសត្តសង្ខាតា ភូតា ច ឥទានិ វឌ្ឍនកសត្តសង្ខាតានិ ភព្យានិ ច។ វេយ្យាវដិកន្តិ មយ្ហំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តុ។ តាយថ មន្តិ រក្ខថ មំ។ យាចាមហន្តិ អហំ វោ យាចាមិ។ បតិ មាហន្តិ បតិំ អហំ មា អជេយ្យំ។
Tattha upakkhaṭasminti sabbasmiṃ yaññasambhāre sajjite paṭiyatte. Samaṅginīti sampayuttā ekasaṃvāsā. Ye idhatthīti ye idha atthi. Yakkhabhūtabhabyānīti devasaṅkhātā yakkhā ca vaḍḍhitvā ṭhitasattasaṅkhātā bhūtā ca idāni vaḍḍhanakasattasaṅkhātāni bhabyāni ca. Veyyāvaṭikanti mayhaṃ veyyāvaccaṃ karontu. Tāyatha manti rakkhatha maṃ. Yācāmahanti ahaṃ vo yācāmi. Pati māhanti patiṃ ahaṃ mā ajeyyaṃ.
អថ សក្កោ ទេវរាជា តស្សា បរិទេវសទ្ទំ សុត្វា តំ បវត្តិំ ញត្វា ជលិតំ អយកូដំ អាទាយ គន្ត្វា រាជានំ តាសេត្វា សព្ពេ វិស្សជ្ជាបេសិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Atha sakko devarājā tassā paridevasaddaṃ sutvā taṃ pavattiṃ ñatvā jalitaṃ ayakūṭaṃ ādāya gantvā rājānaṃ tāsetvā sabbe vissajjāpesi. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១១៣៨.
1138.
‘‘តំ សុត្វា អមនុស្សោ, អយោកូដំ បរិព្ភមេត្វាន;
‘‘Taṃ sutvā amanusso, ayokūṭaṃ paribbhametvāna;
ភយមស្ស ជនយន្តោ, រាជានំ ឥទមវោច។
Bhayamassa janayanto, rājānaṃ idamavoca.
១១៣៩.
1139.
‘‘ពុជ្ឈស្សុ ខោ រាជកលិ, មា តាហំ មត្ថកំ និតាឡេសិំ;
‘‘Bujjhassu kho rājakali, mā tāhaṃ matthakaṃ nitāḷesiṃ;
មា ជេដ្ឋបុត្តមវធិ, អទូសកំ សីហសង្កាសំ។
Mā jeṭṭhaputtamavadhi, adūsakaṃ sīhasaṅkāsaṃ.
១១៤០.
1140.
‘‘កោ តេ ទិដ្ឋោ រាជកលិ, បុត្តភរិយាយោ ហញ្ញមានាយោ;
‘‘Ko te diṭṭho rājakali, puttabhariyāyo haññamānāyo;
សេដ្ឋិ ច គហបតយោ, អទូសកា សគ្គកាមា ហិ។
Seṭṭhi ca gahapatayo, adūsakā saggakāmā hi.
១១៤១.
1141.
‘‘តំ សុត្វា ខណ្ឌហាលោ, រាជា ច អព្ភុតមិទំ ទិស្វាន;
‘‘Taṃ sutvā khaṇḍahālo, rājā ca abbhutamidaṃ disvāna;
សព្ពេសំ ពន្ធនានិ មោចេសុំ, យថា តំ អនុបឃាតំ។
Sabbesaṃ bandhanāni mocesuṃ, yathā taṃ anupaghātaṃ.
១១៤២.
1142.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
សព្ពេ ឯកេកលេឌ្ឌុកមទំសុ, ឯស វធោ ខណ្ឌហាលស្សា’’តិ។
Sabbe ekekaleḍḍukamadaṃsu, esa vadho khaṇḍahālassā’’ti.
តត្ថ អមនុស្សោតិ សក្កោ ទេវរាជា។ ពុជ្ឈស្សូតិ ជានស្សុ សល្លក្ខេហិ។ រាជកលីតិ រាជកាឡកណ្ណិ រាជលាមក។ មា តាហន្តិ បាបរាជ, ពុជ្ឈ, មា តេ អហំ មត្ថកំ និតាឡេសិំ។ កោ តេ ទិដ្ឋោតិ កុហិំ តយា ទិដ្ឋបុព្ពោ។ សគ្គកាមា ហីតិ ឯត្ថ ហីតិ និបាតមត្តំ, សគ្គកាមា សគ្គំ បត្ថយមានាតិ អត្ថោ។ តំ សុត្វាតិ, ភិក្ខវេ, តំ សក្កស្ស វចនំ ខណ្ឌហាលោ សុត្វា។ អព្ភុតមិទន្តិ រាជា ច ឥទំ សក្កស្ស ទស្សនំ បុព្ពេ អភូតំ ទិស្វា។ យថា តន្តិ យថា អនុបឃាតំ បាណំ មោចេន្តិ, ឯវមេវ មោចេសុំ។ ឯកេកលេឌ្ឌុកមទំសូតិ ភិក្ខវេ, យត្តកា តស្មិំ យញ្ញាវាដេ សមាគតា, សព្ពេ ឯកកោលាហលំ កត្វា ខណ្ឌហាលស្ស ឯកេកលេឌ្ឌុបហារំ អទំសុ។ ឯស វធោតិ ឯសោវ ខណ្ឌហាលស្ស វធោ អហោសិ, តត្ថេវ នំ ជីវិតក្ខយំ បាបេសុន្តិ អត្ថោ។
Tattha amanussoti sakko devarājā. Bujjhassūti jānassu sallakkhehi. Rājakalīti rājakāḷakaṇṇi rājalāmaka. Mā tāhanti pāparāja, bujjha, mā te ahaṃ matthakaṃ nitāḷesiṃ. Ko te diṭṭhoti kuhiṃ tayā diṭṭhapubbo. Saggakāmā hīti ettha hīti nipātamattaṃ, saggakāmā saggaṃ patthayamānāti attho. Taṃ sutvāti, bhikkhave, taṃ sakkassa vacanaṃ khaṇḍahālo sutvā. Abbhutamidanti rājā ca idaṃ sakkassa dassanaṃ pubbe abhūtaṃ disvā. Yathā tanti yathā anupaghātaṃ pāṇaṃ mocenti, evameva mocesuṃ. Ekekaleḍḍukamadaṃsūti bhikkhave, yattakā tasmiṃ yaññāvāṭe samāgatā, sabbe ekakolāhalaṃ katvā khaṇḍahālassa ekekaleḍḍupahāraṃ adaṃsu. Esa vadhoti esova khaṇḍahālassa vadho ahosi, tattheva naṃ jīvitakkhayaṃ pāpesunti attho.
តំ បន មារេត្វា មហាជនោ រាជានំ មារេតុំ អារភិ។ ពោធិសត្តោ បិតរំ បរិស្សជិត្វា មារេតុំ ន អទាសិ។ មហាជនោ ‘‘ជីវិតំ ឯតស្ស បាបរញ្ញោ ទេម, ឆត្តំ បនស្ស នគរេ ច វាសំ ន ទស្សាម, ចណ្ឌាលំ កត្វា ពហិនគរេ វសាបេស្សាមា’’តិ វត្វា រាជវេសំ ហារេត្វា កាសាវំ និវាសាបេត្វា ហលិទ្ទិបិលោតិកាយ សីសំ វេឋេត្វា ចណ្ឌាលំ កត្វា ចណ្ឌាលវសនដ្ឋានំ តំ បហិណិ។ យេ បនេតំ បសុឃាតយញ្ញំ យជិំសុ ចេវ យជាបេសុញ្ច អនុមោទិំសុ ច, សព្ពេ និរយបរាយណាវ អហេសុំ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Taṃ pana māretvā mahājano rājānaṃ māretuṃ ārabhi. Bodhisatto pitaraṃ parissajitvā māretuṃ na adāsi. Mahājano ‘‘jīvitaṃ etassa pāparañño dema, chattaṃ panassa nagare ca vāsaṃ na dassāma, caṇḍālaṃ katvā bahinagare vasāpessāmā’’ti vatvā rājavesaṃ hāretvā kāsāvaṃ nivāsāpetvā haliddipilotikāya sīsaṃ veṭhetvā caṇḍālaṃ katvā caṇḍālavasanaṭṭhānaṃ taṃ pahiṇi. Ye panetaṃ pasughātayaññaṃ yajiṃsu ceva yajāpesuñca anumodiṃsu ca, sabbe nirayaparāyaṇāva ahesuṃ. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១១៤៣.
1143.
‘‘សព្ពេ បវិដ្ឋា និរយំ, យថា តំ បាបកំ ករិត្វាន;
‘‘Sabbe paviṭṭhā nirayaṃ, yathā taṃ pāpakaṃ karitvāna;
ន ហិ បាបកម្មំ កត្វា, លព្ភា សុគតិំ ឥតោ គន្តុ’’ន្តិ។
Na hi pāpakammaṃ katvā, labbhā sugatiṃ ito gantu’’nti.
សោបិ ខោ មហាជនោ ទ្វេ កាឡកណ្ណិយោ ហារេត្វា តត្ថេវ អភិសេកសម្ភារេ អាហរិត្វា ចន្ទកុមារំ អភិសិញ្ចិ។ តមត្ថំ បកាសេន្តោ សត្ថា អាហ –
Sopi kho mahājano dve kāḷakaṇṇiyo hāretvā tattheva abhisekasambhāre āharitvā candakumāraṃ abhisiñci. Tamatthaṃ pakāsento satthā āha –
១១៤៤.
1144.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា រាជបរិសា ច។
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā rājaparisā ca.
១១៤៥.
1145.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា រាជកញ្ញាយោ ច។
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā rājakaññāyo ca.
១១៤៦.
1146.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា ទេវបរិសា ច។
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā devaparisā ca.
១១៤៧.
1147.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចន្ទំ អភិសិញ្ចិំសុ, សមាគតា ទេវកញ្ញាយោ ច។
Candaṃ abhisiñciṃsu, samāgatā devakaññāyo ca.
១១៤៨.
1148.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា រាជបរិសា ច។
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā rājaparisā ca.
១១៤៩.
1149.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា រាជកញ្ញាយោ ច។
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā rājakaññāyo ca.
១១៥០.
1150.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា ទេវបរិសា ច។
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā devaparisā ca.
១១៥១.
1151.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, យេ តត្ថ សមាគតា តទា អាសុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, ye tattha samāgatā tadā āsuṃ;
ចេលុក្ខេបមករុំ, សមាគតា ទេវកញ្ញាយោ ច។
Celukkhepamakaruṃ, samāgatā devakaññāyo ca.
១១៥២.
1152.
‘‘សព្ពេសុ វិប្បមុត្តេសុ, ពហូ អានន្ទិតា អហុំ;
‘‘Sabbesu vippamuttesu, bahū ānanditā ahuṃ;
នន្ទិំ បវេសិ នគរំ, ពន្ធនា មោក្ខោ អឃោសិត្ថា’’តិ។
Nandiṃ pavesi nagaraṃ, bandhanā mokkho aghositthā’’ti.
តត្ថ រាជបរិសា ចាតិ រាជបរិសាបិ តីហិ សង្ខេហិ អភិសិញ្ចិំសុ។ រាជកញ្ញាយោ ចាតិ ខត្តិយធីតរោបិ នំ អភិសិញ្ចិំសុ។ ទេវបរិសា ចាតិ សក្កោ ទេវរាជា វិជយុត្តរសង្ខំ គហេត្វា ទេវបរិសាយ សទ្ធិំ អភិសិញ្ចិ។ ទេវកញ្ញាយោ ចាតិ សុជាបិ ទេវធីតរាហិ សទ្ធិំ អភិសិញ្ចិ។ ចេលុក្ខេបមករុន្តិ នានាវណ្ណេហិ វត្ថេហិ ធជេ ឧស្សាបេត្វា ឧត្តរិសាដកានិ អាកាសេ ខិបន្តា ចេលុក្ខេបំ ករិំសុ។ រាជបរិសា ច ឥតរេ តយោ កោដ្ឋាសា ចាតិ អភិសេកការកា ចត្តារោបិ កោដ្ឋាសា ករិំសុយេវ។ អានន្ទិតា អហុន្តិ អាមោទិតា អហេសុំ។ នន្ទិំ បវេសិ នគរន្តិ ចន្ទកុមារស្ស ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា នគរំ បវិដ្ឋកាលេ នគរេ អានន្ទភេរិ ចរិ។ ‘‘កិំ វត្វា’’តិ? យថា ‘‘អម្ហាកំ ចន្ទកុមារោ ពន្ធនា មុត្តោ, ឯវមេវ សព្ពេ ពន្ធនា មុច្ចន្តូ’’តិ។ តេន វុត្តំ ‘‘ពន្ធនា មោក្ខោ អឃោសិត្ថា’’តិ។
Tattha rājaparisā cāti rājaparisāpi tīhi saṅkhehi abhisiñciṃsu. Rājakaññāyo cāti khattiyadhītaropi naṃ abhisiñciṃsu. Devaparisā cāti sakko devarājā vijayuttarasaṅkhaṃ gahetvā devaparisāya saddhiṃ abhisiñci. Devakaññāyo cāti sujāpi devadhītarāhi saddhiṃ abhisiñci. Celukkhepamakarunti nānāvaṇṇehi vatthehi dhaje ussāpetvā uttarisāṭakāni ākāse khipantā celukkhepaṃ kariṃsu. Rājaparisā ca itare tayo koṭṭhāsā cāti abhisekakārakā cattāropi koṭṭhāsā kariṃsuyeva. Ānanditā ahunti āmoditā ahesuṃ. Nandiṃ pavesi nagaranti candakumārassa chattaṃ ussāpetvā nagaraṃ paviṭṭhakāle nagare ānandabheri cari. ‘‘Kiṃ vatvā’’ti? Yathā ‘‘amhākaṃ candakumāro bandhanā mutto, evameva sabbe bandhanā muccantū’’ti. Tena vuttaṃ ‘‘bandhanā mokkho aghositthā’’ti.
ពោធិសត្តោ បិតុ វត្តំ បដ្ឋបេសិ។ អន្តោនគរំ បន បវិសិតុំ ន លភតិ។ បរិព្ពយស្ស ខីណកាលេ ពោធិសត្តោ ឧយ្យានកីឡាទីនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តោ តំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘បតិម្ហី’’តិ ន វន្ទតិ, អញ្ជលិំ បន កត្វា ‘‘ចិរំ ជីវ សាមី’’តិ វទតិ។ ‘‘កេនត្ថោ’’តិ វុត្តេ អារោចេសិ។ អថស្ស បរិព្ពយំ ទាបេសិ។ សោ ធម្មេន រជ្ជំ ការេត្វា អាយុបរិយោសានេ ទេវលោកំ បូរយមានោ អគមាសិ។
Bodhisatto pitu vattaṃ paṭṭhapesi. Antonagaraṃ pana pavisituṃ na labhati. Paribbayassa khīṇakāle bodhisatto uyyānakīḷādīnaṃ atthāya gacchanto taṃ upasaṅkamitvā ‘‘patimhī’’ti na vandati, añjaliṃ pana katvā ‘‘ciraṃ jīva sāmī’’ti vadati. ‘‘Kenattho’’ti vutte ārocesi. Athassa paribbayaṃ dāpesi. So dhammena rajjaṃ kāretvā āyupariyosāne devalokaṃ pūrayamāno agamāsi.
សត្ថា ឥមំ ធម្មទេសនំ អាហរិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥទានេវ, បុព្ពេបិ ទេវទត្តោ មំ ឯកំ និស្សាយ ពហូ មារេតុំ វាយាមមកាសី’’តិ វត្វា ជាតកំ សមោធានេសិ។ តទា ខណ្ឌហាលោ ទេវទត្តោ អហោសិ, គោតមីទេវី មហាមាយា, ចន្ទាទេវី រាហុលមាតា, វសុលោ រាហុលោ, សេលា ឧប្បលវណ្ណា, សូរោ វាមគោត្តោ កស្សបោ, ភទ្ទសេនោ មោគ្គល្លានោ, សូរិយកុមារោ សារិបុត្តោ, ចន្ទរាជា បន អហមេវ សម្មាសម្ពុទ្ធោ អហោសិន្តិ។
Satthā imaṃ dhammadesanaṃ āharitvā ‘‘na, bhikkhave, idāneva, pubbepi devadatto maṃ ekaṃ nissāya bahū māretuṃ vāyāmamakāsī’’ti vatvā jātakaṃ samodhānesi. Tadā khaṇḍahālo devadatto ahosi, gotamīdevī mahāmāyā, candādevī rāhulamātā, vasulo rāhulo, selā uppalavaṇṇā, sūro vāmagotto kassapo, bhaddaseno moggallāno, sūriyakumāro sāriputto, candarājā pana ahameva sammāsambuddho ahosinti.
ចន្ទកុមារជាតកវណ្ណនា សត្តមា។
Candakumārajātakavaṇṇanā sattamā.
Related texts:
តិបិដក (មូល) • Tipiṭaka (Mūla) / សុត្តបិដក • Suttapiṭaka / ខុទ្ទកនិកាយ • Khuddakanikāya / ជាតកបាឡិ • Jātakapāḷi / ៥៤៤. ចន្ទកុមារជាតកំ • 544. Candakumārajātakaṃ
