| Library / Tipiṭaka / तिपिटक • Tipiṭaka / मज्झिमनिकाय (टीका) • Majjhimanikāya (ṭīkā) |
५. चङ्कीसुत्तवण्णना
5. Caṅkīsuttavaṇṇanā
४२२. तस्मिन्ति सालवने। उत्तरेन ओपासादन्ति ओपासादगामस्स उत्तरदिसायं। उत्तरेनाति एन-सद्दयोगेन हि ओपासादन्ति उपयोगवचनं। अज्झावसतीति एत्थ अधि-आ-सद्दानं अनत्थन्तरतं हदये कत्वा आह ‘‘वसती’’ति। इदानि तेसं अत्थविसेसभावितं दस्सेन्तो ‘‘अभिभवित्वा वा आवसती’’तिआदिमाह। एत्थाति ओपासादपदे। सत्तुस्सदन्तिआदीसु पन कथन्ति आह – ‘‘तस्स अनुप्पयोगत्ताव सेसपदेसू’’ति। उप-अनु-अधि-इति-एवं-पुब्बके वसनकिरिययाट्ठाने उपयोगवचनमेव पापुणातीति सद्दविदू इच्छन्तीति आह ‘‘लक्खणं सद्दसत्थतो परियेसितब्ब’’न्ति। तथा हि वुत्तं ‘‘उपसग्गवसेन पनेत्थ भुम्मत्थे उपयोगवचनं वेदितब्ब’’न्ति। उस्सदता नामेत्थ बहुलताति तं बहुलतं दस्सेतुं ‘‘बहुजन’’न्तिआदि वुत्तं। आवज्जित्वाति परिक्खिपित्वा।
422.Tasminti sālavane. Uttarena opāsādanti opāsādagāmassa uttaradisāyaṃ. Uttarenāti ena-saddayogena hi opāsādanti upayogavacanaṃ. Ajjhāvasatīti ettha adhi-ā-saddānaṃ anatthantarataṃ hadaye katvā āha ‘‘vasatī’’ti. Idāni tesaṃ atthavisesabhāvitaṃ dassento ‘‘abhibhavitvā vā āvasatī’’tiādimāha. Etthāti opāsādapade. Sattussadantiādīsu pana kathanti āha – ‘‘tassa anuppayogattāva sesapadesū’’ti. Upa-anu-adhi-iti-evaṃ-pubbake vasanakiriyayāṭṭhāne upayogavacanameva pāpuṇātīti saddavidū icchantīti āha ‘‘lakkhaṇaṃ saddasatthato pariyesitabba’’nti. Tathā hi vuttaṃ ‘‘upasaggavasena panettha bhummatthe upayogavacanaṃ veditabba’’nti. Ussadatā nāmettha bahulatāti taṃ bahulataṃ dassetuṃ ‘‘bahujana’’ntiādi vuttaṃ. Āvajjitvāti parikkhipitvā.
रञ्ञा विय भुञ्जितब्बन्ति वा राजभोग्गं। रञ्ञो दायभूतन्ति कुलपरम्पराय भोग्गभावेन रञ्ञा लद्धदायभूतं। तेनाह ‘‘दायज्जन्ति अत्थो’’ति। राजनीहारेन परिभुञ्जितब्बतो उद्धं परिभोगलाभस्स सेट्ठदेय्यता नाम नत्थीति आह – ‘‘छत्तं उस्सापेत्वा राजसङ्खेपेन परिभुञ्जितब्ब’’न्ति। तित्थपब्बतादीसूति नदीतित्थपब्बतपादगामद्वारअटवीमुखादीसु। निस्सट्ठपरिच्चत्तन्ति मुत्तचागवसेन परिच्चत्तं कत्वा। एतेसं ब्राह्मणगहपतिकानं।
Raññā viya bhuñjitabbanti vā rājabhoggaṃ. Rañño dāyabhūtanti kulaparamparāya bhoggabhāvena raññā laddhadāyabhūtaṃ. Tenāha ‘‘dāyajjanti attho’’ti. Rājanīhārena paribhuñjitabbato uddhaṃ paribhogalābhassa seṭṭhadeyyatā nāma natthīti āha – ‘‘chattaṃ ussāpetvā rājasaṅkhepena paribhuñjitabba’’nti. Titthapabbatādīsūti nadītitthapabbatapādagāmadvāraaṭavīmukhādīsu. Nissaṭṭhapariccattanti muttacāgavasena pariccattaṃ katvā. Etesaṃ brāhmaṇagahapatikānaṃ.
४२३. ति सन्निपतिता। यो कोचि विञ्ञूनं इच्छितो पञ्हो, तस्स पुच्छितस्स याथावतो कथनसमत्थो पुच्छितपञ्हब्याकरणसमत्थो।कुलापदेसादिना महती मत्ता एतस्साति महामत्तो।
423. Ti sannipatitā. Yo koci viññūnaṃ icchito pañho, tassa pucchitassa yāthāvato kathanasamattho pucchitapañhabyākaraṇasamattho.Kulāpadesādinā mahatī mattā etassāti mahāmatto.
४२४. तेति ‘‘नानावेरज्जका’’ति वुत्तब्राह्मणा। ‘‘उभतो सुजातो’’ति (दी॰ नि॰ टी॰ १.३०३; अ॰ नि॰ टी॰ ३.५.१३४) एत्तके वुत्ते येहि केहिचि द्वीहि भागेहि सुजातता विञ्ञायेय्य, सुजातसद्दो च ‘‘सुजातो चारुदस्सनो’’तिआदीसु (म॰ नि॰ २.३९९; सु॰ नि॰ ५५३; थेरगा॰ ८१८) आरोहपरिणाहसम्पत्तिपरियायोति जातिवसेनेव सुजाततं विभावेतुं ‘‘मातितो च पितितो चा’’ति वुत्तं। अनोरसपुत्तवसेनपि लोके मातुपितुसमञ्ञा दिस्सति, इध पनस्स ओरसपुत्तवसेनेव इच्छीयतीति दस्सेतुं ‘‘संसुद्धगहणीको’’ति वुत्तं। पिता च माता च पितरो, पितूनं पितरो पितामहा, तेसं युगो पितामहयुगो, तस्मा याव सत्तमा पितामहयुगाति एवमेत्थ अत्थो दट्ठब्बो। युगसद्दो चेत्थ एकसेसनयेन दट्ठब्बो ‘‘युगो च युगो च युगा’’ति। एवञ्हि तत्थ तत्थ द्विन्नं गहितमेव होति। तेनाह – ‘‘ततो उद्धं सब्बेपि पुब्बपुरिसा पितामहग्गहणेनेव गहिता’’ति। पुरिसग्गहणञ्चेत्थ उक्कट्ठनिद्देसवसेन कतन्ति दट्ठब्बं। एवञ्हि ‘‘मातितो’’ति पाळिवचनं समत्थितं होति। अक्खित्तोति अप्पत्तखेपो। अनवक्खित्तोति सद्धथालिपाकादीसु न अवक्खित्तो। जातिवादेनाति हेतुम्हि करणवचनन्ति दस्सेतुं ‘‘केन कारणेना’’तिआदि वुत्तं। एत्थ च उभतो…पे॰… पितामहयुगाति एतेन ब्राह्मणस्स योनिदोसाभावो दस्सितो संसुद्धगहणिकभावकित्तनतो। अक्खित्तोति इमिना किरियापराधाभावो। किरियापराधेन हि सत्ता खेपं पापुणन्ति। अनुपकुट्ठोति इमिना अयुत्तसंसग्गाभावो। अयुत्तसंसग्गम्पि हि पटिच्च सत्ता अक्कोसं लभन्ति।
424.Teti ‘‘nānāverajjakā’’ti vuttabrāhmaṇā. ‘‘Ubhato sujāto’’ti (dī. ni. ṭī. 1.303; a. ni. ṭī. 3.5.134) ettake vutte yehi kehici dvīhi bhāgehi sujātatā viññāyeyya, sujātasaddo ca ‘‘sujāto cārudassano’’tiādīsu (ma. ni. 2.399; su. ni. 553; theragā. 818) ārohapariṇāhasampattipariyāyoti jātivaseneva sujātataṃ vibhāvetuṃ ‘‘mātito ca pitito cā’’ti vuttaṃ. Anorasaputtavasenapi loke mātupitusamaññā dissati, idha panassa orasaputtavaseneva icchīyatīti dassetuṃ ‘‘saṃsuddhagahaṇīko’’ti vuttaṃ. Pitā ca mātā ca pitaro, pitūnaṃ pitaro pitāmahā, tesaṃ yugo pitāmahayugo, tasmā yāva sattamā pitāmahayugāti evamettha attho daṭṭhabbo. Yugasaddo cettha ekasesanayena daṭṭhabbo ‘‘yugo ca yugo ca yugā’’ti. Evañhi tattha tattha dvinnaṃ gahitameva hoti. Tenāha – ‘‘tato uddhaṃ sabbepi pubbapurisā pitāmahaggahaṇeneva gahitā’’ti. Purisaggahaṇañcettha ukkaṭṭhaniddesavasena katanti daṭṭhabbaṃ. Evañhi ‘‘mātito’’ti pāḷivacanaṃ samatthitaṃ hoti. Akkhittoti appattakhepo. Anavakkhittoti saddhathālipākādīsu na avakkhitto. Jātivādenāti hetumhi karaṇavacananti dassetuṃ ‘‘kena kāraṇenā’’tiādi vuttaṃ. Ettha ca ubhato…pe… pitāmahayugāti etena brāhmaṇassa yonidosābhāvo dassito saṃsuddhagahaṇikabhāvakittanato. Akkhittoti iminā kiriyāparādhābhāvo. Kiriyāparādhena hi sattā khepaṃ pāpuṇanti. Anupakuṭṭhoti iminā ayuttasaṃsaggābhāvo. Ayuttasaṃsaggampi hi paṭicca sattā akkosaṃ labhanti.
इस्सरोति अधिपतेय्यसंवत्तनियकम्मफलेन ईसनसीलो। सा पनस्स इस्सरता विभवसम्पत्तिपच्चया पाकटा जाताति अड्ढतापरियायभावेन वदन्तो ‘‘अड्ढोति इस्सरो’’ति आह। महन्तं धनमस्स भूमिगतञ्चेव वेहासट्ठञ्चाति महद्धनो। तस्साति तस्स तस्स। वदन्ति ‘‘अन्वयतो ब्यतिरेकतो च अनुपसङ्कमनकारणं कित्तेमा’’ति।
Issaroti adhipateyyasaṃvattaniyakammaphalena īsanasīlo. Sā panassa issaratā vibhavasampattipaccayā pākaṭā jātāti aḍḍhatāpariyāyabhāvena vadanto ‘‘aḍḍhoti issaro’’ti āha. Mahantaṃ dhanamassa bhūmigatañceva vehāsaṭṭhañcāti mahaddhano. Tassāti tassa tassa. Vadanti ‘‘anvayato byatirekato ca anupasaṅkamanakāraṇaṃ kittemā’’ti.
अधिकरूपोति विसिट्ठरूपो उत्तमसरीरो। दस्सनं अरहतीति दस्सनीयो। तेनाह ‘‘दस्सनयोग्गो’’ति। पसादं आवहतीति पासादिको। तेनाह ‘‘चित्तपसादजननतो’’ति। वण्णस्साति वण्णधातुया । सरीरन्ति सन्निवेसविसिट्ठो करचरणगीवासीसादि अवयवसमुदायो, सो च सण्ठानमुखेन गय्हतीति ‘‘परमाय वण्णपोक्खरतायाति परमाय…पे॰… सम्पत्तिया चा’’ति वुत्तं। सब्बवण्णेसु सुवण्णवण्णोव उत्तमोति वुत्तं ‘‘सेट्ठेन सुवण्णवण्णेन समन्नागतो’’ति। तथा हि बुद्धा चक्कवत्तिनो च सुवण्णवण्णाव होन्ति। ब्रह्मवच्छसीति उत्तमसरीराभो सुवण्णाभोति अत्थो। इममेव हि अत्थं सन्धायाह ‘‘महाब्रह्मुनो सरीरसदिसेन सरीरेन समन्नागतो’’ति। न ब्रह्मुजुगत्ततं। अखुद्दावकासो दस्सनायाति आरोहपरिणाहसम्पत्तिया अवयवपारिपूरिया च दस्सनाय ओकासो न खुद्दको। तेनाह ‘‘सब्बानेवा’’तिआदि।
Adhikarūpoti visiṭṭharūpo uttamasarīro. Dassanaṃ arahatīti dassanīyo. Tenāha ‘‘dassanayoggo’’ti. Pasādaṃ āvahatīti pāsādiko. Tenāha ‘‘cittapasādajananato’’ti. Vaṇṇassāti vaṇṇadhātuyā . Sarīranti sannivesavisiṭṭho karacaraṇagīvāsīsādi avayavasamudāyo, so ca saṇṭhānamukhena gayhatīti ‘‘paramāya vaṇṇapokkharatāyāti paramāya…pe… sampattiyā cā’’ti vuttaṃ. Sabbavaṇṇesu suvaṇṇavaṇṇova uttamoti vuttaṃ ‘‘seṭṭhena suvaṇṇavaṇṇena samannāgato’’ti. Tathā hi buddhā cakkavattino ca suvaṇṇavaṇṇāva honti. Brahmavacchasīti uttamasarīrābho suvaṇṇābhoti attho. Imameva hi atthaṃ sandhāyāha ‘‘mahābrahmuno sarīrasadisena sarīrena samannāgato’’ti. Na brahmujugattataṃ. Akhuddāvakāso dassanāyāti ārohapariṇāhasampattiyā avayavapāripūriyā ca dassanāya okāso na khuddako. Tenāha ‘‘sabbānevā’’tiādi.
यमनियमलक्खणं सीलमस्स अत्थीति सीलवा, तं पनस्स रत्तञ्ञुताय वुद्धं वड्ढितं सीलं अस्स अत्थीति वुद्धसीली, तेन च सब्बदा समायोगतो वुड्ढसीलेन समन्नागतो। पञ्चसीलमत्तमेव सन्धाय वदन्ति ततो परं सीलस्स तत्थ अभावतो तेसञ्च अजाननतो।
Yamaniyamalakkhaṇaṃ sīlamassa atthīti sīlavā, taṃ panassa rattaññutāya vuddhaṃ vaḍḍhitaṃ sīlaṃ assa atthīti vuddhasīlī, tena ca sabbadā samāyogato vuḍḍhasīlena samannāgato. Pañcasīlamattameva sandhāya vadanti tato paraṃ sīlassa tattha abhāvato tesañca ajānanato.
ठानकरणसम्पत्तिया सिक्खासम्पत्तिया च कत्थचिपि अनूनताय परिमण्डलपदानि ब्यञ्जनानि अक्खरानि एतिस्साति परिमण्डलपदब्यञ्जना। अथ वा पज्जति अत्थो एतेनाति पदं, नामादि, यथाधिप्पेतमत्थं ब्यञ्जेतीति ब्यञ्जनं वाक्यं, तेसं परिपुण्णताय परिमण्डलपदब्यञ्जना। अत्थञापनसाधनताय वाचाव करणन्ति वाक्करणं, उदाहरणघोसो। गुणपरिपुण्णभावेन तस्स ब्राह्मणस्स, तेन वा भासितब्बअत्थस्स। पूरे पुण्णभावे। पूरेति च पुरिमस्मिं अत्थे आधारे भुम्मं, दुतियस्मिं विसये। सुखुमालत्तनेनाति इमिना तस्सा वाचाय मुदुसण्हभावमाह। अपलिबुद्धाय पित्तसेम्हादीहि। सन्दिट्ठं सब्बं दस्सेत्वा विय एकदेसकथनं। विलम्बितं सणिकं चिरायित्वा कथनं। ‘‘सन्दिद्धविलम्बितादी’’ति वा पाठो। तत्थ सन्दिद्धं सन्देहजनकं। आदि-सद्देन खलितानुकड्ढितादिं सङ्गण्हाति। आदिमज्झपरियोसानं पाकटं कत्वाति इमिना चस्स वाचाय अत्थपारिपूरिं वदन्ति।
Ṭhānakaraṇasampattiyā sikkhāsampattiyā ca katthacipi anūnatāya parimaṇḍalapadāni byañjanāni akkharāni etissāti parimaṇḍalapadabyañjanā. Atha vā pajjati attho etenāti padaṃ, nāmādi, yathādhippetamatthaṃ byañjetīti byañjanaṃ vākyaṃ, tesaṃ paripuṇṇatāya parimaṇḍalapadabyañjanā. Atthañāpanasādhanatāya vācāva karaṇanti vākkaraṇaṃ, udāharaṇaghoso. Guṇaparipuṇṇabhāvena tassa brāhmaṇassa, tena vā bhāsitabbaatthassa. Pūre puṇṇabhāve. Pūreti ca purimasmiṃ atthe ādhāre bhummaṃ, dutiyasmiṃ visaye. Sukhumālattanenāti iminā tassā vācāya mudusaṇhabhāvamāha. Apalibuddhāya pittasemhādīhi. Sandiṭṭhaṃ sabbaṃ dassetvā viya ekadesakathanaṃ. Vilambitaṃ saṇikaṃ cirāyitvā kathanaṃ. ‘‘Sandiddhavilambitādī’’ti vā pāṭho. Tattha sandiddhaṃ sandehajanakaṃ. Ādi-saddena khalitānukaḍḍhitādiṃ saṅgaṇhāti. Ādimajjhapariyosānaṃ pākaṭaṃ katvāti iminā cassa vācāya atthapāripūriṃ vadanti.
४२५. सदिसाति एकदेसेन सदिसा। न हि बुद्धानं गुणेहि सब्बथा सदिसा केचिपि गुणा अञ्ञेसु लब्भन्ति। इतरेति अत्तनो गुणेहि असदिसगुणे। इदन्ति इदं अत्थजातं। गोपदकन्ति गाविया पदे ठितउदकं। कुलपरियायेनाति कुलानुक्कमेन।
425.Sadisāti ekadesena sadisā. Na hi buddhānaṃ guṇehi sabbathā sadisā kecipi guṇā aññesu labbhanti. Itareti attano guṇehi asadisaguṇe. Idanti idaṃ atthajātaṃ. Gopadakanti gāviyā pade ṭhitaudakaṃ. Kulapariyāyenāti kulānukkamena.
तत्थाति मञ्चके। सीहसेय्यं कप्पेसीति यथा राहु असुरिन्दो आयामतो वित्थारतो उब्बेधतो च भगवतो रूपकायस्स परिच्छेदं गहेतुं न सक्कोति, तथारूपं इद्धाभिसङ्खारं अभिसङ्खरोन्तो सीहसेय्यं कप्पेसि।
Tatthāti mañcake. Sīhaseyyaṃ kappesīti yathā rāhu asurindo āyāmato vitthārato ubbedhato ca bhagavato rūpakāyassa paricchedaṃ gahetuṃ na sakkoti, tathārūpaṃ iddhābhisaṅkhāraṃ abhisaṅkharonto sīhaseyyaṃ kappesi.
परिसुद्धट्ठेन अरियन्ति आह ‘‘अरियं उत्तमं परिसुद्ध’’न्ति। अनवज्जट्ठेन कुसलं, न सुखविपाकट्ठेन। कत्थचि चतुरासीति पाणसहस्सानि कत्थचि अपरिमाणापि देवमनुस्सा यस्मा चतुवीसतिया ठानेसु असङ्ख्येय्या अपरिमेय्या मग्गफलामतं पिवन्ति। कोटिसतसहस्सादिपरिमाणेनपि बहू एव। तस्मा अनुत्तराचारसिक्खापनवसेनेव भगवा बहूनं आचरियो। तेति कामरागतो अञ्ञे भगवता पहीनकिलेसे।
Parisuddhaṭṭhena ariyanti āha ‘‘ariyaṃ uttamaṃ parisuddha’’nti. Anavajjaṭṭhena kusalaṃ, na sukhavipākaṭṭhena. Katthaci caturāsīti pāṇasahassāni katthaci aparimāṇāpi devamanussā yasmā catuvīsatiyā ṭhānesu asaṅkhyeyyā aparimeyyā maggaphalāmataṃ pivanti. Koṭisatasahassādiparimāṇenapi bahū eva. Tasmā anuttarācārasikkhāpanavaseneva bhagavā bahūnaṃ ācariyo. Teti kāmarāgato aññe bhagavatā pahīnakilese.
अपापपुरेक्खारोति अपापेहि पुरक्खरीयति, न वा पापं पुरतो करोतीतिपि अपापपुरेक्खारोति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘अपापे नव लोकुत्तरधम्मे’’तिआदि वुत्तं। तत्थ अपापेति पापपपटिपक्खे पापरहिते च। ब्रह्मनि भवा, ब्रह्मुनो वा हिता गरुकरणादिना, ब्रह्मानं वा मग्गं जानातीति ब्रह्मञ्ञा, तस्सा ब्रह्मञ्ञाय पजाय।
Apāpapurekkhāroti apāpehi purakkharīyati, na vā pāpaṃ purato karotītipi apāpapurekkhāroti imamatthaṃ dassetuṃ ‘‘apāpe nava lokuttaradhamme’’tiādi vuttaṃ. Tattha apāpeti pāpapapaṭipakkhe pāparahite ca. Brahmani bhavā, brahmuno vā hitā garukaraṇādinā, brahmānaṃ vā maggaṃ jānātīti brahmaññā, tassā brahmaññāya pajāya.
तिरोरट्ठा तिरोजनपदाति एत्थ रज्जं रट्ठं राजन्ति राजानो एतेनाति कत्वा। तदेकदेसभूता पदेसा पन जनपदो जना पज्जन्ति एत्थ सुखजीविकं पापुणन्तीति कत्वा। पुच्छाय दोसं सल्लक्खेत्वाति सम्बन्धो। भगवा विस्सज्जेति तेसं उपनिस्सयसम्पत्तिं चिन्तेत्वाति अधिप्पायो। नवकाति आगन्तुकभावेन अम्हाकं अभिनवा।
Tiroraṭṭhātirojanapadāti ettha rajjaṃ raṭṭhaṃ rājanti rājāno etenāti katvā. Tadekadesabhūtā padesā pana janapado janā pajjanti ettha sukhajīvikaṃ pāpuṇantīti katvā. Pucchāya dosaṃ sallakkhetvāti sambandho. Bhagavā vissajjeti tesaṃ upanissayasampattiṃ cintetvāti adhippāyo. Navakāti āgantukabhāvena amhākaṃ abhinavā.
४२६. ओपातेति निप्पातेतीति अत्थो। तथाभूतो च तत्थ पेसिता होतीति वुत्तं ‘‘पवेसेती’’ति। संपुरक्खरोन्तीति सक्कच्चं पुब्बङ्गमं करोन्ति। तेनाह ‘‘पुरतो कत्वा विचरन्ती’’ति।
426.Opāteti nippātetīti attho. Tathābhūto ca tattha pesitā hotīti vuttaṃ ‘‘pavesetī’’ti. Saṃpurakkharontīti sakkaccaṃ pubbaṅgamaṃ karonti. Tenāha ‘‘purato katvā vicarantī’’ti.
४२७. सुद्दे बहि कत्वा रहो सासितब्बट्ठेन मन्ता एव तंतंअत्थपटिपत्तिहेतुताय पदन्ति मन्तपदं वेदं। तेनाह ‘‘वेदो’’ति। एवं किराति परम्परभावेन आभतन्ति आचरियपरम्पराय आभतं। पावचनसङ्खातसम्पत्तियाति पमुखवचनम्हि उदत्तादिसम्पत्तिया। सावित्तिआदीहि छन्दबन्धेहि वग्गबन्धेहि चाति गायत्तीआदीहि अज्झायानुवाकादीहि छन्दबन्धेहि च वग्गबन्धेहि च। सम्पादेत्वाति पदसम्पत्तिं अहापेत्वा। पवत्तारोति वा पावचनवसेन वत्तारो। सज्झायितन्ति गायनवसेन सज्झायितं, तं पन पदेनेव इच्छितन्ति आह ‘‘पदसम्पत्तिवसेना’’ति। अञ्ञेसं वुत्तन्ति पावचनवसेन अञ्ञेसं वुत्तं। रासिकतन्ति इरुवेदयजुवेदसामवेदादिवसेन, तत्थापि पच्चेकं मन्तब्रह्मादिवसेन अज्झायानुवाकादिवसेन रासिकतं। दिब्बेन चक्खुना ओलोकेत्वाति दिब्बचक्खुपरिभण्डेन यथाकम्मूपगञाणेन सत्तानं कम्मस्सकतं, पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन दिब्बचक्खुसदिसेन पुब्बेनिवासञाणेन अतीतकप्पे ब्राह्मणानं मन्तज्झेनविधिञ्च ओलोकेत्वा। पावचनेन सह संसन्देत्वाति कस्सपसम्मासम्बुद्धस्स यं वचनं वट्टसन्निस्सितं, तेन सह अविरुद्धं कत्वा। न हि तेसं विवट्टसन्निस्सितो अत्थो पच्चक्खो होति। अपरापरेति अट्ठकादीहि अपरापरे, पच्छिमा ओक्काकराजकालादीसु उप्पन्ना। पक्खिपित्वाति अट्ठकादीहि गन्थितमन्तपदेसु किलेससन्निस्सितपदानं तत्थ तत्थ पदे पक्खिपनं कत्वा। विरुद्धे अकंसूति ब्राह्मणधम्मिकसुत्तादीसु (खु॰ नि॰ ब्राह्मणधम्मिकसुत्तं) आगतनयेनेव संकिलेसिकत्थदीपनतो पच्चनीकभूते अकंसु।
427. Sudde bahi katvā raho sāsitabbaṭṭhena mantā eva taṃtaṃatthapaṭipattihetutāya padanti mantapadaṃ vedaṃ. Tenāha ‘‘vedo’’ti. Evaṃ kirāti paramparabhāvena ābhatanti ācariyaparamparāya ābhataṃ. Pāvacanasaṅkhātasampattiyāti pamukhavacanamhi udattādisampattiyā. Sāvittiādīhi chandabandhehi vaggabandhehi cāti gāyattīādīhi ajjhāyānuvākādīhi chandabandhehi ca vaggabandhehi ca. Sampādetvāti padasampattiṃ ahāpetvā. Pavattāroti vā pāvacanavasena vattāro. Sajjhāyitanti gāyanavasena sajjhāyitaṃ, taṃ pana padeneva icchitanti āha ‘‘padasampattivasenā’’ti. Aññesaṃ vuttanti pāvacanavasena aññesaṃ vuttaṃ. Rāsikatanti iruvedayajuvedasāmavedādivasena, tatthāpi paccekaṃ mantabrahmādivasena ajjhāyānuvākādivasena rāsikataṃ. Dibbena cakkhunā oloketvāti dibbacakkhuparibhaṇḍena yathākammūpagañāṇena sattānaṃ kammassakataṃ, paccakkhato dassanaṭṭhena dibbacakkhusadisena pubbenivāsañāṇena atītakappe brāhmaṇānaṃ mantajjhenavidhiñca oloketvā. Pāvacanena saha saṃsandetvāti kassapasammāsambuddhassa yaṃ vacanaṃ vaṭṭasannissitaṃ, tena saha aviruddhaṃ katvā. Na hi tesaṃ vivaṭṭasannissito attho paccakkho hoti. Aparāpareti aṭṭhakādīhi aparāpare, pacchimā okkākarājakālādīsu uppannā. Pakkhipitvāti aṭṭhakādīhi ganthitamantapadesu kilesasannissitapadānaṃ tattha tattha pade pakkhipanaṃ katvā. Viruddhe akaṃsūti brāhmaṇadhammikasuttādīsu (khu. ni. brāhmaṇadhammikasuttaṃ) āgatanayeneva saṃkilesikatthadīpanato paccanīkabhūte akaṃsu.
४२८. पटिपाटिया घटिताति पटिपाटिया सम्बद्धा। परम्परसंसत्ताति आदानियाय यट्ठिया संसत्ता। तेनाह ‘‘यट्ठिग्गाहकेन चक्खुमता’’ति। पुरिमस्साति मण्डलाकारेन ठिताय अन्धवेणिया सब्बपुरिमस्स हत्थेन सब्बपच्छिमस्स कच्छं गण्हापेत्वा। दिवसम्पीति अनेकदिवसम्पि । चक्खुस्स अनागतभवं ञत्वा यथाअक्कन्तट्ठानेयेव अनुपतित्वा अक्कमनंव सल्लक्खेत्वा ‘‘कहं चक्खुमा कहं मग्गो’’ति परिवेदित्वा।
428.Paṭipāṭiyā ghaṭitāti paṭipāṭiyā sambaddhā. Paramparasaṃsattāti ādāniyāya yaṭṭhiyā saṃsattā. Tenāha ‘‘yaṭṭhiggāhakena cakkhumatā’’ti. Purimassāti maṇḍalākārena ṭhitāya andhaveṇiyā sabbapurimassa hatthena sabbapacchimassa kacchaṃ gaṇhāpetvā. Divasampīti anekadivasampi . Cakkhussa anāgatabhavaṃ ñatvā yathāakkantaṭṭhāneyeva anupatitvā akkamanaṃva sallakkhetvā ‘‘kahaṃ cakkhumā kahaṃ maggo’’ti pariveditvā.
पाळिआगतेसु द्वीसूति सद्धा अनुस्सवोति इमेसु द्वीसु। एवरूपेति यथा सद्धानुस्सवा, एवरूपे एव पच्चक्खगाहिनोति अत्थो। तयोति रुचिआकारपरिवितक्कदिट्ठिनिज्झानक्खन्तियो। भूतविपाकाति भूतत्थनिट्ठायका अधिप्पेतत्थसाधका, वुत्तविपरियायेन अभूतत्थविपाका वेदितब्बा । एत्थाति एतेसु सद्धायितादिवत्थूसु। एकंसेनेव निट्ठं गन्तुं नालं अनेकन्तिकत्ता सद्धादिग्गाहस्स। उपरि पुच्छाय मग्गं विवरित्वा ठपेसि सच्चानुरक्खाय ञातुकामताय उप्पादितत्ता। पस्सति हि भगवा – मया ‘‘सच्चमनुरक्खता…पे॰… निट्ठं गन्तु’’न्ति वुत्ते सच्चानुरक्खणं ञातुकामो माणवो ‘‘कित्तावता’’तिआदिना पुच्छिस्सति, तस्स तं विस्सज्जेत्वा सच्चानुबोधे पुच्छाय अवसरं दत्वा तस्स उपनिस्सये उपकारधम्मे कथेस्सामीति। तेन वुत्तं – ‘‘उपरि पुच्छाय मग्गं विवरित्वा ठपेसी’’ति।
Pāḷiāgatesu dvīsūti saddhā anussavoti imesu dvīsu. Evarūpeti yathā saddhānussavā, evarūpe eva paccakkhagāhinoti attho. Tayoti ruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiyo. Bhūtavipākāti bhūtatthaniṭṭhāyakā adhippetatthasādhakā, vuttavipariyāyena abhūtatthavipākā veditabbā . Etthāti etesu saddhāyitādivatthūsu. Ekaṃseneva niṭṭhaṃ gantuṃ nālaṃ anekantikattā saddhādiggāhassa. Upari pucchāya maggaṃ vivaritvā ṭhapesi saccānurakkhāya ñātukāmatāya uppāditattā. Passati hi bhagavā – mayā ‘‘saccamanurakkhatā…pe… niṭṭhaṃ gantu’’nti vutte saccānurakkhaṇaṃ ñātukāmo māṇavo ‘‘kittāvatā’’tiādinā pucchissati, tassa taṃ vissajjetvā saccānubodhe pucchāya avasaraṃ datvā tassa upanissaye upakāradhamme kathessāmīti. Tena vuttaṃ – ‘‘upari pucchāya maggaṃ vivaritvā ṭhapesī’’ti.
४३०. अत्तानञ्ञेव सन्धाय वदति, यतो वुत्तं पाळियं – ‘‘यं खो पनायमायस्मा धम्मं देसेति, गम्भीरो सो धम्मो दुद्दसो दुरनुबोधो’’तिआदि। लुब्भन्तीति लोभनीया यथा ‘‘अपायगमनीया’’ति आह ‘‘लोभनीयेसु धम्मेसूति लोभधम्मेसू’’ति। यथा वा रूपादिधम्मा लोभनीया, एवं लोभोति आह ‘‘लोभनीयेसु धम्मेसूति लोभधम्मेसू’’ति। तेनेवाह – ‘‘यं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसती’’ति (दी॰ नि॰ २.४००; म॰ नि॰ १.१३३; विभ॰ २०३)। एसे नयो सेसपदद्वयेपि।
430.Attānaññeva sandhāya vadati, yato vuttaṃ pāḷiyaṃ – ‘‘yaṃ kho panāyamāyasmā dhammaṃ deseti, gambhīro so dhammo duddaso duranubodho’’tiādi. Lubbhantīti lobhanīyā yathā ‘‘apāyagamanīyā’’ti āha ‘‘lobhanīyesu dhammesūti lobhadhammesū’’ti. Yathā vā rūpādidhammā lobhanīyā, evaṃ lobhoti āha ‘‘lobhanīyesu dhammesūti lobhadhammesū’’ti. Tenevāha – ‘‘yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjati, ettha nivisamānā nivisatī’’ti (dī. ni. 2.400; ma. ni. 1.133; vibha. 203). Ese nayo sesapadadvayepi.
४३२. निवेसेतीति ठपेति पट्ठपेति। पयिरुपासतीति उपट्ठानवसेन उपगन्त्वा निसीदति। सुय्यति एतेनाति सोतन्ति आह ‘‘पसादसोत’’न्ति। तञ्हि सवनाय ओदहितब्बन्ति। धारेति सन्धारेति तत्थेव मनं ठपेति। अत्थतोति यथावुत्तस्स धम्मस्स अत्थतो। कारणतोति युत्तितो हेतुदाहरणेहि उपपत्तितो। ओलोकनन्ति एवमेतन्ति यथासभावतो पञ्ञाचक्खुना दट्ठब्बतं खमन्ति, तञ्च महन्तस्स मणिनो पज्जलन्तस्स विय आविकत्वा अत्थस्स चित्ते उपट्ठानन्ति आह ‘‘इधा’’तिआदि। कत्तुकम्यताछन्दोति कत्तुकामतासङ्खातो कुसलच्छन्दो। वायमतीतिआदितो चतुन्नम्पि वीरियानं वसेन वायामं परक्कमं करोति। मग्गपधानं पदहतीति मग्गावहं मग्गपरियापन्नञ्च सम्मप्पधानं पदहति, पदहनवसेन तं परिपूरेति। परमसच्चन्ति अमोघधम्मत्ता परमत्थसच्चं। सहजातनामकायेनाति मग्गपञ्ञासहजातनामकायेन । तदेवाति तदेव परमसच्चं निब्बानं। तेनेवाह – ‘‘सच्छिकिरियाभिसमयेन विभूतं पाकटं करोन्तो पस्सती’’ति।
432.Nivesetīti ṭhapeti paṭṭhapeti. Payirupāsatīti upaṭṭhānavasena upagantvā nisīdati. Suyyati etenāti sotanti āha ‘‘pasādasota’’nti. Tañhi savanāya odahitabbanti. Dhāreti sandhāreti tattheva manaṃ ṭhapeti. Atthatoti yathāvuttassa dhammassa atthato. Kāraṇatoti yuttito hetudāharaṇehi upapattito. Olokananti evametanti yathāsabhāvato paññācakkhunā daṭṭhabbataṃ khamanti, tañca mahantassa maṇino pajjalantassa viya āvikatvā atthassa citte upaṭṭhānanti āha ‘‘idhā’’tiādi. Kattukamyatāchandoti kattukāmatāsaṅkhāto kusalacchando. Vāyamatītiādito catunnampi vīriyānaṃ vasena vāyāmaṃ parakkamaṃ karoti. Maggapadhānaṃ padahatīti maggāvahaṃ maggapariyāpannañca sammappadhānaṃ padahati, padahanavasena taṃ paripūreti. Paramasaccanti amoghadhammattā paramatthasaccaṃ. Sahajātanāmakāyenāti maggapaññāsahajātanāmakāyena . Tadevāti tadeva paramasaccaṃ nibbānaṃ. Tenevāha – ‘‘sacchikiriyābhisamayena vibhūtaṃ pākaṭaṃ karonto passatī’’ti.
४३३-४. मग्गानुबोधोति मग्गपटिपाटिया बोधो बुज्झनं, येसं किलेसानं समुच्छिन्दनवसेन मग्गप्पटिवेधो, तेसं पटिपस्सम्भनवसेन पवत्तमानं सामञ्ञफलं, मग्गेन पटिविद्धानि सच्चानि, परमत्थसच्चमेव वा अनुरूपबुज्झनन्ति अधिप्पायो। ‘‘सच्चानुप्पत्तीति फलसच्छिकिरिया’’ति वुत्तं। एवञ्हि सति हेट्ठा वुत्ता सद्धापटिलाभादयो द्वादस धम्मा सच्चानुप्पत्तिया उपकारा होन्ति, तस्मा वुत्तं ‘‘तेसंयेवाति हेट्ठा वुत्तानं द्वादसन्न’’न्ति। नायं ‘‘तेसंयेवा’’ति पदस्स अत्थो। सतिपि कुसलविपाकादिभावेन नानत्ते वत्थारम्मणभूमिकिच्चादिवसेन पन सदिसाति उपायतोव मग्गधम्मा आसेविता बहुलीकता फलभूताति वत्तब्बतं अरहतीति तंसदिसे तब्बोहारं कत्वा ‘‘तेसं मग्गसम्पयुत्तधम्मान’’न्ति वुत्तं। एवञ्हि आसेवनागहणं समत्थितं, न अञ्ञथा। न हि एकचित्तक्खणिकानं मग्गधम्मानं आसेवना, बहुलीकम्मं वा अत्थीति। तुलनाति विपस्सना। सा हि वुट्ठानगामिनिभूता मग्गप्पधानस्स बहुकारा तस्स अभावे मग्गप्पधानस्सेव अभावतो, एवं उस्साहो तुलनाय छन्दो उस्साहस्स बहुकारोतिआदिना हेट्ठिमस्स उपरिमूपकारतं सुविञ्ञेय्यमेवाति आह – ‘‘इमिना नयेन सब्बपदेसु अत्थो वेदितब्बो’’ति। सेसं सुविञ्ञेय्यमेव।
433-4.Maggānubodhoti maggapaṭipāṭiyā bodho bujjhanaṃ, yesaṃ kilesānaṃ samucchindanavasena maggappaṭivedho, tesaṃ paṭipassambhanavasena pavattamānaṃ sāmaññaphalaṃ, maggena paṭividdhāni saccāni, paramatthasaccameva vā anurūpabujjhananti adhippāyo. ‘‘Saccānuppattīti phalasacchikiriyā’’ti vuttaṃ. Evañhi sati heṭṭhā vuttā saddhāpaṭilābhādayo dvādasa dhammā saccānuppattiyā upakārā honti, tasmā vuttaṃ ‘‘tesaṃyevāti heṭṭhā vuttānaṃ dvādasanna’’nti. Nāyaṃ ‘‘tesaṃyevā’’ti padassa attho. Satipi kusalavipākādibhāvena nānatte vatthārammaṇabhūmikiccādivasena pana sadisāti upāyatova maggadhammā āsevitā bahulīkatā phalabhūtāti vattabbataṃ arahatīti taṃsadise tabbohāraṃ katvā ‘‘tesaṃ maggasampayuttadhammāna’’nti vuttaṃ. Evañhi āsevanāgahaṇaṃ samatthitaṃ, na aññathā. Na hi ekacittakkhaṇikānaṃ maggadhammānaṃ āsevanā, bahulīkammaṃ vā atthīti. Tulanāti vipassanā. Sā hi vuṭṭhānagāminibhūtā maggappadhānassa bahukārā tassa abhāve maggappadhānasseva abhāvato, evaṃ ussāho tulanāya chando ussāhassa bahukārotiādinā heṭṭhimassa uparimūpakārataṃ suviññeyyamevāti āha – ‘‘iminā nayena sabbapadesu attho veditabbo’’ti. Sesaṃ suviññeyyameva.
चङ्कीसुत्तवण्णनाय लीनत्थप्पकासना समत्ता।
Caṅkīsuttavaṇṇanāya līnatthappakāsanā samattā.
Related texts:
तिपिटक (मूल) • Tipiṭaka (Mūla) / सुत्तपिटक • Suttapiṭaka / मज्झिमनिकाय • Majjhimanikāya / ५. चङ्कीसुत्तं • 5. Caṅkīsuttaṃ
अट्ठकथा • Aṭṭhakathā / सुत्तपिटक (अट्ठकथा) • Suttapiṭaka (aṭṭhakathā) / मज्झिमनिकाय (अट्ठकथा) • Majjhimanikāya (aṭṭhakathā) / ५. चङ्कीसुत्तवण्णना • 5. Caṅkīsuttavaṇṇanā
